Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Tedip ve Tenkil
>
<
\^'
I
1^
te. o
V>
'
:ip.-,.-4-jr.-v,'
AHMET
KAHRAMAN
EVRENSEL
BASIM
YAYIN
-vn^i;
^
EVRENSEL
BASIM YAYIN
AhmetKahraman
Krt
isyanlar
(Tedip ve Tenkil)
Datm Ticaret Limited irketi Tariaba Bulvar Kamer Hatun Mah. Alhatun Sk. No: 27
Beyolu / stanbul
Tel: 0212 361 09 07 (pbx)
Faks: 0212 361 09 04
Krt syanlari
(Tedip ve Tenkil)
Ahmet Kahraman
Kapak Tasarm
Sava eki
Birinci Basm
Ekim 2003
kinci Basm
Eyll 2004
ISBN 975-6525-48-7
Bask
Ayhan Matbaas
lYzyl Mah. MaSil. S, CaJ. No: 47 Baclar 02I2.I29 01 65)
Krt
'
isyanlar
(Tedip ve Tenkil)
NDEKLER
nsz
birinci Blm
^^
15
Krtler ve isyanlar
ikinci Blm
22
...... 58
69
76
81
84
86
93
^^
.102
108
112
H^ 123
1'*^
1^
165
177
DRDNC BLM
Islahat plan ya da tedip ile tenkil Tanklar ve resmi belgeler Babam diri diri yaktlar Hayali isyanlar ve srgn yollan 186 191 198 203
BENC
BLM
212
Hoybun ve isyanclar
ibrahim Paa
Bildiri savalar
218
224
228
233 238
242
ALTINCI
BLM
249
250
256
258
262
267
275
281
. 286
. 289
293
Halbori gzeleri
297
yedinci blm
Bomba yamuru
Bombac Amazon Sabiha
303
307
312 319
325 328
332
340
349
353
Kan sesi
lm kafilesinin 6 yandaki yolcusu Resmi sylem ve Plmrl Ele
357
360 365
370 375
Bebekleri de yakarlar
Zeynel avu'un madalyas Kurtarcsn arayan Paa
380
382 385
388 393
29. isyan
KAYNAKLAR
ISIM indeksi
398
414
417
NSZ
Soyknm, srgn ve asimilasyon frtnalanyla savrulmalanna, yurtlarnn paralanp blnmesine ramen, varlklarn koruya
bilen Krtler, Ortadou'nun en eski halklarndan biridir. Blge nin yerlileri olarak, ayn zamanda, burada yaratlan kltrn mi
Baka bir deyile Krtlerin tarihi, "anne ve babalarn kayp evlatlann, kardelerin birbirini arad bir tarih''tir...
sa banda yemden retilerek, TC tarihine serpilmi "siyasi amah idanlar" yazarken, gereklerin biryana, "rejim dorular"nn te yana savrulduunu grdm.
II
eyh Said, lme yrrken, cellatlaryla akalayordu. Seid Rza trajedisinin dokusu ise ayryd. Resmi tarih, onun
* * *
Kitabn ilk basklarn okuyanlardan, "iine duygu sinmi" di yenler kt. Baka bir deyile "duygusal" bulanlar...
Ama ben ne yapaym ki, yazarn ta duyarszlnda olmas mmkn deildir. Ayrca, olay ve durumlarn kendisi batan baa
iz
birer ac nehriyse, bu yazarn kusuru deildir. Ben yaratmadm aclar. Sadece olanlar aktardm.
"On sze", bir "son sz" ekleyecek olursak eer, bu kitap, bir
halkn ektii aclar, yzbinlerce kilometre karelik alana yaylm kan golleriyle, insanlk yangnlar btn deildir.
Sadece, btnn alglanp, anlalmas iin somut olaylar ve tarihe tanklk edenlerin ayrntl anlatmlaryla rneklenmitir,
kitap...
Haziran 2003,
13
BRNC
B LM
yordu. Kimi resmi tarihiler, beyzadeden sipari alan kundurac yakla myla tarih retiyorlard. Onlar iin gereklerin dinamiinde, "elalem ne der?" kaygs yok, "siparii veren mteriyi memnun etmek" vard.
TC'nin en saygn tarihilerinden biri, hl Sultan Mehmet'in tek nelerini karadan kaydrarak bir koydan tekine aktaryordu. Gerekleri ters yz eden "kaif tarihiler", 1920'lerden sonra masa ba bulularn, snr tanmaz boyutlara vardryorlard. in masal ve efsaneleri, Trk tarihinin "balangc", Trkler ise
yaratclarndan Smerler, Asurlar, Etiler, daha sonra tarih sah nesine kan Seluklular, Osmanllar bile "Trk"t. Resmi tarihilere gre, Seluklular ve Osmanllar, neresi olduu kimse tarafndan bilinmeyen "Orta Asya"da, varlk iinde yaar ken, yine hangi tarihte meydana geldii mehul, bir "kuraklk ve kthk"tan yurtlarn terk eden Trklerin soyundand. Okul kitapla rnda, Trklerin Orta Asya'dan kp, kafileler halinde yeryzne
15
dalp medeniyet klan samas, oklarla gsteriliyordu. Fakat, yaydklar medeniyetin ierii, nitelii her nedense aklanmyordu.
larnda o kadar Trk't ki, "Trk" sznden bile holanmyor, kendilerine "Trk" diyenleri, hakarette bulunmu kabul ediyor,
Trkleri eiklerinden ieri sokmuyor, askerlikte, sivil brokraside
yer vermiyor, aalamak istediklerine "Trk" diyorlard. Osmanllar meydana getiren 300 adrlk airetin Afganis
tan'dan g nedeni, "kuraklk ile ktlk" deil, olsa olsa kabileler aras atma olabilirdi. Nedeni ne olursa olsun, Afganistan da
larndan koptuktan sonra, tpk daha nce ayn corafyadan yo la kan Seluklular gibi Hazar Denizinin kuzeyinden Bizans l
kesine geliyor, obanlk ve askeri hizmete karlk bugnk St yresine yerleiyor, burada Osmanl devletini kuruyorlard. Orijini ne olursa olsun, Osmanl devleti, etnik homojenitesi
bulunmayan, ok halkl bir imparatorluktu. Altnda farkl dil ve dinleri barndran bir kabuk, at yapyd.
imparatorluk, hrpalana hrpalana 1800'lerde iyice yorgun dm, an gelimelerine ayak uyduramad iin geri kalm t. Halklarn ayrma, bamszlama istemiyle balattklar is yanlarn dipten gelen dalgalaryla sarslyor, gr ate zerinde
kaynayan bulgur kazannn fokur fokur yzeyini andryordu. Kabuk ynetim, kl zoruyla halklar bir arada tutmaya, top
lumsal fokurdamann nne gemeye alyor, isyanclarn st ne, yanklar gnmze kadar gelen terrle yryordu. Mora ya rmadasnda krm yapyor, ayn kym Bulgaristan ve Bosna ile
Srbistan'da tekrarlyor, Krdistan'a ard arkas kesilmeyen "te
icat ve keiflerle tarih retiliyor, kkleriyle bu topraklara ait olan halklar, aniden buharlam, havaya karp yok olmu saylyor
du. Bu bak asyla, "tek rk" ideolojisi egemen klnyor, Osman
insanlarn "topyekn Trk" olmadn sylyorlard. Bunlar dan Prof. Dr. Halil inalck, 10 Austos 1995 tarihli "Yeni Yz yl" gazetesinde yaynlanan rportajda, birok halk "Trk" yap makla birlikte, Trkiye Gumhuriyed'ni oluturan mozaii yle
aklyordu:
"Trkiye bir gmenler memleketidir. Son yzyl iinde, ken dini Osmanl Trk kltrne bal hisseden insanlar. Krml Trk, Tatar, Kafkasl Trk, erkez, Abaza, Grc, Balkanl Trk, Arnavut, Bosnal, Pomak, Giritli Mslman Trk, yz binlerce insan ana vatana gelip snmlard. Amerika milledni
17
meydana getiren gmenlere bir bakma benzetilebilir. Fakat onlardan farkl olarak be yz yl imparatorluk iinde yaam,
kaynam insanlardr."
ele geirip Sultan Abdlhamit'i deviren, yerine oturttuklar Sultan da, "ad var, kendisi yok" hale getiren Itdhat ve Terakki Cemiyed'nin (Partisi) l diktatr (Triumvira), Talat, Enver ve Cemal Paa'lar, Sultan'dan habersiz, 5 milyon ingiliz altn karlnda, Almanya ile anlam, Osmanl ordusunu "kiralk asker" misali dnya sava cephesine srm, iki Alman sava gemisi Goeben ve
Resmi tarih, bunlar atlayarak "yok" saymyor ama iki Al man sava gemisinin, Enver Paa'nm emriyle toplarn ateledii ni de inkr ediyordu. Enver Paa'nm Alman komutana yazd emirname ortada olduu halde, Almanlar "korsan" yerine koyu
Btn bunlarn altndaki "emperyal" niyet de uydu: Itdhat ve Terakki adyla Sultanln iktidarn ele geirmi rk lk, Alman imparatorluunun yannda yer almakla genileme ha
yallerini gerekletirecekti. Bu amala, 120 bin kiilik bir orduyu yazlk elbise, yrtk postalla Rusya cephesine srm, Sarkam'a
ymt. Ordu, "ileri" komutuyla hamle edecek, Rus topraklarn da ilerleyerek "anayurt" Orta Asya'y "fethedecek" ve bu toprak lar zerinde, "Byk Turan Trk imparatorluu" kuracakt. Fakat, istanbul'da kurulan hayaller Sarkam dalarnda bo-
Yenilgilerin "zafer" eklinde gsterilmesi resmi tarihin bir di er sayfasyd. 1915 ylnda, anakkale boaznda yaanan sava,
arpc bir rnekti, ingiltere'ye kar verilen savata. Alman Mare
ali Liman von Sarders Osmanl ordusuna komuta ediyordu. Ma realin sava taktii basitti: Elinin altndaki asker kalabaln,
toplu halde dman mevzilerine saldrtyor, vurulan dyor, sa kalan varsa, "zafer" kazanm oluyordu... Mareal, Filistin cephesinde uygulad bu sava taktiini a
"Zafer" kutlamalar srasnda, ingiltere donanmasnn anakka le boazn geip istanbul limannda demirleyerek ehri igal ettii
sylenmiyordu.
ce geride kalm ve mttefikleri Fransa, ingiltere ile italya tarafn dan terk edilen Yunan birliklerini kovalamak ve yer yer atmala
ra girmek vard.
19
Gereklerin bylesine trpanland sistemin tarihinde, tarihin oluumundan beri kendi yurtlarnda yaayan ve blgenin en eski
yllar arasnda, "Krt isyanlar"nn bastrlmas amacyla, bir birine bal, birbirini tamamlayan saysz "tedip ve tenkil hare
kt" tazelendi.
Bunlarn tm, neredeyse "Krtlerin iyilii iin"di. Onlar "medeniletirmek", i ile d etkilenmelerden arndrmak iin... "Tedip" ve "tenkil" Arapa deyimlerdir. Osmanl dnemin de, Krtler zerine dzenlenen "yok etme ve bastrma" seferle
12 Eyll darbesini yapan generaller, basit yoldan giderek Krderin hi olmadn, "birinci snf vatandalar"nn Trk ol
duunu kantlyorlard. Generaller rejiminin "kefine" gre, es
"Var olduklarn" sylemek yaland, TC'yi blme abasyd. nk, "ne mudu Trkm diyene" diyen herkes, TC'de Trk't. Zaten, kimi "kart kurtular" da, rahadkla bu szleri
baryor ve huzur iinde yaayp gidiyorlard... Fakat, dnya "Trk dmanlaryla doluydu. TC, frdolay
dmanlarla evriliydi. Trkleri kskandklar, dnyadaki g l mevkilere kmasn istemedikleri iin "Trk olu Trk" olan ve "kart kurt" sesine kanm saf vatandalar, "sen asln
da Kurtsun" diye kandryor, "ada medeniyeti yakalam
Resmi
syleme
baklrsa,
"hibir
sorunlan
bulunmayan"
Krder, "spor olsun", ya da rahat ve huzurdan bktklar iin evleri, kyleri yok olsun, evlatlar krlsn diye ikide bir isyan
ediyorlard.
ediyordu. Numaralandrlan
"isyanlarn"
Halk isyanndan sz edebilmek iin planl programl rgt lenme ve rgtl eylem gerekiyordu. Bilimsel bir ayla bakld
KRTLER VE SYANLARI
Evrensel tarih, Krtlerin kklerini ve insanlk sahnesine k
dnemlerini milattan binlerce yl ncesine dayandryor. Rus ta
"M.. 1. bin yln ortalarndan itibaren, Krtlerin dolaysz atalarndan sz edebiliyoruz. Krt etnik sentezinin ilk kayna.
zinde bulunmaktadr. Krderin etnik sentez srecinin kesin ola rak saptand kadim balang merkezini de iine alan bu bl
ge, dnya uygarlnn en kadim merkezlerinin filizlendii top
"tehcir" (toplu srgn) ve savrulmalara ramen, direnerek, etnik yzn, yapsn koruyup, eski alardan gnmze akm nadir
halklardan biriydi.
Baka bir anlatmla, Ortadou'nun "otokton" (yerii) halklanndan balcas, yurtlannn, dalar kadar "bnge" (doal derin liklerinde), kendi topraklarnda hayat bulan bir halkt.
Krtlere ilikin bilgiler, daha ok Arap ve Pers kaynaklaryla ve yazadarnn kalemlerinden gnmze gelebilmitir. Rus tarih i E. I. Vasilyeva'ya gre, Kurdistan ad olduka ge dnemlerde
ortaya kmtr.
da kendi etnik yzn koruyabilmi nadir halklardan biri olarak belirliyorlar. Batl kaynaklar; i ie yaadklan, komuluk ettik leri birok etnik varik, soykrmlar, srgn ve asimilasyonlar so
nucu eriyip yok olduklar halde, "devletsiz halk" Krtlerin, ev
23
Kendi kltr ve medeniyetlerini de yaratan Krtler, Islamiyetten nce Zerdt dinine inanyor, hayat var eden aydnl, ay,
gnei kutsal biliyorlard.
Mslmanl kabul etmelerine ramen, Krtlerin baz kesimle rinde, aydnln kutsiyeti, 2000'lerde de hl srmekte, yaamak
tayd. Gne, ay ve aydnlk zerinde yemin edilen kutsallkt...
ekiliyor, yzydlara yaylan savalar balyordu. Bu savalarda Kurdistan ehir ve eyalederi byk zarar grd. 642 ylndaki Ne-
2-4
kanl bouma yzyllara yaylyor, 10 ve 11. yzyllara sarkyor, btn abalara ramen Krtlerin Araplamas akim kalyor, ama Seluklu aknlar ve kanl basklar devam ediyordu.
lard. Rus Krdolog V. P. Nikitin'in deyimiyle Krtler, "Selahaddin'in salad imkanlar, uluslama yolunda kullanmay kanyor"lard.
Selahaddin'in amcas erkux (Da Aslan), byk bir askeri komutan, babas Eyub ise Saddam Hseyin'in de doum yeri
olan Tikrit'in valisiydi. Selahaddin Tikrit'te dodu. Selahaddin ok zeki, atak ve akllyd. ok iyi bir renim grmt. Krtlerin de yer ald Arap ordularna komuta edi yordu. 1169 ylnda, Arap dnyasna hkmdar oldu. Krtler asndan iktidarna baktmzda, onlar esirgeyip
cl"
da yadsdn gryoruz.
Selahaddin'in imparatorluu
amalarn "din mihveri" etrafnda birletirmi, tmyle ekonomik, siyasal boyutlu olan Ortadou hamlesini, "Hala" kamufle etmiti. Verimli topraklarn ele geirilmesini amalayan birleik Avrupa ta
arruzlarna din rtsn ekmi, "Hal Seferleri" adn vermiti.
Kavmiyet yerine din savalarnn verildii byle bir atmosfer
Sultan Selahaddin'in komuta ettii ordular karmayd. Araplar dan, Krt ve Seluklulardan oluuyordu. Komutan Selahaddin, bu ordularla Msr'a girip Kahire'yi bakent yapyor. Hal ordu larn Suriye'den Filistin ve kutsal Kuds'ten skp atyor, kadim
ri ve sivil organlarm st dzeyinde grevler almt. Selahaddin de, en sekin ordusunu Krtlerden oluturmutu. Hakkari Krtlerinden olan Ebul Hayca, Hahlara kar Akka kalesini savunmu, da ha sonra Kuds valisi ve Eyyubi ordularnn bakomutan olmutu.
26
Selahaddin ve Eyyub ailesinin ad, Krder iin bir onurlan mayd. Yzyllar sonra bile, aile kklerinden gelmek bir yana,
basks artyordu. Uzun savalardan sonra "saldrmazhk anlama s "yla uzlamaya varlyor, Kurdistan Mirlikleri bar ve skna ka vuuyordu. Fakat ok gemeden, ufukta Moollar grnyordu. Moollar, 1219 ylnda Harzemah devletine saldnyor, Sultan Celaleddin kap Krdistan'a snyordu. Mool, bunu bahane edip Krdistan'a yneliyor. Cengiz ve komutanlar yakp ykma
y, katliamlar sradan ura haline getiriyordu. 1231 ylnda ele geirdikleri Amed'te (Diyarbakr), Ahlat ve arezor eyaletlerinde
ta stnde ta brakmyorlard.
2-7
lard. Savalar, gece kaleden kp, Mool kararghna baskn yapyor, ordusuna byk zarar veriyor, mancnklarn da yak
yorlard.
Fakat Erbil kalesi, daha sonra Musul'daki komutann ibirlikiliiyle, Moollar tarafndan ele geiriliyordu. Hulag, ertesi yd (1259), Suriye zerine yrrken, yolunun
*
s*
Mool mur'a
istilalarnda hazrlkl
byk
kayplara
urayan Timur'un
Krtler,
Ti
kar
davranyorlard.
saldrmasn
beklemek yerine, ondan nce harekete geiyor, ordusunu yol boylarnda "vur ve ka" yntemiyle hrpalyorlard. Fakat, baz
Krt tarihi erefhan'n, "erefname" adndaki kitabnda an lattna gre, Bidis valisi Hac eref, Timur'a biat etmi, mca deleyi zayflatmt. Ama bu Timur'a kesin zafer salamamt. Rus tarihi Minorsky, Timur'un 1400 ylnda, Badat'tan Azer baycan'a dn srasnda Krderden ar darbeler aldn yaz
yordu.
Krt Beylikleri, daha sonraki yllarda Akkoyunlular ve Karakoyunlulara kar da yurdarn savunup, bamszlklarn koru yacak, ama bu arada Roma-Bizans topraklarnda oluan Osman
l devletiyle yz yze geleceklerdi.
"erefname"ye gre, Krt lkesinin Mirlikleri, 15. yzylda i ac bir durumdayd. Mirlikler (Beylikler) Bizans, Arap ve Acem lerle bar iinde komuluk ediyor, refah dzeyi yksek bir hayat
sryorlard.
28
Krt Mirlikleri arasnda, en gzdesi ve gls Avdalan (Evdalan) hanedanyd. Egemenlik snrlan ran Krdistam'nn bat
blgelerini de iine alan, bugnk Gney Krdistan'n tmn
kapsyordu.
erefhan, Evdalan'dan sonra, teki airetleri sava gc bak mndan Hakkari emiriii, Behdinan, Bohti, Hasankeyf, Erbil, So
ran ve tekiler diye sralyordu.
raklara da, "Romallarn lkesi" anlamna gelen "Diyare Rome" diyor, Bizans'la oluturduklar iyi komuluk ilikilerini onlaria da
srdrmeye alyorlard.
luktu. Hayatta kalma anslarn byme ve yaylmakta anyoriard. Gnmzn deyimiyle emperyalist ve birbirine di biliyoHar-
leri kazanmaya alyordu. Krder ise iki devi de stne saldrtmamaya zen gsteren yansz bir politika izliyordu.
29
erefhan'n yazdna gre, aralarnda Hasankeyf, Cizre ve Bitlis valilerinin de bulunduu on bir Krt emiri, iyi dileklerini bildirmek zere, 1511 ylnda Hoy'a gidip Pers Kral ah ismail'i
yor, Hasankeyf valisi Melik Halid ile Bitlis Miri erefin adn renince, hepsini serbest brakp, elence sofrasna davet ediyordu.
yordu. erefname'de belirtildiine gre, 16. yzyln balannda Krdistan'n tek merkezden ynetilmesi ksmen de olsa baanlyor, Amediye Emiri, btn Krdistan'n emir ve valileri tarafndan ka
bul edilen nder haline geliyordu.
ah ismail, bu arada yaylmak zere, batya ynelip, Krdistan' igal etmeye balyordu. Hazrlksz yakalanan Krt Mirleri, Pers ordularnn karsnda bir varlk gsteremiyor, kimi yan tes lim halde yanna geiyor, kimi de atarak direnmeye alyordu.
Bu srada, Osmanl Hanedanlnn banda, "Korkun" laka byla da anlan Yavuz Selim bulunuyordu. Yavuz Selim Krdistan'dan sonra, srann kendi egemenliine geleceini dnerek.
30
Perslere sava ilan ediyor ve iki ordu, 23 Austos 1514 tarihin de, Van Glnn kuzeydousundaki aldran vadisinde karla
yordu.
Krt Mirlerinin Osmanl ve Perslere kar saptanm ortak bir politikalar yoktu. Mirlerden her biri kendi dorulanm uygulu
yordu. Bu nedenle byk ounluk Yavuz Selim'in yannda yer
Tutarsz biri olan Pazuki airetinin nderi Halit Bey, bunlar dan biriydi. Perslerin yannda yer alan Halit Bey, bir arpmada
kolunu kaybedince ah ismail ona som altndan takma kol yap
m, bununla da kalmayarak Yavuz Selim'in yanna gemi, aldran'da, Perslere kar savamt. Fakat, zemine oturamayan karar
szl, sonunda bann belas olacak, savan dn yolunda, Ya
vuz Selim taraflnda ldrlecekti.
Selim arasndaki ekimeden yararianmay bilemediler. Ulusal birliklerini pekitirmek yerine, ikiye blndler. Bu yzden birbi
31
rete tarih sahnesinde beliriyor, durumdan grev kararak, hey beler dolusu altn karlnda, roln oynayp hizmet veriyordu. O, Bitlish bir Krt't. Krtler arasndaki ad, Edrise Betlise
Hayatn ise blge sultanlarna hizmede kazanyordu. nce Akkoyunlu Sultan Yakup Bey'e katiplik yapm, sonra Osmanl sul
Tarihi Muhammed Amin Zeki, her eye ramen, ikili gr melerde Krderi gzettiini, yanlarn tuttuunu yazyor. Osman llarla Krt Mirleri arasndaki anlamalara, Krtlerin bamsz ve
zgr kalacaklarna ilikin maddeyi o koydu. Buna karlk, Krt lerin Osmanlya askeri destek vermesini ngren maddeyi de... Ama, tarihiler genel bir kabulle Idris'i, Krt beyliklerini Osman lya balayan, Krtlerin kaderini satan kii olarak nitelendiriyorlar.
TC Kltr Bakanl tarafndan, 1989 ylnda yaynlanan Solakzade Tarihi adndaki kitapta, Betlisi'nin Krdistan' pazarla ma konusundaki abalan uzun uzun anlatlyor.
32
Osmanl Sultan, sava alanndan sa kurtulmay baaran ah'n intikam seferierinden korunmak iin Krdistan', tampon
blge yapmaya karar veriyordu. Yardm etmeye yanamayan ya
Bir yandan da geri kalan Krt beylerini ikna etmesi iin Betlisi'yi kullanyordu.
Betlisi,
aldran
dnnde,
baanlanna
"duac"
olmak
kranlanm sunan Sultan, kendilerini kabul edip ariamak istedi ini, "ltfedip davete icabet ettikleri takdirde mudu olacan" bil
diriyordu.
33
bir direniten sonra. Eyll 1515 tarihinde ele geiriliyordu. Solakzade, bu emeinin Sultan tarafndan dllendirilmesini,
"idrisi Betlisi'ye gerek ayarh bin florin irsal eyledi" diye yazyor.
Idris, Diyarbakr olayndan sonra "ikna edici" olarak Krt beylerini tek tek dolayor, Osmanl'ya yardm konusunda teslim olmayanlar, Osmanl ordusunun klcyla tasfiye ediyor, hizmet
Kurdistan Mirleri, imzalanan anlama gereince, savalarda Osmanl'nn yannda yer alp yardm ediyor, ama i ilerinde ba msz, zgr ve zerk kalyorlard. 1800'lere kadar Krdistan'n zerkliine el uzatlmyordu. 1800'de, Osmanllarn mdahalesi balaynca, tmyle kopma, bamszlama yolunda isyanlar sre
cine giriliyordu.
Halklarn ulusal bilincini ateleyen Fransz ihtilalinin etkileri, ev rensel devinimlerle yaylyordu. Bat Asya halklar ve Kurdistan
da etkilenme alanndayd.
l imparatorluu Fransz ihtilalinin getirdii aydnlanmadan da ha farkl biimde etkileniyordu. Kabuun altndaki halklar ho murdanarak uyanyor, bamszlama atlmlar yapyordu. iten ie rm, gten dp tkenmi olan imparatorluk
"Hasta adam" ad verilmi Osmanl Devleri, batnn byk dev letleri tarafindan iten paylalmt. Krdistan'n bamszlap kop mas zararlarnayd. O nedenle Krt bamszlk ve zgrlk hare ketleri her defasnda, Osmanl'dan ok ingiltere, Fransa, Almanya
34
du. Douda ise iran'n kiiliinde, onu himaye altna alan Rusya ile... Rusya, tekilerden farkl olarak blge devletiydi, dorudan ili kiliydi. Amac salt deerleri smrmek deil, btn olarak parala
Fakat, Krtler onlardan farkl artlarn kurbanyd. Yunanis tan, Bulgaristan ve Srbistan'a destek veren snr tesi bat, Krt lerin karsnda, Osmanl adna birer engeldi.
tnlk kavgasndayd. Ulusal kurtulu hareketleri srasnda, karde kardein yenilgisinde mutluluk aryor, onu arkadan vuruyordu.
1800'n bandaki ilk Krt bamszlk hareketi, Behdinan, Soran ve Babanlarn bulunduu Gney Krdistan'da dodu.
35
Ayaklanmalar birbirini douruyor, Osmanl'nn yapt insan k rm, ehir ve doa yangnlar Krdistan' ayaa kaldryor, drt
bir yanda isyan ateleri yanyordu. Abdurrahman Paa'nm isyanc mirasn Behdinan ve Soran
Mirleri omuzluyor, onlar tekiler izliyordu. Hakkari Mirlii, 1800'lerin banda egemenliini Iran ilerine kadar gtryordu. Merkezi Cizre olan Bothan Mirlii kendi blgesinin egeme
distan hareketinin merkezlerinden biri haline geldi. Soran Miri Muhammed, igalci Osmanllar kovduktan sonra, bamszln
da ilan edip kendi adna para kard. Cuma hutbelerinden Os
manl Sultannn adn kard. Yerine kendi adn koydu. Mir Muhammed, 1833 ylnda da, Mardin ve Diyarbakr'da
ki Osmanl egemenliine son verdi.
36
1833
ylnda ordularna
define giderken, yoluna kan silahsz, savunmasz sivil Krtleri k ltan geiriyor; kyleri, kasaba ve ehirleri yakyor, ykyordu. Paann zulm arttka, Krder bileniyor, daha bir flceyle di
reniyor, gerilla taktikleriyle Osmanl ordusuna darbeler indiriyor
lard.
kaybetmiti. Paa, bunun zerine saldrdan vazgeip, elindekileri korumak amacyla savunma haline geti. Kararghna kapa np, iki sene takviye birliklerinin gelmesini bekledi.
du, ingiliz takviyeli Reit Paa'nm ordular, bundan sonra ileriemeye balyordu. Paa, Botan Miri Bedirhan Bey'in baehri Ciz
re'yi yerie bir ediyor, Soran blgesinde byk kayplar vermesine ramen Zaho, Duhok ve Akra Osmanllann eline geiyordu.
37
mrken, beklenmedik bir olayla daha karlat. Bu kez, Krt ha reketinin karsna "mmetilik" unsuru dikilivermiti. Mir y netiminin etkin isimlerinden Melle Hadi, ald ykl altn kese lerini "dini fetva"ya eviriyordu. Hadi, Osmanl Sultan'nn Ha
Krtlerin,
Osmanllar
tanmlayan
"Bexte
Rome
tuneye",
(Osmanl'nn onur sz yoktur) sznn tekerrr de yaanyor du. Sivil halka dokunulmayacana dair. Mir Muhammed'e veri len sz tutulmuyor, "tedip ve tenkil" (krm) yaplyordu.
Rus tarihi M. S. Lazarev, bu konuda unlar yazyor:
"Revanduz'un d, Osmanl ordusunun Krdistan'da y- , ttt 'tedip ve tenkile' son vermedi. Osmanllara koulsuz ita
at etmeyen ve direnen herkesin acmaszca ldrlmesi devam
etti. Reit Paa, 1837 ylnda koleradan ld. Yerine, en az onun
kadar acmasz olan Hafz Paa geti. Hafz Paa, 1837 ylnda bamszlklarn korumaya alan Botan Krtlerine kar sald
rya geti. Sincar Yezidilerin! acmaszca krd. Gz aylarnda,
cezalandrma saldrlar kuzeye yneldi. Krtler umutsuzca dire niyorlard. Ama Avrupal danmanlar (Avusturyal Feld Mare al Helmut von Moltke de bunlar arasndayd) tarafndan eitil mi ve gl topu desteiyle donanlm orduya kar fazla di renemediler. Osmanllar saldr stne saldr yaparak kaleleri,
38
kalmad. Ertesi yl bahada biriikte, biri Akada, teki Toroslara olmak zere iki koldan kuzeye kar saldrya getiler. Malat ya yresi Mirlerinden Said Bey, Osmanl ordusuna byk kayp
lar verdiriyordu.
Hazro yrelerinde, Krderie Ermenileri arada kadederek ileriiyor, Van Glnn bat ve kuzeybats ate iinde kalyordu.
Lazarev, Osmanl'nn giritii soykrm yle yazyor:
Filistin ve Lbnan zerinde hak iddia ederek Osmanl Imparatorluu'nu tehdit eden ileriemesi zerine, Sultan ikinci Mahmut,
Hafiz Paa'y Krdistan'dan ekiyordu. Kurdistan yeniden nefeslenip, yaralann sarmaya balyor, Paa'nm ordusu ise 1839 y lnda Msrilar tarafindan darmadan ediliyordu. Bylece Krt
lere kar kazanlan zafer sfira iniyordu.
39
lar elde etmi Fransa ile ingiltere'yi de rahatsz ediyordu. istanbul ynetimi ise ekonomik olarak Krdistan'a sava aa cak durumda deildi. Yardm iin ingilizlere snmlard, ingi
lizler, Krtleri birbirine kar kkrtmak, bu arada Sryanileri
kullanp atmalar karmak Krdistan'a dolutular. zere kkrtc ajan ordularyla
ingilizler hesabna alan Amerikal misyonerler de i ban dayd. Sryanileri, "Hristiyan dnya, Krtleri deil sizi destekli
yor" diye kkrtmaya baladlar. Krtlere kar ayaklanmalar
iin yardm sundular. Sryanilerin dini lideri Mar amun, kkrt malardan fazlasyla etkilenmiti. 1843 ylnda, himayenin doku
40
Bey, bamsz Kurdistan fikrinin teki iki nemli nderi Nurullah Bey ve Han Mahmut'a saldryordu.
vat iin Osman Paa, adeta flcesini halktan kanyordu. "Tedip ve tenkil" kural tanmyor, savunmasz halka yaplan zulmn idde
ti her gn artyordu. lmnden sonra yerine atanan Gzlkl Re
it Paa da onu aratmyordu.
Krder buna ramen direniyorlard. Direnii kran faktr, 1849 ylnda btn Krdistan' saran kolera salgn oldu.
dei" olduunu hatrlyor ve Krdistan'dan asker toplatdmas iin seferberlik balatyordu. Fakat, gleryzl btn abalara
ramen Krtler destek vermiyor, askerlie anlan genler da lara saklanyordu. Zorla gtrlenler, ordudan firar ediyordu.
Tehditle Osmanl safina katlan Zilan, Spki ve Hayderan airet
leri de bir sre sonra cepheden ekiliyordu.
41
iin ikna eden Osmanl verdii szde durmam, onu Krdistan'a genel vali yapmamt. Yezdier, hayal knkl iinde istan
bul'dan lkesine dnm, urad "ihanete" isyanla karlk ver me hazrina girimiti. Krdistan'da yeni ittifaklar kurduktan
sonra, 1854 ylnda ayaklanma balatt. Ayaklanma artc bi
rmeleri" isteinde bulunuyordu. Kimi tarihilerin saf ve dengesiz diye niteledikleri Yezdier, "bar grmesini" kabul ediyordu.
dirdik" diye sevindikleri anda, bir baka kede, yeni bir insann
atei alevleniyordu.
42-
af olduklann aklad. Ama bu "iyilie" karlk, "sarp kylere medeniyet gtrecek yol yapmnda almalarn" istiyordu.
Ne var ki, Semih Paa'nm plan tutmuyor, DersimHIer oyunu
bir kez daha blnp, stratejik nemi olan Kontur ehri ran'a
veriliyordu. Osmanl devleti, son anda yeni snra kar kyor, Kontur'u ele geirmek amacyla, bir ingiliz binbasnn komuta sndaki ordusuyla saldrya geiyor, ehri zapt ediyordu.
desi iin Osmanl'ya bask yapyordu. Rus yazar M. I. Menyukov'un deyimiyle "snr izilirken, en az bavurulan, kayb dn
len taraf Krtler oluyor"du.
43
"sfr tketmi",
ekonomik olarak kmt. Borlarn deyemedii iin ngilte re ve Fransa mal varlna el koymu, ynetim ekonomik bam szln btnyle kaybetmiti. Osmanl ynetimi, gelir bulmak
iin Hristiyanlarla Krdere ynelmi, vergileri artrm, hara
toplayp, dorudan soyguna gemiti. Kurdistan direnie geince, bir kere daha orduyu devreye sokup terr estirmeye balamt.
"Tedip ve tenkil", 1877 ylnda balayan Osmanl-Rus sava na kadar aralksz srd. Savala birlikte, Osmanl ynetimi k rma ve toplu srgnlere ara verdi. Ayrca, Sultan Abdlhamit,
Krtlere irin grnmek ve desteklerini kazanmak amacyla, "din kardeliini" kefediyor, yeil bayrak aarak Krdistan' Osman
l'ya yardma aryordu.
ilgi gryor, ounluk arkasn dnyordu. Sava ise Kurdistan topraklarnda geiyordu. Erzurum Ruslarn eline gemiti. Buna ramen Krtler, Osmanl'ya yardm etmiyor, iae salamyor, sa
vaa seyirci kalp sonucu bekliyorlard.
Bu sava Osmanl knn dnm noktas olmutu. 1879 ylnda resmen ekonomik iflas ilan ediyor, ierde de ngiltere ve Fransa bata olmak zere Avrupa'nn egemenlii altna giriyordu. k, Krtlerin ulusal kurtulu heyecann besliyor, alevlendi
riyordu.
1878 yl ilkbaharnda Mu, Bidis ve Van blgelerinde ayn anda isyan patlak verdi. Ayaklanma ksa srede yaylarak by
yor, Botan ve Hakkari yresine de yaylyordu.
44
Sultan, bir kez daha btn ordularn seferber ediyor, ama ilk
hamleler boa knca, "topyekn sava"la, Krder yenilgiye u
ratlyordu.
eyh Ubeydullah, Nakibendi eyhi Seid Taha'nn oluydu. Seid Taba, eyh Said'in dedesi eyh Ali ile okul arkada ve dost
tu.
Said daha sonra ayn isyanda (1925) birleecek ve ksa arahklarla idam edileceklerdi.
di. Yetim ve dul kadnlar, babaca bir ilgi ve himaye ile kollar
d. Krtler, dertlerini ve uradklar hakszlklar anlatmak, din
ile ahlak konusunda fikrini almak iin drt bir taraftan emdinan'a gelirlerdi. Krtler onu adil ve insancl bir lider olarak se
ver, sayarlard."
45
amun ile ibirlii iin temasa geiyor, Iran Krdistam'ndaki Mahabad, Urmiye, Unuye merkezlerini s olarak seiyordu.
Kurdistan tarihinde, ilk genel birlik ve dayanma Kurultay,
1880 ylnda eyh Ubeydullah'n liderliinde emdinan'da toplan d. Toplantya Krdistan'n drt bir yanndan liderler katlyordu. Ubeydullah, toplantda Ermenilere kar herhangi bir harekette bu lunulmamasn ve ibirlii yaplmasn kabul ettiriyordu. ran'n,
askeri adan daha zayf olduunu syleyerek, isyann bu cephede
eyh Ubeydullah, Krtlerin paralanp birbirini arkadan vur maya baladn grnce, hzn iinde isyan bayran indirmi,
memleketi emdinan'a geri dnmt.
46
O arada, bata Yunanllar ve Bulgarlarla Srplar olmak zere, Osmanl imparatorluu ayra ufala klm, sultanlk haline
gelmiti. 1800'lerin sonlarnda "Kzl Sultan" adyla da bilinen kinci Abdlhamit, sultanln banda bulunuyordu. Abdlha
harekete geiyordu. Sultan, Krtlere ho grnmek iin harca malar yapyor, baz Krt aalarn istanbul'a davet edip, zengin
sofralarda arlyor, elendiriyor, para ve nianlarla dllendiri
yordu.
Badat ve stanbul merkezli bu okullarn askeri ve sivil b lmlerinden mezun olan genler, branlarna gre deiik grev ler stleniyorlard. Fakat, okullar "bekleneni" vermiyordu. Krt
ve Arap baz mezunlar, daha sonra kendi halklarnn ulusal kur tulu mcadelesinde nclk ediyorlard. Okulda, "Krt Halit" lakabyla tannan Cbranl Halit Bey ve hsan Nuri bunlardan ikisiydi. Binba Kasm (Ata) ve Revanduzlu Ali Saib gibi baz Krtler de yetitirenlere sonuna kadar "sadk" kalyordu.
Araplar arasnda da benzerleri kt. Eitilip devirilmi baz Araplar, bamszlk savanda kendi halklarna kl ektiler. Ki
47
Ermeni sorunu, 1878 ylnda yaplan Berlin konferansyla, ev rensel boyut kazanyordu. Abdlhamit, resmi devlet gcn kulla narak Ermenileri krmaya cesaret edemedii iin, bu aamada
Krtler arasnda, 1980'lerdeki "koruculuk" sistemine benzer bir rgtlenmeye gitti. Ermenilerle Krtlerin i ie yaad blgelerde, "Hamidiye" diye adlandrlan gayri nizami, hafif svari alaylar kurmaya balad. Alaylarn insan gc Krlerden oluuyor, silah lar devlet salyor, Osmanl subaylar eitim veriyor, komuta ise Krdere braklyordu.
Osmanl ynetimi, 1890'larn ortalarnda, sistematik olarak Ermeni krmn balatt. Rus kaynaklarna gre, sadece 1894 ve 1896 yllar arasnda, 300 binden fazla Ermeni ldrld. Pek ok Ermeni yurtdna kaarak hayatn kurtard.
Bu srete, Hamidiye Alaylar da kullanld.
Krtler, Hamidiye Alaylan'n Osmanl'nn klc, dman gc ola rak gryor, uzak duruyor, kaynamyor, istenilen oranda katlm
olmuyordu. 53 byk airetten, sadece 13' katlmay kabul et miti. ounluk, basklara ramen katlmyordu. Basklar, yer yer
48
Bunun zerine Krtler, 1905 ylnda yeniden ayaklandlar. Dersim, Bitlis ve Beyazt'ta Ermenilerle birleerek, "tedip ile ten
kil" birliklerini pskrttler.
49
yle
ki,
Seid Abdlkadir,
Senatonun karl
olan
"Ayan
Meclisi" bakanlna bile seilmiti. Ard ardna Krt dernek leri, kltr kurumlan kurulmu, gazeteler yaynlanmaya bala
mt.
Fakat,
yasaklayp kapatmaya baladlar. Basklar zerine, ilkin, iki Hamidiye Alay'na birden komu
metmeye
balad.
Paa,
halk
desteinden
yoksun
kalnca,
nde gelenlerinden biri olan olu eyh Muhammed Berzenci ynetmeye balad.
Sultanlk. stanbul ynetimi btnyle gcn kaybetmi, da lma srecine girmiti. 1912 ylnn sonuna gelindiinde, Afrika'daki toprak egemenlii de btnyle ortadan kalkmt.
Osmanl ynetimi, asker toplamak iin "slam uruna ci hat" arsyla Krtlere gittiler. Fakat, bekleneni bulamadlar. Baskyla silah altna alnan Krtler ilk firsatta firar ediyor, dnemin etkin liderleri Abdrezak ve Yusuf Kamil Bedirhan
beyler bir yandan Ermenilerle ittifak imkan anyor, te yandan askerlie alnm Krtlere, silahlarn Osmanl'ya evirmeleri
arsnda bulunuyorlard.
tmas yaratmaya abalyorlard. aba tutmaynca, "i baa" dyor ve 1915 ylnda devlet eliyle, "etnik arndrma harek
t" balatlyordu.
51
ka bir yoldan Krtlere evrildiini, krlanlarn dnda, 700 bin Krt'n topraklarndan koparlp batya srldn be
lirtiyor.
fa ayaklandlar.
Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paa, Osmanl'yla sava ha linde olduu halde, elini Krt kanna buluyordu. Paa, Krt so rununu kknden zmek amacyla, Nizip, Urfa evresinde, o
u kadn, ihtiyar ve ocuk 60 bin kiiyi kltan geirdi.
Krt isyanlarn bastrmada ngiliz subaylar danmanlk ya pyordu. Daha sonra Osmanl niformas giydirilmi. Paa rtbe siyle ordunun bana getirilmi Alman ve Avusturyal generaller, barole getiler. Alman-Avusturyal "Goltz Paa" ve "General
General Moltke, anlarnda ihtiyar, kadn ve ocuklara kar ka zanlan "kl zaferleri"ni anlatrken, Krderi hayvan gibi birbir
lerine balayarak srklediklerini, daha sonra yol boylarndaki dere yataklarnda topluca krdklarn yazyor.
ttihatlarn baz klavuzlar, daha sonra, Almanya'da Hitler'in rk politikalarna hizmet verdiler.
ttihatlar ierde Krtlerle urarken bir yandan da fetih ve "byk Turan Trk mparatorluu" hayalleri kuruyorlard.
5^
nn banda, Sultan'dan habersiz, Almanya ile ittifak kurup an lama yaptlar. Be milyon ngiliz altm karlnda, orduyu "ki
ralk asker" gibi Almanya'nn emrine verdiler.
Osmanl bayran ekmi iki Alman sava gemisinin Rus sa hillerini bombalamasyla, Osmanl Devleti Birinci Dnya Sava'-
na katlm oldu. Ordu ise Orta Asya'y igal edip Anadolu'ya balamak ve "Byk Turan Trk imparatorluu" nu kurmay salamak zere Sarkam'a yld. Fakat, askerler kar ve don'a
kar dayankl klk giyecek ve donanmdan yoksundu. Kimi a rkl, kimi yazlk ayakkabl, ou paltosuzdu.
Sava balatan ittihatlar aradan ekilmi, yok olmu, yerierini B ve C takmlarna brakmlard. Kendi kaderleriyle ba ba a kalan Krtler kendi olanaklanyla igalcilere kar durmaya,
direnmeye altlar. Antep direniiyle efsaneleen Karaylan, bir Krt airet nderiydi. Benzer mcadele Urfa ve Mara'ta verildi. Rus igali zerine, Krtlerin byk bir blm yurtlarn terk
edip muhacirlemek zorunda kald. G yollarnda salgn hasta la, alk ve sefalete yakaland, igalden sonra, bunlarn pek az
hayatta kalm, yurduna dnebilmiti.
yeni bir zamand ve bu zamanda yeni devletler ortaya kyor, Osmanl'nn enkaz zerinde 24 ayr devlet kuruluyordu.
Krtlerin muhatab ise yz yl akn zamandan beri bamszhk savalann bastrmaya alan ingiltere ve Fransa'yd. karlan de-
53
Sovyetleri kuran Lenin ve arkadalar, ezilen halklarn yeni "esin kayna "yd. Hatta ezilenlerin evrensel sesi iddiasndayd. Mosko va, Ankara'y "ilerici" sayp dostluk ve ibirlii anlamalar imza lyor, yardmlar yapyor, "gerici" Krtlere srtn eviriyordu.
Yeni Ortadou haritasnda Krtlere yer verilmemekle birlik te, araylar sryordu. Bu srete. eyh Ubeydullah'n olu Seid
Abdlkadir'in banda bulunduu "Krt Teali Cemiyeti" Krdis
rgt,
"Krdistan'n
"Krt Teali Cemiyeti", yenik Osmanl devletiyle galipler arasn da, 1919 ylnda balayan ban grmelerine erif Paa'y Kurdis tan temsilcisi olarak atad. Paa, konferansa ilikin bir rapor ve Kurdistan haritas sundu. Bu arada, ortak hareket iin Ermeni Danak Partisiyle ibirlii yapt.
Bar anlamas 10 Austos 1920 tarihinde, Paris yaknlarn daki "Sevr" kasabasnda imzaland. 13 blm ve 433 maddeden
oluan anlama, Krdistan' ilk kez uluslararas arenaya oturtan,
onu tanyan hukuksal bir belge olmas nedeniyle, Krtler asn dan nemliydi. Anlama ayrca, Krderin din, dil ve kltrleri konusunda, teki halklarla eit haklara sahip olduunu vurgulu yor, kendi kaderini tayin ilkesini tanyor, 62. madde de "Krdis
tan'n zerklii"ni gvence altna alyordu.
Fakat galipler, anlamaya ramen, Krtlerin haklar konusun da srarc olmadlar. Tersine Kemalist ynetime aka destek ve rerek, Krtleri grmezlikten geldiler. 1922 ylnda ise artk, Krt
sorununu dillerine bile almyorlard.
54
"Misak-
Milli" hakkm ne sryor, grmelerin bu esas zerinde yapmasnda srar ediyordu. "Misak- Milli" ise Arabistan' da banndran 5 milyon kilometre karelik alam kapsyordu. Sultan istem
leri yznden devre d braklyordu.
"Halk destei" ise 1919 ylnda Erzurum, Sivas ve Amasya'da yaplan toplantlaria ortaya konmutu. Destek, Mustafa Kemal ve
arkadalarna idi.
1922 Ekiminden itibaren Krt sorunundan sz etmez oldular. Rus tarihi M. A. Gasratyan'n deyimiyle, "canlanan Kemalistler, Krt
temlerden biriydi. Bu sylemle Krtler, kendi sorunlanndan uzaklatnlmaya allyor, bir yandan da, "Trklerle ayn haklara sa
55
M. A. Gasratyan, "Mustafa Kemal'in ve onun evresinin n clnde, Krtlerin hak eidii tevik edilip ne karld. Btn
bunlar, Kemalistlerin Sevr Anlamas artlarn yerine getirmeme konusunda baarl olmasn amalyordu" diye yazyor.
Yeni yaplanmann tek sz sahibi ve karar yetkilisi Atatrk,
Lozan grmeleri srasnda, Musul sorunu gndeme geldi inde Trk heyeti bakan smet Paa sz alarak yle diyordu:
"Devlet, hkmet nezdinde eit haklara sahip ve ulusal hak
getirip sevindiren ve dilerini skarak sevin gsterilerine katla nanlar ise emeklerinin meyvasm, Lozan Anlamasyla topladlar.
Anlama metninde, "btn hak va zgrlklerine sahip" Krt
lerden, tek kelimeyle de olsa sz edilmedi.
Atatrk, bu sorunun en zl ve inandrc biimde cevaplan mas iin "Krt" olduu sylenen mebuslara grev ve sz veri yordu. Daha sonra gzden decek ve Atatrk tarafindan ceza landrlarak dlanacak olan Erzurum Mebusu Hseyin Avni
(Ula) parlamentoda yapt konumada yle diyordu: "Bu memleket Krtlere ve Trklere aittir. Bu krsden konu-
56
ma hakkna, yalnz iki millet sahiptir: Krt milleti ve Trk milleri." Krt-Trk kardehini savunup, parlamentoda "ayrlmazlk larn" baranlardan biri de emekli bir subay olan Dersimli Ha
san Hayri'ydi.
Bedir Han,
d. Anlama metninde,
Krderden, tek kelimeyle de olsa sz edilmedi. nk, galipler Kemalistleri destekliyor, manevralara onay,
57
KNC
Blm
GoP'dur. Dalarn dou ucu Hms'dan balyor, Varto'nun kuze yi ile Erzurum'un gneyi boyunca, kilometrelerce uzunlukta bir yay izerek batda, Qertalx (Kartalk) dalannda dmleniyor. Bingl'n tam karsnda erevdin (erafetdn) dalan... Ve iki da duvarnn arasndaki vadilere, ovalara kurulmu sa ysz ky, birka kasaba. eyh Said syannn yangn alanlaryd...
Bingl dalarnn inip karak birbiriyle dmlenen tepeleri nin yamalarnda, kaynayan pnarlarn, gmi sularnn arklar
dzlklerin iinde yeil birer ylan gibi kvrlyor. Aatan arnd rlm, plak edilrni tepelerin kvrmlarnda bitiyormu gibi g
rnen, ama ayn yerde bir bakasyla birleen "mesiP'ler bir ba ka ykseltinin balangc oluyor.
Bingl'n
"Qox"
(Koh)
gre,
dadr. Efsanevi "Sipari u Xelat" dalar bir sigara iimi mesafedeymi gibi grnr...
Qox'dan seyre kanlar, gnei alyormu gibi buulanarak, hzn iindeymiesine yedi renge ayrp, dalarn ardnda kay
bolurken grr.
Sabah gnei domaz, sessizHk iinde kzl bir devinim olur. k patlamalardr, Qox'tan seyredilen. Gne, rengarenk atla
yarak, ltlar saana olarak yaar...
58
Sonra dalarn dou ucunun doruklannda, yava yava bir k zllk peydahlanr. Yavatan yavaa, usul usul byyerek yaylr.
Yayldka, yedi karde renk aynarak, ktan yol olur. Qox'un
Sabahn sessizliine, pnarlarn nlts salr. Pnarlann, de rinden gelen destanms nlts olmasa, sisler arasndaki dnya
ldr sanlr.
Ardndan gne, bir ate topu olarak padar. nce, sis denizi
nin stn aydnlatr. Sis denizi ktan bir rt olur, ldar. a yr ve otlaklar, yaz boyunca arklar "kevcr" yeih, pnariann su
lar, gne vurgunu ayna olup parlar...
erevdin dou ucuyla Mu ovasna, batdaki boynuyla da Cabakcura (Bingl) etek olur...
59
Varto, iki dan birbirine yaklaarak ukurlatg, geni dzlk ler meydana getirdii yrenin genel addr. Bingl dalarnn gney
eteinde, geni ovann kuzeyinde kurulu Varto'nun kadim ad, Gmgm'd. Krtede dalarn grlts, yanks anlamna gelen
Gmgm', sonralar btn bir yreye isim olan "Varto" yaptlar. Halit Bey Cbran airetinin "Mala Svvar" (Atl ailesi) kolun
dan. Kulan kynden ayrlp daha sonra Varto'nun mahallesi ha line gelen Alagoz kyne yerleen Mahmut Bey'in oluydu. Mah mut Bey, tarm ve ticaretle urayor, Gmgm'da (Varto) da han
iletiyordu.
Halit Bey'in yeeni Doktor Mehmet Emin Sever, amcasn an latrken yle diyordu:
"Babam ve dier akrabalarn anlatnna gre, amcam 1925 ylnda tutuklanp ldrldnde 41 yandayd. Bu hesaba
gre, 1884 ylnda domutu. ocukluumda, fotoraflar ya-
nundan sonra ilerleyen Ruslarla savarken, cephede askerlerine moral vermek iin etrafna yaan kurunlara aldrmadan namaz klyormu. Erzurum ovasndaki arpmalarda, gerilerde deil, en nde yer almas, efsane gibi anlatlyordu."
6o
Bu drdnn hayat, zaman zaman birbirine yaklap uzakla arak farkl biimde geliecek, ama birbiriyle balanth olarak
noktalanacakt. Yusuf Ziya, ayn ideal urunda onunla ayn gn
ve yerde idam edilecekti. Hasan Hayri Bey ise bir yl sonra dara
acnda hayatn noktalayacakt...
renciler, ilk aamadan sonra askeri ve sivil okullara aynlyordu. Halit Bey, Harp Okulu'nu bitirip subay oldu. Deiik bir
liklerde alp, savalarda komutanlk yapt.
lahla ezmiyor. Dersim'in lideri Seid Rza'yla dosta grmeler yapyor. Onunla anlap uzlayor. lk defa, onun sayesinde bir
Krt isyan, kan dklmeden, bar iinde sonuca ulayor."
"Krt Teali Cemiyeti"nin en aktif gizli yelerinden biri olmutu. Kurmay Albay Reat Halli imzasn tayan ve Genelkurmay
he yoktu. Cemiyetin amac ngilizlerin himayesi aknda bamsz bir Krt devleri kurmakt. Cemiyetin bakan Vanl Seid Abdlka dir, yardmclar da Mustafa Zihni Paa ve tannm ailelerden Be-
halefet eden tilaf ve Hrriyet Partisi'yle zerk bir Kurdistan kurul mas konusunda szleme yapmaktan geri durmuyordu. Bu Cemi
yet, Cumhuriyetin ilanndan az nce kapatlmt."
62
lanmas arifesinde, biimlenen gelecekte, Krdistan'a yer bulun madn grnce, isyankr bir rgtlenmeye baladlar.
1923
ylnda, Krtesi,
olan
le, daha lml bir rgt olan "Krt Teali"den farklyd. "Krt Teali Cemiyeti" silahl mcadeleyi ngrmyordu.
"Azadi" ise bar yoldan zmn imkanszl gr ze
rinde, silahl mcadele inancyla kurulmutu.
"Hizbe Azadiya Kurdistan"n kesin kurulu tarihi hakknda, baz Krt aydnlannn anlattklarnn dnda fazla bilgi ve belge
yoktu.
eyh Said ailesiyle de balan bulunan Melle Selim, daha ok bu evrelerden dinledikleriyle tarihe tanklk ediyordu.
63
Bidis milletvekili Yusuf Ziya Bey 'di. kisi de Krderin sevip say
d birer kiilik olduklar iin Krt din ve airet evrelerinin ka tlmasyla, hareketin taraftarlar ksa zamanda artn. Btn Kr
distan' temsil edecek kurucular listesi tespit edildi. Bildiim ka
daryla, Trklerin casusu olduu sonra ortaya kan Binba Ka sm da cemiyetin kuruculanndand. Ar yresinin nl Hami diye Paas Patnoslu Kr Hseyin Paa, Krdistan'n nemli isimlerinden Mutkili Hac Musa ve Fevzi beyler de kurucular
arasndayd. Krdistan'n her yerinde, nde gelen airet reisleri, aa ve eyhler cemiyetin yesi, ya da taraftaryd. Miralay Halit Bey tutuklandktan sonra, Cemiyetin ye kayt defteri ve evrak-
64
fer gibi alyorlard. Seid Abdlkadir, istanbul'da oturuyordu. Onunla, merkez arasnda irtiban eyh Said Efendi'nin olu eyh
Ali Rza Efendi yrtyordu. eyh Said Efendi de hareketin iin de, ama gndelik ilerin dndayd. Tekilatla dorudan ba olan olu eyh Ali Rza Efendi'ydi. O, tekilatn merkezinde, a
lmalar dzenleyen komitenin iindeydi."
baylara ulalm, harekete katlmalar temin edilmiti. Fakat Diyarbakr, Urfa ile teki taraflarda bulunan subaylaria irtibat kurulmaya allrken, bandan beri hazrhklardan haberdar
olan Trkler harekete geti."
* *
1924 yl baharnda yaplan geni katlml bir toplantda, hazriklann 1926 bahannda balayacak ayaklanmaya gre ta
mamlanmas karariatnlyordu. Ankara ise rgt iindeki kaynaklanndan dorudan haber alyor, gelime ve hazrlklan gn
gnne izliyordu.
resmi tarihte Ankara'nn isyan hazrln tesadfen rendii ne srlyordu. Kitaba gre, Ankara, devletin varin Krtlere gsterip kantlamak iin baz blgelere askeri biriikler gndermi,
fakat Hakkari yresindeki Nasturiler buna tepki gsterip isyan et
65
san Nuri Paa adyla nlenecek olan Yzba hsan Nuri'ydi; bir
dieri "Azadi"nin kurucularndan Bitlis eski milletvekili Yusuf Ziya'nm kardei temen Ali Rza, teki ikisi ise Vanl Rasim ve Tevfik Celal'di.
yan"nn nedenini dine, Osmanl Sultanl'n ihya amacna bal yordu. Oysa Krderin, 1800'den beri sava halinde olduklar Os manl Sultanl'mn kaderi diye bir dertleri yoktu. Onlar eski ya da yeni sisteme entegre olmak istemiyor, kopmak, "bamsz Krdistan" kurmak istiyorlard.
Halit Bey'in enitesi Binba Kasm (Ata), devletin resmi ajan larndan biriydi. 1919 Erzurum kongresi srasnda Atatrk'le gr erek, Krtlerin "kt niyetlerini" aktardn sylyordu. Kasm "aileden biri" olarak, "Azadi"nin liderine srdat. Hatta, Melle Selim'in dediine gre rgte yeydi. Grlp konuulanlar bir yana liderlerin beyninden geenleri bile annda aktaryordu.
66
gelii srasnda, gelimeleri bizzat kendisine anlattm sylyordu. Varto'nun Kaman kynden olan Mehmet erif Frat olay lar, gn gnne izleyip Ankara'ya rapor yadrdn aklayan
bir baka resmi ajand.
z amcas Veli tarafindan vurularak ldrlen Mehmet erif F rat, kitabnda. eyh Said'in 4 Ocak 1924 tarihinde, amcas Halil ile akrabalar Veli ve Ali Haydar aalara birer mektup yazarak,
bir Krt ihtilali hazrlnda olduklarn, yandalarnn gn ge
tike oaldn anlattn ve karde olarak kendilerinin de ka tlmas arsnda bulunduunu yazyor. Frat, isyanclara katl
madklarn, ama yakn durarak edindii btn bilgileri doru
dan Mustafa Kemal'e bildirdiini belirtiyor.
Mehmet erif, ihbar konusunda. Binba Kasm'dan nce dav randnn kant olarak da Gen eski milletvekili ile Vali Hamdi
Bey'e yazd raporlar gsteriyordu.
dan yirmi yl sonra, 1945'te bulunduu Ske'de Kaymakam Ka zm Atakul'a verdii ifadede hizmetleri konusunda unlar anla
tyordu: "24 Ekim 1924 tarihinde Atatrk Erzurum'a geldi. Halkn sayglarn sunmak iin, Mulularia biriikte Erzurum'a gelmi
ret reislerinin batya srlmelerini, kar koyanlann rnek ola cak ekilde cezalandrlmalarn, yoksa byk bir felaketin gel
mekte olduunu gzmle grr gibi olduumu, sylediklerimin
67
Hareketin tutuklanan ilk lideri Yusuf Ziya Bey'di. Kasm'la ayn kyden (Kulan) olan Melle afii'nin (Ball) an
lattna gre Yusuf Ziya, Erzurum'da Halit Bey'in evindeyken, gece sarldn anlyor ve evden kyor, izini kaybettirmek ze re mezarlkta saklanyor, fakat yakalanyordu. Halit Bey, Yusuf Ziya olay ile yakn takip, kuatma altnda olduunu bildii halde Erzurum'daki evinden ayrlmyordu.
Yeeni Mehmet Emin Sever anlatyor:
"Drt subayn firarndan sonra amcam, evinde gz hapsine alyorlar. Bir ay kadar sonra, 1924 Ekiminde evine geliyorlar.
yor. ki gn sonra, amcamn ailesine gelen telgrafta 'Shhatim berkemaldir' diye yazl. Sarkam'a gitmedii, yolda tutuklan
d byle anlalyor."
Halit Bey, askeri bir mfreze eliinde Erzurum'un dna knca yn deitiriliyor, Sarkam yolundan, Yusuf Ziya Bey ve Hac Musa'nn tutuklu bulunduu Bidis yoluna saplyordu. Halit Bey, Ar'nn Patnos ilesi yaknlarndaki konaklama yerinde, bir yolunu bulup, Hamidiye Alaylan'nn komutan Pat noslu Kr Hseyin Paa'ya bir not gndererek "yolculuunu" haber veriyor ve "bana krk altn gnder" diyordu. "Krk altn"m, "40 kiilik bir grupla beni kurtar" anlamna
68
trlmedi. Yarglandna dair de herhangi bir kayt ve belge yok. eyh Said Efendi ele geene kadar ierde tutuldu. eyhin
yakaland gn arkadalaryla birlikte idam edildi. Genelde idam edilenlere ilikin tutanak ve belgeler pariamentoya gnde
rilirdi. Meclis belgelerini taradm. Yarglandna dair bir ize rastiamadm. Bir baka bilinmeyen de nasl idam edildiidir.
Asld m, kuruna m dizildi, o da bilinmiyor."
Ad
ve
karizmatik
kiiliiyle
saygnd.
"Kaderim"
dedii
69
eyh Ali, Mevlana Halid'in rencilerindendi. "Badai" (Badadi) lakabyla da tannan Mevlana Halid, 1776- 1827 yllan arasnda yaad. Nakibendi eyhi ve Naki bendi tarikatn Krdistan'a alayan kiiydi. am'da oturuyordu. Ama Krdistan'da ve Osmanl'nn ba
di. Gen eyh orada imamla balad. Birka yl sonra ayrlp kuze
ye geti. Palu'nun Kelhasi ve Ekrek kylerinde imamlk yapt. eyh
Ali Palu'da evlendi, aile hayatna kart.
olu dnyaya geldi. eyh Ali oullann da aile geleneine gre der
gh ve medreselerde okuttu. Mezuniyetten sonra, her biri imam ola
rak bir yana dald.
70
Krtlerin, doumlar kaytlara geirme alkanl yoktu. Bu yzden eyh Said'in doum tarihi de belirsizlik tayordu. Bari
kaynaklar 80 yandayken idam edildiini belirtiyor, Krt yazar
Aarm, apak olmu sakalm knalyor, kzl parlt veriyor du. slamiyet'te kna ve erkeklerin gz altna srme ekmesi, sn
"Mu, Malazgirt, Hns ve Palu'da eitim grdm. Palu'da amcam eyh Hasan'm yannda, Mu'ta Mehmed Efendi, Malaz girt'te Dev Abdlhalim ve Hns'ta da Musa Efendi'nin yannda
medresede okudum."
Yazdklar gn na kmamakla biriikte. eyh Said airdi. Gen yata evresinde sivrilmi, tannm bir kiilik olmu, ol gunluk anda ise Krdistan'n drt bir yannda, tartmasz ka-
71
"Postniinlii"ni ekle
kan davalarnn pek az Osmanl devleti makamlarna yansyor du. Olaylar genellikle, saygn kiiliklerin hakemliiyle sonulan
drlyor, toplumsal bar, bu yoldan salanyordu.
lesi de, k ortasnda igalci glerden kaan Krt kafilelerine ka tld. Daha sonra, ad "Dicle" olarak deitirilip Diyarbakr'n ile si yaplan Piran kyndeki kardei Abdrrahim'in yanna yerieti. Piran, Krtede "Pirlerin yurdu" anlamna gelir. Ky ve evre si dalkt. Halk yoksul, ama yardmsever, dar gnde yardma koma geleneine balyd. eyh'in geliini onuriandrma olarak
7i
eyh Said, Cibranl Halit Bey ve Binba Kasm' birbirine ba layan "kader" bir bakma "hsmlk" balaryd. Krte deyimle
"xnami"lik...
eyh Said ile Binba Kasm bacanak, Halit Bey ise kaynbira
derleriydi. eyh Said, Halit Bey'in byk kz kardei "Hewa" (Havva) hanmla. Kasm da onun k Gle ile evliydi.
ICasm'n oynad roln acsn ise daha sonra ei Gle ekti. Anlatlanlara gre Gle, yaad srece, idam edilen kardei ve enitesinin matemini tuttu. Ama, tresel balar nedeniyle, Ka
sm'dan da aynlamad.
eyh
Said,
Diyarbakr'da
yarglanrken,
isyandaki roln,
Yaknlarnn anlatt, devletin resmi kaydannn da dorula dna gre, Krdistan'n isyanlaria yeniden alevlendii 1910'lardan beri ruhu ve beyni ile Krt sorunuyla meguld. O yzden, koyun ticaretini bahane ederek, at srtnda ta am ve Halep'e
uzanan uzun yolculuklara kyor, konaklad yerlerde Krt so
rununu tartmaya ayordu.
73
bet ederken, ok zaman kaybettiklerini, artk sorunun aresine bakma zamannn geldiini sylyor. eyh Bahaddin, eyh Said Efendi'ye Krtlerin genel yapsn ve durumunu zetliyor. Airetilik yznden parampara olmu bir halk birletirmenin, ortak mcadeleye yneltmenin zor olduunu sylyor. Bunun
zerine eyh Said Efendi gayet kararl bir ekilde yle diyor:
rna gre, o, hareketin manevi lideriydi, ama hibir rgtsel, res mi grevi yoktu. Fakat bir militandan da ok alyor, Krt n
74
Mektuptan
da aka
anlald
r daha yeni tescil edilmi ve tapusu verilmiti. Lozan srecinde ise devletin, Krtlerle Trklerin ortak devleti olduu vurgulan
m, iki halkn eit olaca belirtilmiti. Ankara, Krt sorununun
O nedenle. eyh Said'in, dini kiiliini ve isyan srecinde dini motifleri kullanarak "isyann dinci" olduunu ne sryordu. Os
Dnemin Babakan smet nn'nn abas da, bu savlar do ruluyordu. Babakan nn, Bakanlar Kurulunun kararyla, basna
ca olaynn basnmzda ve zellikle stanbul basnnn byk bir ksmnda bir Krt ayaklanmas eklinde gsterilmesi, i ve d
dmanlara propaganda zemini tekil etmekte olduundan ve esasen smrh bir sahada, eidi amalar ve aldatmalar neticesi
oluan olayn bytlmesi uygun olmadndan; isyann ayrm
75
iin
gereinin
yerine getirilmesi
teklif
Keyfiyet, Bakanlar Kurulu'nun 3 Mays 1341 (1925) tarihli top lantsnda grlmesi esnasnda genel ve tertip olunmu bir irtica-
kadar siyaseten de sakncal olduundan, keyfiyetin bu adan ya ylmas iin Dileri Bakanl'na tevdii mnasip grlmtr."
Basn, bu genelgeden sonra, olaylarn neden ve amalarn h kmetin istei dorultusunda ileyecek, "irtica"y ne karacak, Krt sorununu asla dillendirmeyecekti.
EYH
SAlD
VE
SED
RIZA
tek kiilik rgt gibi alyor, dini inan ve mezhep, snf ve katman fark gzetmeden, btn Krtleri tek ama etrafinda birletirmek zere yre yre geziyor, yetiemediklerine mektuplar yazyordu. Osmanl, Sultan Mahmut'tan beri, Krtlere kar, "bl, birbi
rine dr ve ynet" politikas izlemiti. Abdlhamit dneminde
kurulan Hamidiye Alaylan'yla, baz airetler silahszlandrlm ve bu politika ile Krd Krde dman klmt. Cahil, gn grmemi birtakm insanlar, "sen aasn" ya da
"beysin" diyerek silahlandrlp g haline getirilmiti, Hamidiye Alaylan'yla. Bunlar, zel karlar ve stnlk duygularn tatmin iin elle rindeki silah halka yneltiyor, terr estiriyorlard.
Krtlerle i ie yaayan Ermenilere kar da Osmanl'nn terr
klc yaplmak istenen Hamidiye Alaylar, Krtler arasnda din ve mezhep ayrmnn kr olarak kullanlmt. Genellikle
m, ayrlklar derinletirilmeye allmt. Erzurum, Hns, Bingl, Varto yresindeki Alevi ve Snni
Krtler de ta Sultan Mahmut'tan beri "bl, birbirine dr ve y net" politikalaryla karlkl bilenmiti. Blge Alevileri, o neden le Azadi hareketine scak bakmyorlard.
76
ziyaret ediyordu. eyh, kimilerine de mektuplar yazarak Kurdis tan hayallerini anlatyor, ulusalcln mezhep ile din farkndan
nde geldiini, bu nedenle dargnlklarn unutulmas gerektiini iliyor, herkesi "ortak davada" birlemeye anyordu.
Ali Haydar Dikmen ile Mehmet erif Frat, Varto yresinin
eyh Said, Krderin birlii iin bunlarla grerek almala rna balyordu. Mehmet erif Frat, eyh Said'in g biriii iin
kendisiyle yapt grmeyi kitabnda uzun uzun anlariyor.
kurtulan Nazimiye ilesine bal Civarek (Sanyayla) kynden Seid Bertal Tanrverdi, buluma tarihini, "scak yaz aylaryd ve
evler yayladayd. Temmuz veya austos ay olabilir" diye anlat
yordu.
Mustafa Paa, Dersim'in varikl ve en etkin liderlerinden biriy di. Plmr'n "Auyasini" kynde oturuyordu. Abdlhamit,
77
"Krt airet birlikleri" de denilen Hamidiye Alaylan'n kurarken. Alevi Krtleri gzard etmesine ramen, onu gzetmi, askeri birlik kurmasna izin vermemi, ama paalk rtbesi, kaftan ve klla
onurlandrmt.
Mustafa Paa, Seid Rza ile de yakn dosttu. Dersim'in byk airet liderlerinden Yusufanl Kamer, Hayderan airetinin lideri
Kamer, Areyanl Yusuf Aa ile de hsm-akrabayd.
Dersim kaynaklarna gre. eyh Said, krk kadar atlyla Der sim'e gelmi, byk sayg grm, Krt geleneklerine uygun yol boylarnda karlanmt. eyh'i karlayanlar arasnda Seid Rza da vard. Karlama annda, atlarndan inip kucaklayorlard. Ayn idealler uruna, farkl tarihlerde aslarak idam edilen iki li derin bu ilk ve son karlamasyd. Bertal'n anlatmna gre, toplant, Dersim'in nde gelen b tn liderlerinin de katlmyla, Auyasini yaylasnda, Mustafa Pa
a'nm adrnda gerekleiyordu.
Toplantya katlanlardan biri de, 1937'de Seid Rza'yla birlik te aslarak idam edilen Kureyanl Seid Hseyin'di. Seid Hse yin'in yeeni Avukat Kahraman Ayta, Seid Rza'nn, amcas ile
78
Topal Osman etesi ile Sakall Nurettin Paa'ya yardm ettiini, Dersim'de Hran, zol ve adan airetlerine byk kayplar ver
dirdiini, yine Hamidiye beylerinden Palulu Haim Bey'in de ikide bir Dersim'e sefer dzenlediini naklediyor. Amcam szle
rinin sonunda, 'Dersim olarak, Krdistan' kurma mcadelesine
varz, hazrz. Fakat bir arda: Dersim'in ayr bir stats olacak.
Dersim zerk kalacak, kendi kendini idare edecek' diyor."
Aktarlanlara gre, ortaya konan tavr karsnda. eyh Said a sndan Dersim'in tutumu aydnlanm olmal ki, "bir ricam var" di
yerek sz alyor ve yle diyordu:
tafa Bey'e, "Miro, (Miro, Krtede beylerin beyi anlamnda bir onurlandrma deyimidir) kasap ve am beraberimde getirdim. zin verirsen, bizimkiler hayvanlar kesip yemek hazrlasnlar" de
79
le badar deil" diye niteliyorlard. eyhin evresine gre, o ne reye, kime, niin gittiini biliyordu. Kardee dayanma amacy la gittii bir yerde, onlar aalamas, ziyaret amacn peinen
kahve imiti. Buna itiraz etmeyen kii daha sonra neden kendi ni kltp mdahale etsindi? Aynca, byle bir tavr Krt geleneine gre de byk bir ayp t. Bile bile bir yere misafir olan kii, o evin kurallarna tabiydi. Misafirin, hele hele bir aristokratn, nne konacak yemekle ilgi
lenmesi, ne yiyeceini sormas grlmemi, duyulmamt. O,
nne ne konursa, kabul grendi. Snni, Alevi, Drzi ve Yezidi, Musevi ve Krtler ile Ermeniler i ie yaar, birlikte yer ierlerdi; misafirliklerde, ortak sahana, tasa kaklarn batrrlard. Bir misafirin gittii yerde, "senin
duyulmamt. Bylesi bir davran, balanmas mmkn olma yan bir kabalk, ik ve hakaretti. Krt aydn evreleri, o nedenle, yaylan sylentiler iin "asl
sz", daha da ileriye gidenler, "ulusal dayanmaya kar olanla
bir liderin, dinsel ayrl ortaya koyan byle bir hareketin iinde bulunmasnn imkanszlm belirtiyor, "nne konan teki yiye
ceklere, yemeklerin yapld kap kaaa itiraz etmeyen kii, etin
kimin tarafindan kesileceine neden karar versin?" diyorlard. eyh Said'in torunlarndan Abdlmelik Frat ise yle diyordu:
"Dedemin byle bir ey yapmas mmkn deildir. Bence bu ba
zlarnn uydurmasdr. Birleme ve ibirlii iin abalayan, akl ba nda bir insan byle bir ayrmn iine girer mi? eyh Said Efendi
gibi birinin, byle bir davranta bulunmas mmkn m? Onun
80
kiiliini bilen biri buna inanr m? Bizde, kar mezhepteki insan lar dlayan banazlk yoktur. nk dinde de yeri yok. Biz H ns'ta Alevi kardelerimizle hep i ie olduk. Birlikte yedik, itik.
rum. eyh Said Efendi gibi, halk bir dava etrafnda toplamak iin yola km birinin, byle bir tutum taknmas zaten mmkn de
ildir. Bence bu sylentiler, bahane yaratmaya yneliktir."
EYH
SAD
HALKA
KARIIYOR
ha hazrik aamasndayken bastrmak zere, 1924 sonbaharnda hareketin liderleri Halit Bey ve Bitlis eski Milletvekili Yusuf Ziya Bey'i tutuklamt. Sra, etkin liderler eyh Said ile Seid Abdlkadir'e gelmiti.
ns'tan Bitlis'e ileyen ara yoktu. Tek yolculuk arac att. Adarnsa, kar denizinde adm atma imkanlar yoktu.
kapatmt. "Tanklk etmesi iin" kapsna gelenler, Ankara ile te mastan sonra, Hns'ta ifadesinin alnmasna karar veriyorlard. eyh, Hns'taki mahkemede ifade verdikten sonra serbest b
rakld. Ama gz hapsinde tutuluyordu. Ky, evi, yolu, denetim
ka kar" diye uyaran, Erzurum'dan ayrlmasn isteyen oydu. imdi ayn hataya dmek istemiyordu. eyh Said, kolay av olmaktansa halka karmaya karar veri yor ve kararm uyguluyordu.
82
maz kldryor ve hemen ardndan atna binip yola kyor." Melle Selim devam ediyor:
"eyh Said Efendi, Hns'tan ayrlnca, ynn uar tarafna veriyor. Yola ktn duyan Krder, onu tehlikede sanarak pe
ine dyor. Halk adeta onu ember iine alp, cann siper edi
yor. eyh, bu vaziyette konaklaya konaklaya ileriiyor. Krkan
kyne geliyor. Olu Ali Rza Efendi, o srada yolculukta. Son
da dalar yol verir vermez, kendisinin de stanbul'dan ayrlp Hak kari yresine geeceini ve o blgede de bir cephe aacan" bildi
riyordu.
kyne geiyor. Mehmed Aa ve Helile eto'ya misafir oluyor. Burada da evreden gelenlerie bir toplant yapyor. Ardndan, sonra ad Karlova diye deitirilerek ile merkezi yaplan Kani-
Kanire'ten sonraki kona Azizan ky. Orada, Sadiye Telhe'nin evinde misafir kalyor (Sadiye Telhe, 1927 ylnda yaka-
83
lerli Sadk Bey dahil, etrafn btn eyh ve aalan yanna kou
yor. Birka gn kaldktan sonra Diyarbakr tarafna gidiyor, 'Hani ve Lice aalaryla buluuyor. Sonra Piran'a geiyor."
* #
gn havalann estiriyordu. Genel heyecan kaynama balatm t. Ath gruplar. eyh Said'den aa, bey ve eyhlere haber ulatnyor, kimileri kyleri dolaarak, silahlanp eyh'in emrini bekle
melerini bildiriyordu.
Trk devletinin ajanlan ise eyh'i yakn plandan izliyoriard. PRAN'DA SLAH SESLER
Piran, eyh'in de ikinci ky saylyordu. Kardei Abdrra
him Piran'da oturuyordu. Kendisi de byk sava yllarnn muhaceratn Piran'da geirmiti.
84
ki gibi Bingl ilinin bir ilesi deildi; bir ilin adyd. Alt asker
kaan yakalamak iin grevlendirilen jandarma birlii komu tanlar Temen Mustafa ve Temen Hasan Hsn, 13 ubat 1925 gn eyh Abdrrahim'in kyn sardklarndan, hem
Evin sarldn gren eyh Said jandarma temenlerine haber gndermiti: 'stediiniz adamlar benim yanmdadr. imdi bun
lar yakalarsanz, benim eref ve haysiyetimi inemi olursu nuz. Hkmetin kolu uzundur. Bu sulular istedii zaman ya kalayabilir.' Temenler yle karlk vermilerdi: 'Bizim grevi
* * *
Krt geleneklerinde, kiinin yanndaki kim olursa olsun do kunulmazd. Onu, dmanna teslim etmemek, Krt aristokrasi
sinde onursalln gereiydi.
eyh Said, bu yzden subaylara, "ben kyden kncaya ka dar, aradklarnza dokunmayn. Ben ayrldktan sonra yakalars nz" demekle bir bakma yakasn, dolaysyla onurunu kurtar
maya alyordu.
gre, subaylarn amac, "kaaklar yakalamak" deil, eyh'i tah rik edip tutuklama gerekesi yaratmakt. O nedenle ricasn din
lemiyor, tutuklamada srarc davranyorlard.
eyh Said, kapsna dayanan provokasyonu grm ve tuzak tan kurtulmak iin rpnm, kald evin sarldn grnce, ya
kn adamlarn uyarmt:
Kyde ortam gerginlemiti. eyh Said, tansiyonu drmek umuduyla subaylara, yeni bir neride bulunuyordu:
"Mesele karp olay bytmeyin. Yola kmak zereyim. Ben kyden ayrlana kadar herhangi bir davranta bulunmayn. Ben ay-
85
dendi. Babamn anlattna gre. eyh Said temenlerin olay karmak iin kararl olduunu grnce, 'ben gideyim, sonra ara dklarnz tutuklarsnz' diyor. Fakat jandarma temenlerinden biri sinirlenip, 'sen kim oluyorsun da, bana emir veriyorsun!' di ye bagnyor, hakaret ediyor. Temen bununla da kalmyor,
bulunanlar, adeta donup kalyoriar. Ama eyh, olay kmasn diye soukkanl davranyor. Temene karlk vermiyor. Yann dakilere dnp, Krte olarak, 'kuro rabn' (kalkn ocuklar), diyor. 'Rabn' sz, o heyecan ve aknlk ortamnda, 'gereke ni yapn, ayaklann' anlamnda anlalyor. Silahlar patlyor."
eyh'in yakasn tutan temen dahil birka jandarma vurulu yor, kalanlarsa tutsak ediliyor. eyh Said de atna binip Piran'dan ayrlyor, ilk kurun, bylece erken isyann balangc oluyordu.
DYARBAKIR MUHASARASI
VE SYANIN KADER
Olaylar, eyh Said'in iradesi dnda ve vaktinden nce patla
m, artk dn imkan yok olmutu.
eyh Said 13 ubat 1925 gn, le vakti, arkasnda yz a kn atlyla, Piran'dan Darahini (Gen) ynne doru yola k-
86
yor, adlar blgeden blgeye, kyden kye drt bir yana dala
rak, "eyh Said Efendi ayaa kalkt!" haberini yayyordu.
Krder ayaklanm, kimi ath, kimi yaya, bazs silahl, ou
id'in evresindeki silahh adam says, ksa zaman iinde kadanarak artm, binleri bulmutu.
syanclar, yol boylarndaki telefon ve telgraf tellerini kesip balanrilar kopararak, blgenin merkezi durumundaki Genc'e doru
ilerliyorlard.
Bu arada katlm byyor, cepheler geniliyordu. Dou Cephe si Komutanlna, kendi deyimiyle hayatnda eline silah almam
eyh Abdullah atanmt. eyh Said'in damad olan eyh Abdul lah, Varto'yu aldktan sonra kuzeye ynelerek, Erzurum, ardn dan da Bitlis'e yryecek, tutuklu bulunan Halit Bey, Yusuf Ziya
ve Hac Musa beyleri kurtaracakt.
di. Daha nce Rus igalcilere kar gerilla sava venni olan eyh
87
eyh Said ise merkez gce komuta ediyordu. Onun hedefi Di yarbakr'd. ehir ele geirildikten sonra, Krdistan'n bakenti
olarak ilan edilecekti.
88
Bu arada Ankara ynetimi, isyanclar halk desteinden yok sun klmak, onlar kar karya getirmek iin de her tri ynte
Para gcyle saysz ajan ve provokatr de i ba yapmri. Dnemin istiklal Mahkemesi yelerinden. Vali Avni Doan, an
savunma burlarn aralamay baardlar. Krt ncler adan ge diklerden ieri girmeye balamt. Fakat, bu srada takviye bir
likleri yetimi, kuatmaclan arkadan top ve mitralyz ateine tutmulard. Krtler, beklenmeyen bu darbe karsnda panie
89
Krtlerin ok ksa zamanda nemli ilerlemeler elde ettiklerini an lattktan sonra, Diyarbakr muhasaras iin unlar yazyor:
"... Hkmet hl kprdamamakta ve isyan karsnda akna
raflarna gidiyor ve buradaki eyhlerle aalar ayaklandryordu. Nihayet Samaki'deki genel karargha dnebilen eyh Said, 7
Mart 1925 gece yarsna doru, Diyarbakr'n drt kapsna bir
va btn iddetiyle devam ederken, ehir gneyden de saldrya urad. Ordu birlikleri, kuzeyde asileri surlar dnda, gneyde ise
surlar siper alarak karladklar halde, gney cephesinde bir ara lk asilerin baarl olduklar gibi bir durum meydana geldi. Bun
da asilere ierden yardm eden unsurlarn da tesiri olmutu. Bun lar gneydeki sudarda baz gedikler ve zellikle lam yollarn
amlar ve asiler buralardan ehre girebilmilerdi.
Asilerin ieriye girmesiyle, gney cephesini tutan ordu birlik leri iki ate arasnda kalm, durum tehlikeli olmaya balamn. Fakat ehrin savunmasn yneten zmir kahraman General
Mrsel, soukkanlln bozmad. Derhal elindeki svari yede ini kuzey cephesine ekerek drt nala gneye sevk etti ve ieri
giren asileri baskna uratt."
"Nihayet 8 Mart 1925 Pazar sabah gne doarken, asi g ler ilk defa karlatklar bu tekilatl ve azimkar direnme kar snda dayanamayarak panik halinde kamaya baladlar."
90
balamasyd. Diyarbakr'n drt kapsna birden hcum edilerek ehir igal olunacakn. Bu arada Diyarbakr'a da haber uurul mu, buradaki eyh taraftariar, yani beinci kol durumdan ha
berdar edilmi, ne ekilde hareket edecekleri, eyh'in kuvvetleri ni nasl destekleyecekleri kendilerine bildirilmiti. Plan, tam Sa
id'in istedii gibi uygulanamad. Alaturka saatle ikide, yani karariannlandan ak saat nce ate balad. Akam karanlndan faydalanan asiler, Dicle'yi geerek Diyarbakr' evreleyen surla
ra doru ileriemeye baladlar. Saylar bin ile 3 bin arasndayd. Av tfekleri, mavzerler ve bir ksm da sadece sopalarla silahlan mt. Asiler, nce Mardin, sonra da Da kapsna yklendiler. 'Sallallah' naralaryla suriara yaklamaya alyorlard."
yordu. Akamdan balayan yamur aralksz devam ediyordu. Asiler ierden aldklan istihbarata dayanarak en ok Da kap sn zoriuyoriard. nk surlann eskimesi yznden, burada birtakm tabii gedikler almt. Buradan ieriye girmek daha
kolay olacakt. Fakat bu bilindiinden, buralar barikatlaria tah kim edilmi, eldeki kuvvetlerin nemli bir ksm buralarda mev-
91
korktular. Savunma baanyla yaplyordu. Fakat gece yansna yakn kt bir haber duyuldu: Mardin kapsndan saldran is
yanclar ehre girmilerdi. Aslnda bu doruydu. Fakat buradan ieriye giren asiler, kapdan deil lam deliklerinden szmlar
d. Saylan 120'yi gemiyordu. Buna ramen bu asiler, surlara yakn karargh kuran bir nakliye kolunu datmay baardlar
ve bir ksm askerle bir subay ehit ettiler."
ehre girmelerini nlyordu. erden gelecek yardm da alamadklan iin, gelecek emri bekliyoriard. Sabaha kar bu emir gel di: eyh Said yenildiini anlam ve asilere en ksa zamanda geri
ekilme emrini vermiti."
"Bir sylenti kt: eyh geliyormu. ehirde birden bir kar ma meydana geldi. Derhal bir emir verilerek halkn sokaa k
mas yasak edildi. Akam oluyordu. Sokaklarda hi kimse kal
mamt. Saat yedide ilk ate balad. Toplarmzn sesini duyu
92
TRK
BASINI SYANI
GZLYOR
grlmeye balad.
Haberden anlald gibi isyan liderinin ad bile yanlt. Isyan'n lideri olarak haberde Bedizzaman (Saidi Nursi) gsterili
yordu.
ktnn baladn, bu amala uaklarn blgeye gnderildiini ya zyordu. Gazete, "tenkiP'in baladn duyuruyor, ama "ne olmu
da tenkile geilmi?" sorusuna cevap vermiyordu.
Bu arada Ankara, Abdlhamit dneminde ngiltere'nin vesa yetinden, Almanya'nn himayesine geildiinden beri, sre gelen
"ubatn 13'nde, Ergani'nin Piran kynde bulunan jandar ma birlii ile, o yrede bulunan Hnsl eyh Said'in adamlar arasnda arima km ve iki jandarma lmtr. Saldrganlar
iddetle takip ediliyor."
93
Ayn gazete, iki gn sonra, "kuvvetlerimizin takibinden kaan eyh Said'in, 150 kadar yandayla birlikte Gen'te olduu" habe
rini yaynlyordu. Gazetenin haberi devam ediyordu:
Gazeteler, olaylardan yaklak on gn sonra, ilk kez "isyan" deyimini kullanyorlard. Fakat, gerein zne dokunmadan, ne
rdan sonra meydana gelen olaylar zerine hkmet, yrede bu lunan gleri isyann tenkili (yok edilmesi) iin olay yerine gn
dermitir. Tamamlayc bilgilere gre, asilere kumanda eden
Tekrar
Diyarbakr
muhasarasnn
baarszlna
dnecek
94
geldiler. Geldiklerinde ben bat ynndeki Tlham kyndeydim. Gece Siverek yollann tutmutuk. Yalnz Mardin yolu ak. Ora
"Airet Mektebi" mezunu bir subayd. Svari olarak orduda alt. 1918 ylnda Binba rtbesindeyken, erken yata emekli
edildi. Varto'ya yerleti. Soyad yasasndan sonra, "Kasm Ata"
oldu.
95
yakalanyor, yerlerde srklenerek gtrlyor, bir daha geri gelmiyordu. Akbeti kuru, anlamsz, souk bir kelimeyle "ld"
diye aklanyordu.
Kyllerinin aktardna gre, babasna sahip kma bir yana, nerede ve nasl ld ya da ldrld, nereye gmldyle
de ilgilenmiyordu.
Esmer teni, upuzun boyuyla bazen Elaz sokaklannda yrr ken grlyordu. Gzergh, yry yolu hep aynyd. Evinden kyor, melul, derin dnceli lalleriyle yryor,
96
Kardeini ihbar edip lme yollad, bu yzden kin, fke ile dolu yreinin teki tarafiyla kendisine nefrede bakan bir kadn
la birlikte yaayacak kadar tuhafi..
l ve matemliydi. Aradan 30 yla yakn zaman getii halde, kardei ve enitesi iin alyordu. Annem bir gn ona, 'kardei
nin ve enitenin bana bunca i getiren bu adamla nasl yayor sun?' diye sordu. Halam alamaya balad. Sonra yle dedi: 'O olaydan hemen sonra yatam ayrdm. Bir daha birletirme-
Fakat, eyh'in damad eyh Abdullah' kullanarak, son anda yaklam, kafilesine katlm ve onu tuzaa ekip dmanlarna
teslim etmiti.
97
iinde Erzurum'a gittiini, Halit Bey'in evinde kaldn sylyor du. Kasm, eyh Said'in, Halit Bey'le ayaklanmay konutuunu bu srada rendiini aklyor ve deiik sorulara cevaben unlar
sylyordu:
"Krtler (isyanclar) iki gruptur: Siyasiler ve Dinciler. Mesela Halit Bey filan siyasiydi. Onlar komiteler kuruyorlard. eyh Said
Efendi diniydi."
* * s
Mehmet Emin Sever anlatyordu: "Babamdan dinlediime gre, eyh Said, phelendii iin
onu, yanna yananrmyordu. Fakat, Varto ele geirildikten son
ra. eyh Said'in damad eyh Abdullah'a adam gnderiyor. Yanl anlaldn, Krder ve isyann emrinde olduunu bildi riyor. 'Size kanlp hizmet etmeme, hizmetlerime ihtiyacnz yok sa bile, sizi ziyaret etmeme izin verin' diye adeta yalvaryor.
Bunun zerine eyh Abdullah, grmeyi kabul ediyor. Kasm,
yanna geldiinde eilip ayana kapanyor, eline sarlyor. 'Beni dlamayn. Ben hain deilim. Namusum ve erefim zerine ye min ederim ki, arnk emrinizdeyim. Bana bir frsat verin. Hizmet
lerimi kantlayaym' diyor.
Blge liderleri Kasm'a kar phe iinde. Kimsenin gveni yok. nk, ajan olduu yaygn dnce. Hatta, baz kiiler l drlmesini bile istiyor. Fakat eyh Abdullah'tan ekindikleri
iin dokunmuyorlar."
98
devletin adamlarndand. Aramzda ahbaplk vard. Bizzat ondan dinledim. eyh Said'in ilk sorgusu Varto'da yaplrken, Mehmet
Halit Frat da hazr bulunuyor. Sorguyu yapan Osman Nuri Paa,
eyh Said Efendi'ye soruyor:
"Kasm, eyh Said tarafndan itilmiti. Melekanl eyh Abdul lah, onu hareketin iine ald. eyh Abdullah, hareketin nemli adamlarndan biriydi. eyh Said Efendi'nin de damadyd. eyh
Abdullah, Piran olay padak verir vermez, harekete geiyor. Grvas
lit Bey'di; o da Bitiis'te cezaevinde. Bize Halit Bey gibi biri lazm. Toplantya katlanlar heyecanl. Bidis'e doru yola kmaya ka rar veriliyor. Bu srada Kasm'm kardei Reit ortaya kyor. Gi
dip eyh Abdullah'n elini pyor. Emrinde olduunu sylyor: Varto hazr. Kasm, bizzat Varto'yu teslim edecek. Sizi g
trmeye geldim, diyor.
eyh Abdullah Bey aryor:
Reit, Kasm'a iftira edildiini, ajan olmadn, hareketi des teklediini sylyor. Kasm'n kendisini kantiamas iin frsat
99
verilmesini istiyor, yalvaryor. eyh Abdullah, bunun zerine yu muuyor. Askeri bilgiye sahip kiiye ihtiya nedeniyle de Ka
sm'n katlma isteine rza gsteriyor.
Krt ileri gelenlerden kimsenin Kasm'a gveni yoktu. Ama olaylarn scakl iinde, eyh'e kar kp itiraz etmiyorlar.
Grvas'tan Varto'ya doru yola klyor. Yolda, kylerden ko
pup gelen adlar da kanlyor. Kafile byyor. Balu, Baka, Dadina ve Rindalya kylerinden Varto'ya gidiliyor. Varto kansz
teslim alnyor.
Kasm kp geliyor. Eiliyor. eyh'in ayan azna koyup pyor. Sonra ellerine sarlyor. Alamaya balyor.
Hata ettim, diyor. Hareketin baarl olacan dnme mitim. Pimanm. Beni affedin. Size biad ettim. Canm bam
eyh Abdullah, onu da yanna alarak Hkmet Kona'na gi diyor. Kona teslim alyor, Krt bayra ekiliyor.
Siz beni kabul ettiniz. Fakat ben hayaum boyunca silah bile patlatmadm. Savatan, askerlikten anlamam. Mademki bana g veniniz var, ben de, cephemizin askeri sorumlusu olarak Kasm Bey'i tayin ediyorum. Sizin bana gvendiiniz gibi, ben de ona g
veniyorum.
loo
konutuk. Ona eyh Said Efendi'yi sordum. Bana dedi ki: eyh Said yle cesur bir adamd ki, ne korktu, ne de kim
seyi ele verdi. Yalan da sylemedi. Hibir eyi inkr etmedi.
Hatta mahkeme reisi sordu:
Neden isyan ettin?
lOI
I02
Birka ili kapsayan blgede arpmalar srrken, "isyanc Botan" bunlardan habersiz gibi sessizdi.
dendi. Fakat, ilk darbe olan Yusuf Ziya ve Halit beylerin tutuklan masndan hemen sonra, korkmu, kabuuna ekilmi, ardndan
saf deitirmiti.
Dersim ise en azndan yansz kalacan bizzat eyh Said'e taah ht etmiti. eyh Said ise son ana kadar, Dersim'in imdada gelece-
103
Fakat baz Dersim airetleri, o srada eski hasmlar Necip Aa ile birlemi, isyanclar arkadan vurup kyleri talana bala
mlard.
kalacaklanna ilikin olarak verilen sze bal kalmalarn hatriatmas talimatm veriyordu. eyh erif bu amala, Elaz'da, Dersim
eski mebusu Hasan Hayri Bey'le buluuyor ve Hasan Hayri, airet nderlerine, "tarafszlnz koruyun" diye telgraf ekiyordu. Ha
san Hayri, 1926 ylnda, bu yzden idam edilerek ldrlyordu.
104
h g olarak hazrlanmasna balanmn. Fakat btn bunlardan sorumlu rahmetli Halit Bey, sanki gelip tutuklamalarn bekler
gibi, Erzurum'da evinde oturuyor. Hem rgtleme ve organizas
yonda yava hareket ediyor, hem de bir trl Erzurum'dan aynhp el akndan uzaklamyor. Organizasyon eksiklii de byk.
Kendisinden sonra gelecek ikinci bir askeri kiiyi bile tespit edip
grevlendirmiyor. Kimseye grev ve sorumluluk vermiyor. Ken
disi tutuklannca her ey basz kald. Halk ne yapacan bile mez oldu. Yeni batan yaplan organizasyon da zaman darl
yznden yetitirilemedi. Halbuki eyh Said Efendi, onun gr
mesi gereken olaylar uzaktan bakarak gryor; 1924 yaznda, kar tedbirleri, hazriklan ve ortalkta dolaan ajanlar sezinli
yor, Halit Bey'i ikaz ediyor. Erzurum'dan aynlmasn istiyor.
Fakat rahmetli Halit Bey ok geni, ok rahat bir kiiydi. 'Efendi fazla bytyor. Bir ey olmaz' diyerek, Erzurum'da kalmaya devam ediyor. Adeta tutuklanmasn bekliyor. ok
gemeden de, gelip onu konandan alyorlar.
eyh Said'in olu eyh Ali Rza, isyan gnleri boyunca baba snn yanndayd. Babasnn tutsak dmesinden sonra, bir sre
105
"Diyarbakr baanszlnn nedenini Ali Rza Efendi'nin a zndan dinledim. Trkler, kendi askerierini Krder gibi giydiriyoriar. 'al u sapk' iinde Diyarbakr sokaklanna dklyor,
Krte 'yaasn eyh Said!' diye bararak, kadnlara el anyor,
boyunlarndaki altnlar ekip alyor, evleri, maazalan yamahyoriar. Halk bunlan gerekten Krt sanyor. 'eyh Said bunun
iin mi ayakland?' diye tepki duyuyor. Desteini esirgiyor, kimi
Asl neden olmasa bile, "isyann krlmasnda" provokasyonlann etkisi vard. Cephe gerisinde, halk isyanclara kar kkrtmak,
tepkici klmak zere, parayla tutulmu ajan, provokatr biriikleri oluturulmutu. Bunlar, kylere kadar yaylm, ehir sokaklanm
ise kontrolleri altna almlard.
hitap edilen "rengi"ydi. "Dede" gndzleri, ehrin merkezindeki kede oturuyor, "o gnleri anlatr msn?" diyenlere, "hele yz
me tkr, sonra anlataym" cevabn veriyor, sonra anlatyordu:
"O zaman, ocuklukla delikanllk arasnda bir yataydm.
kerieri, surlann iinde mahsurdu. Biz de ierdeydik, Silahlar pat lyor, surlarn tepesinde toplar grlyordu. Ortalk grlt patr
t iindeydi. eyh Said'in askerlerinden surlar ap ieriye giren
ler vard. Kimdi imdi hanrlamyorum ama, bir adam biz ocuklan, delikanhlan toplad. Bize para verdi. Evleri, dkknlan ta
o6
n, camlarn knp iindekileri aldk. Evleri taladk. Krdk dk tk. Bunu yaparken de, bize sylendii gibi 'Yaasn eyh Said!'
diye bardk. Bizim yaptmz grenler ve zarara urayanlar,
ehirde yaananlar, cokulu destei bir anda tepkiye dntrd. nk eyh Said'in askerieri diye karlanan kyl kalabalndan bazlar ehre dalm, krp geiriyor, apulculuk yapyordu. Bu
107
ni-Krt likileri" adndaki kitabnda eyh Said syannn bastnlmas iin ngiltere ve Fransa'nn yapt yardmlar uzun uzun an
latyor.
kadan kuatmas iin Suriye'den geen demir yolunu emrine verdi. O nedenle Krt evreleri, ngiltere ve Fransa'nn tutumlann
da yenilginin nedenleri arasnda sayyorlar.
anakkale yenilgisinden sonra, Atatrk bakan olmak istedi inde, en azndan anmsatmak iin bir gazete yaynlam ve bu ga
zetenin sahipliini Fethi Bey stlenmiri. Gazete Atatrk' tant
yor, bu arada Saray nezdindeki grmelerini haber veriyordu. Fethi Bey, daha sonraki srete, Atatrk'n yakn evresinde
yer alyor ve Babakanla atanyordu.
Fethi Bey Hkmeti, isyan bastrmak iin askeri birlikler sevk etmi, bu arada skynetim ilan etmi, isyan blgesinde as
o8
amal" olduunu sylyordu. Fakat, daha sonra "Krt sorunu" bulunduunun dnyaca bilin
uramtr. eyh Said'in yannda bulunan iki kiinin firari oldu unu fark eden jandarmann bu kiileri tutuklamaya kalkmas
zerine. eyh Said jandarmalara silah ekilmesi konusunda emir vermi ve atmalardan sonra jandarmalar esir etmilerdir. Bu suretle isyan balamnr. Yalnz, isyanda harekta balamadan nce, biri Halep'te, di eri stanbul'da bulunan iki olunun Hns'a gelmesini istemi
ve onlarla grtkten, Halep'te ve stanbul'da ilikide bulun duu olas kiilerden haberler aldktan sonra harekta balam nr. Sylediim olay (isyan), Piran'da 13 ubat'ta meydana gel mitir. Olay balatmakla birlikte derhal telgraf hadarm kesmi
ve hkmete isyan ettiini ilan etmitir.
109
Ayn gnn gecesinde. Hac Talat adnda bir kii, Gen hapis
mekte olduunu ve boazn set edilmi bulunduunu grnce, mfreze boaz skmeye muvaffak olamam ve boazn gne
yinde bir kyde kalmaya mecbur olmutur.
gece, gnbatmmdan yarm saat sonra, anszn 'teslim, teslim, salli l Muhammed' sedalan ile her taraftan gelen kyllerin baskn
na uramtr. Baskna yazk ki halk da katlmtr. Savunma ya pan askerlere ierden ve dardan ate edilmi, askeri birlik ate alUnda kalnca geri ekilmek zorunda kalm ve Hani'nin gneyinde
bir kye kadar gelmitir. Bu surede olayn nem ve ciddiyeti orta ya ktna ve evrede bulunan askeri birliklerle yetinemeyecei kadar nem tadna inanan hkmet, daha nemli askeri kuv
vet seferber edip gnderilmesine karar vermi ve bunun iin gerek
li nlemleri almtr. Bu amala oluturulacak askeri birlikler, ya knda isyan blgesine hareket edecektir. Umarm bu isyan, hk
metimizin terbiye tokadna vesile tekil edecektir.
no
iinde, eylem Piran'da zamansz patiad iin, gsz olan Piran, Lice, Gen blgesine mahsur kalmtr. Halen Lice ve Piran hatt
nn az gneyi ve Genc'e kadar ve kuzeyi, arz ettiim propaganda
levisine fiilen kapanm gibidir. Fakat, tede beride dolatklar iitilen ve ele geirilemeyen tannm Krt kiilerin eyleme te vikleri vardr. Bu rapor 17 ubat tarihinde gelmitir. Bundan baka Diyar bakr'da, isyanla ilgili olduu anlalan baz unsurlar tarafndan, 19 ubat gn hkmet kona civarna ve askeri karargh ci varna, el yazs ile yazlm iki adet bildiri yapnrlmtr. Bu bildirilerde. Gazi Paa aleyhinde, ordu aleyhinde ve zellikle su baylar aleyhinde ve paalar aleyhinde, devlet memurlar aleyhin de birtakm kt ve aza alnmayacak szler sarf edilmitir.
ldrlen birinin zerinden kan bir mektup dikkat ekici dir. Mektupta, 'Krdistan'da bir hkmetin kurulmas iin do
laarak Piran'a gelen eyh Said Efendi'nin beraberindeki iki
III
mahkimun tutuklanmas zerine olayn meydana geldii ve iki yldan beri cereyan eden fikir ile szlerin bugn hayata geiril
mek istendii ve eyh Said'in Hani'ye taarruz ve oradan Genc'e, Lice'ye hcum ile Piran'a geri dn ve Piran'm merkez yapla can, ayn zamanda Mu, Bitlis, Erzurum'da ve Hns'ta hare
islamiyet
mahvedildii
iin
ihyasna
allmasna,
Cenab-
OKYAR
GDYOR
NN
GELlYOR
Parlamentonun yaps tek parti diktatrlne dayanyordu. CHP hem diktatrl, hem de parlamentoyu temsil ediyordu. 2 Mart 1925 tarihinde, ayn zamanda CHP meclis grubunda olan parlamentoya verilen bir gvensizlik nergesiyle. Babakan d rlyor, ayn gn yerine smet Paa (nn) atanyordu. Babakan deiikliine neden olan "i atlama", basnda, "de mokratik bir ileyi" varm havasnda, ama tek kalemden km
gibi haberlerle yer alyordu. Tek parti iktidarnn resmi yayn or gan Hakimiyet-i Milliye gazetesi, 2 Mart 1925 tarihli saysnda, meclisin on saat sren gizli toplantsnda hkmetin drld n haber veriyordu. Gazetenin haberinde yle deniliyordu:
"CHP'de on saat devam eden toplantda meydana gelen g rme ve tarumalar gizli olduundan, ayrmnlar bizce bilinme mektedir. Ancak grme ve tarnmalarn, isyann iddede basnnlmasm isteyen ounlukla, normal nlem ve harekdarla
112
(Okyar) ve onunla ayn fikirde olan dou illeri milletvekilleri arasnda getii sanlyor. Yumuama ve efkat taraftar olan
Fethi Bey'in aznlkta kald, stiklal Mahkemelerinin oluturu
larak isyanm iddetle 'tedip' (terbiye) ve 'tenkihne' (susturulma s) taraftar olanlarn ounluu kazandklar tahmin ediliyor."
lar yarglyor, idam kararlan retiyorlard. Mahkemelerin kararla r her trl denetimin dnda braklyordu. Kimsenin hakkndaki
karar iin st makam ya da mahkemede itiraz hakk yoktu.
gnderdii genelgede, Krtln din perdesinin ardna gizlendii belirtiliyor, olaylar karsnda skynetim ilan edildii hatrlatdyor ve skynetimin verdii yetkiler kullanlarak, isyanclarla yan dalan hakknda gerekenin yaplmas isteniyor, yle deniliyordu:
"Krtlk cereyannn banda bulunmasndan dolay, hiyaneti harbiye (savaa ihanet) ve vataniye suu ile Bidis Divan- Har-
bi'ne anlmken firar eden ve Harb-i Umumi (byk sava) es nasnda dahi, Ruslaria aleyhimizde teriki mesai eyleyen (ibiriii yapan) Hnsl eyh Said, son zamanlarda d dmanlarmzn teviki ile halkn cehaletinden yararianarak, 'mintarafillah gn
113
tutuklanmas srasnda mfrezeye silah ekmi, isyan etmitir. Alnan nlemler ve gnderilen kuvvederle ky ve jandarmalar kurtarlm ise de, din perdesi aknda bir Kurdistan kurmaya ve Cumhuriyet aleyhine gelimeye giden isyan Gen ili, Diyarba kr'n Lice ve Elaz'n Palu ilelerine yaylm, Elaz il merkezi
bile igal edilmitir."
Bildirinin ikinci maddesinde, Musul ve Yunanistan sorunu nedeniyle Trkiye Cumhuriyeri aleyhine baz d tertiplerin bu
lunduu u sralarda, isyann basrirlmas iin, mevcut gcn ya nma ek olarak, yeni birliklerin oluturulmas iin seferberlik ilan
edildii de hatrlatlyordu.
Bundan sonra, g, yer yer mahkeme yerine geiyor, birinin karar dalarda, yol ve kylerde hayat karartyordu. Krt kyle ri yaklp yklyor, toplu cinayetler ileniyordu.
Terr devleri i bandayd, arrik...
Korku yalnz isyan blgesine deil, genele yaylmri. Kork mak iin muhalefet etmi olmak gerekmiyor, iktidar eflerini v
memek de yeterli oluyordu.
114
ki yazar, Atatrk'e birer telgraf gnderip pimanlk ve bal lk bildiriminden sonra idamdan kurtuluyorlard. Ancak Ahmet Emin, emirle meslekten men cezasna arptrlyor, yllar sonra Atatrk tarafndan affedildikten sonra mesleine dnyordu.
te yandan isyan, siyasal, sosyal ve ekonomik alandaki btn hayallerin gerekletirilmesi iin arat. "syan" gereke gsterilerek,
diktatrln demirden duvarlar ina ediliyor, rk politikalar y
rrle konuyordu.
nyd. Bu, hayali kurulan "ulus devlet" (tek halkl devlet) mode
li iin ilk admd.
115
merkezlerinde, hkmet ve belediye dairelerinde ve dier kuru lularda, okullarda, ar ve pazarlarda, Trkeden baka dil kullananlar, hkmet ve belediyenin emrine aykr davranmak la sulanacak ve cezalandrlacaktr."
EYH
SAD
YAKALANIYOR
Bizzat
nedeniyle sorumlu olurdum. Ykn altndan kalkamazdm. Allahn nnde, sorumluluktan kurtulmak gerektiine inandm
iin ayaa kalktm diyeceim. Biz kaybettik ve zafere ulaama dk. Fakat bu, haksz olduumuz anlamna gelmez. imdilik ba aramadk, ama mazlum ve haklydk. Tam tedbirH, hazrlkl,
eyh Abdullah da o gn Ei'ye geldi. Yannda Kasm vard. Kasm Varto'da ona kanlm. Emrinizdeyim demi."
Melle Yadin, isyanclarn safindaki babasnn yannda, ayn ka filedeydi. Melle afii, Melle Yadin'in sylediklerini aktaryordu:
"Melle Yadin, 'daha Melekan'dan yola karken, eyh Said
Efendi ile Kasm arasnda bir gerginlik olduu anlalyordu.
bir gerginUk vard. Konaklaya konaklaya ilerliyorduk. Abdur rahman Paa kprsnden Varto suyunu geip, arbhr ve
117
mesele Murat nehriydi. Murat nehrini gemek iin biri Bulank yaknlarnda, teki Mu ovasnda iki kpr vard. Kasm, Mu ovasndaki kpr iin tehlikeli dedii iin, biz Murat' gemek zere Bulank yaknlarndaki "Pra eyda "ya (eyda kprs) gi
deyip yine itiraz etti. Tek seenek, kabarm Murat nehrini ada
gemekti. 'Geilir mi, geilemez mi?' diye tarnma balad. Kala
baln iinde tartmak istemedikleri iin eyh Said, eyh Abdul lah ve Kasm adarn srp bizden koptular. Tepeye ktlar. Ne dediklerini duymuyorduk, ama serte tarttklar belliydi. Bir
anlamazlk olduunu aruk hepimiz biliyorduk. Sonra eyh Said
nde, geldiler. eyh Said, 'ben gidiyorum, kim gelmiyorsa kalsn' diyerek atn nehre srd. Atllar arkasndan gittiler. eyh Abdul
lah 'bfen gelmiyorum' dedi. Arkada, Kasm'n yannda kald. Ka
sm, "kurtuluumuz yok, ben de gelmiyorum" diye bard. Ne hir suyu ok kabarmt. Su atlarn srtna geliyordu. eyh Said,
tam nehrin ortasna gelmiti ki, kar tarafa haber gnderilmi,
duk. Kasm, 'anlamamz byle deildi, Varto'ya gidip teslim olacaktk. Ben bunun iin sz verdim. Mektup yazdm. Paa bi-
teslim olmuyorum' cevabn verip, atn hzla srd. Kasm, o za man ann srd. Kprnn ortasnda nn kesti. Akrabalar da eyh'in etrafn sard. Akrabalarndan Kalecik kynden Kollo'nun olu Gulo, eyh'in atnn dizginine yapt. (Gulo, daha
sonra kyne dnd. Bir gn atl indi kapsnda. Onu darya
ardlar eyh'e neden ihanet ettin diyerek ate edip vurdular) eyh, tfeine sarlp namluyu Kasm'a dorulttu. Ama tfei
atelenmedi. Kasm, kardei Reit ve akrabalarnn yardmyla
eyh'in tutsak dmesine ilikin pek ok sylenti vard. Grg tanklarnn anlattklar da eliikti.
Binba Kasm da orada. eyh Abdullah ile birlikte kye gel mi, isyanclarn yannda grnyor. Sabah yola klaca za man. Binba Kasm, eyh'i dndn gstererek oyalama
taktiklerine bavuruyor. eyh Said Efendi, Bonglan geidini
119
dildii takdirde kurtulacam bildii iin, k ve kar ardarn ne sryor; devlet glerinin Mu ovasndaki stratejik yollar tuttuunu, yalanlar uydurup Murat nehrinin kabardn, ovada nehri amann zorluklarn anlatyor. Amac eyh'i oyalayp h kmet glerine el altndan haber ulatrmak ve bir yandan da, irtibatl olduu Trk glerinin bulunduu Varto mntkasna ekmek. Abdullah da bir bakma ona arka kyor, destekliyor. Yol gvenliini ve nehrin kabardn ne srp, sonunda gzer gh deitirmeyi baaryor. eyh Said Efendi'nin yannda adamlar var, ama yaknlk bakmndan yalnz. Yannda ne ocuklar, ne de
kardeleri var. Orada en yakn olarak, damad Abdullah ve baca na Kasm bulunuyor. Onlara gvenmek zorunda kalyor.
Efendi ona hakaret ederek tfeine davranyor. Fakat ateleme ye zaman bulamyor. Kasm onu teslim alp devlete veriyor."
Melle Selim de eyh Said'in tutsak edilmesi konusunda, ayrntdar hari, benzer eyler anlatyor ve yle diyordu:
"Kasm, eyh Abdullah ile birlikte Melekan kyne geliyor.
Abdullah, Erzurum cephesinde malup olmu, kyne dnmt.
eyh Said Efendi onunla burada buluuyor. Bir toplant dzenli yor. Efendi, bundan sonra yaplacaklar hakknda herkesin tek tek
i 20
Kasm, Murat nehrini gei iin yeni bir neride bulunuyor. erevdin dalarndan, Varto yaknlarndaki Abdurrahman kp
de cephe komutanyd. Komutas aknda 200-250 kii vard. Kasm Bey, o blgede eyh Abdullah'a katdm. Ne zaman ka
tldn ben bilmiyorum. Darahini'den Menegut'a gittim. Ka
sm orada. eyh Abdullah'n yannda idi. Be gece beraber kal dk. Mu kprsnden Nuh Bey'in yanna veya Varto'dan Mu rat nehrini geip Hasenanl Halit Bey'in yanna gemeyi d
nyorduk. Kasm Bey de yle sylyordu. Fakat gizlice Osman
Paa'ya mektup yazp gndermi. Mu tarafna gitmeye teeb bs ettik. Klavuz geldi. Ge olmutu. ok yamur yayordu. Grvas'a geri dndk. O gece orada kaldk. Ertesi gn yola knk. arbhr tarafina vardk. Gece yrdk. Asker vard. Lo-
121
lan tarafinda grldk. Onlar Alevidir. Hkmete ete yazl mlard. Bize ate atlar. Uzaklatk. Takip edemediler. Gece, terk edilmi olan Sipyan kynde kaldk. Gece Melhemli'ye git tik. Kyn karsndaki tepede gndz geirdik. Orada teslim
Akam namazndan sonra Varto'ya doru yola ktk. Ka ranlkta birbirimizi kaybettik. Abdurrahman Paa kprsne
bizi teslim alsn' dedi. Ben ona, 'Askerlerini ldrrsn' diyor dum. O da 'Olmaz' diyor, beni teslime iknaya alyordu. Ba na, 'Olur ki affederler, srgn ederler. Belki k yolu bulunur. Bu yolda ise be dakika gemeden telef olursun. Neredeysen, mfreze gelir ate eder' diyordu. Beni kandrd. Dndk. Mf
rezeler geldi. Bizi ilk bulanlar arbhr askeriydi. arbhr'e
disiyle grtm ve bir saat boyunca konutuk. arbhr' ge ince, ilerde artk asker olmadn, dolaysyla kurtulduunu, teslim olmayacan syledi. Tam Abdurrahman Paa kprs
zerine gelmitik. eyh Said atndan inmiti. Adlar nehirden ge iyorlard. Gememelerini syledim. Dinlemediler.
122
yakn mermi atld. Atllarn hepsi kat. eyh Said'in ksra da kamt. eyh Said'i, kprnn aya yannda yakaladk. afak yeni amt. Varto'ya gelmeyeceini, istersem kendisini ldre
bileceimi syledi. Gidecei cevabn verdim. Osman Paa'ya tez
kere yazarak ufak bir mfreze istedim."
BNBAI
KASIM
ANLATIYOR
eyh Said'e silah dorultan kardei Reit ve teki kardei Ali ile
birlikte Ske'ye yerletirildi. Ev ve arazi verildi.
cu'nun Krt-lslam Ayaklanmas adndaki kitabnda da yer ald. Kasm, 1945'teki ifadesinde. eyh Said'le Bonglan'n (Sol
han) (Exi) Eig kynde bulutuunu, savan vard noktay biriikte irdelediklerini belirttikten sonra, devam ediyordu:
"eyh Said, buradaki 400 kiilik kuvvetimizle Mu ovasna
inelim, Murat nehrini kprden geip Huvit Reisi Nuh ve Ha senanl HaUt'le birleelim, oradan ran'a geelim, dedi. Hemen hazrlk yaplmasn emretti. Bir saat sonra hareket edildi. Gr vas kynde akam namaz klnd. u neride bulundum:
Akam karanlnda kuvvederimizin Bonglan gediinde bir pusuya dmemesi iin, ileriye bir silahl biriik gnderilme
si uygundur.
eyh, bu neriyi uygun buldu. Onut beylerine,' 'Biriniz beon atl ile ileride yrynz' dedi.
123
men kuzey yldzn yn vererek, nclere tembih ettim. Ve bunlar izledik, iki saat sonra Varto yzn ank. Habiban k yne vardk. Kyde kimse yok. Yerletik. Herkes yorgun, yat
yor.
Ben bir mektup yazdm. Frka komutanna gnderdim. Beni gzlyorlard. eyh Said'e haber vermiler.
124
eyh ard:
Atly geri al. Burada bulunduumuzu etraf ve hkmet hissetmesin. Ben birini gndereyim, geri getirteyim, dedi.
imdi geri arrm, dedim. Biraderi gnderdim. Mektu
bu yrtp atly geri getirdi.
Oradan ayrldm. Akam namaz vakti, hepsi ata binmi ola rak bulunduum yere geldiler. Bizi de ister istemez atlara bin dirdiler. eyh Said'in fikri, Varto suyunu geip Hns'a doru gitmekti. Beraberimdeki bir miktar ad ile eyh Abdullah, ba
ka geide indik.
Geitten getik, bir yokutan sonra Balta ky tepesine k tk. Tugay karargh yirmi dakika samzda, firka karargh bir saat solumuzda. Hibir tertibat, posta, hatta gzc bile yok.
Gne domutu. Drbn elimden dmyor. Hep bir takip
mfrezesi ve kuvvetin hareketini gzlyorum. Gelen yok. ev
de bir tepede toplandk. eyh Said, orada bir yolcuya bir akn verdi. Murat' yzp geerek, kardaki kyn adamlanndan,
kendilerini geirmek zere geidin bana gelmelerini istedi.
125
askeri kuvvet beklediimi, kar kydekilerin eyhlerin geile rine engel olmalarn ve aksi takdirde, akama kalmaz, btn oluk ocuklaryla kylerinin yaklacan sylemesini tembih
ettim.
Yolcu yzerek Murat' geti. Bir saat sonra be-on atl geit
bana geldiler. eyh Said:
a kadar Trk vatanna kar nankrlk yapmak tenezzlnde bulunmadm ve geit geilirse kendilerine ak olduunu sy
ledim. eyh Abdullah:
Ben ngilizlerin ve Acemlerin ekmeini yemeyeceim. Ve sizinle de gelmeyeceim. lm nerede olursa bizi bulacaktr,
dedi. eyh Said:
Zaten ikinizin gizli gizli grtn biliyordum, dedi. Ve yrd. Byk bir ktle ile geidin bana vardlar. Kar
Kyn iinden getik. Ky geince, teslimden vazgetiini, kann bo yere neden heder edeceini syledi. Be eyrek uzak lktaki Abdurrahman Paa kprsne gelinceye kadar, cevapla
126
iin atndan indi. Ben de indim. Gememesini ve brakmayaca m syledim. Elini yle havaya sallayarak kprye doruldu. Ben silahm beylere evirdim. Birka sz syleyerek ate ettim. Atee karlk gelmedi. ayn br yakasnda atllarn kararts
y getiim zaman. eyh Said arkada ile kayaya arkasn dayam ve eUnde mavzer... Akrabalarmdan ikisi de, yolun
zerinde, silaha davranm durumda bekliyorlar.
Bak, dedi.
Fakat akrabalanm ekti ald. Fiek yatakta, silah tetikteydi. Meer eyh Said silah gsme uzatt zaman, arkamdaki bi
raderim silah ile eyh'e nian alm...
Bir buuk saat sonra, frka komutan telefon alm olmal ki, arbhr srdanndan bir blk asker kn. Bize doru adm
adm geldiler. Kim olduumuzu sorup anladdar. Balarndaki subay arbhr'e davet etti. Gittik. Sonra, Os
man Paa beni takdir etti."
127
Said'in ordu birlikleri tarafndan takibe alnp, arpa arpa teslim ahnd yazlyordu. Resmi tarih kitabnda yle deniliyor:
"arpuh'ta (arbhr) bulunan mfrezeden bir ksm kuvvet le, 35'inci alayn ikinci taburu, arpuh geidinde bulunan sva
ri bl; Raskan geidini geerek, Haneref da gneyinden
douya kaan asileri yakalamak iin takiple grevlendirilmiti. Alnan tamamlayc bilgilere gre, yakalanmas istenen bu asi ka
lunmakta idi. Bu asi kafilesi 35'inci alay 2'nci taburun basks ve iddetli atei karsnda kurtulu aresi kalmadn anlayarak;
aralarnda ksa mzakereden sonra, nce eyh Abdullah, arka
de de, olaylar "baka trl" gsteriliyor, Kasm'n ad ise "yaka layan" deil, tutsaklar arasnda geiyordu.
Bildiride yle deniliyordu:
"Gen kuzeyinde sktrlan eyh Said ve dier ayaklanma li derleri douya doru kamak isterken, Varto gneyinde arpuh (arbhr) kprs civarnda birliklerimiz tarafndan sarlarak yakalanm ve Varto'ya getirilmitir. Esir edilen asilerden nem lileri unlar: eyh Said, eyh Abdullah, Kasm..."
Varto'daki askeri birliin komutan Osman Paa da Anka ra'ya gnderdii raporda, Kasm', eyh Said'i kpr banda tu
sa olarak silahyla birlikte ele geirilen isyanc diye gstermiti. Kasm, bu sylem ve resmi rapor yznden Diyarbakr mah
kemesinde g anlar yaam, hatta ad idam istemiyle yarglanan
12
"eyh Said'i benim yakaladma dair Ankara'ya telgraf eken Osman Paa, sonra da idam edilmem iin stiklal Mahkemesi'ne
129
NC
Blm
Seid Taha, 1700'lerde yaayan Mevlana Halid'in rencisiy di. Mevlana Halid'in, ayn dnemde Kuzey Krdistan'da grev
lendirdii teki rencisi ise eyh Ali'ydi. eyh Ali, eyh Said'in
dedesiydi.
Kadere bakn ki. Medresede kaderleri birleen iki eyhin to runlan da, ayn davann yrtcleri olarak kaderlerini birleti
recek ve hayatlar idam sehpasnda noktalanacakt. Trk resmi raporlarna gre, Seid Abdlkadir'in babas eyh
Mehmet Bayrak'n Krtler ve Ulusal-Demokratik Mcadelele ri adndaki kitabna da ald bir raporda, eyh'in, 1880 ylnn Temmuz ay sonlarnda, Krt ulusal sorununu grmek zere Krdistan'n nde gelen eyh ve halifelerini emdinan'daki derg
hnda toplad belirtiliyor.
130
rulmasn amalayan bu toplantya, btn Krdistan'dan 5 eyh, 21 halife, 42 prens ve 68 beyin katldn yazyor. Krdistan'n
sylyor ve
Osmanl nezdinde
Krtlerin bir nemi kalmaz" diyor, bakaldr halinde Krtlerin de Ermeni ve teki Hristiyanlara iyilikle yaklamas gerektiini
savunuyor, bu neri onay buluyordu.
Toplantda, Krdistan'n bamszl iin genel isyan karar alnyor, liderlie de eyh Ubeydullah getiriliyordu. eyh Ubeydullah, toplantdan ksa sre sonra, ilk aamada Krdistan'n ran'daki parasn kurtarmak zere harekete gei yor ve ksa zamanda, ran ilerine kadar ilerliyordu. Bu harektn nemli komutanlarndan biri de 1925 ylnda as larak idam edilecek olu Seid Abdlkadir'di. Fakat hzla geliip baarlarla devam eden isyan, ayn hzla snmeye yz tutuyordu.
Seid Abdlkadir'in Mekke srgnl, Merutiyet'in ilanyla bitiyor ve Seid istanbul'a yerleiyordu. Bu arada Osmanl parla-
131
girmi, daha sonra da "Krdistan'n zerklii" iin mcadele ve ren "Krt Teali Cemiyeti"nin bakanlna seilmiti. Cemiyetin varl, Lozan grmeleri srecinde "Trk kar
lar asndan sakncal" bulunduu iin kapatlacak, yasal ze minden koparlan Krder bundan sonra "yeraltna" ineceklerdi.
Seid Abdlkadir ise yakn takibe alnacak, takip Lozan'dan sonra daha da sklatrlarak, tavr ve dnceleri, hatta gnlk
hayat bile gizli polisin raporlarna geirilecekti.
"Daha sonra tuttuu yola baklrsa, tamamen babasnn d ncesini tad ve babasnn yapamad eyi yapmak, baar
mak hevesine dt anladyor."
nr bir grevi yoktu. Ama Krtler arasndaki saygn konumu ne deniyle, rgt kuranlarn da danp grlerini ald liderler den biriydi. Gelimeleri stanbul'dan izliyor, bilgilendiriliyor, o
da gerektike ynetime dncelerini iletiyordu.
eyh Said syan, "Azadi"nin hareketinin devam. eyh Said ise baszl dolduran lider olarak tarih sahnesindeydi.
132
mil, Nafiz Bey, Kemal Fevzi ve Dr. Fuad, 12 Nisan 1925 tarihinde
stanbul'da tutuklandlar.
rn mahkm edecek kiilerden oluuyordu. Mahkeme bakan, Denizli Milletvekili Mazhar Mfit Kansu'ydu. Krehir Milletve
kili Ltfi Mfit zde ve Urfa Milletvekili Krt Ali Saib Ursava
s-
Seid Abdlkadir'in durumasna ilikin tek kaynak, aydnlatp bilgi vermekten ok, propaganda kaygsn nde tutan dnemin
sansrl basn.
133
lan ve memleketin en mhim makamlarna gemek firsatm bulan birka serserinin muhakemesine balayacaktr. Diyarba
kr'daki birok aile, stiklal Muhakemesi 'nin kadn ve erkek b
tn Trkleri merak ve ibretle alakadar eden muhakemelerini
dinlemek istiyorlard. Hkmet konandaki daire buna msait deildi. Onun iin milli sinema dairesinde daha evvel tertibat
alnd. Geni, yeil rtl bir kavis yapld. Heyet-i hakimenin oturduu bu kavisin arkasna, gzel bayramz asld. nde,
maznunlar iin bir sra nne bir masa konuldu.
lamalaryla, "adm Abdlkadir. 75 yandaym. Vanlym. stan bul'da oturuyorum. Eski Ayan Meclisi yesi, Dantay eski baka
nym" diye veriyordu.
blnmesini amalayan bir hareketin hazrlayclar ve kkrnclandrlar. Bu haince hareketin ana hatlarn u basit szlerle
zetleyeceim:
134
kamayaca bilinir. Hkmet, srf bu adamlan yakalamak iin sabretmesini bilmitir. Seid Abdlkadir, geimini salamak iin
iddianamenin okunmasndan sonra sorgulama balyordu. Seid Abdlkadir, yargcn sorusu zerine, stanbul Suadiye'de
oturduunu, "ttihat ve Terakki iktidan tarafindan Msr'a sr
tan yapmak istiyoriard. Biz buna muhalefet ettik. Ermenilere kar Krderin haklann koruduk. O zaman bir Krt Teali Ce miyeti vard. Ben Musul'dan gelmeden nce kurulmutu. Beni
bakan yapttlar. Birinci reis vekili Mustafa Zihni Paa, ikinci re
Ferit Paa bunu syledii zaman, kendisiyle boaz boaza geldim. Bunu cmle alem bilir. Ben arkadalann sran zerine hkmette kaldm. erde daha iyi kar koyabiliyordum. Hatta
135
Evraknz arasnda, ocak aynda imzaladnz bir szleme meydana kt. Bu szleme hakknda bizi bilgilendirir misiniz?
Nasl bir szleme? Hrriyet ve tilaf m?
Evet...
Bilgim vardr. nkr etmem. Hrriyet ve tilaf Partisi'yle bir szleme yaparak, Ferit Paa'nm Ermenistan dncesini krmak
istedik. Bu szleme gereince Krdistan'a zerklik verecektik. Fakat Osmanl hkmetiyle islam halifeliinden de aynlmadk.
Bu imza sahipleri kim?
Molla Said (Said-e Nursi) vard. Bedirhanilerden Mehmet Ali vard. Bir de bendeniz vardm. Hrriyet ve itilaftan Vasfi,
Zeynelabidin ve Sabri Hocalar vard.
Sorgulamann bundan sonraki blmnde Seid Abdlkadir, eyh Said'i yz yze tanmadn, olunun bir iki kez evine gel
diini, bir gece kaldm sylyordu.
*
*
Seid Abdlkadir'in evindeki tm kitaplara, yazl olan her e ye el konmutu. Evde bulunan bir iiri de yarg masasndayd. Bakan, "Trkler, btn Trkler utanmaz/Aslanlar durmay-
136
nz/Hcum ediniz/Mrikler mebus olmu..." diye devam eden di zeleri okuduktan sonra, bunu neden yazdm ve ne anlama geldii
ni soruyordu.
ne, Seid Abdlkadir "Anlalan Krt bayradr" diyordu. Daha sonra teki sanklarn sorgular yaplyordu. Ardndan sa
rulmutu. dam "ayini" daha nce ehre ilan edilmi, alanda byk
bir kalabalk toplanmt. Kalabalkla idam sehpalar arasna, sn
gl askerler sra sra dizdirilmiti.
137
asin Krdk dncesi, yaasn Kurdistan!" diye baryordu. Seid Abdlkadir ise idam ilmii boynuna geirilirken, orada bulunan mahkeme heyeti ve yneticilere yle sesleniyordu: "Sizler, yakma ve harap etme konusunda byk hrete sa
"Kuvve-i muhafazann muhtelik bir alaydan az olmamas ve merkumann hibir suretle elden karlmalarna meydan brakl
mamas lazmdr."
Binalar, direkler Trk bayraklaryla sslenmiri. Yol boylar, kavak ve meydanlar askerler tarafndan tutulmutu. Tutsaklar, at stnde sokak ve caddelerden geirilerek halka gsteriliyor, sonra devlet temsilcilerinin sralandklar asl tren
alanna gtrlyorlard.
138
men. eyh ile avanesinin ehre getirildiini duyan halk, vatan ha inlerini grmek iin sokaklara dkld. Said'i getiren kafile yle
olumrulmutu:
trp halka gsteriyorlard. Zafer alaynda, tutsaklarn muhafzl n stlenmi, sra sra dizilmi askerler tfeklerinin namlularna
iek takmlard.
bilmiyorum. Ama ok deil, iki ay sonra gsteri bitecek, her ey kendi gereine dnecekti. O zaman, Diyarbakr surlarndan ba
kldnda, ge ykselen duman hortumlar grlecekti. Tfek lerinin namlusuna iek takarak Diyarbakr sokaklarnda "ba
n" gsterisine kan askerlerin, "sefer" izleriydi, bu dumanlar.
Kyler yanyordu...
"eyh Said, yannda 30 kadar ad asi, nnde ve arkasnda at l, piyade hkmet kuvvetleriyle Diyarbakr'a getirildi. Halkn zerine, uaklardan havai fiekler anlyordu. Yetkili memuriar
eyh Said'i dikkadi ve nezaketle karladlar."
139
"Sanklarn hepsi hayvanlara bindirilmi ve ayr ayr muhafaza altna alnmlard. Pelerinde birer piyade ve svari mfreze
si geliyordu. 19. Alay'a mensup olan askerlerin gslerinde ve tfeklerinin namlularnda, kyllerin yolda taktklar iekler vard. Askerler, 'Ankara'nn tana bak' adndaki zafer trks n syleyerek, halkn alklan arasnda caddelerden getiler. Hkmet Kona nnde, 3. Ordu Mfettii General Kazm Orbay. Kolordu Komutam General Mrsel, Diyarbakr Valisi Mit
Hkmet Kona'nm nndeki meydan, zafer alan haline ge tirilmiti. Trk sekinlerinin oturup, tutsaklarn geiini seyret meleri iin tribn kurulmu, erkn rtbelerine gre sralanmt.
Diyarbakr garnizon komutam Mrsel Paa, tutsaklar nnden geerken eyh Said'e sesleniyordu.
mal'den okuyalm:
"Hkmet Kona nne getirildikleri zaman. eyh Said ile Mrsel Paa arasnda u konuma oldu:
Ho geldiniz. Yolda ok rahatsz oldunuz mu? Seyahatiniz nasl geti?
Ce-
Gne altnda bakrlam renkli, ince uzun boylu, yalca, fa kat din grnen eyh Said, Paa'ya cevap verdi:
Sefer zahmettir. Hastaydnz, nasl oldunuz? imdi iyiceyim. Yemek yemeye baladnz m? Hayr, daha korkuyorum.
O halde sizi daha tedavi etsinler. Doktorlar bakyorlar m? Allah hepsinden raz olsun... Bu cevap zerine general, mfreze komutanna emir verdi: Gtrn, istirahat etsinler. Bu konuma srasnda film ve fotoraflar ekiliyor, Diyarba kr halk nee iinde sokaklarda kaynayor ve hainleri lanediyordu."
140
Trene arl sekinlerle aileleri, rtbe ve makam konumlarna gre sralandklar tribnde "resmi geit" yaptnlrcasna nlerin
den geirilen tutsaklar aalayan sloganlar eliinde banyoriard, bu srada. Mrsel Paa, dudaklarnda bir glmsemeyle "gale
ve namlu evirmi askeri barikatn arkasnda, hzn iinde yo lunu bekledi. eyh geerken insanlar alyor, ona sesini duyur ma abasyla 'savalarda olur byle eyler' diye sylenerek mo
ral veriyorlard. eyh Said vakurdu. Ba dikti. Halkn selamlarcasna bakyordu etrafina. Gz uzaklara taklyor, erguvan
rengi dalara bakyordu, bazen."
141
mal'in Krtler kitabnda yaynlanan aklamasnda, Lice'deki mahkemenin ilk kurbannn babasnn amca olu mer olduu
nu aklyordu. Ekinci yle diyordu: "O yllar, 1924-1925. Lice'de, apka inklabnn sonras.
apka satan tek dkkn var Lice'de: Hikmet etin'in amcas Tahir. Ucuza getirip baya pahalya sanyorlar. mer de tel e
Hikmet etin, 1970'lerde CHP'den milletvekillii ve Blent Ecevit hkmetinde babakan yardmcl yapt. 199rde Demi
rci ve Tansu iller hkmederinde Diileri Bakanl, Babakan yardmcln yrtrken, kendi ky de yaklp ykld. Hikmet
erin, o srada Avrupa'y dolap "TC'nin terrle mcadelesine
destek" aryordu.
Daha nceki blmlerde deinildii gibi, bu mahkemelerde evrensel hukuk bir yana, diktatrln kendi yasalar da geerli
deildi.
alma temposunu bozduu, karara varma hzn kestii ve "bo yere zaman kaybna neden olduu" gerekesiyle avukat
"nafile" bulunmu, fazlalk saylm ve varlna son verilmiri.
Savunmasz mahkemeydi bu...
142
Mahkemeler son mercii, kararlar kesindi. Karar nasl ve ne yoldan olursa olsun, itiraz edilecek bir st mahkeme, kurum, ma
kam yoktu.
Karardan hemen sonra "idamlarn infaz" yetkisi de mahke meye braklmt. O nedenle idam ayinleri annda balyor, ipin
ucundaki insanlar yan yana aslyordu.
grmeleri art deildi. Sistemin beendii, yandalna gvendi i kiiler olmalar yeterliydi. O nedenle mahkeme heyetleri genel
likle milletvekilliine de atanm kiilerden, asker, sivil brokrat
lardan oluuyordu.
yor. Resmi kaytlara gre, idam edilerek ldrlenlerin says bir ka yz kiiyi gemezken gayri resmi rakamlar binlerle ifade edi
liyor.
143
bahlan uyandnda, Ankara'nn bitpazar meydannda salkm salkm aslm insan manzaralanyla karlaldn belirtiyordu. Fransz ihtilalinden sonra balatlan "terr dnemi"nden
den baknca meydann tarafimn daraalanyla evrilmi ol duunu grd. Hepsi on bir taneydi. Fenerlerin ve aarmaya
Ankara,
kaytlara,
istatistiklere
gemeyen
idam
edilmiler
Kinross'a
gre.
Amerikan
elilii
katiplerinden
Howland
Shaw da, sabahn erken saatlerindeki bir Ankara manzarasn yle anlatyor:
"Sehpalarda sallananlarn her birinin stnde, beyaz gmlek
gibi bir ey ve buna inelenmi bir kat vard. Kada adlar ve
sularnn ne olduu karalanmn. Her sehpann altnda bir se yirci grubu duruyor; bazlar, sanrm daha yakndan grmek ni yetiyle, komu evlerin merdiven basamaklarnda bekleiyorlard. ocuklar, sehpalarn evrelerinde oynayor ve hi kimse pek
zntl grnmyordu. Bunun, herhangi bir manzaradan far
k yoktu."
144
istiklal Mahkemeleri'nin, blgesel merkezlerin dnda, il ve ilelerde ubeleri, kollan vard. "ark stiklal Mahkemesi"nin ana "karargh" Diyarbakr'dayd. Ama teki illere, ilelere da
lar, salon "yksek Trk kltrn" yaymak iin kullanlyordu. Trk bykleri yan yana sralanarak konser, toplant ve zenle
hazrlanm gsterileri izliyoriard.
Kinross anlatyor:
ra'ya "intikal" emrini alyor ve yola kyordu. Fakat, Boazlayan'da, haydudarca yolu kesiliyor, atma kyor, baz askerier
yordu. Gen temen, idam gnn beklemek zere Ankara kalesindeki hapishaneye kaparilyordu.
145
"Babam idam gnn beklerken, bir gn dnemin Adalet Ba kan hapishaneyi geziyor. Babama suunun ne olduunu soru yor. Bakan, babam dinledikten sonra, 'byle sama ey olmaz'
diyor. Babam hapishaneden karyorlar. Rtbesini, niforma sn geri veriyorlar. Atatrk'e muhafiz yapyorlar."
imde gsterince affedildi, fakat sayl arabann bulunduu o d nemde tenhack bir caddede trafik "kazasf'nda can verdi.
Kurulun hukuk fakltesi mezunu tek yesi olan Savc Ahmet
Sreyya rgeevren Byk Ada'da kk satn alacak kadar zen ginlemiti. Zenginlii nedeniyle daha sonra yolsuzlukla sulan
d. Ama edindii servetin stnde, uzun bir mr srdkten son
ra 1969 ylnda ld.
146
da, fazla olarak 50 bin ahm vard. Bu surede Ali Saib, ark stik
lal Mahkemesi Bakanl'ndan Ankara'ya 60 bin altnla geldi. Ve
EYH
SAD
DAVASI
"erdekilerin" dnyaya alan tek pencereleri, tek ziyaretile ri, mahkeme heyetinin yeleriyle, gardiyan askerlerdi.
Savc Ahmet Sreyya rgeevren, ba ziyaretileriydi. Savc, gn
147
Savc, onlarn "iyiliini dnen" adam olarak, "mahkeme den kp, huzur iinde evlerine gitmeleri iin" ne yapmalar ge rektiini de tlyordu. Savcya gre, en birinci k yolu siya si savunma yapmamak, Krt sorununu aza almamakt. Savc, "Krt sorunu vardr" deyip bu konular detikleri tak dirde, onlarn iyiliini dnen Trk byklerinin efkatlerini
eyh, mahkemeden sonra, birka ay Edirne'de srgn yaayacak, ardndan lkesine, halknn arasna, kyne dnebilecekti. Hatta
mahkeme heyeti, baharda onu, Kolhisar kynde ziyaret edecek
ve verecei kuzu ziyafetine katlacakt. "Sz", Krtler nezdinde tanr buyruu kadar kutsal ve onursallk kadar balaycyd. Kiinin erefi, haysiyetiydi.
Verilen szde durmamak, onursuzluktu. Kendilerine verilen szler buharlatnda artk ok geti.
148
eyh Said ve arkadalarnn davas, 26 Mays 1925 Sal gn Seid Abdlkadir'in "yargland" sinema salonunda balad. De kor aynyd. Yukarda kalan sahne, Trk bayraklaryla sslen miti. Mahkeme heyetinin sralanp oturmas iin, yanm ay bii
minde ykseke bir krs ina edilmiti, sahnenin ortasna.
Darda, Seid Abdlkadir'in durumas srasnda alnan n lemler, birka kat artrlm, sradan insanlar iin rknt vere
salonu ise etten ve silahlarn eliinden oluan bir duvarn ardna alnmt. "Durumu pheli" grlen insanlar, semte yaklatrl
myor, Krt kyller arka sokaklara srlyorlard.
* * s
Mahkemelerin "aleniyet" (halka aklk) gstergesi izleyicile rin salona alnp yerietirilmesinden sonra tutuklular getiriliyor
du.
149
mal'in eyh Said syan kitabna gre. eyh Said liim yolcular
nn banda salona alnyordu. Etten ve elik namlu ile askerler den oluan duvarlar ap kaacandan korktuklar iin mi bilin mez, yal eyh'in bilekleri kelepeli, ayaklar prangalyd. Adm
Salona girdii andan itibaren, film kamerasnn klar onu hedeflemi, izliyordu. Gsterilen yere getiinde gr klar gz lerinin iine dolmaya balad. ktan rahatszlanmt. Rahatsz
ki anahtarlarla koutular.
Kimliklerin bir kez daha saptanmasndan sonra iddianame okunmaya baland. Kalabalk isyanc grubuna ilikin iddianame ksayd. Siyasi ierikten uzak, "kriminal bir sulama" niteliin
deydi.
ddianamede, btn dnyann bildii bir isyann kri anla tlyor, ama nedeni aklanmyordu. syanm i ve d kkrtma
iddianamenin okunmasndan sonra sorgu balad. eyh Said, sorguda ilk sradayd. Yarg, soru sorarken olaanst kibard.
150
"Siz" ya da "eyh Efendi" diye hitap ediyor, onu saygn yere oturtan deyimlerle konuuyordu.
saparsa isyan vaciptir. Hkmete eriat sorununu anlatmak iste dik. Hi olmazsa bir ksmnn uygulanmasn isteyecektik. Allahu-
Kitap, kyam vaciptir diyor. Kitap, cinayet, zina, mskirat gibi durumlar yasaklyor. Hepimiz Mslmanz. Trk, Krt
ayrm yoktu.
151
yazp meclise gndererek, yasalarn eriata uygun dzenlenme sini istemeyi dnyordum. Niin yapmadnz? Bu konuda nce bilimsel tartmalar yapaym dedim. Fakat, kader beni Piran'a srkledi. Piran olay kt; nn alamadk.
eriat uygulanmad iin isyan kardnz, yle mi?
mam eer eriat uygulamazsa dedim, bu, eriata gre is yann gerekesidir, isyan meydana geldikten sonra, hi olmazsa
gnahkr olmayz dedim.
Mslmanlarn karde olduunu sylediniz. Mslmamn Mslman zerine 'ktal' gndermesi caiz mi?
Bu kyam vaciptir buyurdunuz. Kfar Kur'an inerken ci hat nedir? O da cihatur. Beli, farzdr. Yunanllar memleketimizi igal ederken, topladnz o 4 bin kii ile sderine yrmediniz. O zaman ok periandk. Zamanmz olsayd, durmazdk. Balkan savana katlmak istedik, istemediler. Bu savata muha cir, fakirdik.
sylememitim.
152
uar'da.
Jandarma geldi, adam vuruldu, bu isyan kt dediniz. Jandarma vurulmasayd, kitapla grevimi yapacaktm.
Hayr, bence bir ey yoktu. Jandarmaya, bunlar teslim ol mamak iin yemin etmi, siz srar ediyorsunuz, yapmayn de
dim.
Jandarma meseli dncelerinizi eyleme dntrd. 01ma-sayd, ak ay sonra olurdu deil mi?
153
Hanili Halit Bey taraftard. Alamayacanz bildiiniz halde neden hcum ettiniz?
Birka sava olmutu. Baar Krderde idi. Yine yle olur
154
Gazik cephesini de eyh erife vermitim. Palu'ya kadar gidebilirsin dedim. Melekanl eyh Abdullah' Grvas ve Mu
cephelerine tayin ettim. eyh Hasan' da Ki cephesine verdim. eyh Hasan burada yoktur. Kumandanlar; aalar, muhtarlar,
airet mensuplaryd. Benim dzenli ordum yoktu.
Diyarbakr' alma amacnz ne idi?
Hkmet taleplerinizi kabul etseydi ne olurdu? Gnahtan kurtulurduk. Evimizde otururduk. Hkmet is
teklerimizi kabul etmeseydi, hicret isterdik. Hicret izni verme seydi, gnah bizden gider, otururduk. Bir mektubunuzda 'fetih' kelimesini kullanyorsunuz. An
lam ne bunun?
u-
155
halde bunlar nceden dnlm, karar verilmi eyler... O olay oldu. Ben nce vardm. Allahutaala'nn kaderi ol du. Ben iinde idim. Eer dnlm, planlanm bir ey varsa
zaten biliniyor.
slam iinde sizden bilgin yok mu? Varsa neden sadece siz
dnyorsunuz? Alim elbette oktur. Bunlar yaplmyorsa, onlar neden talep etmiyorlar?
Gnde
saatten
fazla
gitmiyorduk.
Yerler
msaitti.
isyana kadar ne kadar zaman geti? ki aydan fazla zaman geti. isyandan iki ay nce kyor, sonra isyan ediyorsunuz? Evet, fikrimde vard. Padatmak niyetimizde yoktu. Fakat
patlad. Olunuz Halep'ten geiyor...
156
iin, bilhassa cephane almak iin buraya girmek istedik. Diyarbakr'a girmeyi baaramadnz. Ondan sonra ne gibi
harektlarda bulundunuz?
lisli Haydar Efendi, Yusuf Ziya Bey'in Mulu Reit Bey'le ziya rete geldiini syledi. Kendisinden ders okumutum. Birka sa at kaldlar. ay iip gittiler. Baharda Hns'a gelmiti. Benim kyme geldi. Orada meseleyi an. 'Bir Kurdistan kurmak ze
157
Nitekim mahkemede dinlenen Binba Kasm da. eyh Said'in bamsz Kurdistan hayaliyle isyana karar verdiini sylyordu.
Kasm, eyh'le evinde buluup konuyu tarttklarn, kararn
"Asl sebep Kurdistan istiklali (zgrl) idi. Dini alet etti ler. Esas maksadar istiklal elde etmekti." Kasm Ata, Krdistan'n bamszlk ve zgrl iin kuru
lan rgte ye olanlarn, srlan saklayacaklarna dair yemin et
Kasm'n anlatmna gre, rgt siyasi ve dini olmak zere iki ana kola ayrlyordu. Albay Halit Bey ve baz yakn alma ar kadalan, siyasi cephede komitelerle alyordu. Siyasi cephe
gizliydi ve ahmalarnda daha ok hcre esas geerliydi. Siyasi
cephenin nemli liderieri Halit Bey, Kerem Bey, Yusuf Ziya Bey
ve Hac Musa Bey'di. eyh Said ise dini cephedeydi.
eyh Said'den sonra sorgular yaplan teki sanklarn hemen tm, ayrntlar hari, benzer szlerle, isyann planl olmadn,
dine kar giriilen ksdamalar ve medreselerin kapatlmasna
tepki olarak doduunu sylediler.
158
Salih Bey, olaydan bir ay nce eyh Said'i evine davet ettiini,
bu davetin eski bir dostluktan kaynaklandn, ancak siyasi bir ko nunun konuulmadn, daha sonra da savaa katlmadn belir
terek beraatini istiyordu.
TOPLU
DAM
KARARI
Seid Abdlkadir, hibir eyleme katlmam, olu olaylara kanmamt. Onlarla biriikte ipe ekilenlerden bazdan, son ana
lk "temizlikten" sonra, sradakiler eyh Said ve arkadalary d. Zaman durduran hz, yine grev bandayd. damna karar ve rilen 47 kii hakkndaki aratrma, soruturma, kantlarn aranp bulunmas iddianamenin hazrlanp okunmas, sorgulama ve sa-
vunmalaria, idam edilmesi, topu topu bir aylk bir zamana skt
rlp tamamlanmt.
159
uzun sralyordu. Savc, elindeki listede yer alanlarn "idam ceza syla tecziyesine" diyerek sustuunda le olmutu. Mahkeme le yemei iin durumaya ara verdi. Trke bil meyen lm yolcularndan ou, savcnn ne deyip, haklarnda ne
byle bir ey yoktu. Hcrelerine dostane ziyaretler yapp tler veren adam gitmi, yerine, can almaya adanm biri gelmiti. imdi, boyunlarna ip geiren bu adam, daha birka gn n
Oysa, kaderleri tersine dnmt imdi. Dnk "dost", bu gn canlarnn alnmasn istiyordu.
Karklk srerken, askerler snglerini dorultup, "susun, skneti bozmayn!" diye baryor, onlar susturuyorlard.
Her zamanki masaya, yine her zaman olduu gibi tek bana
oturdu.
1 60
eyh'in son gnlerine ilikin olarak tarihe tanklk eden Trk basnnn yazdna gre, tek bana oturduu masada, herhangi bir seyahatindeki molada olduu gibi artk allan huzurlu, sakin haliyle yemeini yedi. Hizmet eden askere kahve smarlad. Kahvesini, ar ar yu
Daha tan rken, askerler sokaklara akm, ehir postal ve komut sesleriyle uyanmaya balam, sabahn bulanklna kas
Gne ykseldiinde, "lm treni"nin d hazrlklan ta mamlanmt. Ad ve piyade askeri birlikler, ehre dalm, so
Trk devleti,
kar hazrd.
idamlan aklarken,
"tepkilerin tehlikesine"
iinde, sslenmi halleriyle sokaktayd. ehri ierden sarm, her yana dalm, parmaklan tetikte, gzleri beklenmeyen ve "bilin
meyen bir dman" 1 tarayarak yan yana dizilmi askerier arasn dan geerek, Dakap'ya, bir zamanlar beyaz perdede film seyret
tikleri sinema salonuna gidiyorlard. Onlarn dndaki insanlann, sinemann bulunduu semte
* * *
ki yerini almt. Sonra uzaklardan, zincirlerin ta zeminde kar d ses, derinden derine duyulmaya balad. Elleri kelepeli,
ayaklan prangal isyanclar getiriliyordu.
162
mann devam ettii haftalar ve aylar boyunca birok ehir, kasa ba ve kyleri, devlet ve hkmetin zabta ve askeri kuvvetleriyle kanl bir sava halinde arpmak sureriyle zapt ve igal eden, ihrilal blgesindeki en nemli il merkezlerinden Diyarbakr kentini
de kuatan ve orada bile inat ve srarla savap vurumaktan e
kinmeyen..." diyerek elindeki metni okuyordu.
O gne kadar sanklara kar mesafeli ve nezakedi olan baka nn slbu bugn bir tuhaft. nnde eli, kolu, hatta dili bal tut saklara hkmeden, ezen, aalayan bir roldeydi. Bakan bir hu
kuk adam deildi. Hukuk iinde konumuyor, karsndakderi bir de konumasyla eziyor, hakareder yadryor, aalyordu.
Dnya yarg tarihinde bir baka benzeri var myd bilinmez ama,
bir noktaya, yani bamsz Krdistan' kurmaya yneldiniz. Yl lardan beri dndnz ve hazrladnz genel ayaklanmay yaparak, bir blgeyi ate iinde braktnz. Cumhuriyet hkme tinin azimli ve kesin hareket ve cumhuriyet ordusunun ldr c darbeleriyle, ayaklanmanz, gericiliiniz derhal yok edildi. Ve hepiniz yakalanarak, hesap vermek zere adaletin huzuruna
karldnz."
Mahkeme
bakan,
daha
sonra
sistemin iyiliklerini
sayyor.
163
kandklar iin kahrediyor, kimi alyordu. Kimileri de aklanan karar karsnda oka girmi, donmu gibi hareketsiz, ylece kalakalmt.
bakyor,
Valirli Hoca Sadk Bey, anh eyh ibrahim, Harpudu eyh Ali, Harputlu eyh Celal, eyh Hasan, Garipli izzet Bey, olu Meh met Bey, Hanili Mustafa Bey, Hanili Hac Salih Bey, Canl eyh
Abdullah, eyh mer, Hanili eyh Adem, Madenli Kadri Bey,
164
li Hasan olu Sleyman, retmen Musyanl Molla Cemil, Az aireti reisi Demirolu mer olu Sleyman, erifolu Sleyman, Fakih Hasan'n katibi Tahir, Hanili Mustafa Bey olu Mahmut Bey, eyh Muu olu eyh Ali, Balkanl Hac Halit, Diyadinli Temur Aa, Hnsl Kamil Bey olu Abdullatif, Mulu Mehmet, S
leyman Bey, Bahri Bey, Zoraval eyh Cemil, apakurlu Sleymanolu Yusuf, Yamak airetinden Ali Baban, Kargapazari Ha lit, Mehmet olu Tahir, Bucak Mdr Tayyip Ali, erke Jan
darma Halit, Salih olu Hasan."
Mahkeme 49 kii hakknda lm karar almt. Bunlardan abakur (Bingl) Kaymakam erkez Hseyin Hilmi'nin daha sonraki, vatanseverane hizmetleri hafifletici neden kabul edilmi
ve hakkndaki idam karar, on be yl krek cezasna evrilmiti. Salih olu Hseyin adndaki sank, ya kk olduu iin idam
Beraat edenler de unlard: Yarikanl Ahmet olu Reit, abakurlu Mehmet olu Hse
DAM TREN VE
YAN
YANA
47
SEHPA
dan balamt. Aslacaklann says biliniyormuasna, yetecek kadar sicim, daraac iin kalas, birka gn nce satn alnp de
165
"Daraac" ayaklarnn ayn boyda, baka bir deyile, askeri disiplin kurallanna gre "nizami" olmas, estetik durmas iin kalaslarn tomurcuklan keser darbeleriyle dzeltiliyor, boylar
testereyle kesilip eitleniyordu.
Mahkeme kararn akladnda, "daraalan" (sehpa) ok tan kurulmu, bacaklar arasndan sicimler sallandrlmt bile.
Tribn inaat ise henz sryordu.
Fakat, estetik kaygyla, sehpalarn boy hizasna nem verenler, yasalarn gereklerini hesaba katmyorlard. Osmanllardan kalma
yasa maddelerine gre, ayn gn, saat ve zamanda ve ayn yerde birden fazla kii aslacaksa eer, daraalan, mahkmlarn birbiri ni gremeyecekleri, seslerini duyamayacaklar aralklarla kurul
mak zorundayd.
s-
"Devlet erkn" ve sekin konuklar rtbelerine, makamlar nn konumlarna uygun decek biimde oturmulard.
Diyarbakr' birka ay nce eyh'e kar savunmu olan ko mutan Mrsel Paa, mahkeme heyeri, treni grmek iin Anka ra'dan kalkp gelen Diyarbakr milletvekilleri Cavit Ekin ve eref
Bey, askeri, sivil efler ile eleri, ocuklan nl arkal, yan yana
1 66
tiyatro sahnesinin almasn, ya da futbol mann balamasn bekleyen seyirci sabrszlyla oturuyorlard.
Mrsel Paa, seilmi milletvekilleri ve mahkeme heyeti bir kmeydi. Trenin balamasn beklerken, aralarnda glp ko
nuarak "memleket ahvalini" deerlendiriyor, glmeleri bazen kahkahaya dnyor ve sesleri meydanda yanklanyordu.
Meydann dzenlenmesi ve dekoru, bir lm ayininden ok, bir enlii, kudama trenini andryordu. "Kudama enliinden"
tek eksii, alann taklaria, ieklerle bezenmemesi, bando-mzka takmnn eksikliiydi. Bunun dnda her ey yerii yerindeydi.
Tren, bir gn nce ehre ilan edilmi, isteyenlerin seyre gele
'I bilecei duyurulmutu. dam grmek isteyen merakl kalabal
Bkbirine kol mesafesinde sralanan askerler, baklanyla etrafi taryor, gven duymadklann "yasak" diyerek geri eviriyor, arka sokaklara sryor, idam mahkmlarnn bulunduu semte,
"tren alanna" yaklatrmyorlard.
167
Adm kfr, hakaret ve aalamayla anan Trk basn bile, idama giderken korktuunu, tkezlediini yazmyordu.
Yerli ve yabanc gazeteciler, eyh'in daraacna hazrlanma
anna tanklk etmek istemilerdi. Ynetim, isteklerini uygun bul mutu. Gazeteci ordusu, balarnda hapishane komutam ste men Osman olduu halde hcresine girdiinde, ailesine verilmek zere vasiyetnamesini bitirmek zereydi. Yazdklarnn altn im zaladktan sonra, temene dnd ve vasiyetname ile cebindeki
68
triam gibi "bei kz, bei de erkek" diye ekleyerek, adlann tek
tek sralyordu:
ciler, isyan balatmaktan tr piman olup olmadn, lm den korkup korkmadn soruyorlard. eyh, pimanlk ve kor
yazmas ricasyla not defterini uzatyordu. Bir baka gazeteci de, ayn anda ona sigara sunuyordu. eyh, nce sigaray ald. Yakt.
Derinden derine birka nefes ekti. Sonra sknet iinde sigaras
n ierken, deftere unlar yazd:
eyh Said, namaz klp dua etmek iin yalnz kalmak istedii
ni syleyince stemen Osman ve gazeteci ordusu hcresinden
kyordu. eyh yalnz kald. Cep saatini karp bakt. Gece yanlanmt.
durdu. Kur'an'dan ayetler okudu. Duasm fatiha ile bitirdi. Son ra avularyla yzn, sakaln svazlad. Tanrya kredip oturu
unu deitirdi. Bada kurdu.
169
Duasn bitirip, yzn, sakaln svazlayncaya kadar, doktorun hcreye girdiini duymam, fark etmemi gibi davrand. Duas n bitirdikten sonra, ban kaldrd. Doktora bakt. Doktorun so
rusu zerine, bir ikayetinin bulunmadn syledi. eyh, idama hazrd.
170
it klyla evrelerini sarm sngl askerler, teftiten geecek biriiin klk, kyafet ve duruunu son kez gzden geiren subay
edasyla mahkmlan inceleyip, tekrar tekrar saydlar.
......
..,..
171
Mustafa Bey, hzn arks gibi bir mrlt tutturdu. Bu bir ila
mi gibiydi. lahiden kopan, ilahileri bastran, heyecandan atallam sesi duyuldu. Arkadalarna sesleniyordu:
Muhafz bl komutan, akn kalmt. Mahkmlan sus turmak iin "susun lan, yryn!" diye baryordu.
Trk resmi tarihine kaynaklk eden Behet Cemal'in yazd na gre, Dakap meydannda sra sra dizilen 47 "sepi" (daraa c), seyre arlanlarn iyi grmesi iin aydnlatlmt. Sekinlerin tribn, daraalarnn hemen karsnda, yak-
172
O, eyh'in hcresine "dostane ziyaret" yapanlann banda ge liyordu. Genelde Krte yapdan hcre sohbetlerinde, dini konu
lar, dnya ahvali ve Krderin hali dahil her ey konuuluyor, tar
almayacan, ksa bir srgn hayatndan sonra serbest brakla can sylyor, "gelecek baharda Hns'taki evinizde biriikte ku
zu eti yiyeceiz" diyordu.
Ne yapalm Said Efendi, seninle Hns'ta kuzu yiyemedik. Doruyu syledim, Saib Bey. Ama siz cezam hafifletmedi
niz.
173
eyh, kimseye zel dmanl bulunmadn syleyince, Di yarbakr Valisi Mithat Bey de sze karyor ve baryordu:
Maher gn, adil yarglarmzla deil, ldrdn ma
sum insanlarla mahkeme olacaksn! eyh, maher gn zulm yapan gten hesap sorulaca an
lamna da gelen u cevab veriyordu:
eyh'in cevabna sinirlenen Mrsel Paa da tartmaya katl mt. Paa, gereksiz ve haksz yere bir isyan balatldn bar yordu. nk Krtler dahil, memlekette herkesin zgr olduu
nu, devletin kimseye mdahalede bulunmadn, Krtlerin bun dan byle daha zgrce yaayacan sylyordu.
eyh Efendi, sen ayrca airsin. Rica etsem benim iin bir
eyler yazar msn?
*
* *
Bir yandan da "idamlarn icras" sryordu. Elleri arkadan bal mahkmlara birer beyaz gmlek geiriliyor, boyunlarna mahkeme kararnn zeti aslyor, sonra tek tek daraacna gt
rlyordu.
Mahkmlar aslmadan nce, "son istekleri"nin sorulmas ih mal edilmiyor, ama istekler yerine de getirilmiyordu. Hanili Mustafa Bey, "son arzusu" sorulduunda, "nce beni asn. Olumu ipte grmeyeyim" diyordu.
174
eyh'in yz kprtsz, aldrszd. Yalnz dudaklan, belli bellirsiz kprdyordu. eyh dualar okuyordu.
175
29 Haziran 1925 sabah, hava durgun, gkyz lekesiz ma viydi. Gnein yedi rengi ltlarla ayrarak erguvan rengi da
mu, kimi zikre dua ederek sabah karlam, ufuk henz aar
madan Dakap surlarna akmaya balamlard. Surlann burlar, alayan, Allah'a yakaran, dua eden insan sal
balyordu.
Diyarbakrllar
hl,
surlarn
tepesinde,
burlarn
176
hatabna sinirieniyor, "grmyor musun, o uzun boylu olan. u yz, teki aslanlara dnk, ba onlara bakyor gibi duran...
eyh'in ince uzun bedeni, ipin ucunda belli belirsiz sallanyor du. Ba yana kaym, yatmt. Gzleri, uykudaymasna kapa
lyd.
aslm oraya koyup stlerine toprak rttler. "Burada insanlar yatyor" dedirten bir ta, iaret konmasna da izin vermediler.
1970'lerde Diyarbakri genlerin ou. eyh ve arkadalar
nn orada yattn bilmiyoriard. 1980'lerde ise "toplu mezar
teki yan Astsubay Ordueviydi. Sonra karsna Subay Orduevi'ni ina ettiler.
177
Srgnlerde, itilip kaklan, aalanp horlanan bir ortamda byd. Babasna kar duyulan kin ve fkenin ykn ekti. Dnne izin verildikten sonra yurduna, bugn artk Hns'n
bir mahallesi haline gelen Kolhisar kyndeki baba evine dnd. Ezilmiliin arl altnda siyasetten, dnya olaylarndan
uzak, kendi halinde bir hayat kurdu. Yalnz ona deil, eyh'in ailesinden herkese aclar ektirildi. Oysa, su ve cezann bireysellii, evrensel hukukun gereiydi. Baka bir anlatmla, evrensel hukuk, birinin iledii su ya da kaba hatten tr, yaknlarnn cezalandnlamayacan ngryordu. Fakat, hukukun fazla nemsenmedii, emirlerin bazen yasa
yerine getii toplumlarda, bu kural pek geerli olmuyordu. Kin ateleri her yana sratlyor, sulanan siyasetilerin yaknlar da
yangnlar arasnda kalyordu. eyh Said'in idamndan sonra, bu anlayla ailesinin stne yrdler. Darmadan edildi, aile. Ailenin erkekleri dalara,
"ayak altnda"
kalmt.
Korku her yan sarp kol gezdii iin kardein, z kardeine yar dm eli uzatamad gnlerdi. Herkes, ayr ayr kendi bann a
resine bakyor, ayakta kalma, yaama sava veriyor, birinci de
eyh Ali Rza, yurtdna kaarken, kk kardei eyh Selahaddin'i de yanna almt. Irak Krdistan'nm liderlerinden eyh Mahmud Berzenci onlara yardm elini uzatt. Gen Selahaddin'i Badat'taki askeri okula yazdrd. Selahaddin, Irak'da Harp
178
Ali Rza 1930'da, ayrlp lkesine dnd. Onu yakalayp tutukladlar. "Kurdistan Partisi"ni kurduu gerekesiyle 12 yl ar hapis cezasna arptrld. 7 yl cezaevinde kaldktan sonra tahli
ye edildi.
ve 1980 sonrasnda sac bir politikac olan Sleyman Demirel'in Doru Yol Partisi'nden (DYP) Erzurum'dan iki kez milletvekili se
kada, kendisine temaa ettirildikten sonra, uzanlan bir kada yazp imzalayp Cumhuriyet ynetiminin savc ve hakim cellatlanna teslim ettii belgede u santiar yazlmtr:
'Bu deersiz dallarda beni asmanza pervam (korkum) yoktur. Hi phe yok ki, mcadelem Allah, din ve milletim iindir.' .
Sehpann aknda Krte olarak syledii son szleri ise, 'Fan
Bu ses lkemizin btn dalarna yansm, yanklanm, kazl m ve hak edilmitir. Torunlarn seni mahcup etmeyeceklerdir. Dedem eyx Bahaeddin Efendi mft, eyx Aliyi Paloyi medre
sesinin yneticisi, ders vereni, Allame bir zat. eyx Said'in aln kar
179
bulunduu bohay alp, yanmza gelerek derdi ki, 'Bu, byk ehid dedenizin kanl gmleidir. Allah kadnda onun byk bir mer
tebesi vardr. Onu sayg ile pn, Allah size ifa verecektir.' Ba
mzn ucuna koyar, yanmzda oturarak Kur'an'dan ayetler okur du. Rahmetli annem de Krte kaside ve gazeller mrldanr, baba
s eyx Said'in ruhundan istimdan niyaznda bulunurdu. Mekn nz cennet olsun Rabia Sultan ve annem Aye Hanm. eyx Diyaeddin Efendi, yeeni eyx Ali Rza Efendi'nin komu tasndaki Hasenan ve Zrkan airetlerinin ileri gelen yneticileri ile savaarak iran'a ulanklarnda, Atatrk'n yakn dostu olan
Rza ah tarafindan alaka bir tuzakla, kendi askeri klalarnda
halknn arasnda efsaneleerek sayg ile anlrd. Hl lkemin dalarnda kar, boran ve rzgr esince, ismi da doruklarndan ovalara yanklanr. Suriye'ye geti, 1938'de Dersim Krtlerine yaplan katliama kar savamak zere Trkiye'ye dn yapt.
Suriye'de senelerce yannda kalan, besledii ve koruduu, ordu dan ihra edilmi bir Trk subay da gruplarna kanld. Diyarbakr-Bismil havalisine ulatklarnda bu subay, kendilerini ih
eyx Said Efendi'nin amcazadeleri, byk alim Ali Rza (kkefendi) ve kardei eyx erif Efendi, Palu'da Murat rma kena
rnda snglenerek, cesetleri Murat rmana atlmtr. ehadete
eritiklerinde 45-50 ya civarndaydlar. eyx Said Efendi'nin yz civarnda yakn akrabalar; kaynbiraderleri, damadan, yeenleri, teyze ve halazadeleri, ldrlmler ve ehit olmulardr. Maksadm mazlumlarn hepsini bu yazda dercetmek deildir. Belki zulmn ku bak bir panoramasn gen kuaklara hanrlatmak ve izmektir. Babam eyx ebabettin Efendi'nin 18 yandan itibaren btn
8o
hayad srgn ve skntlar iinde geti. Annesi, iki kz kardei, yedi ocuu (drd kz, erkek) ve memleketten beraber ge
tirdii iki yetim Mehmetler ile, ceman on drt nfuslu bir aile. Dier be amcazadeleri ile beraber 55 nfusa ulaan byk bir aile topluluu. Trakya'daki srgn yllarmz, uzun ve meakkatii geti. Babam, onuruna ok dkn, az konuan, snrabn iine atan bir seciyeye sahip bir insand. 13 seneye .yakn ikinci
srgn hayat, onu epeyce yormutu. 1947 senesinde vcudunu kaplayan banlar, onu bitap drmt. 1947 senesinin Hazi
anlacakt. Herkes hard hani kendine 'soyad' aryordu. Bazlan ailesiyle, soyu sopuyla ilgisi olmayan adlar seip alyordu. eyh Selahaddin babasnn adn almak istedi: 'Saidolu' olsun istedi soyunun ad. Fakat buna izin vermediler. Ailenin soyad
Frat oldu."
Melik Frat daha sonra, eyh'in byk olu Ali Rza Efen
di'nin kzyla evlendi.
drmenin kaplarndan habersizdiler. alma, alveri bilmi yorlard. Aile kadnlarnn yanndaki en byk erkek, eyh Kutbeddin'di. O da henz 14 yandayd."
l, zenginlii de yok olmu, varlkl insanlar sefalete dmlerdi. Trakya'da srgn ise ayr bir acyd. Bir yanda devletin jan darmas, te yanda dman gzyle bakan, her firsatta aala
yan, horlayan yerlilerle gmenlerin rk kskac...
1928 ylnda, srgnler iin de af kt. Ailenin dnebilen bi reyleri, Hns'n Kolhisar kynde yeniden bir araya geldiler.
Ama ailenin birliktelii uzun srmedi.
ti altnda bir kyde kalyoruz. Stmaya yakalandm. Vcudumda yaralar ald. Vize ilesi bize aa yukar saat mesafede. Ora ya gitmemiz jandarmann iznine bal. Babam beni, tek varl mz olan merkebimize bindirdi. O yaya yryor, kolumdan tutu
yordu. nk merkebin stnde duramyordum. Be kilometre
gittikten sonra jandarma yolumuzu kesti. Babama hakaret etti ler. Ben o zaman dedim ki; keke keydim de, babam bu haka
retlere maruz kalmasayd."
182
Melik Frat, 1957 ylnda DP'den milletvekili aday olduu zaman, henz 23 yandayd. Mahkeme karan ile yan byte
kald. Ailenin erkekleri yeniden srgne gnderildi. Melik Bey, daha sonra 1971 ve 1980 tarihlerinde tekrarlanan ak askeri darbelerden sonra yeniden tutukland. 1990'larda da ce
zaevinde yatt.
runlan, daha sonra sistemle btnletiler, ideoloji ve siyasetin n cleri oldular. 19. yzylda Krt isyanlanna nderlik yapan Botan
Yine 19. yzylda Krt isyanlarna nclk eden Baban aile sinden yazar Cihat Baban, Kemalizme bahlyla tannyordu.
1980'deki askeri darbeden sonra, bu nitelikleri nedeniyle gene
raller tarafindan Kltr Bakanlna getirildi.
183
Fuat Frat, 1975 ydnda, rklar ve dincileriyle btn Trk sann birletii "Milyeti Cephe Hkmeti"ne destek verdi. Frat'n yer ald parti, daha sonra, Trk milliyetiliinin lideri
Trke'in MHP'siyle seim ibirlii yaparak parlamentoya tan
199rde Sleyman Demirel'in DYP'sinden, Erzurum'dan yeniden milletvekili seildi. Demirel, ayn yl CHP ile yapn koalisyonla Babakan oldu.
Bu dnemde binlerce Krt ky yakld. Milyonlarca Krt mltecileti.
Melik Frat, daha sonra "Atatrk'e suikast" dzenledikleri gerekesiyle idam edilen siyasetilerin itibarlarnn iadesine ili
kin bir nergeye imza atnca, partisiyle ilikileri zedelendi. Parti
den ihra edilmek istenirken, istifa edip ayrld. eyh Said'in kardei eyh Tahir'in kzyla evli olan Diyarbakr
eyh Said'in bir kz, Bingl'n Solhan ilesine bah Melekan kynden. eyh Abdullah ile evliydi. eyh Abdullah, Binba Ka-
184
sonra eyh'le birlikte aslmt. Abdullah'n ocuklar ve torunlan, daha sonra Krt sorununu hararetle inkr eden sac partile
rin baars iin alacaklard.
185
Drdnc
Blm
"SLAHAT
PLANI"
YA DA TEDP LE TENKL
eyh Said, Diyarbakr'dan ayrldktan sonra, isyancdar igal
aklyordu.
Resmi aklamalara gre, masum halkn hayat, devletin g vencesi altndayd. Herhangi bir endieye gerek yoktu. "eyh Sa
id ve avanesi Trk adaletine teslim" olduktan sonra bar, kar
Ankara'nn sylemi, korku sislerini datm, iyimser hava halk arasnda gzle grlr bir rahatlk yaratmt. Fakat, eyh Said'in "yarglanmaya" baland gn olan 26
Mays 1925 tarihinde, yaynlanan bir hkmet bildirisiyle, "te
isyanclar ayn kefeye konuyordu. Emirnamede, "ayaklanmayla szl ya da eylemli olarak ilgilenmi, fakat ilgi ve izini gizlemi olan herkesin elinde ve evindeki silahlarla, yaralayc aletlerin
86
toplarilmas, kaaklardan sa yakalanabilenler ile onlara yardm ve yataklk edenlerin mahkemeye evkleri" isteniyordu.
"Tedip" (terbiye etme) ve "tenkif'in (yerinde sonuna kadar susturma) ilk ayak sesleriydi bu. lk aknlk, ok gemeden ye
26 Mays tarihli genelgesine aklk getiren bir genelge daha gnde riyor, "programn esaslanna" aklk getiriliyor, yle deniliyordu:
"Douda esasl slahata azmetmi olan hkmetin ilk hedefi, halk zerindeki silahlarn toplanmasdr. Bu i, baz neden ve d-
suretiyle kararlannlm olan slahata imdiden elverili^bir orta mn hazrlanmas iin aba harcanmas gerekmektedir."
187
Hkmetin "Islahat program". Babakan smet nn'nn mecliste yapt konumann paralelinde yryordu. smet Paa,
olaylarn bir daha tekrarlanmamas iin gereken kkl tedbirlerin
alnacan sylemiti.
sa rvet olarak verip, ailesini, cann kurtarmaya alyordu. Baz yerlerde, "slahat" denilen silah toplama ile "tenkil" pla
n bir arada yrtlyor, her yatan ve cinsiyetten insan, kurban zincirinin halkalar haline geliyordu.
88
var, neleri yoksa aldlar. Ky de atee verdiler. Birbirine bala yp etkisiz, tepkisiz hale getirdikleri 44 kiiyi sngden geirdi
duu ortaya knca panik balad. O zaman, savunma refleksi, "ka" olarak ortaya kt. Kimi daa kp gizlenmeye alt, ki
mi yerini yurdunu terk etti. mkan olanlar yurtdna kari. Her
Buna ramen, Varto'nun Kulan kynde oturan ailesi "slahat"n idderinden kurtulamad. Babas Ahmet Aa, arandn
189
renince, bir kaak gibi yaad. Fakat bir gn kyne dnnce yakaland. Kylleri, akbetini "yerde srkleyerek gtrdler.
Diyarbakr'daki idam manzaralarnn tanklarndan biri olan Ali Kk, Ermeni asllyd. Ermeni "olaylar" srasnda, ailesi "kelime-i ahadet" getirip
din deitirmi, isimlere takla attrm, bu sayede kurtulmulard.
Ali Kk, 1950'lerde Diyarbakr'n Dakap semtinde bak kallk yapyordu. evre ky ve ilelerden okumak iin Diyarba kr'a gelmi birok lise rencisi, ondan "veresiye" alveri edi yordu. Mterilerinden biri de, Mulu Aydn Sara'n.
Aydn Sara anlatt:
"Ali Kk'n geni dkkn biz taradan gelmi, bekar yaa yan rencilerin buluma yeriydi. Veresiye alveri yapyorduk. O kimseye borcunu hatrlatmyor, skboaz etmiyordu. Bizler de, ailelerimizden geldike parasn dyorduk. Bazen bize aile sinin dramn, kendi ektiklerini anlatyordu. Bir gn, eyh Said ve sonraki idamlardan sz ald. Tank olduu bir manzaray, gzleri yaararak anlatt.
190
alan kurulmutu', dedi. 'Daraalan sabit, ylece duruyorlar d. Her sabah uyandmzda, sehpalarn kollar arasnda salla nan, yeni aslm insanlar gryorduk. Sabahlar, 10-15 aslm
kii saydmz oluyordu. Bir gn aslmaya gtrlen bir kafile yi grdm. Elleri bal, ayaklar zincirliydi insanlann. Sngl
ler arasnda yryp gidiyorlard. Yoksul grnlydler. Pe
rian...
191
yanyordu. Kylerden toplanan insanlar topluca ldrlyordu. Doa da yangn ve krmdan nasibini alyordu. Ba, bahe ve ekin
nsanlarn diri diri yaklmas, daha sonra edebiyata da konu ol du. Remzi nan, "ey" adndaki hikyesinde, Diyarbakrl bir gen
kzn trajedisini anlatyor: Gen kz, atee verilen samanlktan frla yp darya kyor. Fakat askerlerle yz yze gelince, gerisin geri
alevlerin iine dnyor.
192
Krm, basnda "atmada silahlaryla birlikte l olarak ele geirilen ekya" olarak geiyordu.
* * *
Albay Reat Hall'nn imzasn tayan ve Genelkurmay Bakanl'nca yaynlanan Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar 1924-1925 adndaki kitap, Krt yurdunun genelinde yaananla
rn resmi raporlarla anlatmdr. Genelkurmayn yayn, kitlesel krmlar inkr etmiyor, Krt genelinde yaananlar teyid ediyor,
tanklarn anlatmlar dorulanyordu. Kitapta yle deniliyor:
"... Harektn cereyan ettii bu blgedeki kylerin, asilerin
vatan olduu, ekyann aile ve ocuklarnn buralarda barn dklar ve ky halknn ounun birbirlerine akraba olmas do
lan ve ekya ile ilikisi olduu anlalanlar hemen kuruna dizil miti. Bunlardan alnan bilgiye gre ekyalardan bir ksmnn
Yanan kylerde birok fiek ve bombalann infilak ettii grl yordu. Kl haline gelen saman ynlar arasnda mukadder ak-
193
betine urayan birok ekya avanesinin cesetleri tehis edildii gibi, takip mfrezeleri buraya yaklad srada, elinden silahn
Hartah Sabri de mfrezeler tarafindan yakalanarak ldrlm, Splk dann taranmas srasnda, mer Faro etesine men sup 49, Emin Miko etesine mensup 6 silahl ve 39 silahsz, Kanavare ormanlarnda yine Emin Miko'ya mensup 4 silahl, 12'si silahsz aki tutularak ldrldler. Asilerin terk ettii hayvan srleri msadere edilerek, bir ksm erlerin et istihkak
na karlk biriiklere verilmi, ou Elaz ve Diyarbakr'a gn
derilerek mlki idareye teslim edilmiti."
mehur Saki Bicarl Mustafa'nn avanesinden ormanlklar iinde saklanm 19 kiiye tesadf ederek imha etmiler ve bunlardan aldklan bilgi zerine, Mustafa'nn da Paro blgesindeki kyler
den birinde sakland renilerek, blgedeki pheli yerlere ya plan basknlar sonunda, avanesinden 10 kii ile iki gn nce
Nveydan blgesine firar ettii anlalmtr.
fndan otela dann en yksek tepelerine kadar yaplan tara malarla btn meskun yerler aradrlm, asilere yataklk ettik
Resmi tarih, kurbanlarn cinsiyeti ve yalar konusunda ayrn t vermiyor, insanlar birer rakamdan ibaret kabul ediyor, say
aklamakla yetiniyordu.
194
olay olmam, yalnz Lice'nin kuzeydousundaki Harta kyne gnderilen mfreze, bu kyden atee maruz kalmt. Harektn
ilk safhasnda bu kye ve halka iliilmemi, takndklar masu
kabeleye mecbur kalan mfreze erleri tarafindan etraftaki hakim srtlar tutulmu ise de; silah sesine yetien kyllerin ellerindeki
silahlarla birlikte ekyaya katlmas ve iki saat iinde saylarnn, 60'a ykselmesi, zayf bir durumda bulunan mfrezenin savun mas ile devam etmi, akama doru Lice'den gnderilen kuvvet
li bir bln yetimesi zerine asiler karanlktan faydalanarak etrafa dalmlard. Bu msademede 1 yzba ile 4 er yaralan
m, ekya 10-12 kii kadar zayiat vermiti. Bu ky ve civar
sonradan tamamyla yakld.
nceleri kendilerini hkmete sadk ve bal gstererek ha yatlarn kurtaran ve medyum olduklar kran borcunu byle nankrce ortaya koymaktan ekinmeyen bu ahalinin yaratdklar bu olay ve evre halknn hemen ounun hkmete ve ordu
Hveydan blgesinin aranmas ve taranmasna memur edilen 63. Alay taburlan ise, harekta getikleri blgedeki kylerin
leceklerinden kuku duymayan ve bunun doal sonucu olarak hibir korku ve etki aknda bulunmayan bu masum halk taba kas, etrafinda cereyan eden olaylara kar tamamen lakayt bir halde tarialarn sryorlar ve kendilerini topraklarna adam
bulunuyorlard.
Tarama harekd btn iddeti ile gneye doru ileriedike, halk ve kyller de yava yava deimeye balam ve teden beri eyh Fahri ve Fevzi etelerinin faaliyet sahalar olan bu bl-
195
ge ahalisi de tamamyla hkmete kar isyankr bir durum aln ve ekyaya silah, cephane, yiyecek verecek kadar cesaret
gstermi ve baz kyler ahalisinin de, biriiklerin yaklatn ha ber alr almaz yiyecekleri tokattan kurtulmak iin hemen kyle
rini terk ile etrafa daldklar grlerek, bu gibi kyler kamilen yaklmtr. Bununla beraber Hveydan blgesine zg riyakr
rede hem mfrezelerin kuvvetinden bilgi alm oluyorlar, hem de mfrezeyi artarak gafil avlamak istiyorlard. Pek ksa s ren bu nazik durum srasnda kyden silahn alp kaabilen, e
kya ile birlikte mfrezeye ate ayor, kyde kalanlar ise kendi
gerektirdii tedbiri almakta ihmal gstermediler. Bir yandan k y abluka ve kyly soruturma ile megul iken, dier yandan
firar edenleri iddetle takip etmekten geri durmadlar. Temri or manlarnda bu ekilde, daha nce Cbranl Albay Halit Bey'in mfrezelerini kandran ve sonradan firar edenlerden 38 kii ya
me edilmek zere Lice'ye gnderilen 31 kii de yolda muhafizlarn silahlarn almaya teebbs ettiklerinden hepsi ldrld.
Ve Hveydan blgesindeki btn kyler kamilen yakld.
7. Seyyar Jandarma Alay mfrezeleri tarafindan aratrma ya
plmakta ve rtlmekte bulunan Sarum suyu gneyindeki blge de bkok ky taranarak yaklm ise de, bu olayn gerek ederin
eitim noksan, gerekse subaylann azim ve irade zaafi, tarama si
196
Finto civarnda 40. Svari Alay keif kollan ile Hanili Seyfullah etesi arasnda msademe olmu, gneye kamak isteyen bu erir de bu kk kuvvet karsnda iki ksrak brakarak tekrar
kuzeye dnmeye mecbur kalmd.
bu akinin faaliyet blgesi olan ve bundan nceki tedip saflalannn erevesi dnda kalan Ashabikeyf da ve civarndaki kylerde aradrma yaplm, kylerin ounda, zellikk yol bo
larda gneye kar yaplm bir siper ierisinde ve henz yeni adl
m birok bo kovanlar bulunmu, erzak kafilelerine pusu kur
mak, hareket srasnda sk sk tekerrr eden telgraf hadannn ke silmesi gibi ekyaya yardmc bir durumda deil, fiilen ekyalk
mahallerde saklanarak bekleyen birok ekya dkntleri de, birer birer bulunduklar yerkrden kartlm ve bunlarn silahh olan 1 12'si ldrlmt.
197
"BABAMI
DR
DR
YAKTILAR"
Ashnda, Feyzullah Ko'un anlattklar, genelde Krtlerin yur dunda yaananlarn bir bilekesiydi. Genelkurmay kitabnn, bir
somut ayrnts...
Biz, Palu'nun Erdrk kyndeniz. Erdrk, byk bir ky d. 100 haneden fazlayd. Sonra daha da byd. Adm Trkeletirip, 'Gkdere' yaptlar. Sonra ile oldu. Ailemiz, kyn ileri gelenlerindendi. Varlkl, byk bir ailey
dik. Anne tarafm da yle.
Daylarm, Safran kyndeydi. Kn, kyde kimsenin pek ii, ura olmazd. Herkes evine, kyne kapanyordu. Biz ailecek, k geirmek zere daylarmn ky Safran'a gittik. Babam, an nem, kz kardeim ve ben... Biz Safran'dayken, ayaklanma balad haberi geldi. eyh Sa id byk bir isimdi. Tanmayan, bilmeyen, sayg duymayan
198
Halk arasnda heyecan, hareketlilik bykt. Kylerden in sanlar geliyor, gidiyor, yrenin nde gelenleri toplandlar yap
bam bask altnda, ama tedirgin ve endieli olduu iin kadlmyordu. Kafasna, mantna uymayan durumlar vard. 'Her ey erken, hazriksz balad. Bu iyi olmad' diyordu. Onun iin g
Bir yandan da, o zamanki imkanlarla, harekt takip etmeye a lyor, tela ve heyecandan uyku uyuyamyor, yemiyor, imiyor,
karsmda bunalmaya balad. Onun iin Safran'da kalamadk. K ortasnda kymze dndk. Fakat dndk ki, bizim ky
ok daha harekedi. Bir grup ath geliyor, bk grup kalkyordu.
eyh erif, Bad Cephesi komutanyd. Ad gruplar, emnne gir
d. Palu, Elaz gibi nemli yerier de ahnmd. Diyarbakr'n kuadld haberi geldi. Hal byle olunca, babam zerindeki taz
yikler artmaya balad. 'Bak Krtler kazanyor, niye halknn
199
iin, annem ve bizi ald, tekrar daymlarn ky Safran'a geri dndk. Mart ay balarnda devlet, ynaklarn tamamlayp kar ta arruza geti. Mirahmet ky Safran'a yakndr. Orada byk bir arpma oldu. O arpmay biz de uzaktan seyrettik. Aka ma doru devlet taraf bozguna urad. Safran'n hemen altnda
Gewran kyne ekildiler.
Trk ordusunun bozgunu, halk arasnda byk bir korkuya, panie sebebiyet verdi. Bozguna urayan askerlerin alma ve hrslarn karmak zere katliama giriebilecei ihtimali dodu. Kyn nde gelenleri toplanp konutular. Sonuta, ky terk
etmeye karar verdiler. Safran tarafsz, olaylarn uzaktan seyircisiydi ama, ne olur ne olmaz korkusu hakimdi. G balad. Bir saat iinde ky boal
d. Her ey o kadar aceleyle oldu ki, kimse yatan, yorgann, yiyecek ve ieceini bile alamad. Her aile bir tarafa dald. Biz Karakocan blgesine gittik. Dersim eteklerine, ad byk,
hkm geni Hamidiye beylerinden Necip Aa'nn blgesine s ndk. Babam Necip Aa'y tanyordu. Ahbaplklar vard. Ne cip Aa devlet gibi bir adamd. Blgesinde sava da yoktu. Necip Aa isyanda tarafszln ilan etmi ama, gnlyle dev letten yanayd. Onun himayesinde olduumuz iin kendimizi gven iinde hissediyorduk.
Birka gn sonra savan gidiat tersine dnmeye, Trk ordu su baskn kmaya balad. O zaman byk bir korku, tela ve panik dodu. nk gelen haberler, kyde konuulanlar kor
kuntu. 'Trkler, sulu-susuz, kadn, ocuk, ihtiyar ayrm
yapmadan kra kra geliyor' diyorlard. Balangta sylenen ve konuulanlara kimse inanmyor veya
inanmak istemiyordu. Fakat, yakn kylerde olaylar yaanma
ya, kap kurtulabilenler, olanlar anlatmaya balaynca haber ler doruland. Toplu yok etmeler, rza geme, yakp ykma, soygun ve talan olaylar artk konuulan tek konuydu. Korku
hakimdi ama, kimse ne yapacan, kurtulmak iin kap nereye
Halbuki bu iki ky de ayaklanmaya karmam, isyana des tek vermemiti. Tarafsz kalm ama, gnlleriyle de devleti des
teklemilerdi.
ran itikten sonra harekete geiyoriar. Ky yakp ykyor, deerii eya ve kesilmek zere hayvanlara el koyuyor, 40 kadar in
san da katlediyorlar.
ken kilerierimiz doluydu. Hibir ey alamadan kamtk. Ktlk balaynca, babam gizlice kye gitmeye, alabilecei ka dar yiyecek getirmeye karar verdi. Fakat her yer askerie doluy du. Annem dahil herkes 'tehlikeli olur, gitme' dediyse de sz
dinletemediler.
kr. iki gn sonra, eli bo ve harap halde geri geldi. Ka balaynca, birka aile, olaylara karmamann da ver
20I
Babam, alk ve sefalet iinde lmektense, kye dnmenin da ha iyi olaca kararna vard. Toparlanp Erdrk'e (Gkdere) dndk. Kymzde henz
bir ey yoktu. Ama korku hakimdi.
Askerler ok ani gelmilerdi. Kimsenin saklanacak, kaacak za man olmamt. Babam ve kyn teki ileri gelenleri, onlar be
yaz bayrakla karlamaya karar vermilerdi. Bir beyaz bezi, 'tes
Onlara ne yapacaklar diye uzaktan uzaa takibe baladk. Bitiiimizdeki Hor kyne gittiler. Tepelik bir yerde ky seyret
meye baladk. Gtrdklerinden bazlarm, orada serbest b raktlar. Onlar koarak kyden ayrldlar. Geri kalanlar byk
bir ahra doldurdular. Askerler, tfeklerinin namlularna sng
ierden ykselen feryat, figan, yalvarma ve inleme sesleri ta bize kadar geliyordu. Sonra askerler ierden kdlar. Ahrn ka
Sngleme srasnda, insanlardan bazlar hemen lmt. Bazlar ise yaralyd. Ahr tututurulduktan sonra, diri diri ya klan insanlar feryat ediyordu. Olanlar uzaktan seyrediyor ve
alyorduk. Askerler, ilerini bitirip herkesin ldne kanaat getirince gittiler. O zaman kye kotuk.
yanm, kmr olmutu. Bazlar elleri, trnaklaryla duvar del mi, srnp darya kmt. Onlarn iinde hl nefes alanlar
vard.
HAYAL
SYANLAR VE
SRGN YOLLARI...
203
man yzba rtbesinde olan Cemal Madanolu'ydu. Madanolu'nun, "isyann bastrlmasndan dnerken yanna ald ganimeder arasnda bir Krt kadn da vard. Anlatlanlara gre, gen
fi edip ykseldi. Korgeneral rtbesindeyken, 27 Mays 1960 darbesindeki subaylar arasnda yer ald. Sonra, mr boyu senatr
oldu. Darbeci arkadalaryla anlamazla dnce tabii senatr
lkten istifa etti. 1971 'de hkmet darbesi hazrlamakla sulan d. Tutuklanp ikenceden geirildi. On yl sonra len general, bu
arada anlarn yazd.
kaymakam vekili, vergi toplamak zere, yanna bir askeri birlik ala
rak Harbak kyne gidiyor, Teteri Bedik'e konuk oluyor.
General sonrasn yle anlatyordu: "Teteri Bedik'in evinde erkek yok. Gelin, harl hani akam
yemei hazrlyor. Tam bu srada yzba geline yaklamak iste
yor ama, olaydan habersiz kaymakam vekili ve dierieri, Harbakhlarca ldrlyor. Jandarma yzbas, sonra olay rapor ediyor. Ama gerei yazmyor, isyan kd, diyor."
Ve isyan bastrmaya koan devlet Sason'da ta ta stnde brakmyordu. Tecavzc yzba da "isyan basriran" birlikler
den birinin komutanyd.
204
ru" dergisinin 20 Mays 1990 tarihli saysnda "Sason syanf'n anlatrken, yzbann deil, kaymakamn kadna tecavze kal
ktn sylyor ve devam ediyordu:
"Muhtarn evine gidiyorlar. Muhtarn annesi konuklar buyur
O blgede, asker kaa olan, daha dorusu nfus kad ol mayan genler; kye asker gelince kaarlar, saklanrlar. Genler yine saklanm. Olay zerine muhtarn annesi danya kp ba
ryor:
hoyradk kadnlar da hedef ahyordu. Kadnlar, "durumdan faydalanma" seferieri srasnda, itici grnmek iin paavrala
ra brnyor, yzlerine is, amur, kara boya srerek "huzura"
kyorlard.
205
Glbahar'n
1925'teki
"lm
yesini anlattlar:
"Geylan'a baskn yaplyor, btn kyller toplanyor, bir
birine balanp gtrlyor. Kafilenin iinde bir gen kadn da
kurtuluunun olmadn, komutann onu ekip allarn arka sna gtrmeye kararl olduunu anlyor. Kafile Murat nehri
n kiisel kazan yolu yapyordu. "Botan syan" bunlardan biridk. Senaryo oluturulduktan sonra, Ankara'ya "isyan"n raporu
tarmak iin Ankara'ya telgraf ekiyor: isyan kd..." Ankara, bunun zerine "isyann ibret verici biimde bastrl
mas" emrini karyor ve gereken yaplyordu. Bir kez daha kan nehirleri akyor, kelle hasad yaplyordu.
206
bakr'daki insanlar, mahkemede sorun var diye Mardin'e, Mardin'dekileri de Diyarbakr'a gtrp yok ediyorlar."
lar elkri balanarak ya da sngler arasnda titreerek uzaklaanlan seyredenler, imdi ayn akbetin kurbanlaryd.
Olu Osmanh subay olan bk "aay" anlatmlard. Dne
207
"sulu yata"
muamelesi gryordu. Krtler sulu, insan kalabalklar aresiz, aknd. Tevekkl iinde "kaderlerini" bekliyorlard.
Birka gn sonra askerler kye geldiler. Bize, 24 saat iinde ky terk etmemizi tebli ettiler. Srgn yerimizin Nide oldu
unu syleyip ayrlddar."
kerrrden ibarettir" deyimi dorulanyor, tehdide ramen boaltlamayan kyler, evler, iindeki yiyecek, iecek, giyecek ve her tr
208
Feyzullah Ko anlatyor:
"Hemen toparlandk. Akrabalar yardmc oldular. Beni, an
O zamann parasyla, 100 liraya bir at arabas kiraladk. Ya nmza alabildiimiz giyecek ve yiyeceklerimizle bindik. Yola
ktk. Yol boylarndaki ky, ehir ve kasabalann iinden gei
Ermeniler kap gitmi, evleri, dkknlar bo kalmd. Nide de yleydi. Btn Rum ve Ermeni evleri bombo duruyordu.
Talar naklanarak duvarlan rlm ok gzel evlerdi. Temiz,
badanal...
lk zamanlar byk bir yalnzlk yaadk. Trkler bizden uzak duruyorlard. rkek gibi bir halleri vard. Sonradan, terbiyeH,
kkri, hanedan insanlar olduumuzu grdler. Yaklamaya
baladlar. Hatta zr dilediler:
Ne diyelim...
kadar. Bir iyiliklerini, insanca yaknlk ve yardmlann grmedik. sene kaldk Nide'de. Sonra af kn. Dn izni verdiler. 20 Temmuz 1928'de yola kdk. Tekrar konaklaya konaklaya
memleketimize, kymze dndk."
209
Yaklp yklan kyler, atee verilen ormanlar, balar, bahe lerin dumanlaryla, srgn edilen insan says bilinmiyor. Devle tin srgn ve lm istatistii yoktu. "2000'e Doru" dergisinin 20 Mays 1990 tarihli saysnda, "eyh Said syannda bin 500 ailenin srgn edildii" yazlyor du. Krtlerde, aile genilii hesaba katldnda, srgn trajedisi
Krtler arasnda srgn tanmayan aile bulunmadm syl yordu. Yine Diyarbakr eski Milletyekili Mahmut Altunakar,
eyh Said syanndan sonra babasnn il il dolatrldn. Aydn, Nazilli, Manisa, zmir ve Balkesir'de srgn gnleri yaadn, ayn akbetin 1936 ylnda kendisini de bulduunu sylyordu. Devletin felaketine uramlarn, gittikleri yerlerde halktan yardm, destek grme beklentileri yoktu, olmad da. Merhametin yardm elini uzatan kmyordu. Ama hakaret eden oktu. Krtler, srgn yollan ve mecburi iskn yerlerinde horlanp aalanyor, bu da, ikinci bir ceza, ikence olarak yreklerini ka natyordu. En sradan aalama deyimi "kuyruklu Krt"t. Diyarbakr Milletvekili Mahmut Altunakar anlatyor:
"1936 ylndan 1947 ylna kadar Ktahya'da kaldk. 'Hani
kuyruunuz nerede?' diye soruyorlard. Okuk gitmemiz mese leydi. ocuklar rahat brakmyorlard."
da Bilecik'e srlm, Dersimli Krt bir ailenin oluydu. Aalanp horlanmann ac ve hzn ruhunu karartm ola
cak ki, kurtuluu kimliini inkrda arad. Yaad srece Krt olduunu gizleyerek korkularndan kurtulmaya alt.
2IO
plar ald. Darya insanlar dkld. Sersemlemi ekildeydi ler. ou baygnd. Havaszhk, pislik, alk ve susuzluktan...
Bazlar feryat ediyor, inliyordu. Klk kyaferieri, bizim Diyar
bakr yresi insanlanmnkine benziyordu. Sorduk nereli olduk larn. Siirt'in Sason blgesinden getirilmiler. Bir tren doluuy
du. Pislik, hastalk, alk, lm, her ey vard trende..."
kamplarnda yazn gne altnda, kn soukta, a, susuz, gnler ce bekletiliyordu. Bu koullar altnda hayatta kalabilenkr, eski alarda pazar yerine satlmaya gtrlen kleler ya da yabanlam hayvanlar gibi birbirine balanyor, kilometrelerce yrtl
yor, srgn yerlerine nakledilmek zere, en yakn tren istasyonuna
gtrlyorlard.
211
BENC
Blm
HOYBUN VE SYANCILAR
htiyar bir Krt't. Aesine, torunlarna ilikin endieleri var
d. 1925 ve sonrasna Uikin belleini zetlerken, "bunlarn, ki me ne zaman, ne yapacaklar belli olmaz, adm yazma" diyordu.
"Ben ocuktum, ama Krtlerin deyimiyle, 'analarn bebekleri
ni att, dnp bakamad hevvar', Trkesiyle 'gazap gnleri'ydi. Askerlerin bast kyler yanyordu. Ky meydanlarnda
arandn, yaknlarnn niin gtrldn bilmiyordu. Her yerde korku vard. Kimse evinde oturamyor, kynde kakm
yordu. oluu ocuuyla dalara snan insanlarmz, yaban
di arm yiyeni grdm. At, eek dahil, btn hayvan lleri bizim iin ziyafetti. Yediimiz baz bitkiler zehirliydi. Bu yzden ok insan ld. Trk askerlerinin geceledikleri yerlerde at dk
larn topluyor, bunlar ykyor, iinde diri kalabilmi buday ve
Hoybun Kongresi; din, inan, mezhep ve airet farkllklarn gzetmeden, btn Krtleri, Krdistan'n kurtuluu amac etra
fnda birlerirme kararn alyor, bakanla da Bedirhan ailesin den Celadet Bey'i getiriyordu. Kongre, ikinci bir kararla, Kurdis
hsan Nuri, 1893'te Bitiis'te domutu, ilkokuldan sonra Er zincan Askeri Lisesi ve stanbul'da Harp Okulu'nu bitirerek su bay olmu, Osmanl ordusunda almaya balamt. eidi as
keri ktalarda grev yapm, Birinci Dnya Sava'na kanlm, 1924 ylnda, Nasturi isyann bastrmakla grevli olarak Hakka
ri'ye gnderilen birliklerin iinde yer almri.
hsan Nuri, Ar Da yenilgisinden sonra tekrar yurtdna kari. 1976 ylnda, bir trafik kazasnda ld.
Hoybun'un ynerimi ve sava kadrosu, daha nce adm du yurmu, arkasnda halk destei bulunan pek ok Krt nderden
oluuyordu.
213
Fakat, burada ran ordusu engeliyle karlayor ve silahlarn teslimi isteniyordu. Ferzende, istei geri evirince, arima kyor
du. Ferzende'nin babas Sleyman Ahmed, Hasenanl Halid Bey'in olu emseddin ve Zirkanl Kerem Bey bu atmada lyor, Fer
Szl Krt edebiyatnn ustalar denbejlerin "klam" lan dn da, Ferzende'nin yrtt sava hakknda saysz hikye anlat
lyordu.
rederin Ferzende Bey'i destekledii, bu yzden arpmada baz as kerlerin ldrld dile getirilir. Bunun zerine Zilan'da seksen
Krt ky yerle bir edilir."
ya katlmt. Ayaklanma srasnda blgede bulunan ingiliz gazeteci Rosite Forbes, Krt kadn savalardan uzun uzun sz ediyor.
214
Ar isyannn komutanlarndan bir bakas Halis Bey (ztrk) idi. Halis Bey, Ar'nn Tutak ilesinden, Sipki airetinin n deri Hamidiye Alaylan'nn komutanlarndan Abdlmecit Bey'in
Fakat o, "korkuyla dalgasn geer gibi" davranyor, sorulara kendi slubuyla Krte-Trke kanm bk dille cevap veriyordu.
"5
Yine Seyithan tpk Ferzende gibi "klamlara" konu olan ad n eyh Said syanyla duyurmu, daha sonra uzun sre kaak ya amt. syanclarn toplanmas zerine Ar Dana geiyor, ge
rilla lideri olarak savaa giriyordu. Seyithan, birok gerilla lideri gibi daha sonra da atmaya devam etti. 1932 ylnda Suriye'ye gemek isterken kurulan tu zakla ldrld...
yin Paa'nm ocuklar Memo ve Nadir, Krtlerin bamszl iin byk fedakrlklar yaparak, babalarnn olumsuzluklarm
giderdiler" diye yazyor. Kr Hseyin Paa ve Hac Musa Bey "Azadi" hareketinin n-
2l6
Ayn uzmanlkta olan bir baka komutan. General Hseyin Ab dullah Alpdoan'd. Alpdoan da 1920'deki Kogiri olaylarndan beri Krt hareketlerini bastran ve bu konuda deneyimli bir subay
217
BRAHM PAA
hsan Nuri, isyanc Krt silahl birliklerinin bana getirildi
inde, Beyaztl Bira brahim e Hssk e Telle, Ar'ya km ve
dada hareketlilik balamt.
ve toplumsal olaylarda rol alan halk nderleriyle, trajedileri k lam, destan ve kasidelerle kuaktan kuaa aktararak geliyorlar
d. eyh Said'e ilikin saysz klam ve kasideyi onlar, dilden dUe
aktarddar.
Denbejlerin nameletirdii "Ivo Beg e Pasin e" destan KrtRus savan konu ediyor. Degnbejlerin syledii Krt Beyi, "Ivo
syleyerek, ne kyor:
218
Ivo Beg, diye sesleniyor kocasna. Kapy knp ieriye gir mek zereler. Bizi dmana sa tesm etme!..
Ben ne yapabilirim, lmekten baka?.. nce bizi vur, tek tek. Dmana sa teslim etme!..
Gen gelini ne kyor:
Kadimiz helaldir sana Ivo Beg. Vur bizi, diye ekliyor kans da.
Kap tekmeleniyor, demir menteeler sklmeye balyor. Ge
lini ve kz yalvarmaya devam ediyorlar:
Geliyoriar baba. Vakit yok. Kurtar onurumuzu...
Ivo Beg, kaskat, kprtsz kalyor. Onur gnnde, lmden baka seenek olmadn biliyor. Fakat onur savanda da olsa
karsna, gen kzna ve gelinine kyamyor. Parma terie gitmi yor. Uyumu gibi dyor parma. Kap knlrken, kans ba
ryor:
219
(1930) 15'ine kadar, ok zor bir cephe sava vermeye mecbur oldu. Ararat (Ar) cesurane bir ekilde 25 Eyll'e kadar diren
Btn nfuzlu liderler ve eyhler, yal gzlerle Ararat asla nndan bu mitsiz krma son vermesini rica ediyorlard. Husse ke Telle'yi yumuatmay baardklarnda, zaten on kadar g nahsz Krt, bamszlk ocann alevlerine kurban gitmiti."
Uzun bir adla anlyordu: Bira Ibrahime Husseke Telle... "Bira" Krte erkek karde demekti. Bira ibrahim'e halk, b
aileler.
O nedenle ninesinin ad. Bira brahim'in lakabyd. Daa k
tktan sonra ise Hoybun tarafndan Paalkla rtbelendirildi.
Ruslar, halkn normal hayatn srdrmesi iin destek verecek, ihti ya sahiplerine her ay, eker, pirin ve sabun datacak, buna kar
hk Krtler de onlara saldrmayacakt.
ki taraf da anlamaya bal kalyordu. Ta ki Ruslar, Sovyet ihtilali zerine 1917'de ekilene kadar. Ruslar ekilince Beyazt,
221
Bira, Ermenilerin ekilmesinden sonra savunma birlikleri ku ruyor ve ehrin ynetimini stleniyordu. Aradan aylar getikten
temsili arpmalar dzenliyor. Btn dman askerlerini sngleyip ldrdkten sonra, bir diree balanm gen kz "zgr
lemenin simgesi" olarak zyor, diree Trk bayra ekiyor
Bira, Beyazt' Trk askerlerine teslim ettikten sonra kyne dnmyordu. Bir dkkn ap bana geiyor, o arada Belediye Bakan Mahmut Efendi'nin kz kardeiyle ikinci evliliini yap yor, ilk ei ve ocuklan kyde kalyordu. Bira, kendince huzurlu bir hayat kurmutu. Fakat yle olma
Oysa Bira btn istekleri, hatta yalvarmalar geri evirmi, is yana katlmam, destek de vermemi, tersine TC'nin yannda yer
almt.
222
Paa, adamlaryla ve Celalilerle birlikte bunlarn yolunu kese rek, geilerini engellemeye altlar. Bira, engelleme olaynda
balad. Bra'mn dosdan, kendisinin de listede olduunu, sr gn edileceini sylyorlard. O sylenenlere kulak asmayarak, 'Devlete ok byk hizmetlerde bulundum. Bugn bir eye ka-^
nmyorum. Rahatszlk vermiyorum. Dkknmla urayo
kyde olmadn syledi. Hizmetkrmz, senin atn alacaklann dnerek atlad gibi srd. Svarilerin bir ksm peine d
t. Ben hemen yola ktm. Bir sre sonra birka el tfek sesi gel
di. Fakat ne olduunu anlayamadm.'
Ona abuk kye dnmesini syledim. 'Ben de ksa yoldan ge leceim. Tfeimi ve fiekliimi ayn kenarna getir' dedim. O gittikten sonra evden ktm. Caminin nnde durdum. Yn
m Kble'ye evirdim. 'AUahm, sen biliyorsun ki, ben devlete hi ktlk yapmadm. imdi beni srmek istiyorlar. AUahm, yeter ki tfeimi kavutur bana. Sonra ne olursa olsun...' diye rek Allah'a yalvardm. Dkknmn nnden geerek ehirden
ayrldm. Qotis zerinden giderek ayn kenanna vardm. Sr-
223
lerim ayn kenarndayd. obana meseleyi sordum. 'Askerler kye geldiler, seni bulamaynca adnn peine dtler; epe Kubent ky yaknlarnda Keskoi'lerden birka kaaa rasdam1ar, aralarnda atma km, bir asker yaralanm' dedi. oba nm tfeimi getirdi. Askerlerin yaraly benim evime brakp
gittiklerini syledi.
meden, yanna gelenler oalmaya balad. Onun adn ve daa sndn duyan, tehlikeyi sezenlerle, aranan, bu yzden firari bir hayat yaayan Krtler, drt bir yan dan, tek tek, gruplar halinde yanha akmaya balamt.
BLDR SAVALARI hsan Nuri'nin kndan sonra, Ar Da "Krt Ulusal Meclisi"nin merkezi haline geliyor, yer yer atmalar balyordu.
224
gerekleri saptrdn, aftan yararlanmak isteyenlerin hibir ey den korkup ekinmeden teslim olmalarn isriyordu.
Bundan sonra karhkl bildiri savalar balyordu. Haybon'un 1928 Martnda yaynlad ve "Krt ulusuna" di
taki ama, snrlarn dnda ve dalarda yaayan Krt milliyet ilerini hile ile ele geirmektir. Trklere gven yoktur. Srgn edilmi yz binlerce Krt'ten ka kii bugn hayatta kalabilmi
tir. Affin bir amac da skn var diyerek Bat'dan yardm almakdr. 'Krt sorunu ve Kurdistan yok' demektir."
2-5
clara inanmamasn istiyor, "gelin, devletin efkatli kollarna s nn!" tekrarnda bulunuyor, gemiteki yaralarn sarlacan,
eyh Said'in iki olu Ali Rza ile Selahaddin ve eyh Said ha reketinin nemli adamlarndan Said e Telhe de aftan yararlan
mak isteyenler arasndayd.
eyh Said'in iki olu ile birlikte dnen Said e Telhe ve teki baz Krt liderler tutuklanp Ankara'da yarglandlar. Mahkeme
Saide Telhe'nin idam. eyh Ali Rza ve Selahaddin'in mahkm edilmesi zerine Hoybun bir bildiri ile gelimelerin kendilerini
doruladn belirterek, Krtlerden oyuna gelmemelerini istedi. hsan Nuri Paa'nm yazdna gre, bildiride yle deniliyordu:
"Trk hkmeti, sahte afla baz Krtlerin dnne izin ver
Krtler yeni byk bir tehlikeyle kar karyadr. Trklere has ldrme ve yok etme devam ediyor. Yaklm yzlerce k-
226
* t *
brahim Tali ngren ise kar bildiride, verilen szn tutulmamasmn suunu hsan Nuri'ye yklyor, onun yanl tutumu
yznden bakalarnn ceza grdn sylyordu.
te yanda,
Trklerin kayb ise bykt. Atatrk'n yakn kadro adamlarndan biriyken, Lozan Anlamas srecinde yollar ayrlan ve gzden den
Dr. Rza Nur, anlarnda, bu dneme ilikin olarak unlar yazyor:
mandan Salih Paa bildiri yaynlad. Meer Krtler, karlar arasn da iki alaymz imha etmiler. Mthi masraf olmu. Krtler da
dan bizim araziye inmiler." Trk devleti, btn abalarna ramen sonu alamaynca ve
lyor ve bu Krt tarafinca da kabul gryordu. ihsan Nuri'nin anlarnda yazdna gre, grmelerin en nemlisi, 1928 Maysnda, Ankara'dan gelen bir delegasyonla gerekleti. Trk heyetinde 12 milletvekili yer alyordu. Ayrca yre valileri, kaymakam ve generaller...
227
hsan Nuri, yazdna gre, sunulanlar dinledikten sonra sz alarak, rvet karlnda halkn satacak kadar klmediini sylyor, "Trk askerlerinin kaytsz koulsuz Krdistan'dan e kilmesini, bamsz Krdistan'n derhal tannmasn" ieren kar
Fakat, ibrahim Tali vazgemek, pes etmek istemiyordu. Top lanndan hemen sonra ihsan Nuri'ye mektup yazarak, vakit var ken, nne konanlar alp rahatna bakmasn neriyordu. M
fetti, mcadeleden vazgemesi halinde, Trk ordusunda mm taz bir yer verileceini, bunun korgeneral rtbesi ve kolordu ko
mutanl olacan vaat ediyor; eski tekliflerini tekrarlayarak, beenmiyorsa, diledii lkede bykelilik greviyle, istedii miktarda parann hazr kendisini beklediini ekliyordu. ihsan Nuri, nerilen rvete ok fkelendiini belirtiyor ve
mektuba mektupla yant vererek, "Ben Hoybun askeri lideri ve Krt Silahl Kuvvederi'nin bakomutanym" dediini ve sonra
yle devam ettiini yazyor:
bun'a
mensup olmaktan
eref duyuyorum.
Grevim; Trki
ye'nin, Krdistan'n bamszln tanmasna ve onun ordula rndan boaldlmasma kadar sava yrtmektir. Grevi, ancak Hoybun emrettiinde terk ederim. Muhatabnz Hoybun'dur.
Siyasi neriniz varsa, onlan Hoybun'a iletebilirim. nk sorun
228
diye adlandryordu.
Genelkurmayca yaplan
"resmi tarih"te,
sini kantlamak iin nc Orduyu, "asilerin tedip ile tenkili"yle grevlendirmiti. Bir ay gibi ksa bir zaman iinde hazrlk lar tamamlanm ve Haziran aynda "byk taarruz" balamt.
Ama btn aramalara ramen, dada "asilere" rastlanmam, "scak temas" kurulamam, o arada havalar souduu iin or du, da terk edip geri dnmt.
Resmi tarihe gre, kyllerin yaylaya k "Birinci Ar s
yan" ve ordunun koyun srlerinin peine dmesi de "isyann
229
TC yine de insanca davranm ve asilerin dadan inmesi iin genel af ilan etmiti. Fakat, "ekya insanlktan anlamam" ve
affa srtn evirmiti. Trk ordusu, bunun zerine "ekyann k
Resmi tarih, "ekya"nn saysn vermiyordu. Ama Trk or dusu, iki kolordu ve 10 bin kiiden oluuyordu. Ordu iki kol ha linde taarruza gemiti. Birinci kol, Erzurum'dan Elekirt ve Karakilise zerinden yrm, ikinci kol da Kars'tan dr'a kayd rlm, oradan hcum emri verilmiti. Kolordularn toplar, tanklar, arkasnda da uaklar vard.
13 Eyll 1927 tarihinde. Hava Kuvvetlerinin de destei ve top atlaryla genel taarruz balamt. An Da, iki hafta topa tutuluyor, uaklar bomba yadr yor, kara birlikleri, taarruz stne taarruz tazeliyor, ama isteni
len sonuca yanlamyordu. nk, arama abalar boa kyor, "aranan ekya, gn nda bulunamyor", scak temas kurulamyordu. Ama, gece olunca, nereden peydahland bilinmeyen
ekya aniden ortaya kyor, gerilla basknlaryla Trk ordusuna
zayiat verdiriyordu. Zaten bir kere daha havalar souduu iin Ankara'dan "ri
230
Trk ordusu, gerek sava says gerekse silah bakmndan zayf olan Krtlerle baa kamyordu. O nedenle kiilere rvet niteliinde maddi ve manevi olanaklar sunuyor, teslime iknaya alyordu. 1928 yl sonbaharnda, bu abalarn nafilelii orta ya kyor, diyalog kesiliyor, taraflar sz namlulara brakmak
zere hazrlklara giriiyordu.
TC, Iran ve Sovyetler Birlii'nin (Rusya) desteini almak iin youn bir diplomatik faaliyet yrtyor, Trk diplomatlar, ran
ile Sovyetler Birlii arasnda mekik dokuyordu.
1919'da Samsun'a ktan beri Atatrk'n yannda bulunan
Emin Karaca'mn Ar Eteklerindeki Ate kitabnda ayrmrilaryla yazdna gre, Moskova da, Trklere yardm etmesi iin
231
232
da gsteriyor ki, bamszlklarn yakt ate, yalnz Ar'da deil, Trklerin hakimiyetindeki Krdistan'n dier yerlerinde
de yanyordu.
ATE EMBER
Trkiye Cumhuriyeti (TC) Rus ve ran'n gcn de yedekledikten sonra 1930 baharnda, dalarn kan eriyip yollar gek
133
Besse de, gecenin karanlndan yararianarak askeriere yak lat. Birkan etkisizletirip silahlanna el koydu. Fakat teki askerierin yeri ok sarp olduu iin onlara ulaamadlar. Geri
dndler.
234
hsan Nuri, en byk trajedilerin yaand, kadn ve ocuk larn topluca kadedildikleri Zilan'a da deiniyor ve yle diyor:
"Ben, saldnnn yolunda gitmesi iin, Kr Hseyin Paa'nm
oullar Memo ve Nadir, Erci halkndan Seid Resule Berzenci ve Heseni svari biriiini Zilan vadisine gnderdim. Zilanhlar, An svarilerini byk bir sevinle karladlar. Bu
Abdal' ele geirdikr. Askerleri esir edip silahlanna el koydular. Ardndan ayn blgede bulunan Norad ehrine hcum ettiler.
ehirde bir piyade taburu ile bir mitralyz bl vard. Komu
tan, Norad kalesini savunmak iin, her tarafi onarp muhkemletirmiti. Fakat Krtlerin kendi davalan ve vatanlan iin ken
dilerini feda edebilecei, komutann aklna gelmemiti. Norad, 24 saat bile dayanamad. Kale zapt edildi. Komutan admada
lmt. Sa kalan asker ve subaylar esir alnd.
Trkler teslim oldular. Trkleri esir alanlar Hayderi savalanyd. Teslim zerine tepelerden iniyorlar. O srada, askerier az olduk lann grnce silahlanna sarlyorlar. anma kyor. Krtler mermileri bitene kadar adyor ve orada lyoriar. Bylece Trk
yardm biriii Erci'e yetiiyor."
i35
Keskoi aireti ve dier baz airetlerin saf deitirip Trklerin yannda yer almasnn olaylar etkilediini yazyordu. Bu arada
Kr Hseyin Paa'nm olu ve bir dier airetin reisi olan Seid Resul'la ekime iine girmesinin de zarariar verdiini naklediyordu.
Dersim'in bir trl ayaa kalkmamasn da, nedenlerden biri ola
rak sayyordu.
hsan Nuri anlarnda yle yazyor: "Silahmz yoktu. Silah ve kurunlan savaarak dmann
dm. Gidip kendim baktm. Gerei gzlerimle grdm" diyordu, ihsan Nuri, Sovyet cephesi iin unlan yazyordu:
"Sovyeder Birlii kuvvetlerinin, Trk kuvvetlerine yardm
236
Ermeni yazar Garo Sasuni, Ar isyanndaki "nc gz"d. Olaylar tarafsz bir bakasyla inceliyor ve yorumluyordu.
1930'da, Krder daha hazriklarn tamamlamamken, Trk ler saldrdlar. Bu srada. Dersim bata olmak zere birok Krt blgesi hareketsizdi. Buna ramen, Abaa, Pergiri, Zilan ve Ma lazgirt'teki Krt gleri biriikte hareket ederek, yollan zerinde bulunan askeri ve idari merkezleri igal ettiler. Kanl admalar-
dan sonra Erci ve Zilan kasabalarn aldlar. Vanllarn hcu muyla Van ehri de igal edildi. Fakat ehri uzun zaman elde tu
Dana ekildiler. Trkler, lerini silahsz sivil Krderden ald lar. 5 bin kadar kadn, ocuk ve ihtiyar kadettiler. 200 kadar ky talandan sonra yaktlar. Ayn gaddari Van blgesinde de devam ettirdiler. Yzlerce Krd toplayp Van Glne dk
tler. arpmalar bir yerde snerken, bir baka yerde padak
veriyordu.
237
Ordu birlikleri Ara nehrini geip, Krderi bomak zere Trk lere yardma kotu. Moskova bununla da kalmad, ran' Trki
ye'yle ibirlii iin zoriad ve ikna etti.
25 Eyll 1930'da dzenli ordu karsnda yaanan baarsz lk "genel yenilgi" sayld. Lider kadrosu dadd. "Tenkil" ve
"tedip" balad. Birbirinden kopuk kimi liderierin, "tek kiilik k"la uygulad gerilla yntemleri ie yaramyordu. Krder, nereye olduunu bilmeden, panik iinde kayordu..
Dnemin yar resmi Cumhuriyet gazetesi, An bozgunundan
sonra, birinci sayfasnda yaynlanan bir karikatrde, mezar ta nn altna, "Muhayyel (hayali) Kurdistan burada gmldr"
cmlesini yazarak sonucu ilan ediyordu.
sululardan hesap sormasn diye, hukuka uygun olamasa da, ya salardaki boluklar sk skya kapatlm, "tedip ile tenkil" iin
sonsuz zgrik getirilmiri. Bu amala, 1931 ylnda, "isyan
238
blgesinde ilenen ef aln (fiil, eylem, ilem) su saylmayacana dair kanun" yrrle giriyordu.
rihine kadar askeri kuvvetier ve devlet memurlar ve bunlar ile beraber hareket eden beki, korucu, milis ve ahaU tarafindan is yann ve bu isyana alakadar vak'alann tenkiH emrinde gerek
mstakilen ve gerekse mtereken elenmi ef al ve hareket su
saylamaz."
Zilan blgesinde yryen btn canllar hedefti. "Krtler ko yun klna brnyor" denilerek koyun srleri havadan bom
balanyordu. Ortasna bomba den koyun ge friadktan son
ra, cansz olarak yere dyordu.
latrken, "onlarn da Mslman olduklarn bilmiyorduk" diyordu. pek Ylmaz, askeriik yaparken Zilan blgesinde sivil katliam
larda rol almt. Bir yayla basknna katldn, bebek, ihtiyar
kimsenin sa kurtulamadn sylyordu. Birou gibi o da, ihtiyarimda, emir gerei su ilediini ne srerek, ruhunu temiz
lemeye, vicdann ykamaya alyordu.
239
Krderie arpdm. Krder yaman adamlar, ok atc... Karlkl arprken, ben asker kasketimi bir denee takp -
yordu, hele bir bitsin Selim diyordu, hele bir bitsin, emekli ola
cam, geleceim senin Meneke'den bir taria alacam. apka
sn yana ykyordu. Cemal Grsel gibi kabaday paalar hep
byle apkalann yan ykariar. Belki de ekmece'de bir taria alnm. At yetitireceim, domates dikeceim. Seninle bala ka
Sen denizden korkarsn paam, diye taklyordum. Ne, diyordu glerek, korkmak diyordu. Ama paann denizden dnn kop
tuu belliydi.
240
kerler ne yapyorduk, yakaladmz Krtleri serbest brakyor duk; din kardei deil miydik? Paa byle yapdmz bir duysa,
alimallah tm orduyu Krtler gibi kurundan geirirdi.
raktm Krtlerden. nsanlk iin... Bizim memlekette can kard para alnmaz. Ben hi para almadm. Her askerin antasn da kat paralar, birok altn gerdanlk, bilezik, akn balballar,
altn hzmalar...
koymadk. Krderin kkn kestik... Salih Paa, o gn arpma bitip akam olunca, bize yardm eden Krt beylerini de adrna arr, sabaha kadar ier, Krt
* * s
ra Genelkurmay Bakan olan Salih Omurtak'ri. Ar savan yneten Salih Paa, 15 Temmuz 1930 tarihinde
yaynlad bildiride yle diyordu:
"Ekya eteleri, ok perian ve mnhezin bir halde Zilan ve Hacdr derelerine snmlarsa da; ordumuzun, bu dereler etrafinda
tedricen skan emberi iinde, hi kurtulmamak artyla yok edil
mitir."
241
"Her ne kadar byk miktardaki Trk biriikleri Van, Hakka ri, Mu, Hns ve ran snrnda isyanc airetlerie megul olduy sa da, savan asl merkezini An Da tekil ediyordu. An'dan Van Glnn gneyine kadar, savaa kanlan Krt ulusal hare
Zilan harekdnda imha edilen ekya miktar, 15 binden fazladr. Yalnz, bir mfreze nnde dp lenler 1000 kii tahmin edi
242
Krm kollarn gren halk, kyleri boaltm, drt bir yana dalp bebei, ihtiyaryla insanlar, kurtulu umudunu dalarda
aram, doruklara, vadi ve kanyonlara snmlard.
Zilan, Beyazt'tan balayarak, ykselen tepeleri, dzlkleri, yer yer daralan, kilometreler boyu genileyerek alan ayrlan, yayla ve otlaklaryla, Van'n Erci'ine kadar uzanan vadinin ady d. ZUan, bahar karlarndan hemen sonra balayan yayla zamanyla birlikte, koyun srleri, yan yana konan "el"le (obalar) "e-
ni"leiyor. Yldzlarn alabildiine yakn grnd Zilan gecele rinde, yayla ateleri uzaktan uzaa birbirine gz krpyordu. Gece
yelleri, ot ve iek kokular tayordu. Zilan zemininin orta yeri, atlayacak kadar olgunlam, kabu
unun alt ktr ktr olmu, baklanm karpuz gibi, iki kol ha linde yark...
Bu, Krderin
efsanevi
"Geliye
Zilan"dr.
Ingilizcesi
"ka
Zilan deresinin
uzunluunu
243
ZUan vadisi, yalnz yaylalar, odaklar, ayriar cenneri, Gula Maran'n benzersiz kzlhyla at tek yeryz paras deil,
Zilan'n
koruyucu,
mazlumu
esirgeyip saklayan
efsanesi
Zilan'a snmlard. Toplanan insanlarn says, hi kimse tara findan hibk zaman bifinmedi. Ama korkudan kaan Vanllar,
Bidisli, Anh, Beyazdlar "Trk askerierinin giremeyecei bir ko runaktr" dncesiyle Geliye Zilan'a akn ediyor, derinliklerine
iniyorlard.
Fakat, yanlglar ayn zamanda tarihin en byk toplu knmm beraberinde gerirecekti. Zilan dalan, yamalar ve Geliye
Zilan tarihte benzeri olmayan bir kadiama tank oldu. Giri ve klan tutulmu, on binlerce asker tarafindan batan
rak, snglenerek, buday baa biilircesine yok edildi. "Zilan deresi"nde topluca kadedilen insan says hibk zaman bilinemedi.
244
kan sesini "zafer" olarak duyuruyor ve "Zilan deresi lebaleb, in san lleriyle doldu" cmlesini manete karyordu.
Zilan yaylalar yanyordu. Yangnlarn iinden insanlar firlyor, can derdi ve feryat figan iinde alevlerin arasndan kanlar,
kurunlanyordu. Krmn resmi sylemdeki ad, "ekya tenkili" idi.
br dnyaya.
Genliinde, uzun yllar askerlik yapp "memleketi kurtar mak" iin cann siper etmi, kurun skm, Krtlerle savamt. Ama devlet hizmetlerini grmezlikten gelmi, onu hac bile yap
mamt.
"Sen Mslman ve dindar olduunu sylyorsun, Laz Hoca. Zilan'da ldrdn kadnlar, ocuk ve ihtiyarlar da Mslman
deil miydi?"
2-45
alyor, sylediklerini kaydediyordu. Sonra syledikleri birieririldi. Aadaki metin ortaya kt: "Askerlikte avutum. Herhalde stierimi memnun etmi ol
malym ki, bu rtbeyi vermilerdi.
Yerierini nceden kefetmitik. Zilan yaylasnda, byk bir dzl adriaria doldurmulard. Yzden ok adr vard. S
246
Rastgele, verdik kurunu. Yayla ana baba gnne dnd. Feryadar, inleme, alamalar, kama, konuma...
Hi karlk veren olmad. Kadn ve ocuklard. arpma k mad. Aniden basdrmdk. Belki silahlarna davranmaya vakit
Ktyd. Her ey ok ktyd. Kadnlarn, ocuklarn ferya d, kaarken vurulmalar... yi bir ey deildi. Ama emir ite...
ok kanl oldu. ok kii ld. Sonradan 600 l dediler. Ben
ce daha oktu. Kck ocuklar da vard. Her yata ite. Bir
iyi deildi.
Baz arkadalar, llerin stlerini balarn aradlar. Aknlar
lar da vard. "Esir aldklarmz da oluyordu. Ama bunlarn ou ldrlyordu," diyordu, Laz Hoca... nsanlk da yapp, bir hayat kurtardn ise gururlanarak an
latyordu:
"Bir ky atee verdikten sonra, esir aldklarmz birbirine
247
bilmiyorum. nk esirler de ldrlyordu. Esir aldmz bu kafilede, bir gen vard. 16-17 yalanndayd. ok yakkl, te
miz bir delikanlyd. Onun lmesine gnlm raz olmad. Kaya
lk, etin bir yamata, gizlice ellerini zdm.
248
ALTINCI
Blm
Osmanllarn btn aknlarnda baarsz kalp bir trl gire medii blge olan Dersim, yeni dnemde yara almam, yangn
lardan deilsiniz" sylemiyle Dersim'i adeta ayrm, bylece sra.51 gelene kadar krm ve kan sesinden ayr tutmu, dokunmamn.
Dersim, dosta syleme ve gler yzl yaklama kannuO. Byk ounluuyla Dersimliler, kendilerini gven iinde hisse
diyordu.
O "gven ve huzur ortamnda", yaklaan tehlikenin ayak ses lerini de duyacak halde deilkrdi. "Sesi" haber verenleri "felaket tellal" ilan ediyor, inadna kylerinde oturuyorlard. Ama, "girilemeyen tek blge" olarak Dersim, srasn bekli
yordu. Ziyaretiler kapdayd.
ri, "Dersim'in iyilii iin" inceden inceye planlar hajuryoriard. 1935'e gelindiinde, hazriklar ileriemi, "sefer" yollan alm,
klalarn inaas bitmiti.
"Tedip ve tenkillerin emektan" smet Paa (nn) planlarm hazriam, "Sel Seferieri" adyla vuruunu yapmaya hazrd.
lk hedef, halknn "Rzo" dedii, Seid Rza'yd.
2-49
RIZO
Herkes gibi ben de onu, dev csseli, zapt edilmez biri sanyor
dum. Ortann stnde boyda, halim selim bir ihtiyard, getirdik leri. Gr, uzun, gbeine doru sarkan sakaln aklar sarmt.
st ba temizdi.
Ziyaretine gitmek iin askerlerin ekilmesini bekledik. Etra
bize lazmsnz' diyerek ekmeini genlere pay ediyordu. Gen ler, ikram karsnda mahcup oluyor, kzaryorlard.
250
Bir gn olsun krk moralli grmedim. Glmsyor, herkese moral veriyordu. Birka gn sonra, bir delikanl olan olu Reik Hseyin'i ve birka Dersimliyi daha getirdiler.
Mahkeme nne kaca gn bekliyordu. Ama mitli deil di. Mahkemeden sz edildiinde glyor, 'Testi krld. Su d kld. Ne olacaksa bundan sonra, bir an nce olsun' diyordu.
ok kalmad cezaevinde. Souk bir gecenin yarsnda, kalaba
Mahkemeye! Cevabn alnca, Seid Rza gld: Gndzler, gn bitti mi? Gece yarsndan sonra mah
Hazriamnca Seid'i, olunu ve Dersimlileri alp gtrdkr. Giderken bize el salladlar. Bir daha geri gelmediler. O gece asl
mlard."
Seid Rza'nn doum tarihi hakknda kesin bilgi yok. 1937 Kasm'ndaki sorguda 83 yanda olduunu sylyordu.
Dr. Nuri Dersimi, Hatralarm adndaki kitabnda soyaac
iin yle diyor:
"Seid ibrahim. Bat Dersim'in Hesanan airetinin kabile reisle ri, yani Ocak slalesinden srp gelen ve Krtlerce en asil saylan
5I
adna armaan edilen Kaimen Sor ve Lrtik blgelerinin Deri Ari kyn kendisine merkez yapmt. Drt erkek ocuu vard. En
Dersimliler, Seid ibrahim'e, baba anlamna gelen 'Babo' unva n vermilerdi. Bunda hakl idiler. nk Seid ibrahim, Dersim'i
rahim'e Krdk dncesini telkin eden esiz bir Krt bilginiy di. Seid ibrahim, olu Rza'y ayn dnce ile eitmiti." Nuri Dersimi, Seid Rza'y da yle anlatyor:
"Krder, Seid Rza'ya 'Rzo' ve Rayber ve 'babasnn olu'
Seid Rza'y tanyanlar onu, mtevaz bir halk lideri olarak ta nmlyordu. Nuri Dersimi'nin, Kurdistan Tarihinde Dersim kita bndaki anlatm da bu tanma uyuyordu. Dersimi yle yazyor:
"Kendisi de zaten fakirdi. 'Ben fakir bir Rzo'yum' derdi. Ai ret yeleriyle bir sofraya oturur, gler, ikramda bulunur, yal
Seid Rza, hem byk bir Krt, hem de yksek ruhlu bir in sand. Kibir ve azamet gsterenlerden nefret ederdi. Airet ye
leri gibi giyinir ve onlardan ayrlacak hibir iaret tamazd. Al akgnlll o kadar geniti ki, hrs, kin ve dmanlk ta-
252
mazd. Airet iinde, btn bireylerin yaay biimlerinde mad di ve manevi bir eidik ve dzen kurulmasna dikkat ederdi. Ge nel toplandlarda, btn Krderin srekli bir aile ve ocak evlad
Krder arasnda zenginlik, ailenin sahip olduu ba, bahe, bostan, taria ve ayria deil, eldeki hayvan saysyla llyor du. Seid Rza'nn ailesi srye sahipti. Bu adan, varikl sayl
yordu.
i53
Seid'in Dersim liderliine trmannda ve zirvede tutunmasn da, zek ve yeteneklerinin yannda, aile soy aac ile maddi zen
ginliinin rol de vard.
len ve eski alardan beri, hem Hristiyan, hem de Mslmanlarca kutsal saylan emanederin bulunduu topraklara sahiplik edi
yordu. Kei Kilisesi, islamiyet'ten nce, Zerdt zamanndan be
ri kutsal saylan tavvaf merkeziydi.
254
ra brahim ile Reik Hseyin adnda bei erkek, yedi ocuu oldu.
Seid'in nc ei Bese'ydi. Ele'nin stne kuma gelmiti.
Onun ocuu olmad.
ve kiiliinde Seid Rza'y kk drmek iin, gazetelerde bkmez tkenmez hikyeler uydurulup tefrika ediliyordu.
Bee, einin yannda savaarak ld.
edinememi, yaama biimine mdahale edememiri. Airetler mozaii olan Dersim bk bakma kendi kendini yneriyor, sosyal
Dersim'deki btn byk "davalarn" deimez hakemiydi. Yanszl nedeniyk kararlar tartma gtrmeyen, adaktinden
phe edilmeyen...
n geerii klmak istiyordu. Bunun iin de, nce Seid Rza engeni amas gerekiyordu.
i55
OSMANLILARIN
SON
DNEMNDE DERSM
Kurdistan, 1800'den beri bamszlk istemiyle kaynama ha
linde, Osmanl'ya isyan ediyor, Perslerie savayorlard.
Silahl Dersimlilerin banda, gler yzl, ama kararl gen bir lider vard: Gen adamn ad, Seid Rza'yd. Tarih sahnesine,
Dersim'in lideri olarak ilk kyd.
Paa'nm ordusu, zorlu ve uzun bir yryten sonra Dersim yaylalanna varmay baard. Fakat, burada beklemedii bir dire
256
Dersim'in corafi yaps, doal bir kale niteliindeydi. Dik dalar, derin yarlar, geit vermeyen engel ve ulalmaz tepelere hava koullar da eklenince. Dersim zapt imkansz bir kale hali
ne geliyordu.
buluyordu. Ordu kn barnma zorluu ektii iin, fetih seferi ni, her defasnda bahara erteliyor, taarruzlar ksa yaz aylarna sarkyor ve istenilen sonu alnamyordu.
Nitekim Osmanl'nn baarszlklarndan ders karan TC,
1935'te Dersim'in sonuna kadar susturulmasna karar verdiin
onlar dnen, esirgeyen biri olarak yardma geldiini sylyor; "gelin, zorluk karmadan, devletin efkatii kollarna atln" diyor du. Bir yandan da "adam satn alma pazar" ayor, baz aalar ya
nma ekmeye alyordu.
2-57
nna gtrdler. Seid, onu bir konuk gibi karlad. Bir daha si
leti. Trkler, Krt komutan sayesinde meydana gelen sessizlik ten faydalanarak, Ovack'ta Trk kaymakamln kurdular.
Halit Bey, Dersim'e bask yapmam, korumutu. ttihatlarn iktidar altndaki Osmanl devleti. Birinci Dnya
Sava gnlerinde, d fetih hayalleriyle megul olduu iin Der sim seferine kmad...
SED
RIZA
EREFNE
BANDO-MIZIKA
VE
list" kimliiyle ortaya kacaklard. Bu srete Dersim, belli bir rahadama yayordu. Seid Rza, Alier Bey araclyla Ermeni komutan Murat Paa ile Rus gene-
258
Osmanl'nn ikinci ordusu, o srada Kafkasya Cephesi'nin ge risini gven altna almak zere, Bingl yaknlarndaki Gazik'te
karargh kurmutu. Ordu Komutan Ahmet zzet Paa, Kurmay Bakan da, "ttihatlarn C" takmndan, "sar" lakaph Albay
smet Bey'di. Sar smet daha sonra "smet Paa", ardndan "s
met nn" olacak ve 1937 ylnda "sel seferieri" adyla Der sim'in "tedip ve tenkil" programnn yrtcs olacakt.
Ahmet zzet Paa, Ruslara kar mevzilenmiken, Diyarbakr
l Ziya Bey'in yapt "anlamay kutlamak, dosduk ve kardeli i pekirirmek" zere, Dersimli aalar Gazik'teki kararghna
davet ediyordu.
259
heyetle birlikte ben de Ahmet zzet Paa'nm verdii ziyafette bu lunmutum. Ordunun Kurmay Bakan Sar smet (nn) idi."
Gazik Boazna giden Dersim heyetine Seid Rza bakanlk ediyordu. Seid Rza ve arkadalar bando-mzka sesleri arasnda, askeri trenle karlanyordu. Ahmet zzet Paa, Seid Rza'y can
dost olarak kucaklayp yanaklarndan pyordu.
Konuklarn onuruna grkemli bir ziyafet sofras hazrlanmri. G, maddi varlk ve cmerdik gsterisi sofraya da yanstl m, bu konuda elden gelen esirgenmemiti. Yemee oturulduunda, Ahmet zzet Paa kardelik stne
du. zzet Paa, Dersim'in hak ettiine kavuma iin sabr diliyor
ve "yaknda gerekleecek byk zafer"den sonra, devlet olanak
larnn Dersim'e akacan mjdeliyordu. Paa'ya gre, daha nce yamalanan Dersimlilere ait mallarn
Dersimliler bundan byle vergi ve askerlikten de muaf tutula cakt. Ama btn bunlarn olmas iin, Dersimlilerin nce, ortak
amalara ve memleketin kurtarlmasna katkda bulunmas gere
ha yapyordu. Ertesi gn, ykte hafif, pahada ar armaanlar, Ermenilere kar kullandmak zere tfekler ve bando mziinin
eliinde, trensellikle Gazik'ten uurlanyorlard.
1917'de padak veren Sovyet Ihtali'nden sonra Rus ordusu, kendiliinden Krdistan'dan ekilmi. Dersim eteklerinde karar-
260
Dersim-Ermeni
ilikileri
kopunca,
Osmanllarn
temsilcisi,
"koun Dersimliler vatan imdadna!" dercesine kapda grn yordu. Gelen temsilci, Gazik'te Seid Rza'y bando-mzka ile kar
za ile birlikte aslanlardan Seid Hseyin Cesur'du. Seid Hse yin'in yeeni Kahraman Ayta, babas Seid ibrahim'den dinledik lerini aktarrken, Dersimlilerin Seid Rza'nn bakanlnda bk
heyetle Segedek kyne gitriini anlatyordu.
Anlatlanlara gre, smet Bey toplantda, kendisinin de Bidish ve airet ocuu olduunu syledikten sonra, memleketin igal altnda olduunu, buna ok zldklerini, lkeyi kurtarmak iin
areler aradklarn belirtiyordu. Ancak mtareke artlan gere
ince, Osmanl ordusunun datldn, devletin eli kolu bah hale geldiini sylyordu. smet Bey, devletin, mtareke artlan-
261
silcisi smet Bey'in muhatab Seid Rza idi. Seid Rza, smet Bey'in
"koun Dersimliler vatan imdadna" yollu istei zerine, airet
reisleriyle bir toplant yapyor, ortaya kan olumlu sonucu ken
disine bildiriyordu.
ERZNCAN'IN KURTULUU
VE DERSM GENERAL Seid Rza, "Segedek Ky Anlamas"ndan hemen sonra, ai
ret reisleriyle Ovack'ta toplanp hazriklara balyor, ardndan
Bu arada gerekli planlama yaplyor, hangi airetin kimin ko mutasnda birleecei karariatnlyor, ama Sar Ismet'in sz
262
"Seid Rza, Sansa geidinin tutulmas grevini. Airetinden amurekli Zeynel Aa'ya (Aldnta), Dersim'in en savakan, en
gz pek airetieri olan Heyderanlar, Alanllar, Balaban, Demenan ve Kureanllan da emrine veriyor.
diimiz bir ey yok', diyor. 'Biz Krdz. Bizim sorunumuz Os manlyla. Bamszlk iin yllardan beri mcadele halindeyiz.
Ama silah bakmndan gsz olduumuz iin, amacmza ula amyoruz. Eer silah yardm yaparsanz, bu kez baarya ula
mamz mmkn olacaktr.'
General, Zeynel Aa'y dikkat ve ilgiyle dinliyor. Ama ne 'evet', ne de 'hayr' diyor, istein kendisini atn, durumu st
263
hane ve giyim eyas veriyoriar. Kadrlardan bir mekare olutu ruluyor. Rus kararghndan Dersim dalanna gnlerce silah ve
cephane tanyor. Bu sayede Dersimli silahlanp, ayana ayak
TC'de, her yl tekrarlanan ayn msameresel trenlerie, ehirle rin "kurtuluu", ayn ayn kutlanyor. Erzincan'n "kurtulu gn"
26 ubattr.
bnde yerierini aldktan sonra renciler, asker ve polisler saflar halinde, kaz admlanyla nlerinden geerek, kiiliklerinde "kur tuluu" salayan devkri selamlyoriar. Ardndan "kurtulu" sah
nesi canlandnhyor. Askerler, top ve tfeklerini ateleyerek, "Al lah Allah" diye bara ara dman stne taarruza geiyor,
264
Erzincan'n kurtarlmasnda bir tek de olsa Osmanl askeri var myd? Silah ve cephane katks da...
Nuri Dersimi Kurdistan Tarihinde Dersim adndaki kitabnda, Halit adndaki bir Trk subaynn, Ermenilerle savamaktan yana olmayan Seid Rza'y, "Erzincan'daki Krtler imha olma tehlike siyle kar karya" diyerek ikna ettiini yazyor ve devam ediyor:
"Seid Rza, airetiyle birlikte Erzincan'n zerine harekete
geti. Seid Rza Krtleri korumak amacndayd. Seid Rza Mun zur dalarn aarak 13 ubat 1334'te Erzincan' igal etmitir."
venler blgesine geldiklerinde, danman olarak gnderilen Kr Halit Paa, kendini bakomutan gibi grp saa sola emirler vermeye balyor. Dersimliler, adamdan zaten holanmamlar.
deki komutan, yardm gndermesi iin Karakoan'daki karar gha haber veriyor. Karakoan'daki Rus birlikleri harekete ge iyor. Fakat Sansa deresine geldiklerinde aknlk iinde atele karlayorlar. Aldadldklarn anlyorlar ama, ok getir. Ora da byk admalar oluyor. ki taraftan da binlerce kii lyor. Dersimliler, kayplarna ramen Ruslara geit vermiyor. Byle
ce Erzincan'a yryenlerin arkas gvene alnyor."
Erzincan muhasaraya alnyor, ama gl bir savunmayla karlalyordu. Dersimliler, 12 gnlk bir kuatmadan sonra
Erzincan'a girebiliyorlard.
Dersimlilerin ald tutsaklar arasnda, Seid Rza'nn dostu Ermeni komutan Bogos Paa da bulunuyordu ve ar yaralyd. Bogos Paa, lmeden nce Seid Rza'y grmek istediini sy-
265
adna kudamak, takdir ve teekkrlerini sunmak zere yanna kouyor, hararede kucaklyor, kranlanm sunuyordu. Bununla da kalmyor, "Sultan Halife Hazrederi"nin buyruunu yerine ge tirdiini syleyerek, "memlekete hizmederinin karl"nda, lt fen kabul buyurmas ricasyla, nne bir niforma koyuyordu.
Bu bir general niformasyd. Kazand zafer, memlekete sundu
*
*
266
Oysa, "kendi" uydurmas deildi generallik rtbesi. Madalya ile onaylanm "Dersim Generali" unvan Osmanllar tarafndan
ona verilmiti.
Sansa deresi efsanesini yaratan Zeynel Aa da unutulmam t. Ona da avuluk rtbesi verilmi, niforma armaan edilip
gsne madalya taklmt.
Sivas'n ileleri olan Divrii, Zara, Refahiye, mranl ve Hafik blgelerini kapsayan "Kogiri"nin etkin beylerinden, Hamidiye
Paas Mustafa Bey'in oullan Haydar ile Alian Bey, Ankara'ya
267
kavgas olmadn, sorunun Kurdistan davas olduunu bildiri yor, Sevr Anlamas gereince Krdistan'n zerklii kesine ba l kiilerin Krtleri temsilen seilmesini istiyordu. Alian Bey'le Ankara arasnda telgraflar diyalogu srerken,
Seid Rza da Dersim'de sesini ykseltiyordu.
Dersim'den meclis yeliine Mustafa (Mio) Aa, Diyap Aa ile emekli bir subay olan Hasan Hayri Bey atanmt. Seid Rza atama yntemine kar kyor, akrabas da olan Diyap Aa ile Mo'nun halktan kopuk, yalnz zel karlarn dnen, zerk Kurdistan fik rinden uzak kiiler olduklarn belirtiyor, temsilcilerini zgrce se
mek istediklerini bildiriyordu. Karlkl ztlama, Kogiri'de kanl olaylara varnca, Der
sim'in direnci krlyor, Ankara'nn setikleri, yani Diyap ve Mi o Aa ile Hasan Hayri Bey, milletvekili oluyordu. Hasan Hayri Bey, daha sonra Atatrk'n izgisiyle eliecek ve
Yal biri olan Diyap Aa ise sistemin Krt motifi oldu. Ulu sal Krt giysileri iinde Mustafa Kemal'le gezilere kp fotoraf lar ektirdi, fotoraf ektirip, arabasna binerek gezilere kt.
Basnda eleri, ocuk ve torunlarnn saysyla, magazinin de
imez konusu oluyordu.
Dersim'in geri admna karlk, Kogiri'nin lideri Alian Bey, isteklerinde direniyordu.
Resmi belgelere gre, Alian Bey'i "iknaya" giden zzet Bey mala, paraya dknd. Grevini unutup halktan para, hal, ki
lim ve kurt postu toplamaya giriti.
268
Emin Bey, sonrasn yle anlatyor: "Bunu sylemesinden dolay Krtkr galeyana gelmi. Bizi Er
kerkrie tardmlar. Bunun zerine (kye) askerier sevk ediUyor. Asker kye gelince olay genelleiyor. (adma kyor) Bu
rada halktan da, askerlerden de lenler oluyor."
recek ve Binba rtbesiyle kendine "ba muhafiz" yapacakt. Topal Osman, Ankara'ya getirdii adamlaryla zel bir biriik
kurmu, Atatrk'n kknn yanma yerlemiri.
269
Lozan Anlamasna kar kan Trabzon milletvekili Ali kr'y ldrnce, "ekyann yapt bini asri" tepki sesleri ykse
Kogiri'de susuz, gnahsz sivilleri kadettii gerekesiyle, Nu rettin Paa hakknda meclis soruturmas ald. Grevden alnd.
1921 yhnda zmk'te grevliyken, stanbul'da tutuklanan eski trihatlardan gazeteci ve yazar Ali Kemal, Ankara'ya gtrlrken
trenden indiriliyor, lin edilerek ldrlyordu.
dullah Alpdoan'd. Alpdoan, daha sonra "Ar syann bastr ma" olan "Zilan katliamn". Korgeneralken de Dersim krmn
ynetecekti.
bul etmi bulunuyorlar. Nurettin Paa'nm tabirince, 'ben bunla r hkmetin tekliflerini daha tedit ederim diyerek, ember ii ne aldm' diyor. Tuttuunu ldrmeye, rzlara gemeye, namus
lara taarruz etmeye kalkyor. Rica ederim, hanginiz bu facia
270
hamml edemezkr. Byle bir eye maruz kaldnzda, rka ede rim, nasl karmza kanlara kurun atmazsnz? Bu suretk 5
milyon, 18 milyon liralk servet mahvolmutur."
soygun, apukuluk ve rvetten sz ediyor. Topal Osman'n tek bana 30 bin altn gtrdn sylyor ve devam ediyordu:
"Servetine tamah edilerek, kars cebren ahnm, mal ve ml
k yamalandktan sonra adam ldrlmtr. Efendiler, dn
yann herhangi bir yerinde grlm mdr ki; baba, bir evla-
dmn elinde bir ip, dier evladn elinde bir iple ekikrek, tam ald saat zarfinda, bu suretk feciane ldrlmtr? Rica ederim
Mu mebusu Hac Ahmet Efendi'nin oturduu yerden syledikkri de gizli tutanaklara geiyordu:
"Hakikaten buraya gelirken uradm yerkrde, 'bizi de Ermenikr gibi keseceklerdir' diyerek dalgalanan havadis Dersim e ka
dar gitmitir."
271
rnce, Dersimliler korkmulardr. te numunesi budur, demi lerdir. Bu facia Ermenilere bile yaplmamdr."
Kogiri olaylar, 5 Ekim 1921 tarihinde de meclisin gizli otu rumunda tartlmaya devam ediyor, blgede aratrma yapan milletvekilleri izlenimlerini anlatyorlard.
Konya milletvekili Vehbi Efendi, Kogiri'de isyanla ilgisi ilin tisi olmayan halka zulmedildiini, apulculuk, hrszlk ve talan yapldn anlatyor ve "Yetmi, seksen ky mahv ve perian ol
mu" diyordu.
kall Nurettin Paa'nm yaptklarn rtmeye abalayan baz ev reler de Abdlhamit dnemi alkanlyla, yine "d mihraklar" sorumlu gsteriyor, "olaylarda ngiliz parma var" diyorlard. Nitekim, resmi tarih Kogirililerin ngiltere'nin parma ve tevi kiyle ayaklandklarn not edecekti, daha sonra.
Dersim mebusu Mustafa (Mio) Bey'in, 5 Ekim 1921 gnk meclis gizli oturumunda, anlattklar da "resmi azlarn tehisi
272
lediye bakann sokak sokak dolatryorlar. 'Bize illa et bul, bi ze et bulacaksnz.' Amasya'dan bir mektup vardr: Allah ak na bu Topal Osman'n yapd ne haldir? Zara, mraniye isyan etmi diyelim... Oray brakalm... Ne a kalm, ne ul..."
Hurit Efendi, bu grev iin ok yal olduunu, ama ok isteni yorsa olu Ziya Hurk'in milletvekili yaplabileceini bildirmiri. Ziya Hurit, Almanya'da gemi mhendislii okumu bir ay dnd. Eskiehir'de retmenlik yaparken milletvekili seilmiti.
73
drlnce. Topal Osman' deil, dorudan doruya Atatrk' he def ald. Bundan sonra kenara atlmlar arasna katld. Bir daha
Ankara ynetimi, olmayan Kogiri isyann, toplumsal heyecan yaratan bir kasrgaya dntrp kendi lehine kullanmaya bala mt. Yedek askerleri de silah altna alan genel seferberlik ilan ede
rek, olay byk gstermi, "birlik, beraberlik ve btnlk" bildiri leriyle de ne olduundan habersizlerin heyecann trmandrmt. Kan ve soygun alanna dntrlen Kogiri'nin "iki kurtar
Alian ve Haydar Bey, kadn, ocuk ve ihtiyarlar katliamdan kurtarmak amacyla Dersim'e doru ekiliyor, fakat "lm pa hasna da olsa dara dene yardm" ngren Krt geleneinin
274
umulmayan
karayorlard.
Der
sim'in iki nl aireti Kureyan ve Balabanllar, elde silah Kogirilikrin yolunu bekliyorlard. Dersimlikr, Trklerle kar karya
maya devam ediyor, bir sre sonra da tutsak dyordu. Seid Rza, Kogiri olaylar srasnda, Alian ve Haydar Bey'e
SED
75
adndaki kitabnda anlattna gre, askerler yoluna knca a tma kmri. Feridun Fikri'nin hafif yaraland atmada, Se
id Rza askerlerin direncini krp kasabay igal etmiti.
Seid Rza daha sonra yaplan grmelerde varlan anlamay la kasabay terk ediyor, ama Feridun Fikri de milletvekili olarak Ankara'ya gidiyordu.
eyh erif, eyh Said'in istemi zerine Dersimlilerin yansz kalmalar iin giriimde bulunuyordu. eyh erif, Elaz'n Hseynik kynde bulunan eski milletvekili Hasan Hayri Bey'i ziya ret ediyor, grme sonrasnda, "hareketsiz" kalmalar iin eli
gnderiliyordu. Bu arada Karaball airetinin reisi Celalzade Mehmet Efen
Hasan Hayri Bey, bu telgraf gereke yaplarak bir yl sonra idam ediliyordu.
276
eyh Said syann izleyen srete, Dersim'de tedirginlik bala mt. Seid Rza ve evresi srann Dersim'e geldiini sylyorlard.
Dr. Nuri Dersimi, yazyor:
lm cezalarn durdurtmak iin Seid Rza tarafindan Anka ra'ya yaplan bavurular hibir yarar salamam ve bu olaylar bahane edikrek, sistemli bir ekilde Krtlerin imhasna devam
edilmiti.
Diyarbakr Valisi Ali Cemal (Bardak), Seid Rza ile grme yapmak zere (1926) Dersim'e geldi. Grme yeri olan Karaca
rak, kendisinin Alevi olduunu, Dersimlilere byk saygs bu lunduunu, Erzincan, Elaz blgelerindeki bo Ermeni arazile
i77
"Seid Rza siz misiniz?" " Dersim'de her mee aacnn altnda, her da banda bir
Rza vardr. Siz hangisini soruyorsunuz?" Vali Paa, bu "ba bozuk", yz kl iindeki sarkl Krdn, karsnda "ukalaca" konumasna fkelenmi miydi, bilinmez
ama, "Mademki Adat kynde oturuyorsunuz, o halde Seid R za sizsiniz" diye glmsyor, Seid Rza da:
, Elaz valiliine atanmri. Vali sk sk Dersim'e uzanyor, ki mi aa ve seidlerle iki sofralarnda buluuyor, yiyip ierken Ale vi olduunu sylyor, halkn gelecei konusunda mutluluk tab lolar iziyordu. Nuri Dersimi'nin anlarimna gre, vah, Dersim
Krder iin 1927 ylnda snrl bir af yasas karlyor, sr gnler yurtlarna dnyor, cezaevleri yar yarya boalyordu.
278
gvenmiyordu. nk tarih boyunca Trk ynetimi, daima bu gibi hilekrle Krd aldatm, gafil avlam ve firsatlar kollayarak Krdere kar facialar yaratmd. Bu gerei en iyi takdir
edenlerden biri, byk Krt nderi Seid Rza olmutu. O, Trk hkmetine Krt milli haklarnn nelerden olutuu hakknda srarl isteklerde bulunuyor ve isteklerin ierii Trklerce gizli
tutuluyordu. Bu isteklerden balcas, Dersim'de Krte okullar amakt. Bu istee, Bad Dersim'in kahraman Koan aireti de sraria kadhyordu. Vali Cemal bu isteklerden tr son derece si-
Dersimi'ye gre bundan sonra, ban ba olarak grlen Se id Rza'nn iribarszlatnlp etkinliinin knlmas ve airetlerin
birbirine drlmesi sreci balatlyor. Vali Cemal Bardak, baz airet nderleriyk Hozat merkezinde bir toplanri yapyordu. Toplantda, Koan airerinin saf d braklmas kararlarinlyordu.
kaynaa yaklad ve halka seslenerek, 'Aalar, ben de sizinle sadakatle konuup, sadakatle hareket edeceime, bu kutsal Munzur suyundan bir bardak ierek yemin ediyorum' dedi ve
cebinden kard bir bardakla su iti. Daha sonra, 'Aala rm, Gazi Paa'nm size zel selam var. Beni size o gnderdi. tiim su ile yemin ederim ki, o da Alevidir. Dnyadaki b
tn Alevileri kalkndracaktr. Ben de Aleviyim. Bu nedenle si
ze sz veriyorum; yollarnz yaplacak, okullar alacak, top
279
* * *
hane ve silahlarn bir ksmn da onlara veriyorlard. O neden le i atma beklenirken tersi oluyor. Koanllar bir gece bas
knyla Amutka blgesindeki bir bl basp saf d brak yor, silahlarna el koyuyordu. Koan aireti ordu birlikleriyle atrken, teki airetler
Ordu, teki Krt illeriyle megul olduu iin bu dnemde, Dersim'e kar yumuak ve dostane bir politika yrtlyordu. "Umum Mfetti" diye adlandrlan Genel Vali, bu amala sk sk Dersim'e dostluk ziyaretleri yapyor, ya da liderleri Diyarba
280
"Derin ilikilerden" habersiz Seid Rza, bu olay zerine fkeyk ayaa kalkyor, tetikinin ky yaklp yklyordu. Cinayet
1930'lara gelindiinde. Dersim kan davalarnn kargaasyla alkalanyordu. Seid Rza da, artk Dersim'in tartmasz lideri,
szcs deildi. ekime ve kavgalarn iine ekilip etkinlii knlm, aresiz biri haline getirilmiri.
Krt iUerinde uzun bir geziye kyor, dnnde, "devkt bekkyen tehlike" konusunda. Cumhurbakan Atatrk ve Babakan
smet nn'ye bk rapor veriyordu.
281
282
Van ve Erzincan'da acele olarak, Mu ovasna yava yava, bk de Elaz ovasnda kuvvetii Trk kitleleri meydana getirmek zo
rundayz.
hakkim halk ile hzla dolmaktadr. Erzincan beyleri, arazileri i lemek iin Dersimlileri maraba ad ile kullanmaktadr. Bu, bey
lerin bir nevi Dersimli himayesine snmasdr.
meydana gelmesinden ciddi olarak kayglanmak yerindedir. ... Krtlere okullar yaplp yaplmayaca, imdiye kadar bir po
varamayan okutmada bir zel siyaseti halkn diline drmede hibir fayda yoktur. Sonra, ilkokulu okutmada kanmzm daha yksek olduu kansndaym. Krtlemi ve kolayca Trkle d
necek yerleri okutmak, hana Krtlere Trke reterek Trkle ekmek iin ilkokul ve onun iyi retmeni ok etkin aradr."
*
s-
hazrik ve halkn elindeki silahlarn toplanmasn ngryordu. Bunun iin Korgeneral rtbesinde bk genel vali atanacakt Vah, ka-
283
ismet Paa, valiye Almanca, "teftii" ya da "mfetti" anla mna gelen "Inspektr" adn veriyordu. "nspektr"e bal ola
rak alacak vali ve kaymakamlara da "lbay" adn veriyor ve
bunlarn, askerlerden olumasn istiyordu. Bir baka nerisi de, "harekttan nce", blgedeki Krt me
murlarn ayklanp temizlenmesiydi.
Ilbaylk
(valilik)
idaresi,
bir kolordu
karargh gibi,
fakat
Ilbayln emrinde, en az 7 seyyar jandarma taburu buluna caktr. Sabit jandarma ayrdr. Ilbayla yardm etmek genel m fettilerin grevidir. Ilbaylk bu tekilat ile idareyi alacaktr.
1935 ve 1936'da kara yollar yaplacaktr. 1937 ilkbaharna
kadar hazr olursa, dzenlenmi ve seferber iki frka kuvvet Il bayln emrine, 1937 ilkbaharnda verilecektir. Btn Dersim
Bundan sonra Dersim'e verilecek eklin safhas balayacaktr. Btn tasavvurlar gizlidir.
284
Tuncelilikrin ballk ve sadakati daha sonra da devam edi yor, nn yaadka, partisinin dnda, hibir parti milletvekili
karamyordu. Sonraki aamalarda da partisi olan CHP'nin y
klp sarslmad tek kale oluyordu.
285
n'y, Tuncelililer herkesten nce ve en bata koar adm omuzlayp oylarn veriyorlard.
Tuncelililerin, Milli efe tapnmalannn nedeni, normal insan larn kolayca anlayabilecekleri bir ey deildi, ama bir gerekti. Yi
ne gariptir ama, Tuncelililer smet nn'ye ballklann "ilerici lik" diye aklyorlard.
sim syan adnda bir kitap yazyordu. Kitap, stne kendi bulu
u yalanlar kondurulmu "resmi tarih tezlerinden" ibaretri. Emekli retmene gre, "gerici" Dersimliler, devletin medeniyet
gerirme abalanna, yol, okul, fabrika yatnmlanna kar karak is
yan etmilerdi. Yaranma gdsnn rn yalanlar btnyd,
bunlar.
Oysa, Dersimliler, "yatnm geliyor" diye seviniyorlard. Baz Dersimliler, "yatnmlann" alt yap inaatndan yarariandklan
iin daha ok seviniyorlard.
Bunlar Dersim'in nde gelen isimleri, baz airet reisleriydi. Honut tutulmak zere yol, kpr inaadannda, "mteahhidik"
Seid Hseyin, bir mfreze tarafindan "komutanla grmeye anldnda", bunun bir tuzak olduunu sezinlemesine ramen,
mant kabul etmiyordu. nk, o sadakade hizmet veriyordu. O nedenle kap kurtulma ans olduu halde kendi ayayla gi
286
"Dersim'de 91 airet vardr. 1876'dan bugne kadar eidi zamanlarda. Dersim zerine 11 askeri harekt yaplmtr. As keri harektlar belli amac ngrd iin, askerler sonra geri ekilmitir. Askeri harekt asl gerektiren hastalk, tahlil ve te
tedavi etmek olduu iin, medeni yntemlerle tedbk dnld.imdi burada tartlacak kanun byle bir kanundur."
Sdka Avar, "Tunceli Kanunu"nun uygulanmas srasnda anasz, babasz, ortada kalan kz ocuklarn eitip, Trk kkrne uygun biimde asimik ettirmekle grevli Elaz Kz Sanat Enstits'nn mdiresiydi.
287
leri. Doruca mdr odasna girdiler. Tok ve hakim bir sesi var
Alpdoan, ard ardna bildiriler yaynlayarak ie balamn. Komutan, ilk bildirilerinde. Dersim ve Dersimlilerin iyiliini d
nen, onlarn muriuluu iin rpnan adam portresi iziyordu.
edilmi, yatnm yaplmam, bu yzden ham kalmt. Ama, TunceH'nin temel sorunlan, ilk kez temelden halledilmek zere ele
*
* s
288
Ankara, erkeklerin
apka giyerek bir anda medenilemek isteyen Dersimli kimi yoksullar, bu uurda keilerini ve ineklerini sattyor, ceplerine
koyduklar parayla apkac dkknlarna kouyorlard.
Dersimlilerin anlattna gre, apkaya hcum o denli hzlan yordu ki, apka karaborsaya dyor, kapann elinde kalyor,
edinemeyenler melul mahzun oluyordu.
gei yollan, klalar ina ediyor, bir yandan da, mfreze kollan
yen "fabrikalar" a kark, kran borlarn dercesine devlete yardmc oluyor, istenilen bilgileri veriyor, hayvan kesiminde kul
landklar baklar da, varsa ateli silahlarla birlikte teslim edi yordu. Kimileri, devlete mahcup olmamak iin, teslim edilmek zere silah bile satn alyordu.
Devlet gleri bu sayede, kimin elinde tfek, tabanca, kama varsa tek tek tespit ediyor, silah toplamaya giden askerler, mar
kasn, hatta numarasn da syleyerek "getir" diye tebligatta bu lunuyordu.
290
kalkndrlmasna, iyiliine olmadn sylyor ama, arrik kimi es ki dostlar bile onu ciddiye alp dinlemiyor, "devlet efkatini kt lemekle" suluyorlard.
da kararsz kalyor, sonra yakn arkadalarnn "gerek fikrini renebihrsin" demelerini dikkate alp Elaz'a gidiyordu. Grme, umulandan ok ksa sryordu. Paa, nn duy
Inspektr, 1936 bahannda. Dersim airet reislerini toplantya aryordu. Faik Bulut, Dersim Raporlar adndaki kkabnda, ad aklanmayan bir Dersimlinin anlattklanna dayanarak, y
le yazyordu:
291
alnmadnz. Belki zor gelir. Dolaysyla Dersimliler sadece 6 ay askerlik yapacak. Baka yerlerde bu 24, 36, 48 aydr. Ayrca
larn, Ruslar zamanndan kalma eski tfek ve tabancalarn teslim ediyorlar. Bu arada airet liderleri, kendi airederini nfusa kaydet
tiriyorlar. Silahlar yle yld ki, gnlerce Elaz'a tand."
O zaman 11 yanda olan Mehmet Kangotan, 1987'de Nokta dergisine olaylan anlatrken unlan sylyordu:
"Abdullah Paa, hem adli, hem de idari btn yetkilere sahip
ti. Airet reislerine emir kard. Dedem, Karaball airetinin re isiydi. Ona da kard: Herkes airetinin btn silahlarn gndersin!
Dedem, 100-150 tfei, odun ykler gibi kadra ykleyip gn derdi. Paa fesi yasaklad. Herkes emrine uyup apka giydi. Tc carlarda apka kalmad. Btn istedikleri yerine getirildi. Byk kariiam gerektirecek bir ey yoktu."
292
ce, Krgan airetinin dahilinde. Dest kynde misafir bulundu u evde, gece uyurken feci ekilde imha edilmiti. Gen evlad
nn kahpece ldrlmesinden mteessir olan Seid Rza, Krgan
airetinin merkezi olan Sin kyn kuatarak katillerin teslimi ni dilemiti. Trk Generali bu hakl istei yerine getirmedii gi bi. Bira ibrahim'in katilleri. Kurmay evket'in himayesine alna
rak taltif edilmilerdi."
Bira brahim olay ik "derin devlet" hedefine varm, kurun menzilini bulmutu. Ama, Seid Rza ile savakan Krgan aireti
KADINA TECAVZ VE
SED RIZA'NIN YENDEN IKII
293
lidir. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra geen 15 yl ierisinde, zellikle de eyh Said syanndan sonra srarla uygulanan 'tedip
ve tenkil' hareketierinden sonra, Krderin etkinlii byk l
yaad blgeyi denetim altna almak isteyen ve buralarda ken di otoritesini kurmak isteyen Trkiye Cumhuriyeti, bunun iin
her yolu denemekten kanmamtr. Bu yollann iinde, anlamak kadar zor kullanmak da vardr.
Nasl ki, 'milli mcadele' srasnda, zellikle Dersimli baz aalar elde edilmi ve 'mebus' olarak Meclis'e alnmsa, anlamaya ya
namayanlara ya da kar koyanlara, 'tenkil' harektna kadar va
ran yntemler uygulanmtr."
94
yararlanabilecei ekilde, iki tarafa da ayn mesafede olan Kahmut'ta kurulmasna karar verildi. Bylece mesele kmad."
"1937'nin Mart ay balannda, birka evlik Uhundu kyne kk bir askeri biriik geliyor. Tlk kynden geliyoriarm. Tlk, Uhundu'ya birka saat uzaklkta. Askerkr yol yorgunu
ve a.
Az sonra gen kansnn lklar duyuluyor. nce anlam ve remiyor. Konuklara kar ayp olur diye, yerinden de kalkam
yor. Fakat karsnn imdat isterken:
295
Mehmet Ali bir an, kan donmu gibi ylece kalyor. Subay,
ladnyoriar. Mehmet Ali ve iki kardei kyden kyorlar. Pah kprsnden geerken, birka tahtasn skyoriar. Kpr, ka laslarn yan yana getirilmesiyle yaplm. Pelerinden gelecek as
kerier oyalansn, yavalasn diye. Sonra, ahap kprden sk
Uhundu kynde sa kalan askerlerin olay nasl anlattklar bi linmiyor, fakat Ankara bunu, Dersim'in Seid Rza nderiiinde top yekn ayaklanarak askerieri ldrmeye balad, kprkri yakp
ykt biimine brndrerek "isyan kt" eklinde ilan ediyordu.
*
*
Mehmet Ali, gl ve geni Yusufan airerindendi. Askerier, Mehmet Ali ile kardelerini yakalayamaynca, Yusufan airetinin
reisi Kamer Aa'nn kapsna dayanyor, "Trk subayn, grev
296
eleba" olduu gerekesiyk aslan Yusufanl Kamer; "Sululan teslim et, aksi halde, kyn atee vereceiz" diyen Albaya u
cevab veriyordu:
HALBOR GZELER
Dersim dalan, ge akan ululuklar, erguvan rengi kayalklan, dalarn yamalannda mee kmeleri, birbirine eklenip ke
Halbori topraklar ve Halbori gzeleri, Zerdt'ten ve Zerdum'den beri Dersimliler iin kutsald. Kei Kalesi bu kutsanm
topraklardayd.
297
Kutsal Halbori gzelerini grmek, kutsanm topraklanna yz srmek, her Dersimlinin byl ryas, bir enlikti. Ama onlar, bu
rak, kayalara arpp grieyerek akri zamand. Kariann yumuad , dipten erimeye balayarak, Halbori kayalklannda akan sulann adayp kprerek, geit vermez biimde aldad, topra dipten
stan cemre, kutsal Newroz bayramnn yaklat zamand.
Dersimliler, Halbori'nin bahar enliine saygh biimde, sula ra girmeden iki yakasnda toplandlar. Dou Dersim'den gelen airet nderieri, kabaran sulara girip batya, batdan gelenler de
298
te yakaya geemediler. ki yakada, karlkl oturdukr. Syledik lerini, suyun grksn alt edip birbkine duyurmak iin, karlkh bararak konumaya baladlar.
..
, ,
>
belirtiyor; barn srmesi iin, askerierin halka yaklammda dik katli, rza ve namusa saygl olmas iin gereken emrkrm venlmesini istiyordu.
299
Muse'ye (Ali olu Musa) teslim eddiyordu. Ali de, telgraf metni
ni Hozat posta mdr Salih Tuncer'e veriyordu.
SaHh Tuncer, eski nahiye mdr Ahmet Tuncer'in oluydu. Babas vurularak ldrlmt. Bu yzden DersimHlere kinliydi. Anlatlanlara gre Salih Tuncer, telgrafi deitiriyor, iine tehdit
unsurlar katarak gnderiyordu.
Grmelerde, devleri temsil eden subay, Mehmet Ali'nin na mus ve haysiyet uruna silaha sanldn kabul ediyor, ama bir
* * a
lamann kaldrlmasn istiyorlard. Ancak, uygulamada deiik lik olmaynca, kpr bandaki taburu, tam iki gn iki gece bo
yunca muhasara altnda tutuyorlard.
300
(Gen adam daha sonra Seid Rza ve babas ile birlikte Ela
z'da idam edilecekri.)
301
302
YEDNC
Blm
BOMBA YAMURU
Askeri ana s Elaz'd ve aralksz ynak yapdyor, ard ar kas kesilmeyen konvoylar asker ve silah yyordu. Hava destei iin, Elaz'da Vertetil askeri havaalan ina edilmiti. Uaklarn biri iniyor, teki kalkyordu.
Ankara da taarruz emri vermeye hazrd. Uygulamalarn ayrn
303
Bunun iindk ki, silah kulknm olanlan ve kullananlan ye rinde ve sonuna kadar zarar vermeyecek hale getirmek, kyleri
kamilen tahrip etmek ve aileleri uzakladrmak lzumlu grl
mtr."
du:
Emirnamenin akma iki not daha dlmt. yle deniliyor"Not: Malatya'dan ve Ankara'dan gnderilen kuvvetlerin
cepheye vasl olmalan ve cephedeki kuvvederin ufak tefek ta
limleri ve stirahatian ve bundan baka Diyarbakr'dan gelecek taburun tazyfi; btn bunlar dnlerek bir hafta sonra, yani
12 Mays'ta ileri harekta balanabilecei anlalmaktadr. Not: Paraya acmakszn, ilerinden ok adam kazanp kul
lanmaya almak lazmdr."
Genelkurmay Bakanlnca yaymlanan Ayaklanmalar kita bnda, "Dersim harektr'nn gerekesi bir cmleyle zetleniyor"Hemen hemen her gn, ekyann u veya bu karakola bas
kn yapaca haberleri alnyordu."
"Dersim harekat", Krtlerin bayram Newroz gn (21 Mart) balyor sabahn erken saaderinde, Seid Rza'nn Adat kyndeki
evi uaklaria bomba yamunma tutuluyordu. Bu, "Sel Seferieri"nin
ilk vuruuydu.
"Birka kez, Elaz'da bulunan uak blnce, ekyann top land yerier, zellikle bu ayaklanmay grnrde perde arka sndan ynettii bilinen Seid Rza'nn evi ve civar havadan bom
baland."
304
nyordu. Dalar gazaba gelmi gibi yerden imekler fiknyordu. Gren maher gn koptu sanyordu. ocuklar baryor,
saklad. lm imeklerinin durmasn bekledik orada. imekleri, 'Kemal'in demir kular' dediimiz uaklar ak
aabeyimi kyden kard. Gelmiler kye. Toparlamlar ky lleri, bizimkileri... Biz tepenin arkasndaydk. Oradan mitral
yz seslerini duyuyorduk. Bizim ky atee verdiler. Konamz
* * *
Bombalara paralel olarak bildiri yamuru da balamt, Der sim'de. Elden datdan, uaklaria yadrlan Krte ve Trke ya
zlm bildirilerde, halk "devletin adaletine, efkatii kollarna tes
lim olmaya" arlyordu.
305
dr ki, hrmetsizlik ediyor; veyahut iinizde bazlar ahsi men faatleri iin sizi kurban etmek istiyor. Cumhuriyet hkmeti, bu gerei bildii iindir ki, sizlere son
sum kalacaksnz. TesHm edilen, kendiliinden teslim olanlar. Cumhuriyetin adil muamelesinden baka bir ey grmeyecekler
dir. Bu suretle siz kymetii vatandalarmzn hibirinin burnu kanamayacakdr. Aksi takdirde, yani dediklerimizi yapmazsa nz, her tarafinz sarm bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici
ordular tarafindan kahredileceksiniz. Cumhuriyet hkmetinin bu son efkat ve merhametini bildiren bu bildirisini 24 saat o
Seid Rza ve arkadalarn asmak zere zel olarak grevlendi rilen, daha sonra Senatrlk, uzun zaman Dileri Bakanl ve Senato Bakanlyla Cumhurbakan vekillii yapan hsan Sabri alayangil, anlarnda "isyan"n balangc konusunda unlan
yazyor:
306
Atatrk'n, 1925'te, Bursa'ya yapt gezisi srasnda, kalabahn arasndan synlp p diye elini pmesiyle hayat, kaderi deii yordu. Atatrk, 12 yandaki bu sevimli kzn salarn okayp, adm, ailesini soruyor, o da bir rpda yoksulluklarn anlatyor,
yardm istiyordu.
Glsm Toker (Bilgehan), ninesi, smet inn'nn ei Mevhibe nn'nn hayatn derledii kitapta, Sabiha Gken'i yle anladyordu:
Afet 'abla's ile birlikte Mustafa Kemal'in himayesi akna aln dnda henz ilkokul anda bir ocuktu. Bursah, kalabalk bir ailenin drdnc evladyd. Babas lm, aabeyi Kurtulu. Sava'na katlarak geride kalanlar yalnz brakmd. Becerikli, gl bir kadn olan anneleri btn ocuklarna bakabilmek
iin urayordu. Elinde ne varsa sadp evini ayakta tutmaya a
307
biniyordu. Ksa sre sonra bir merak daha geliti. Trkkuu'nun kurulmasyla biriikte Sabiha uak kullanmaya balad.
has "cesaret" isteyen bk erkek ura saylyordu. Ama ok iste dii iin kar geHnmedi. Mudu olsun diye sivil havacdk okulu
na yazdnld. Buradan da gereken belgelerie baans mhrien-
308
Askeri pilot diplomasn aldktan sonra, Eskiehir'de avc ve bombardman uaklaryla utu. Ordunun Trakya ve Ege manev
ralarna katdd.
Basnda, Sabiha Gken'e ilgi bykt. Devletin kz, dahas tek kiilik ordu, "Amazon"larn en yenilmezi gibi takdim ediliyor
Gazetelerin
her
biri,
ayr
parlak
balklarla
gen
kadn
Akam gazetesi, 18 Haziran 1937 tarihinde, "Sabiha Gken'in kahramanl" balyla, dman karsnda kazand za
309
Sabiha Gken, daha tarih oluurken tarihe gemiti. Genel kurmay Bakanl, baanlann, "50 kiloluk bombalaria dma
na nefes aldrmyordu" cmlesiyle tarihe not ediyordu. Devlerin resmi yayn organ "Ayn Tarihi" adndaki tutanak
yare ile fiilen harekta kadlan Sabiha Gken, burada byk kah ramanlklar gstermi ve en byk madalyann sahibi olmutur."
Sabiha Gken'in gsne madalya taklmas nedeniyle d zenlenen devlet treninde, Atatrk de hazr bulunuyordu.
310
d. Biliniyordu bu kt kiilerin nerede olduu. oluk ocuk olan yerleri dorudan tahrip etmek insanlk d olurdu. Byk bir ey
olmamdr.
Nokta: Atatrk harekt blgesine ne zaman geldi? Gken: 37 sonlanna doru. Pertek'te bir kpr yaplmt,
311
yordu. Arazide geziler yapyorduk zaten Atatrk ile. Ben gsteriyordum yerleri, uras udur, buras budur diye.
Sabiha Gken, "gaye onlara daha iyi hayat vermekti" de mekle. Dersim olaylarnn "insancl" amacn aklyordu.
*
lard. Ama bizi ay kysna gtrp kurunladlar. Biz kii kurtulduk. Ben aaca yapdm, yle kurtuldum. Gnlerce a su
suz llerin yannda kaldk. yle olmutu ki, korku diye bir ey
kalmamd."
312
Basna koyu bir sansr uyguland iin, Trk kamuoyu, ger ek anlamda Dersim'de olup bitenlerden habersizdi. Kamuoyuna sadece propaganda niteliinde haberler veriliyordu.
Basn; haber, bilgi verme yerine, arada bir cehennem ateindekileri hedef alyor, svp saymay, kfretmeyi, hakaret ve aa lamalar "haber" diye sunuyordu.
Gazete, kankhklar konusunda net haberler alnamadn belirtiyor, varsa yaanan olaylarn aklanmasn istiyordu.
Bu masumane haberin yaynland gn, bir buyrukla gazete nin yayn durduruldu. Rejim, kamuoyunun bir ey renmesini,
duymasn istemiyordu. Sessizlik iinde her ey gerekletirildikten sonra, "isyann bastrldn" aklayacakt nasl olsa. Ayrntla
mntkada ne yapmalyz? imdiye kadar olan Dersim tecrbele ri, orada hkmetin emrine kar muhalefet olunca, nemli bir kuvvet toplayarak blgede ciddi bir tedibat yapmak ve brak-
313
Tunceli'de, slahat program olarak dndmz tedbirier, aralksz devam etmektedir. Yol yapyoruz. Okul yapyoruz. Ka
rakol yapyoruz."
Ertesi gn nn'nn konumasn manetten veren Tan gaze tesi, Tunceli'de "zafere" ulaldm, Trk ordusunun duruma
"Asikr, yabanc bk devletin yardmn bekliyoriarm." Cumhuriyet gazetesinin haberine gre, gney snrianndan giren
Faik Bulut, Dersim Raporlar adndaki kitabnda, Seid Rza'nn emireri F. Doan'm anlattklarna yer veriyordu. Doan, yaadk
314
genin ad Kzlda ve Aziz Abdal da. Demenanhlar sabah uya nyorlar ki, askerler en yksek tepede karargh kurmu. Airetin en yiit elemanlar olan Ibi Seyik Ali, Hese Gene,
maym/Bizi
ezerlerse/Sizleri
de
Ermeniler gibi
kesecekler/Ge
bi srne srne tepedeki mevzilere ulayor. Bir mitralyz ele geiriyor. Ama kullanmasn bilmedii iin, kayalardan aa
ya adp tahrip ediyor.
Telefon ve telgraf direkleriyle donanmt dalar. Ama kimse akl edip kesmiyordu. Mitralyz kullanmasn bilmemek gibi... Makineli tfek kullanmasn bilen tek kii, birinci cephede S
leyman Phtolu'ydu. Birok cephe almd. Birinci cephe De menanhlar blgesiydi. kinci cephe Kutu deresi, Zel da idi.
nc cephe Kalan airetine kar ald. Seid Rza'nn aireti
lk hedef Seid Rza'yd. Evi bombalanarak ilk vuru yapdmri. Ama Seid Rza kurtulmutu. Bundan sonra, devlerin tek ama
315
Seid Rza'nn yeri hakknda ard arkas kesilmeyen ihbariar yaplyordu. hbar geldike dalar bombalanyor, toplar, tanklar seferber ediliyor, askeri biriikler kaydnlyordu. Ama ou kez
ihbariarn aslsz olduu anladyordu.
Birka kez, Tujik danda olduuna ilikin haberler alnm, uaklar da havadan kalbura evirirken, yerden de top ve tank ateyk yangna verilmiri. Benzer manzaralar baka alanlarda,
dalarda da yaanmt.
Askerier, onunla Konaklar blgesinde yz yze geldi. Seid b tn ailesiyle oradayd. Kk ei Bee, oullan, gelinleri, damat
ve torunlanyla atmaya girdi. Koullar ok erindi. "Kemal'in
demir kulan" dedikleri uaklar gz atrmyordu. Yadrdklan bomba ve kopardklan grltyle panik yaratyoriard. Seid Rza'nn ok deer verdii Berte'nin olu Mustafa, o gn yan banda vurulup ld. Ama ok gemeden amcas Seid H
seyin tfek ateiyle bk uak drnce, moraller dzelecek, em ber yanlacak, Seid Rza ve aiksi kurtulacakt.
Seid Rza, devlet tarafindan kan ve atein sorumlusu olarak gsteriliyordu. Ard ardma yaynlanan bildirilerde, hkmete ka
knma hamlesinin gelecei de mjdeleniyordu. Bu yzden,' Seid Rza bask altndayd. Birok kesim, kurtuluunu onun tesl'iminde gryor, dolayl ya da dorudan bunu telkin ediyordu. Pek ok airet, bildirilerin ieriine bakarak, 1937 yaznda,
Seid Rza'y ailesi ve bk avu dostuyla yalnz brakmt.
Seid Rza'nn, "bu bir oyun ve tuzaktr, sorun ben deilim" diye rpnmas fayda vermiyordu. "Sorun ben isem eer, bunca
316
manlann,
317
1937'nin yaz ortalannda, baz aireder tek hedefin Seid Rza olmadm anlamaya balamlard. nk, Seid Rza ile ilgisi ilin tisi bulunmayan aile ve aireder de budanyordu. Bahtiyar aireti hedef haline geldiini grnce 1937'de Hozat'ta cephe am, Seid Rza'nn yannda savaa girmi, atma alan genilemiti. Bir sre
sonra ayn blgedeki Yukan Abbas, Karabal ve Ferhat airetieri sa
vaa katlm, onlan Nazimiye blgesindeki Heyderan ve Mazgrt'teki Demenan ile Yusufan airetleri izlemiti.
Dr. Nuri Dersimi anlatyor:
affedilmesini istemiti. Ama Hozat'tan dndkten sonra, ahin'in kardei ve amca ocuklar tarafindan mitralyzle imha edilmiti.
Seid Rza'nn kk olu Hseyin Reik, uak arapneliyle yaralanmd. Bunu haber alan Trk istihbarats evket, Seid Rza'nn byk eine haber gndererek, kendisiyle grmek is
tediini bildirmiti. Seid Rza'mn kk eine kar olan byk ei Elif Hatun, evket'in grme nerisini kabul etmi ve g
rme sonucunda zavall yal kadn aldadlarak, yaral olu H seyin'i Elaz'a gtrp, tedavisi iin evket'e emanet etmiti.
318
ler arasna geerek, bunlan harekete katmaya ve sava alanlann geniletmeye ahyordu. Trkler, Tujik da eteklerini tama
deki byk maaralara snm binlerce ocuk, kadn ve kz, maaralarn az imento ile kapadlarak ldrlmlerdi. Bu
olaylarn belgeleri mevcuttur. Maaralara, haritalarda 1, 2, 3,
noktasnda bulunduunu sezen Trk kuvvetleri, bu nokta zeri ne uak bombardman ve topu hazrlndan sonra iddetii bk
hcum yaparak, blgeyi sarmlard. Durumun ciddiyetini g
ALER VE BAYTAR NUR Seid Rza'nn dost ve arkadalar arasnda iki nemli aydn da
vard: Alier ve Baytar Nuri.
319
nnda almaya balad. Onun lmnden sonra da ailesine va si oldu. Oullan Alian ve Haydar beylerin yetimesinde katkda
bulundu.
alnd. Dersim'e geerek, almalann burada younlatrd. Daha sonra kan aftan yararlanarak tekrar Kogiri'ye dn d. "Kurdistan TeaH Cemiyeri"yle ilikilerini pekitirdi. Ardn dan dncelerini yaymak amacyla "Jepin" adnda bk gazete
yaynlamaya balad.
1920'de bk karakolda meydana gelen atma "isyan" saylarak Kogki'ye ordu sevk edildi. atmalar balad. Alier, Alian ve
Haydar beylerin yannda atmalan yneten liderierden biriydi. Olaylardan sonra Dersim'e geri. Seid Rza'nn yanma yerkri. O gnden iribaren Seid Rza'nn siyasal danman, lnceye
dek yolda olarak kald.
320
fedildi.
Kogiri olaylarndan sonra, Alier Bey'le Dersim'de yeniden bu
lutu, ikisi Seid Rza'nn en yakn dostu haline geldi. Genel bir anla
tmla Alier Seid Rza'nn sa koluysa. Baytar Nuri de sol koluydu. Anlatdanlara gre, Seid Rza'y mezhepsel snrllk ve Der- .
Rza tutukland. Ardndan idam edildi. Dersim basz kalnca Nuri Dersimi Beyrut'a yerleti. Yazmaya arlk verdi.
Yurtdnda ld. Geride Hatralarm ve Kurdistan Tarihinde Dersim adnda iki kitap brakt.
Seid Rza, 1937 Austosunda Alier'le durum deerlendirme si yaparken, onun Sovyetler Biriii'ne gidip olaylar anlatmas ha
321
Alier drbnle yollan tararken, bir kafilenin bulunduklar yere doru gelmekte olduunu grd. Gelenlerin banda Rayber
vard. Rayber, Seid Rza'nn kardeinin oluydu. Alier'le de kir
ve...
Rayber'in yannda baka tandklar da vard. Biri Rayber'in amcazadelerinden Vankl Efendi'ydi. Yakndan tand teki at
322
*
* *
Zarife Hanm,
Alier'in ei Zarife Hanm, konuklara ikramda bulunmak zere yanlarndan ayrld. Hizmetlerine bakan adamlarndan bi
rini taze su almaya gnderdi. Kendisi de ay yapmak zere atei
harlad. Alier ttn tabakasn karp Rayber'e sundu. Krt ge
Rayber ve
adamlar birer sigara sarp yakarken, ttn tabakas tekrar Alier'e gelmiti.
Baytar Nuri, sonrasn anlarnda yle anlatyor: "aalayan ei, kendisini einin stne atarak, 'Ew hevale
min e, m nekujne!' (arkadam o, ldrmeyin) diye feryat et
mi, fakat ldn anlaynca tabancasn ekerek hain Ray ber'e ate etmi, mermi Vankl Efendi'nin bana isabet etmi
3i3
katiedildiini ondan dinlediler. Onun, Alier'in hizmetine ba kan adamlann ve olayla yakndan ilgili Dersimlilerin anlatn
na gre gelimeler yle:
hie sayan bu hain bk melenet yapabilir' diyerek adamlar gn deriyor. Fakat Seid Rza'nn adamlar yetiemiyoriar. Maaraya
vardklarnda Alier ve einin ba kesik cesetieriyle karlayor
34
DI DESTEK VE BESfi'NlN LM
Seid Rza, halka kar gkiilen hareketin vahim bk hal alma
s zerine. Dersim Generali imzasyla ngiltere, Fransa ve Ameri
berli de deildi. Dnyann gndemi, Almanya'da yksekn Hider rejimiydi. Krtlerin sorunu kimseyi fazla ilgilendirmiyor, dikkatkri bile ekmiyordu.
Ayrca, "ilerki dnya kamuoyu" diye nitelenen Sovyetler Bir lii'nin de Dersim'k ilgiknme nedeni yoktu. Sovyetlere gre Krt
3^5
Zindanlar yumuak bal Krt halkyla dolup tayor. Aydn lar kuruna diziliyor, aslyor ya da Trkiye'nin tecrit edilmi
blgelerine srgn ediliyor.
Seid Rza, 1937 ylnn yaz balanna kadar ailesiyle Bogr damm Sosm yaylasnda tutundu. Yaz ortalarnda bir sabah, kara
326
Seid Rza olay duyduunda byk kedere kaplyor ve birka gn sonra da Sosn yaylasn terk etmek zorunda kalyordu.
Seid Rza ve yaknlar, hava ile kara taarruzlarna ramen
emberden kurtulmulard.
snda, onunla ilgili haberler eksik olmuyordu. Gazeteler, hakkn da uydurduklann birinci sayfada yaynlyorlard. rnein, Cum
huriyet gazetesinin bkmez tkenmez malzemesiydi. Onu, duygu
dan arnm bk sava ve ldrme makinesi olarak gsteriyordu.
Bee, daha sonra "propaganda edebiyattna" da konu oluyordu. Gazeteci Barbaros Baykara, devlet raporianna dayanarak
327
yacaksmz bemm. Bu zevki tatnrmayacam size. lm bile bulamayacaksmz!" diye bararak uuruma adyordu.
"Aik efradmn lm haberi gelince, Seid Rza'nn dizi dibindeydm. Kara haber, Adat'taki ikinci mezra olan Gogan'da Se id Rza'ya ulad. Buras Munzur vadisi, Bogr da blgesidir
Baktm (Seid Rza'mn) mavi gzler byd. Uzun sakal titredi.
Sert kakn dikeldi. Sinir krizleri geirdi. Sakalm yolmaya has
h yllk ulu nar aalanyk kapldr. Her aacn ap 7-8 met reyi bulur. Bunlann ii rk ve botur. Bu kovuklardan askeri harekd izliyordu. Gzleri ok keskindi. 2 bin 200 metreye ula
an uzun menzilli bir Alman tfei kullanyordu. Bir defasnda
ber gndererek, Dersimlilerin isteklerinin kabul edileceini, im diden btn orduya atekes emri verilmi olduunu, ashnda
328
* * *
1937 sonbaharna doru. Dersim batan baa yangn yeriydi. Kidesel krmlarla kan nehirleri akyordu. Baz dosdan onu terk
edip, "devletin efkatli kollar arasna" komutu. Ailesi krma
uram, ei Bee, olu eyh Hasan dahil, torunlar, kzlar, damadaryla aileden 47 kii ldrlm, kavga arkadalar, kelle
avclar tarafindan avlanmt.
Dersimlilerin bir ksm "insan avcs" olmu, akrabalarnn peine dmt. Ortaya dklen dl yznden, babann oula, kardein kardee gveni kalmamt.
nerisi geliyordu. Valinin yapt arya gre, silah brakp g rme masasna oturduu takdirde. Dersim harekri durdurula cak, af ilan edilecek, kimsenin klna dokunulmayaca gibi, za
rarlar devlete karlanacakt.
ne srlen artlar ekiciydi. Anlatlanlara gre, Seid Rza, artlar arkadalaryla grp
tarrinktan sonra. Austos ay sonlarnda, grme masasna
329
Gazetelerin yazdna gre, Seid Rza Erzincan'da sorguland, ertesi gn de Genel VaHlik kararghnn bulunduu Elaz'a g
trld.
anlamasn" imzalamak zere, kendi isteiyle Erzincan'a gitmi, ama ele getikten sonra, verilen szler unutulmu ve tutuklanmt.
"Kurtulu gnleri" enliklerk, top ve tfek atlanyla kudanan ehirlerin Rus, ngiliz ve Franszlarla arpa arpa geri
330
bir tedbirdi bu. ilgisiz bir asker tanyp ate etmesin diyeydi.
O nedenle sradan, yoksul bir kyl gibi giyinmi, katra bin mi, yanna da iki adam almt.
Nbeti uyank biri miydi, yoksa Seid Rza'y bekleyence tembihli mi bilinmez, bu cevap zerine, Yzn a da greyim, diyordu.
Seid Rza, yzn anca asker, aknlktan byyen gzler le ona bakyor, yine de emin olmak iin "bir dakika bekle" diye rek, nbeti kulbesine gidip, bir fotorafla geri dnyordu. As ker bir fotorafa, bir de karsndaki sakall, yal adama bakyor,
Nbeti
armt.
Ne yapacan
bilemiyordu.
Seid
Rza
Nbetinin telefonundan birka dakika sonra, kpr ba as kerlerle dolmutu. Kimi grevli, kimi meraklyd. Yredeki as kerler efsanevi dman yakndan grmeye kouyorlard. Seid Rza bir araca bindirilip gtrlyor, fakat daha vaHHk binasndan ieriye girerken yz aslyordu. nk, Seid Rza, defalarca geldii bu binay biliyordu. Vali
331
Seid Rza, srarla ynelrilen "neden isyan ettin?" sorusuna da umursamaz bir tavria, "knlan testi, dklen sudur" karln
yermekle yetiniyordu.
Seid Rza, balangta, yarglanmak zere mahkemeye de karld. Yasaya gre, mahkeme de "Inspektr"e balyd. Hatta savc, "usule-adaba uygun" iddianame bile hazriyor-
sulamada, Seid Rza ve arkadalarnn, bamsz Krdistan' kurma hayaliyle isyan etrikleri belirtiliyor, daha sonra Dersim'de Krt bulunmad ne srlyordu. Bylece, sulamaya gre, ha reket, olmayan Krrierin, "Krdistan' kurma isyan" oluyordu.
Savc, "Krt yoktur" dedikten sonra, Dersim'in aslnda z be
332
Savc, daha sonra "Dersim olaylarna" geliyor. Dersim ekya yuvas olarak nitelendiriliyor, ancak sylediklerini bir sonraki
paragrafta yalanlayarak, son iki ylda nemli bir olayn meydana gelmedii, "asayiin berkemal" olduu beHrtiliyordu. ddianameye gre, son bir ylda tm Dersim'de 1 8 cinayet i
lenmi ve faillerin tm yakalanmt. Ondan sonraki sreten 1937'nin k aylarna kadar ise hibir olay olmamri Dersim'de.
Sulama, yer yer baz airetlerin, adeta mutluluktan sklarak olay kard izlenimi veriyordu. yle deniliyordu:
"Mart ay iinde (1937) birtakm aireder skn ve huzurdan
sapmlardr. Mazgirt'in Pah nahiyesinde ve Harik ay stn
de yeni yaplan ufak Kahmut kprs yaklm ve baz karakol larmza silahla taarruz edilmitir. Nitekim seid ve reisler, bu defa btn airetlerini arkalarnda
srkkyememilerdir. "
Sulama, syleneni bir cmle ya da bir paragraf sonrasnda kendini yalanlamas, rtmesiyle ilginti. "Dersim basknna", isyan deniyor, fakat daha sonra "isyan"n meydana gelmediini
dorulayan, teyit eden ifadelere yer veriliyordu. Savc devam ediyordu:
"lin nfusu da 110 bini geer, isyana kadlan aireder ise un lardr: Mazgirt kazasnda Demenanhlar ve ksmen Yusufan ve Nazimiye kazasnda Hayderan ve Hozat kazasndan da Abbasu-
dan pheleri yoktu. Hkmetin ii gc yoktu da pelerine as ker salacak deildi ya! Asker gelse de ne olabilirdi? Dersim son otuz senede 1 1 defa askerle karlamt. Balar sknca, yine Kutu deresine. Kalan deresine, Ali boazna kaarlard. Daha olmazsa Bakr dana (Bogr), Tujik Baha'ya klrd. Asker
333
krklara kansa Kutu deresine inemezdi. Ku olsa Bakr dana kamazd. Btn hesaplar yanl ksa dahi, askerler daha me
e yapraklar dklmeden ekilip giderdi."
ve ksmen dadlarak, kendisi Sarolan'da tek bana brakl dktan sonra, komu vilayetlere kaarken Erzincan kprsnde
yakalanm ve yksek mahkemeye mevcuden sevk edilmitir. Sulunun, kiiliinde toplad seidlik ile reislik haleti ruhiyetini, sorgusunda verdii ifadede de kolaylkla okumak mmkn
niyor. Fakat kprye gelince jandarma nbetisi kendisini yakal yor. Kimliini zenle saklamasna ramen, yanndaki drbnn zerinde yazl isminden pheye den grev a nbeti, sn
gsn ekiyor, kendisini karakola davet ediyor.
Krlan testi, dklen su imi... Bir kere teslim olduktan sonra, artk sorguya suale ne gerek
334
ve ahsen ve fiilen asileri sevk ve idare etmitir. Bahtiyar aireti reisi ahin de nihayet kendi yandalarnn nef
ret ve kini arasnda can vermi, birtakm benzerleri gibi hesap
gnne yetiememitir.
lard.
"Bo durmayanlar",
a-
Seid Rza ve birlikte aslanlarn tm entrika, tuzak ile bir araya getirilip asldlar. Mahkeme ise evrensel "hukuk" bir yana, sistemin yasalarn da yadsyan, kenara atan bir "garipHk"ti. Ba
langta, yasalara gre bir yol izlenirken, aniden piman olunu yor ve acele tarafndan "idam treni" dzenleniyordu. Aceleye geldii iin mi bilinmez, astklar insanlarn adlar bi
le tutanaklara yanl geiriliyordu.
yazdklanyla, resmi sylem ve idam edilmilerin yaknlar tara fndan sylenen tarih uyumuyor, birbirini tutmuyordu.
Seid Rza'nn dostu Nuri Dersimi, idamlarn 18 Kasm 1937 ta
rihinde gerekletirildiini yazyordu. Trk basnnn yazdklar ise bu tarihle eliiyordu. Yine Dersimi'ye gre, Seid Rza'yla birlikte
10 kii daha asld.
335
hanl airet reisi Haso, Yusufan aireri reisi Kamer olu Fndk,
Demenanl airet reisi Cebrail olu Hasan, Kureanl Hasan,
Mirza Ali'dk."
336
Sosn yaylasndaki atmada, babasnn yannda, uaklarn taarruzunda yaralanmt. Annesi Elif, olunu saklam ve yara larn sarp kendi olanaklaryla tedaviye almri.
Dersim'de "stihbarat evket" adyla tannan Albay evket, olay reniyor ve anneyle dostane iliki kuruyor; olunun hasta
nede tedavi grmemesi halinde yarasnn kangren olacan ve lebileceini sylyor, sa salim geri getirmek zere Reik Hse
yin'i almay baaryordu.
baka bilinmeyen ya, Seid Rza'nn evi bombaland sralar ve daha sonra, Kureyanl Seid (Yetim) Hseyin, hl "devletin en
gvenilir adamlarndan" biriydi.
bilinmez, ama Dersim'de insan krm srerken, Seid Hseyin hl yol yapmyla meguld. Onu, banda bulunduu yol ina-
337
madn, gtrmeye gelenlerin tavrndan sezinlemiri. Gtr lrken, kadnlar kalabal tarafindan seyredilmiri. Onlarn
uyarsna kamamri. Akndaki aria menzili ap kama olana
338
dann etkisiyle Dersim canavar yata, her Dersimli birer canavard. Dersim'e en yakn ehir Elaz merkezi ise, eski alarn hkm darlarnn yetkileriyle takviyeli General Vali'nin karargh sayesin
du. Mavi gzleri gaml deil, her zamanki gibi gle bakyordu. Umursamazlk iindeydi. Kendisine soru soran mahkeme baka nna, "bizi asacaksnz. Bu belli. Emir yukardan geldi. Formalite
iin neden yoruluyorsunuz?" diyordu.
Mahkeme bakannn, "durup dururken neden isyan edip hu zuru bozdun" sorusuna glyor, "Dersim'de nekr olduunu he
piniz biliyorsunuz. Buna ramen neden isyandan bahsediyorsu
nuz? syan etmedik. lm basknna uradk" cevabn veriyordu. "Ama Halbori'de isyan yemini ettiniz" sulamasn sinirli bir
dille yantlyordu:
339
Seid Rza'nn Olu Reik Hseyin 17 yanda bile deildi. Tu tanaklara ya 21 diye geirilerek idam engeli kaldnlyordu. TC yasalanna gre, kiinin idam edilmesi iin 18 yan amas gereki
yordu.
NFAZ GREVLS
ALAYANGL ANLATYOR hsan Sabri alayangil, Kaflcas gmeni erkez bir ailenin
oluydu. niversite mezunlannm "yok" denilecek sayda olduu
Sistemin, sokulan ve komnisderi "birinci derecede tehlikeli dman" sayd devirdi. alayangil, "komnisderi takiple g
revli" birimin efiydi.
Demokrat Parri (DP) 1950'de ikridar olunca, "diktatrin gzde polisi", saf deirirmi, bu kez yeni gelenlerin adam ol
mutu. Yeni ikridann Cumhurbakam Celal Bayar'm en gveni
lir adamyd. Bayar, seim blgesi Bursa'nn diriik, dzenlik ile kendisine oy getirecek hizmederin yrtlmesini ona teslim et
mi, askeri darbeyle devrilene kadar, orada vali tutmutu.
alayangil, 27 Mays 1960 askeri darbesinde DP kadrolanyla birlikte tutuklanm, cezaevinden ktktan sonra, DP'nin yerine kurulan Adalet Parrisi'ne (AP) kanlm, yllar boyu valilik yapn
Bursa'dan senatr seilmi, 1965'te de nce alma bakam, daha sonra Sleyman Demirel'in yllar boyu deimeyen Dileri Baka
n olmutu.
12 Eyll 1980 darbesinde Senato Bakanyd. Bo bulunan Cumhurbakanlna da vekalet ediyordu. Bu darbede tutuklan
340
polis efiyken, Seid Rza'y astrmak gibi zel bir grev yrtme
de vard.
Onunla, 1986 ylnda, alnm yayn grubunun bir dergisi iin rportaj yapmak zere bulutum. Gemiini ve yapriklarm
konuurken, Seid Rza'y astrma olayn da sormutum.
uzun anlatri. Ama yaptndan piman ve rahatsz grnyordu. Hayatnn bu blmnn yaynlanmamasn istedi. nk,
daha derli toplu halde Gne gazetesinde tefrika olacakt. Ona verdiim szde durdum ve anlattklarn yazmadm. alayangil, olay ilk kez, gazetede tefrika edilen daha sonra kitap haline gelen anlarnda gn na kard. Daha sonra, gazeteci Mehmet Ali Birand'n 1992 ydnda ya
duk ki, Elaz'da bir topland olmu. Airet reisleri Seid Rza'nn
affi iin Atatrk'e tavassutta bulunacakm. Atatrk byle bir sahne istemiyor. Ondan nce gidip, bu ii halletmeni istiyoruz.
Aslsn Seid Rza. Atatrk gitmeden nce bu dava bitsin ki, rahat
sz etmesinler. Git ve bu ii bitir, dedi.
O tarihte Seid Rza, Dersim'in lideri. Ayn zamanda peygamber slalesinden geliyor kendisi. Seid Rza'nn bir de dini vasfi var. Frat, eytan kprs denen mevkide drt metreye kadar da ralr. Derinlii de deniz gibi 17 metre olur. Burada bir kpr
yapmlar. Kprnn banda bir karakol. Karakolda da 33 as-
341
Dersim meselesini kknden halletmek zere, Elaz'da, o ta rihte Drdnc Mfettii Umum-i Abdullah Paa var. Sonra Malatya Emniyet Mdrl'nden Ankara'ya tayin
342
Ortaya gs ban ak, uzun boylu levent adamlar kd. Abdullah Paa gelenlere uvallarla ekmei datt. Adlar.
Bir kadnn tek kocas olur. imdi siz hkmetsiniz. Askeri niz var. Bugn buradasnz. Bunlar size veririz, alr gidersiniz.
ler, kelime zamanla 'Kastamonu' olmu. Ben Tuman tarafindanm. Tuman da zamanla Demenan olmu. Sizin airetiniz de bu-
343
gnk Demenan. Siz benim akrabamsmz. Yapmayn. Atalanmz bir yerde buluurlar. Size on be gn daha izin vereyim. Gi
din ve on be gn sonra bu listedekikri getirin.
leri sryor. te bu srada Atatrk, Murat suyu zerinde yeni yaplan Singe kprsn amaya Elaz'a gidecek. Karayoluy la Singe kprsne geecek. Emniyet Genel Mdr kr
Skmenser Bey bana diyor ki:
kd bitti. Beyaz donlu ak bin Doulu Elaz'a dolmu. Ata trk'ten Seid Rza'nn hayatn balamasn isteyecekler. Beyaz donlulann Atatrk'n karsna kmalarna meydan vermeye
lim.
Fakat zaman ok dar. Neyle gideyim? Resmi tatil gnnde Elaz'da olacam. Resmi tatil gn de yarglama yapp adam
aamayz ki...
kr Skmenser:
trk pazartesi gn Elaz'a gelecek. Bizden istenenler 'aslacak lar aslsn' ve Atatrk'n karsna, beyaz donlular kt za
man i iten gemi olsun.
O dnemde Elaz Valisi efik Bey, Savc Hatemi Senihi Bey, Emniyet Mdr Serezli ibrahim Bey, savc yardmcs arkadam.
344
Sen valiye syle, bu savc rapor alsn gitsin, ben senin iste
diini yaparm, dedi.
de mahkemenin ald karar yazdryordu. Hakimle konutuk. Kendisi karar daktiloya ektirmekle meguld. Devir CHP dev
ri. Herkes ekiniyor. Hakim bana:
O zamanlar drdnc blgede temyiz hakk yok. Abdullah Pa a, skynetim kumandan olarak karar tasdik edecek. Paa bu
nun da hazrin yapm. Her ey hzla yrsn diye, 'Yukar daki karar tastik olunur' diye yazp imzalayarak bo kad mah
kemeye vermi. stne 'Abdullah Paa'nm idam' diye yazsanz
kendisi aslacak.
345
Eee, sonradan be saat ihlal ediyorsunuz oluyor da, batan be saat ihlal etseniz, olmuyor mu? Yani pazar akam sahurdan
sonra mahkemeyi aarz. Pazartesi gn 24:00'dan balyor, de dim ben de. Hakim:
kurduk. Vali bir de ingene cellat buldu. Gece 12:00'da hapis haneye gittik. Sanklar aldk. Mahkemeye gtrdk. ingene de geldi. Asaca adam bana 10 lira istiyor. Kabul ettik.
Farlarla evreyi aydnlattk.
Mahkemenin 72 san var. Mahkeme karar akland. 7 kii lm cezasna arptrlm; sanklardan bazlar beraat etmi,
bazlar da eitli hapis cezalar almt.
Kararlar okununca, hakim ilamda idam lafn kullanmad ve lm cezasna arpnrlmaktan bahsetmedii iin verilen hkm iyi anlamadlar.
Edam tine (idam yok), diye bir vaveyle koptu. Seid Rza sehpalar grnce durumu anlad. Asacaklar bizi, dedi ve bana dnd:
346
Seid Rza'y meydana kardk. Hava souktu ve etrafta kimse ler yoktu. Ama Seid Rza, meydan insan doluymu gibi sessizli
e ve bolua hitap etti:
Olu yanda bir subay ldrecek kadar kad yrekH olan bir insann bu mukadder akbetine acmak zor. Ama ihtiyann bu
cesaretini takdir etmekten kendimi alamadm.
Asabm ok bozuldu. Emniyet Mdr'ne:
ok kt olmutum. Otek dndm, iki daktilo sayfas yaz yazdm. Yaznn bana da, 'Bi hatayh. Evlad kerbelayh. Aypdr. Zulmdr. Cinayettir' yazdm.
347
kprsne hareket etti. Ben de kafiledeyim. Singe kprsnn alndan akamst dnen Atatrk',
348
lenmiti. Yusufan airetinin reisi Kamer de olu Fndk ile... Asanlar, yasa ve hukuk gereklerine bal grnyorlard. Kurbanlar aslmadan nce, herkese son istekleri soruluyordu. Babalar, oullarn daraacnda grmek istemiyorlard.
Seid Rza, henz 17 yan bitirmemi Reik Hseyin'e ayrca
349
s* *
Reik Hseyin'i, babasndan koparp daraacna gtrdler. Seid Rza, onun gidiini, seyretti. Celladn boynuna ilmii geirme
sini grd. Eli kolu bal, ayak bilekleri prangal halde, son hayk rn dinledi. Ayann altndaki taburenin ekiliini, gencecik be
asarak ldrmek iin uramak zorunda kaldlar. Fndk, lmle hayat arasndaki ksack izgiyi dakikalarca yaad.
Babas idam srasn beklerken, olunun ektii aclar btn ayrntlaryla seyretti. Babalar, idam edilmeden nce, bir kez de evlat acsyla ld ler...
350
* *
Gn doarken, askeri ember araland. imdi, artk devletin gcn sergileme, gsterme zamanyd. pteki l canlar halka
gsteriliyordu.
gzeldi. Bir bebek gibi... Uzun boyluydu. Asld yerde ayaklan yere deiyordu. Uzun, nakl yn oraplan ayandayd. o
raplarn, alvarnn paalar stnden dizlerine kadar ekmiti.
351
Seid ve yoldalarnn l bedenlerini, saatlerce sonra ipten in dirdiler. Muhafzlarn korumas altnda kamyona koyup, neresi
olduu bilinmeyenlere gtrdler. Mezarlar bile belli olsun istemiyorlard.
35i
SEKZNC
Blm
DERSMLLER
DYE
"KURTULDUK"
SEVNRKEN...
Dersimliler, Seid Rza'dan sonra "yangnn duracana" ina nyor, lm seferlerinin skn bulacana inanyor, kimileri yan
m, yklm hayat yeniden inaya, kurmaya hazrlanyordu. Artk endieye, tedirgin olmaya gerek yoktu. nk Trk devleti bildirilerle "Seid Rza ve arkadalarnn teslim olmas ha linde, kimsenin klna dokunulmayacan" aklam, "bar ge lecek" szn defalarca tekrarlamt. Babakan smet nn de, Seid'in idamndan sonra, "Dersim
meselesinin bittiini" ilan etmiti.
Seid Rza'nn idam edildii sralarda, Ankara 1938 baharnda uygulanmak zere, yeni temizlik ve arndrma projeleri hazrla makla meguld. Ky ve benzeri toplu yaama alanlarnn nasl temizleneceine ilikin klavuz (yol gsterici) talimatname yeni
hazrlklardan biriydi.
Kitapk haline getirilerek, 1938'de, uygulayc birlik komu-
353
tanlarna darilan ve "Tunceli blgesinde ekya takip hareketle ri, ky arama ve silah toplama ileri hakknda klavuz" adn ta yan "talimatname "de, ykm ile yok etmeler kaideye, kurala
balanyordu.
Mfreze, yannda top varsa, askere ate eden ky, top ile tahrip
edilir."
"Klavuz kitapk", rejisre fazla i brakmayan usta bir yaza rn senaryosunu andryordu. Kitapkta yakma ii ayrnnl bi
imde tarif ediliyor ve yle deniliyordu:
"Damlar, ta ve topraktan ibaret olup, yalnz tavan ve direk leri ve aa dallar vardr. Bunlar yakmak gtr. Ancak dam stnden bir ksm toprak adlarak, aalar meydana kanlr. Toplanacak odun ve allar burada yaklmak suretiyle bina ate
e verilir. Kapsndan ieriye odunlar ylarak, ateleme suretiy
le geniletilir.
gulamaya zaman kalmadan parti ii iktidar mcadelesinde yenik dyor, grevden alnp yerine Celal Bayar atanyordu. Kimi Dersimliler, daha sonra "o bizi krd" diyerek Celal Ba-
354
projeleri ok nceden hazrlanmn. Askeri rejimin yaps d nldnde de, o, inisiyatifi, kendi bana karar alma yetkisi bu
* ^ *
Bayar'n dillendirdii "kari surette tasfiye", dalardaki karla rn erimesi, dere ve vadilerin kuruyup, gei engellerinin ortadan kalkmasndan sonra, haziran aynda balad. Tuncelililer, "bitti" bildirilerinden sonra taarruzun daha id
rinde kalm ve imha edilmilerdir. Reisleri atolu Salman ile ei Hatice, birok ikenceyle karlatktan sonra Sin kynde
355
356
KAN
sesi
Dr. Sait Krmztoprak, Dou Dersim'den, Nazimiye'nin Civarik kynden ve Hormekan airetindendi.
Aireti,
Osmanl'dan
beri
devletle
ibirliini
srdrmt.
Airetin nde gelenlerinden Mustafa Bey, devlete ilgi ve katkla rndan tr. Sultan Abdlhamid tarafindan "Paalk" kaftanyla dllendirilmiri. Airerin gce ball TC'den de eksik olma
mt.
Dr. Sait Krmztoprak bu ailedendi. ocukken ailesinin yok edilmesine tanklk etti. Tesadf sonucu kurtuldu. Devlete katk laryla bilinen ve kurtulmay baaran amcas Bertal Tanrverdi ta
357
Ky, Konya ovasndaki verimli topraklara kavumak umu duyla g hazrlna giriiyor ve gtrmeye gelen askerlerin n
ne dyorlard.
dereye geldiklerinde, oyunun rengi ortaya kyordu. Mola verilir ken makineli tfekler ate kusmaya balyor, Civarikliler orada
topluca ldrlyorlard.
lim edecek olan asilerin affedileceini ilan etti. Bu an zerine hkmet kuvvetierine teslim olan ve silahlann veren Karabal, Ferhad, Pilvenk, ex, Memedan ve Karacaseyitkr hemen tama
men imha edildiler. Arkasndan Mazgirt, Kureyan aireti mensuplanyla, Yusufan, Baxtiyar aireti Krtlerinin ounluu, ka dn, ocuk, emzikli, gebe, ihtiyar fark gzetilmeksizin, kitiekr
358
Trk basn sadece propaganda niteliinde yaynlar yapabili yordu. Basn arada bir aklanan "silahlaryla biriikte l olarak
Geen sene askeri harekt yapld. Bu btn aynndlanyla her kese biliniyor (oysa nelerin olduunu yazarn kendisi de bilmi
yordu). Bu sene iinde, bu programa gre askeri harektn y
Yine etkin gazetelerden Tan, 9 Temmuz 1938 tarihindeki sa ysnda, olaylar "Dersim manevralan" (tatbikat) balyla ya
ynlyor,
balyor"
cmlesinden
Manevray yapacak olan ktalanmz, geen seneki isyan bl gelerinde sk bir tarama yaparak, asayii bozmaya eilimli her
trl hareketi ezecek ve Cumhuriyetin sarslmaz otoritesini tesis
edecektir."
Gazetelere gre, henz Dersim'e dokunulmamt. Oysa kan sesi yanklanyordu, dnyaya kapal dalarn ardnda.
359
Genelkurmay Bakanl'nca yaynlanan Ayaklanmalar kitabn da, toplu katiiamlar, "haydudar l olarak ele geirildi" biiminde
anlatlyor. "Haydutlar"n cinsiyeti ve ya genelin iinde, gereksiz ayrn t olarak kald iin aklanmyordu.
Bunlardan biri, 6 yanda bir erkek ocuuydu. Daha sonra Tunceli'nin mahallesi haline gelen Pirge kyn
de domutu. Kureyan airetinden, byk bir ailedendi. 1937'de Seid Rza ile birlikte aslanlardan "Yetim" lakapl Seid Hseyin
360
361
1ar. Kydeki btn insanlan meydana toplamlard. 35-40 kii vard. Her taraf askerle doluydu. Ky aradlar. lerine yarayan her eyi, yiyecekleri aldlar. Sonra evleri atee verdiler. Kymz
yanyordu. Alev ve duman ge ykseliyor, dalarn tepesinde
inde yrmeye baladk. Ormanlk bir yere geldiimizde, yan mzda yryen bir asker kolumdan tuttu. ekip ald beni. Kafi
leden ayrd. Ormana doru gtrd.
Askerier yanmzdan aynlp kar yamata toplandlar. Biz bi ze kaldk. Kimi ldrleceimizi sylyor, kimi serbest braka
caklarn.
Ne olduunu anlayamadm. Ama aniden mitralyzn namlu su alevler samaya balad. Makineli tfek takrdsyla biriikte Ortal insan hayknlan kaplad, insanlar biilmi baak gibi
yere devrildi.
362
alp yere derken bile, beni kucandan atmam, stme kapa nacak biimde yere dmt. Dtm yer kk bir ukur
luktu. O da kapaklanr biimde stme dmt.
Kpeklerin cesetleri yemelerini ve ortalkta kaynayan ylanla r grnce aklm bamdan gitmi gibi oldu. Bibimi, olanlan unuttum. Dizimdeki yarann verdii acya da aldrmadan, ala
yp bara bara, var gcmle komaya baladm.
hatladm. Krte baryor, stelik admla aryoriard. Beni arankr, ormana snan bizim kyllerdi. Katiiam
uzaktan grmkr. Askerkr ekilince, kurtulan var m diye bakmaya geliyoriarm. Beni babamla anneme gtrdler. Ak
ay dalarda dolatk.
363
Anlattna gre, nehir kenanna iniyoriar. Babam meklere su doldururken, amcam gzclk yapyor. Birden yaylm atei ba laynca, amcam kendini nehre adyor. Arazi sarp kayalk. Nehir
azgn. Sularla bouuyor, dalp kyor, srkleniyor. Nehrin
sakinletii bir yerde kyya kyor...
Biz yasn tutarken iki gn sonra babam da kp geldi... Ben, o zaman 6 yamdaydm. Benimle ayn gn ve yerde kur una dizilen, ama yaral olarak kurtulan Emo, be yandayd. Kurun sa omzuna saplanmd. Baygnken, kuruna dizilenle
364
du. Ama kuru bk anlattmla, yok edilen insanlan birer rakam okrak veriyordu.
Ayn kitabn 464. sayfasnda unlar yazl: "19 Austos 1938. ikinci safha iin yrye devam eden 7. Ko
ma ve taramada, birok haydudu imha etmi, son direnen 170 kii yi daha imha etmi, blgedeki ky ve ekinleri yakmdr. 14. Svari Tmeni blgede yapt temizlik harekdnda 69 kiiyi daha imha et
mi, 15. Tmen de, ayn ekilde yapt arama sonunda 150 haydu
du daha imha etmi, ky ve tarialann yakmdr."
t-
"1938 senesinin yaz gnleriydi. Ekinlerin biikcei sralar... Kymze askerler geldiler. Tarlalarmz, harmanlarmz
365
ta kalan arpa ve buday baaklarn toplayp eve tadk. Sonba hara doru, bir sabah uyandmzda kymzn askerler tara
fndan tekrar sarldn grdk. Byklerimiz, ak sakalllarmz:
ildi. (Burada bir parantez amak istiyorum. Hseyin, gazetecihk mesleine baladm gazetede ayc ve ayak ilerine bakan
d. Temizcecik, bir insan gzeliydi, Hseyin.) Top ve Kemal'in demir kulannn (uak) sesinden Hseyin'im
uyuyamyordu. Benim de korkudan sdm kesilmiti.
Kydeki ak sakalllarn moral verip bizi yadtrmaya almalar bounayd. Gazap gnleriydi. Dersim'in her yerinde, kylerde yaplanlan hepimiz duyuyor, biliyorduk. Onun iin korku bykt.
Askerler kye girdiler. Kyde Trke anlayanlar vard. Gidip konutular da bize kara haberi getirdiler: Kydeki yatalak ihtiyariar dahil, herkes bir araya toplana
cak...
narna vardk. evre kylerin tm insanlarn, kadn, bebei ve ihtiyaryla yzlerce, belki binlerce kiiyi kei srs gibi bir de-
366
Babam ihtiyard. Birka gn nce kye gelen bir mfreze ta rafindan abim Kamer, daym ve kyn baz ileri geknleriyk bir
likte gtrlmt. Babamn ldrldn, abim Kamer'in ise
ky, gzden kaybolana kadar arkalarndan bakp aladk. Bizim kyden hemen sonra ormanlk uurumlar balyordu.
Yolda babam aabeyime:
Adamn isim ve baba ad benzediinden baka bir ilgisi yok mu bkim Kamer'k. ldryoriar adam. Ban kesip askeri
garnizona gtryorlar.
367
Kutu deresi, Dersim'e alan kaplarndan biridir. ok derin, yamalar sarp, kayalk bir vadidir. Geidin tam ortasnda bir
tepe var. O tepeyi tutan, btn geide hakim olabiliyor.
Trk ordusu, tank, top, uakla taarruz ediyor. Buna ramen ele
geiremiyor.
rendiler. Trk ordusu onlar skp atamad oradan. Ta ki bir buuk sene sonra, cephaneleri bitip tfekleri sopadan farksz hale geldiinde, kendiliinden ekilinceye kadar...
Kamer 1943'e kadar kaak yaad. Sonra hayad normale dn
d."
"Plmr deresine binlerce kii toplanmd. Scakd. Su, yiye cek yoktu. Kadn erkek herkes izinle, tuvalet iin askerlerin g
zetiminde kampn kycna gidebiliyordu. Ne olacamz bilmeden, ylece bekliyorduk.
368
gtrlyordu. Gidenler bir daha geri gelmiyordu. Onlar gider ken, geride kadnlar, ocuklar ve yaknlar alamaya balyordu. Gtrlenler derede ldrlyordu. nk dereye indirildik ten bir zaman sonra silah sesleri geliyordu. Ama yine de emin deildik. Trke bilenler yalvararak soruyoriard:
O insanlar nereye gtryorsunuz?
369
Bizi serbest braktlar. Yaklm kymze dndk. Her eyi yeniden yapmaya baladk."
Derede katledilenler, resmi raporlara "kan atmada l olarak ele geen haydutlar" diye mi geti bilinmez...
GENERAL'N UTANCI
Muhsin Batur, Dersim'de "grev yapan" generaller kuann
son bireylerindendi. Hava Kuvvetleri Komutanl yapt. 12 Mart 1971 tarihindeki askeri darbenin cunta yelerindendi. Emeklili
inde Cumhurbakan tarafndan Senatr atand. Sonra CHP'ye geti. 1980'de Cumhurbakan aday oldu. Seimi, az bir oyla
kaybetti. 1999 Eyllnde len general. Anlar ve Grler adyla bir de kitap yazd. General Dersim'e ilikin anlarn "utandrc" diye zetlemekle yetiniyor ve unlar yazyor:
"Gnlerden bir gn alaymza emir geldi. Tren yoluyla Ela z'a intikal edilecek, bir sre orada eitim grdkten sonra, o zaman Dersim denilen blgeye gideceiz. Tren yolculuumuz,
40 kiinin paylat kapal yk vagonlarnda, pek ilkel ve zor
Muhsin Batur, kitap ve yaz dnyasyla da tanm nadir ge nerallerden biriydi. O bakmdan "utancn" anlyorum. Onun, gen yata "grev" yapt Pertek'te de insanlar, kafi
le kafile yok ediliyorlard. Pertek'in Azunik kylleri gibi...
370
Ama "gven ryas" bir yaz gn bozuldu. Azunik kynden sa kurtulmay baaranlardan biri de, S
leyman Kse'nin 7 yandaki olu Hseyin Kse'ydi. Bu ocuk, "kirliliin evrensel tarihi"nin bir keskinin tan olarak yaad. Aadaki blm, onun "kara tarih"e tankldr:
Onu memnun etmek ve konumuna uygun biimde karlamak iin, evindeki en deerli hallar getirip darya, toz ve topraklarn
stne sererek onu buyur ediyor, bir yandan da ocuklarn eme
371
Sleyman Kse'nin byk olu Zeynel, delikanllk ana ye ni yeni adm atyordu., Kye girer girmez yakalanyor, kollar balanyor, tekilerin yanna konuyordu. Sleyman Kse'nin dokuz ocuu vard; alts erkek, kz.
Byk kz ergin adayd. General Salih, kafileyi Yzba Nuri'ye teslim edip, Olukpnar kyne geiyor, Hdr Aa'ya konuk oluyordu. Hdr Aa, konu
371
Hozat'n n kyne gelindii zaman, tutsaklarn says 100 do layna kmt. n kynden sonraki bir derede mola veriliyordu. Sleyman Kse'nin ellerini birbirine balayan sicim bilekleri
ne oturmu, kolu imiri. Komutandan mmknse balarn gev etilmesini istiyor ve istei uygun bulunuyordu.
Burada
Kse ile yz yze grme olanan bulamadm. Ama anlattk lar, yazl olarak geti elime. Okuduum anlatmlarn zerieyerek sunuyorum:
"Askerler yzba iin bir adr kurdular. Yzba admna e kildi. Sonra bir er yanmza geldi. Ablamn koluna yapd. S
rkleyerek gtrmeye alt. Yzba istiyormu.
Ulan erefsiz, diye bard. Eer erefin varsa, eker vurur sun bizi. Ama sizde o eref yok. O zaman ananz, bacnz siz
gnderin bize, diye bard komutana.
Yzba, ahimin k zerine eri adnna ard. Ve asker sonra geri geldi. Ablamn ellerini zd. Onu gtrmek iin s
rklemeye alrken, abim yerinden firlad.
373
Ablam
alyordu. Yanaklarndan
aaya
yalar akyordu.
Bo beni kardeim. ldr beni Zeynel. Bu namussuza tesHm etme beni, ne olur! Abim delirmi gibiydi. Gzleri bym, yz arplmt.
Askerler dahil, orada ne kadar insan varsa seyrediyordu. Zeynel, srtst yatan ablamn aznn stne oturdu. Onu bu ekilde ne
fessiz brakp ldrmek istiyordu. Fakat annem dayanamad.
Bir asker, elinde Kur'an'la ne kd. Ykseke bir yere otur du. Kur'an okumaya balad. Bir yandan da karmza makine li tfekler yerletiriliyordu. Er Kur'an okurken, kafile iinde fisldamalar balad:
Kaahm...
Askerler armlard. Kime ate edeceklerini, ne yapmalar gerektiini de bilmiyorlard. Onlar toparlanp tfeklerini, maki nelileri atekyinceye kadar, kaanlar bir hayli mesafe aldlar. Ablam, ormana yetimek zereyken vurulup dt. Ama ba bam, Zeynel, Ahmet ve Mustafa ahilerim ormana yetiip kay
bolmulard. Onlarla birlikte birok kii daha... Askerler ormana daldlar. Kaanlar aradlar. Bir sre sonra
374
Babam ve ormana snan tekiler, lleri gmp yarallan gtrdler. l sandm annem de yayordu. Tam 17 kurun
yaras vard vcudunda. Ama her naslsa lmemiti. Babam onu ormana tad. Fakat takip altndaydk. Durma
Annemi kabul etti. Orada bir hafta yatd. Yaralan biraz kabuk
balad. Onu tekrar ormana tadk."
MAARALARDA LM
Dersim, bir dalar yumadr. Ykseklii 2500 ile 3600 met
izlenimi verecek biimde paralanyor. Kuyu derinliklerden yk selen dik yariar, ulu tepeler haline geliyor. Tepeler giderek bk
eilim tutturuyor, boylu boyunca uzanp dzlkler halini alyor.
375
lar kolonisine, llksor ve Apanoz maaralar deniyor. Kyller, bu maaralar gerektiinde hayvanlar iin klak
olarak kullanyor, yaz scandan korunacak klk yiyeceklerini
depoluyorlard.
Krm gnlerinde, bu maaralar, Dersimlilerin diri diri gml dkleri mezar oldu.
Bir tank anlatyor:
"Biz yukarda, aalkl kayalklardaydk, llksor maaralar, ka
dn, ocuk ve ihtiyarlarla doluydu. 10 yandaydm o zaman. Ba
bam ve kyn dier erkekleriyle yukarda seyrediyorduk. Kadn
larla, ocuk ve ihtiyarlar oraya toplanmt. Askerler, vadiyi sarp maaralara doru yayldlar. klarn karsnda siperlendiler. Toplar maara kaplarna nianlayp glleler yadrdlar. Dinamitier, bombalar atdlar. insanlar can derdiyle toz ve dumann arasndan darya firlyorlard. Ar kovan boalyor gibiydi. Kck ocuklar, ihtiyarlar, kucandaki bebeiyle gelinler...
diyle doldu.
Annem, biri be, biri yandaki iki kardeimle maaradakiler arasndayd. O gnk insan manzarasn, insan haykrlar n hayatm boyunca hi unutmadm.
Dersim maaralarnn bazlar alabildiine geni ve derindi. lerinde, bir sr koyunu barndracak byklkte olanlar da
376
Maaralarn bulunduu geli ve vadiler krmdan sonra "yasak blge" ilan edildiler. Yasaklar, 1949 ylnda gevemeye bakd.
nsanlarn kotuklar ilk yerler maaralar oldu. Gkileri aip ie
1990'larda La deresi, llksor vadisi ve Kutu deresi ve Ahpanos maaralarnda hl insan kemikkri bulunuyordu. Maara
Genelkurmay'n
Trkiye
Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar
1924-1938 adndaki kitabnda, "Temmuz 1938, haydutknn 5-6 bin tahmin edilen aile efrad, Iskisor, Ahpanos, Horan blgelerin
kar Erzincan tugay ile kuzeyden, Mameki tugay ile gneyden, La deresi mfrezesiyle de doudan yaplan taanuz sonucunda,
haydutiann imdiye kadar olan inatla direnmeleri krlm, a
knlk ierisinde maaralara, kayalklara, aa diplerine sn
rca 12 haydut cesedi Munzur suyu zerinde grlmt. Bu ka dar kanl boumaya ramen hl direnmekte olankr vard."
377
lar kuatlyor, fakat "haydudarla baa klamaynca", 34. Alay dan takviye gnderiliyor ve dmann imhas tamamlanyordu. Genelkurmayn "Dersim tarihini" okumaya devam edelim:
"57. Alay boazdan ieriye girdi ve iki maaray kuatarak ate altna ald ve bombalad. Bu msademede haydudar hayli
zayiat verdiler."
Kitabn 477. sayfas: "6-7 Eyll 1938 arasnda yaplan tarama harekd, ordu emrine gre btn ciddiyeti ve iddeti ile devam ediyordu. Birlikler blge lerindeki maaralar, ta kovuklarn ve bir insann saklanabilece i her noktay adm adm aradlar. stihkam mfrezesi birok ma aray tahrip suretiyle, topu ve piyade ar silahlannn yakn des teinde yaplan tarama harekdnda birok maara ve civarnda
yaplan msademelerde yzlerce haydut imha edildi. Bir o kadar
dan Ali Boazna inen derelerde 65 haydut imha edildi. 57. Alay boazdan ieri girdi ve iki maaray kuatarak ate akna ald ve
bombalad. Bu msademede haydudar bir hayli zayiat veriler."
378
tam tehizatla yirmi gn boyunca piyade askerlik kamp yaphrd. 1941 ders yl, niversite kampm Pendik'te yaptk. Pendik,
o vakit kk bir muhacir ky idi.
da bir aik bulduk. Dede, baba, anne ve 5-6 yalannda bir ocuk.
Bykleri orada sngkyerek temizledik. nk biz Dersimli ye tikinlerin azndan bir ey alamyorduk. Onlan hemen kesiyor
mtk. ocukla dost olmaya alyorduk. Yemek verdik, eker verdik; yemiyordu. Bir ara zerimizden bir uamza nian ald.
Bu hareketine olduka kzmtm. Emir verdim 'temizleyin bu pi i' diye. Askerler snglediler ve kayalktan aaya attlar. Yine geni bir sahada manevra yapyorduk. Binlerce Krd ma
379
BEBEKLER DE YAKARLAR
Tanmz, Avukatn. Hozat'n Lolantaneri kynde domu
tu. Ailesi, rvetle krmdan kurtulmutu.
llerle biriikte babam da yakalyorlar. Babam, bir olanan bu lup komutanla konuuyor, annemin boynunda, bileindekiler dahil neyi varsa verip kurtulmay baaryor. Babam, komutann
para ve akn hrsn grnce, ayn yoldan btn kyllerimizi
kurtaryor. Kimse ldrlmyor.
Mfreze ayrlr ayrlmaz, ne olur ne olmaz dncesiyle daa kp saklanyorlar. Ky boalyor. Askerler, ertesi gn gelip ya
kyorlar.
Biz kurtulmutuk, ama bitiiimizdeki Lolantaneri ky o ka dar ansl deildi. O kyde yaayanlarn hepsi akrabalarmzd.
Topluca ldrldler."
380
Eze'yi brakp kaamyor. Temo'yu yakalyorlar. Yere ykp, elkrini kollarn bahyoriar. Onu bal bekletirken, kansn be bekle birlikte samanla gtryorlar. Samanln atee verildi
ini seyrettiriyoriar.
Samanla girenkr, Kume'yi yan yanm, lm buluyoriar. Ama bebek yayordu. Gelin Kme, bzld kede bebeini
lukta topluca sngden geiriliyor. Temo, yolda oyalanarak kafiknin arkasndan yryor. Sonra bir uurumdan aaya atyor
381
maya baladk. aldklarmz byklerimiz alp gmyordu. Yllarca sonra yasak kalknca, toplanabikn kemikler topluca
gmld. Kemiklerin kime ait olduklar bilinmeden... Kan deresindeki kemikleri topladk ama, amar, elbise, orap paralar, ryene kadar, yllar boyunca topran stnde kald."
ZEYNEL
AVU'UN
MADALYASI
Osmanl ynetimi, zaferinden sonra, kran duygularnn ifadesi olarak ona asker niformas giydirmi, koluna avu rtbesi,
gsne de "vatan hizmerierinin terribinden" madalya takmn. amurekli Zeynel, bir zamanlar devlet tarafindan dllendi
"Devlete ballyla da mutlu Dersimlilerden biri" olan Zey nel avu'a, Osmanl sultann deviren Mustafa Kemal Ata
trk'n ynerimi de yeni grevler, payeler vermiti... Zeynel Altnta, hem okumas, hem de yazmas olduu iin,
382
Devktin bir temsikisi olarak, devkte kar "kt niyetlilerin peinde" bir grevliydi. Grevlerinin gereini yerine getirmekten
baka bir dncesi yoktu.
"devlet eflcatini", Dersim'i dnen abalanm anlatarak, silahn vermek istemeyenleri ikna grmelerine balamt. Pek ok kii
nin iknacsyd o...
1938 ylnn yaz aylar sonlarna doru artk duman tten koy
diyorum. Sizler de, ay, ayran, taze ekmek iin hazrlk yapn."
Zeynel avu, tedbiri elden brakmyordu. Devleti karlama
ya giderken, belki komutan yeni ve tanmayan bki olabdr d ncesiyle, hazrlkl davranyordu. Eski de olsa, bir zamanlar
383
Zeynel avu, bir zamanlar nahiye mdrl yapn resi'ye gtrlyor, yeni mdr Hsn Dicleli'yi grnce, sevinle se
Fakat, mdr onu grmyor, sesini duymuyordu. Dahas, mfreze komutanna, derhal balanmasn emrediyordu.
Zeynel avu eli aya bal halde gne altnda bekletilirken,
rine balandktan sonra yolculua karlyorlard. Ama yolcu luklar Iresi'nin biriiindeki derede son buluyordu. Ailenin sonu, "resi deresinde kan atmada, 47 haydut si
lahlaryla birlikte l olarak ele geirildi" eklinde mi geti resmi
raporlara bilmiyorum.
384
KURTARICISINI ARAYAN
PAA
Dersimliler, bunlardan bazlarn hi unutmad. General H seyin Alpdoan Dersim yangnnn kibriti olarak andd. Bazdan daha sonra kendi kelerine ekildi. Zaman yzlerini
lar "dnen iyi yrekli" gen subayn, "iyilik olsun" diye sy lediklerini harfiyen yerine getiriyor, para, altn cinsinden neleri
varsa ceplerine koyuyor, bellerine balyorlard.
dnla kavutu.
Gen subay, daha sonra da "ordunun en disiplinli subay"
385
olarak tannd. Orgenerallie ykseldi. Yllarca babakanlk ya pan Sleyman Demirel'in en gzde generallerinden biriydi.
Dersimlilerin unutamadklarndan Cevdet Sunay, Ofluydu. Birinci Dnya Sava srasnda, Osmanl'ya kar ayaklanan Araplar ve IngiHzlere kar Filistin Cephesi'nde savarken esir
dt. Babas, askeri imam olarak o blgedeydi.
Olay haber alnca, Ingilizlerie ilikiye geri. Sunay'n ei At
fet Sunay'm anlattna gre, elinde avucundaki kymetii eyas
Dnemin nl politikaclarndan ve rakibi Osman Blkba ona, "Teneke Paa" adn takmt. Paa, iktidara hazrlanrken 1964'te ld. Yerine, Trkiye'nin krk ylna damgasn vuran Sleyman Demirel geti. Gmpala, yllar sonra, 1962'de AP genel bakan olarak, bu kez sivil kyafetler iinde yeniden Dersim'deydi. Dersimlilerin, partisinin adayna oy vermesini istemeye gel miti. Geceyi orada geirdi. Onuruna verilen akam yemeinde Paa, Dersimlileri ok sev
Tunceli'den ayrlrken, uurlayclar arasnda bulunan Trkiye i Partisi (TP) l Bakan Kahraman Ayta'tan tekrar ricada bu
lundu: Benden Hdr Aa'ya selam syleyin...
Ayta, ona verdii sz tuttu. Tacim kyne gittiinde, Hdr Aa'ya Paa'nm selamn iletti. Bu arada, merakn gidermek iin,
Paa'y nereden tandn sordu. Hdr Aa'nn gzleri yaarmt.
387
Ona syle dedim Ali'ye. Seni ldrmeyeceiz, dedim. Biz katil deiliz. Ben, Sansa deresinde Ruslarla arptm. Onlardan
esir aldk, kimseyi ldrmedik. Ama siz susuz, gnahsz insan
ocuklar, onun ve yanndaki askerlerin elbiselerini, potinleri ni, silahlarn aldlar. Bir don ve gmlekle kaldlar.
Sonra dedim ki:
simli Binali Atik, sonras iin "o isim, kara ihaneti temsil ettii iin
388
Rayber, 1937'de 40-45 yalanndayd. Esmer, uzun boyluydu. Dahlar arasnda bir istisna olarak, o imancayd. Boynu kaln, deirmi gbei ne frlakt. Uzun boyu ve imanca cssesi bir araya gelince, heybetH grn "azamete" varyordu. Kara, gr, burnunun altm, st dudaklarn dolduran bykla
Giyim
kuamyla
da,
DersimHIer
Dersimlilere gre o, "mesleini icra" ederek ksa zamanda varla konmutu. Rayber, insan soyunun "aalk ura" sayd bir "meslei icra ediyor"du. Dersimlilerin "pis i" dedikleri u
ra, muhbirlik, kelle avclyd.
Anlarilanlar doruysa eer, duvarlarn boydan boya deiik motiflerle sslenmesi iin kk boya kullanlm, tam 40 bin adet
yumurta ak harcanmt.
389
Salonun duvarlarna, aa kabuklar ve kklerden elde edilen boyalara yumurta karrinlarak yaplan karmla at, geyik, cey
lan motifleri ve sava sahneleri ilenmiti.
rihimizdir. Atalarmz Trklerin Ergenekon dalarm delip, dii kurt nderliinde kp dnyaya yaylmasn anlatan tablonun bir
trl yaplamamasdr. Bunu yapacak kimseyi bulamadm. Onun
iin hayflanyor, zlyorum...
Rayber maaa balanmt. Bir sylentiye gre, ayda be bin lira maa alyordu. Bu para o dnemde, yalnz Dersim dalarn da deil, stanbul'da bile servet saylyordu. Milletvekillerinin
maa o kadar deildi.
Rayber, ruhunu almak iin da, bayr peinde kotuu Seid Rza'nn emei, ilgi ve himayesiyle bymt. Okuma ve yaz
may Seid'den renmiti.
390
Halbori topraklanndaki
Hazreti Ali'nin parmak kemii olduu iddia edikn emanetkrin de sakland Kei Kilisesi, her yl saysz kii tarafindan zi
yaret ediliyor, armaanlar braklyordu.
Fakat, inandnc olamamt. Bunun zerine "Inspektr" Pa a, yaz ortalarnda yaynlad bk bildiriyle Rayber'in Hozat'tan
kap "haydutlara katldm" ve Trk ordusuna kar savama
saflanna katlan airet adlarn tek tek duyuran komutan Alpdo an, ilk kez nemli bir g kanlm olduunu resmi bildiriyle
aklyor, bildiri uaklaria tm Dersim'e yadrlyordu.
Bunun bir oyun, amacn Rayber'i direniiler arasna katp on
resmi bildirinin inandncl krlyor, ama Seid Rza'nn abalan na ramen, baz direnii gruplarla bir araya gelmeyi baanyordu.
Nuri Dersimi, Rayber'in "savaa katlmas "m yle anlariyor:
"Rayber, bir ksm maiyetiyk ilk nce Bahtiyar airetiyle bklemiti. Rayber, bir Trk casusu olarak Krtkr arasna girmi-
391
ti. Krt kuvvetieri hakknda elde ettii bilgileri gn gnne Trklere aktard anlalyordu.
Rayber, amcas Seid Rza'ya haber gndererek, Trk hk metinin planlarn anladn, bu yzden nefret ettiini, onlara kar savaacam, elini pp kendisinden af dilemek istediini bildirdiinde, Seid Rza bu szlerine inanmadn bildirmiti.
Dierleri Seid Rza'nn szlerine ramen, Rayber'e inanm ve bat cephesinde savamak zere gelmesine raz olmutu.
Rayber, Alier'in ynetimindeki mntkada, amcazadelerinden olup, aldatmay baard Msto Sure'nin torunu Vankl Efen di'yi yanma alarak Trklere kar harbe balamn.
Savan arlk merkezi Seid Rza zerineydi. Sava planlarn Alier hazrlyordu. Bu nedenle General Alpdogan'n biricik ama c Alier'i yok etmekti. Amacna ulamak iin de Rayber'i on be gn savaa katmd. Kahpe ve kurnaz Rayber, Seid Rza'dan ba ka dier btn reislerin, hatta Alier'in bile gvenini kazanmt."
trlmt. Baz ordu birlikleri yava yava klaklara ekiliyordu. Artk tetikilere, muhbirlere ihtiya kalmamt. Gven vere
meyen "kullanlmlar" ise tasfiye ediliyordu.
Rayber, tedirgindi. Srann kullanlmlara geldiini duyuyor, gryordu. Kapsnn alnabilecei ihtimalinden huzursuzdu.
Huzuru General Alpdoan'a gitmekte aramt, sonunda. An latdanlara gre, General'e, intikamclarn varl yznden hu zurlu olmadn, batda uygun bir iftlik tedarik edilmesi halin
de gp gidebileceini sylemi, bu arada bann stnde dnenen herhangi bir tehlike olup olmadn dolayl yoldan konrol etmi, ald cevaplarla huzur bulup evine dnmt.
nk General, isteini memnuniyetle karlam, uygun bir yer kararlatnlnca haber verileceini bildirmi, birka gn sonra kap
snda askerleri grnce, "Paadan hayrl haber geldi" sevinciyle komutu.
392
Gelen askerkrin hal ve tavrlarnda, kuku emaresi yoktu. Ge neral, ad daha sonra Geyiksu diye deitirilen Dest nahiyesine
11
sim'in felaketine sebep olan hain Rayber, yapt hizmetlerin d l olarak Tetak'ta oluyla birlikte kuruna dizilmitir. Trkler,
Rayber'i kuruna dizdikten sonra, Peyami kyndeki evini igal ederek, Trk istihbaratndan alp biriktirdii binkrce liraya^ el
koymu, eine birok ikence yaptktan sonra srgn etmitir."
393
Btn bunlann yannda, "ekya ile kan atmada, silahlanyla biriikte l olarak ele geirilenlere" ilikin resmi istatistik ve
salkl rakamlar yoktu.
rk tepki gryoriard. nk, yerli olmu olanlara gre, onlar "birer yurt dman, hain", dahas kana susam karildi. ou
yerde, selam verme bir yana, parasyla alveri bile yaplamyor
du.
kalabalkm. insanlar havasz, darack vagonda, st ste yl halde, gnlerce a susuz, pis kokular iinde yolculuk etmiler. Balkesir'de trenden indirip bir kye gtrmler. Fakat ky ller bizimkileri istememiler. 'Defolup gidin' diye karlamlar.
394
^^
arka-
Srgnlerin nakli, ayr bir trajediydi. nsanlar, ilk alann sa va esirieri gibi urgan ve zincirierk birbirine baknarak, nce
toplama merkezlerinde toplanyor, sonra kafileler halinde en ya
kndaki tren istasyonuna naklediliyoriard.
395
Erzincan'da trene bindirip baya naklediyorlard. Onlan grmek iin istasyona gidiyorduk. Getirilenler, tren istasyonunun orakrda, balarn
insanlar, sr halinde, yk ve hayvan vagonlarna dolduruluyorlard. Vagonlarn penceresi, oturacak yeri, tuvaleti yok
tu. Hayvan tamada kullanlan vagonlard. O insanlar, o ka-
396
Cann ve ailesini kurtarma umuduyla sahip olduu btn varin "kurtarclara vermesini saymyoruz, ama ky, evi ya
bunlar yanlanna alyor" diyerek ykte hafif pahada ar maarn da ele geirildiinden sz ettiini biliyoruz.
Fakat, "gayri resmi tarih"in kaydettiine gre, pek ok k, "kaderi deimi" ve "varlkl hale gelmi" olarak dnd isyan
blgelerinden.
397
Dokuzuncu
Bol
"29.
SYAN"
Yine en byk hatamz, Krderi sadece susturmak iin aba harcamamzd. Srgnler, hapisler, dayak ve bask... Siyasi partiler, askerin basksn pek sevmemekle biriikte, gz
yumuyorlard. Zira kendilerinin hibir politikalan yoktu. Dev
398
* * *
Austos 1984 tarihinde Eruh ve emdinli'de ayn anda silah pat latmasndan sonra, Krtler bir kez daha ayaa kalkyor; bunu iz
ratan sorunlar bir kez daha gzard ediyor, Osmanhdan ben tek
rarlanan gekneksel sykm ve alkanlkla hareken, "i ve d
dmanlarn oyunu" diye nitelendiriyor, zm yine iddette
aryordu.
Ankara'nn bu dille konutuu srete, Ferit Mekn, Mehmet "te bugnlere, bu hatalar sonucunda geldik. Krderin istekkri- adam yerine konmak, insan muamelesi grmek, dayak ye
memek, kk drlmemek ve pastadan pay alabilmek. Kurt
sorunu, bizim dourduumuz ve imdi altndan kalkamayacak
duruma getirdiimiz bir sorundur."
Melen'in Krt sorununu "akndan kalkamayacak durum" ola rak niteledii bu dnemde Sleyman Demirel CumhurbakamydL
Demirel, PKK hareketini, "Cumhuriyet tarihnm 29. Kurt Isyam
dedii sa
399
Sava boyunca, Hitler Almanyasyla ilikilerini pekitirip ricarerini artran TC, yenilgi zerine Almanya'ya sava ilan etmi.
Amerikan (ABD) blokunun yannda yer almt.
ler de paylanna deni alyoriard. Krdere ilikin Kemalist polirika yeniden yrrle konuyor, silah toplama adyla kylere
basknlar dzenleniyor, aydnlar tutuklanyordu.
1960'daki askeri darbe, Krtler asndan, 1930'lann daha
400
Adn koruyabilmi ky isimleri Trkeletiriliyor, 1930'lardaki gibi "vatanda Trke konu" kampanyas alyor, Krte ko nuanlar aalanyor, kendisi de bk Krt olan darbenin askeri Hderi General Cemal Grsel, "Krt yok, hibir zaman olmamtr" tezini savunuyor, memleketi Erzurum'a yapt gezide, "size Krt
1961 Anayasas, ksmen de olsa demir perdeyi aralyor, bas kc sistemi yumuariyor, militer sisteme aykn dmemek kou
luyla sosyal hayata ilikin dncelerin ifadesiyle rgtienmeye
daha sempatiyle bakan Trkiye i Partisi'ne (TP) yneliyor, niversiteli genler, "Devrimci Dou Kltr Ocaklan"n kuru
yorlard.
1960'lann sonlannda, TlP'in emsiyesi altnda, Krtlere uygu lanan basklan knayan, demokratik hak isteklerini dik getiren
"Dou Mitingleri" dzenleniyordu. Baz aydnlar, cezay da gze alarak, ilk kez kitlelerin nnde Krte konumalar yapyoriard.
"Derin devlet" de denilen sistemin gizli ekirdei, sosyal uya
da yer alyor, Sleyman Demirel hkmeti, 1969 yl bahannda, "tehlikeyi bertaraf" etmek zere orduya "silah toplama" emri
veriyor, "Komando harekri" balatlyordu.
401
na bile reva grlmeyen ikenceler yaplyor, eski bakan, millet vekilleri dahil, "ele dmlere" pislik yediriliyordu.
402
narak Tapu ve Kadastro Meslek Lisesi'ni yanl renci olarak bi tirdi. Tapu Kadastro kurumunda alrken niversiteye balad.
calan, ilk genliinde Krt sorunuyla fazla ilgili deildi. Da
ha ok Trk sann dinci evrelerine yakn durmutu. Fakat, li se ikinci snftayken, Hulusi Turgut'un Irak Krdistan'nda ba
mszlk sava veren Krt lider Mustafa Barzani'yk yapt ve
1974 ylnda, Trk-Krt karm ve 5-6 kiiden oluan kk bir grupla ilk toplantsn yapyor, bu toplantda Krt tabannda r gtlenmeye ynelik alma konusunda kararlar alnyordu.
Ancak grubun bir ad yoktu. Uzun zaman da olmad. Grup,
403
Yava bir tempoyla byyen, snrl da olsa bir kitle taban edinen grup, drt yl sonra, 27 Kasm 1978 tarihinde, Diyarba kr'n FS kynde yaplan kongrede, "Partiya Karkeran Kurdis tan" (PKK) adyla partileip kurucular kurulunu, ynetim organ
nin demir penesine teslim edilmesini" emrediyordu. Muhalefet partileri, nce davranp nlem almad ve "ter
ristlere gereken ders verilmedii iin", Babakan Turgut zal'n istifasn istiyorlard. Babakan zal ise olay Trk sol hareketle
ri penceresinden grd iin nemsemiyor, bytlecek nitelik te olmadn sylyordu.
kanl
404
Oysa, PKK'nin dayand gerekler farklyd. Geride duygulan yarah bir kitk vard. PKK bu tabandan destek alyor, lojistik ih
c, gz ap kapanncaya kadar diye tabir edilebilecek ksa bk zaman diliminde katlanarak byyor, hareket ise bkka yl iin de. Cumhurbakan Sleyman Demirel'in deyimiyk "Cumhuri
yet tarihinin 29. Krt syan" haline geliyordu.
sayan cinayetler, tecavz, ikence, insanlarm kaybedilmesiyle; kylerin, dalarn, ormanlarn, ekinlerin, ba, bahe ve tarlalann
405
yaklmasyla, hayvan srlerinin yok edilmesiyle Krtler yayor du, ama "topyekn mcadele" ilan eden devlerin kayplan da b ykt. Mafya eteleri ve kiralk terikilerin de kullanlmak zo
runda kalnmas, ekonomik, siyasal ve sosyal hayat kabusa d
ntryordu.
yardm erevesinde TC'ye silah satyor, PKK'yi yasa d ilan ediyor, militaniann tutuklayarak, dolayl yoldan katk yapyor
rak yeni bir taktik uyguluyor, PKK lideri Abdullah calan' banndran Suriye'yi sava tehdidiyk hedef alarak, calan'n teslim
edilmesi isteniyordu.
n telaffuz ediyor; basn, askeri gler arasnda karlatrma yaptktan sonra, am'n ksa zamanda ele geirilebileceini yaz
yordu.
406
karar sahibi olmas gerektiini aklam olan calan adm adm izleniyordu. Rusya ise ar bir ekonomik kriz iindeydi. Amenka,
bu adan Rusya'nn yumuak karnn yakalayp tehdit ediyor yar
ns ve Ege sorunlar yznden yllardan beri, resmen dan edilme mi sava halindeydi. Amerika faktr burada da ortaya knca,
^^^Trkte'de, calan' destekleyen Krtlerden yzlercesi gzakna alnyor, bazlar meydan dayandan geiriliyor, lin manzara
..
> .
baskanna kar direndikten sonra, sonunda Ocalan'dan u^ey terk etmesini istiyordu. Amerika'nm basklar yznden Oc^
lan' kabul edecek lke de bulunamyordu. calan, talya dan
aynldktan sonra tekrar Yunanistan'a gidiyordu.
407
Bu aamada Trkiye, Yunanistan ve ABD arasnda yrtlen gizli pazarlklarda sonu alnyordu. Trkiye'nin, Ege'deki ada
larn silahlandnlmasndan vazgeme dahil, birok anlamazlk konusunda verdii tavizlerden sonra anlamaya vanlyordu.
Simitis bakanlndaki Yunanistan hkmeri, calan'a, "Amerika'nn basks yznden lkede tutamayacaklarn, g
venli bir lke aradklanm" sylyor ve bindirildii ua Ameri
nn bildiriyor ve bann aresine bakmasn istiyordu. calan'n gvenli bir yer bulununcaya kadar elilik konutunu terk etmeye
ceini bildirmesi zerine, eli kalabileceini sylyordu.
Elilik grevlikri, 15 ubat 1999 tarihinde, aranan gvenli l kenin bulunduunu, bu lkenin Hollanda olduunu bildiriyor,
uaa bindireceklerini syleyerek elilikten kanyor, darda
Krt liderin yakalanmas, Ankara'da zafer enlikleriyle kudanyor; sokaklarda davullar alnp gbek atlyor; binalara, yolla
ra bayraklar aslyordu.
408
mrah, Marmara Denizi'nde gzden uzak, yaklalmas yasak, mahkmlar ve siyasi idamlar adayd. 27 Mays 1960 darbesinden
sonra idama mahkm edilen Babakan Adnan Menderes ik iki ba kan Hasan Polatkan ve Fatin Rt Zorlu, gzden uzak bu adaya
gtrlp aslmlard.
isyanclar iin kullanacaklar sfatlan, deyimleri bir genelge hali ne getiriyordu. Genelgeye gre, "Krt" ve "Kurdistan" deyimkri asla kullanlmayacak, isyanclar iin "terrist", calan iinse
"terrist ba" ya da "bebek katili" denilecekti.
Medya, emre sadakatle uyuyordu...
409
balarndan 12 kii durumalar izleyecek, 12 avukat da savunma sn sdenebilecekri. Savata yaknlarn kaybedenlerle avukada-
ri "ydi. Devlet, misafirlerin rahan iin fedakrlktan kanmam, her trl hazrl yapmt. Yanp kalkma yerleri hazrlanm, ye meleri, imeleri iin de gazinolar, lokantalar organize edilmiri. Televizyon yaynlarnn aynntdan da ihmal edilmemi, kasa-
410
bann sahilinde zel bk platform ayrlmt. Televizyon kanallan, elinde skimle lm naralar atarak sokaklarda gsteri yapan-
lan, "Trk halknn duygulanmn temsilcisi" olarak ekrana geti riyor, bunlann, "yarglamayla zaman kaybetmeye gerek yok, he men asalm," szkrini yaynlyor, bando mzka ve davul zurna nnde gbek atanlann, "bu gnleri gsterdii iin Allah'a^
411
kez daha enlik alanna evriHyor, davullar, zurnalar, bandolar a lnyor, "devlet konuu" kalabalklar sokaklarda gbek atarak, he
nz aklanmam ve "bilinmeyen" karar kudamaya balyorlard.
Bundan sonraki srete, televizyon ve gazetelerde, "hibir za man gereklemeyecei" biline biline, sanki "Trke Trk propa
sehpas" niyetine kullanlarak, dallanna calan'n fotoraf ve makederi aslyordu. Mahkemenin onay karar aklandktan son
ra gstericiler, ellerinde idam ipiyle sokaklarda dolap sevin gs
412
413
KAYNAKLAR
Kitaplar
21-
Hareketleri ve Krt-Ermeni
likileri
24Kl Ali Hatralarn anlatyor
3- E. Kemgin Osmanl-Sefavi
Vasilyeva, M. A. Gasratyan, O. 1.
Jigalina Kurdistan Tarihi
Anlar
26- Lord Kinross Atatrk
14-
Yolundaki Engeli: Krt Sorunu 18- Albay Reat Halh Cumhuriyet Tarihinde Ayaklanmalar 19- Uur Mumcu Krt-lslam Ayaklanmas 20- Mehmet erif Frat Dou lleri ve
Varto Tarihi
414
Dergiler
4- Ayn Tarihi
5- Dava
6- Gerek
6- Cevat Oktay
7- Feyzullah Ko
8- Aydn Sara
Gazeteler
9- Dursun akrolu
10- M. Alada
11-ElifPolat
1- Radikal
2- Cumhuriyet
3- Kurum
4- Hakimiyeti Milliye
5- Hrriyet
Dier Kaynaklar
1- zel arivim
6- Milliyet 7- Ulus
8- Vatan
3- Resmi bildiriler
9- Tan
10- Dnya
4- Resmi raporlar
11- Demokrasi
415
SM
NDEKS
Abdullah Alpdoan Paa 338, 390 Abdullah calan 402, 404, 406
Abdullah Sadi 134
Abdurrahman Paa 36
267,268,269,270,273,275,278,
281,282,288,289,303,307,308,
348,352,356,360,370,382,390,
400 Atilla 24
Ahmet Emin Yalman 115 Ahmet zzet Paa 259 Ahmet Mithat Bey 89
Alaattin Frat 210 Ali Baban 165
Avni Doan 89
Aydn Sara 190
B
Babeuf 11
417
D
Dadinanl Temo 101
Damat Ferit Paa 62
Derikli llyas 89
Derikli Necim 89
Dijana Hesse Sori 237
Bitlisli Idris 32
Botan Miri Bedirhan 183
Boynukara Hdr Paa 257 Blent Ecevit 142
:Sl
Can zbey 412
Can Ycel 285 Cavit Ekin 166
Cebrail 297, 335, 336, 338 Cekdet Bey 213 Celal Bayar 340, 354, 355, 360 Cemal Bardak 279, 281 Cemal Grsel 240, 385, 401 Cemal Kutay 183
E-F
Ebul Hayca 26
Sleymanolu
Yusuf
418
Han Mahmut 41
G-H
Garipli izzet Bey 164
Hasenanl Halid Bey 63, 123, 214 Haydar Bey 274, 275, 320, 321
Helmut von Moltke 38
Hese Gene 315
Garo Sasuni 108, 220, 230, 237 General Alpdoan 295, 300, 302,
303, 392
General Moltke 52
1
Ibi Seyik Ali 315
ibrahim Arvasi 147 ibrahim Bey 344 ibrahim Paa 50, 218
419
99, 100, 101, 105, 117, 118, 119, 120, 121, 123, 127, 128, 158
Kasm (Ata) 47, 61, 66, 158
Kasm Frat 175
ihsan Sabri alayangil 306, 340 ikinci Abdlhamit 47 kinci Mahmut 37, 39 ismail Hakk Paa 44 ismail Mtak Bey 348
Kl Ali 141
Kr Halil Paa 263
Kr Hseyin Paa 50, 64, 68, 69, 79, 103, 216, 223, 235, 236 Ksenefon 23
91, 109, 112, 113, 114, 147, 188, 191, 198, 217, 225, 259, 261, 262, 278, 281, 282, 283, 249, 284,
L:M
Lazarev 22, 23, 24, 27, 38, 39, 49 Lord Kinross 139, 144, 149, 168
K
Kahraman Ayta 78, 261, 262, 263, 265, 324, 387 Kamer Aa
315
296,
297,
300,
301,
Mazhar
146, 163
Mfit
Kansu
133,
140,
4ZO
Mehmet Bayrak 70, 130, 356 Mehmet Emin Sever 60, 61, 68, 69,
73, 97, 98, 121
N-O
N. A. Halfin 43 N. Y. Marr 11 Nafiz Bey 133
Melle Hadi 38
Nakipzade Bekir 89
Melle afii
(Ball)
68,
102,
106,
116,117,178
Melle Yadin 116, 117
Nurullah Bey 41
Oktay Verel 312 Osman Blkba 387 Osman Nuri Paa 99, 118
121,
123,
127,
P-R-S-1.
Palulu Abdullah Sadi 133
4ZI
Rayber 252, 254, 291, 293, 315, 318, 322, 323, 324, 388, 390, 391,
392, 393 Reat Halh 62, 193
268, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 286, 291, 292, 293, 296,
297, 298, 299, 301, 302, 304, 306,
314,315,316,317,318,319,320,
321, 322, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 341, 344, 345, 346,
Saddam Hseyin 26
Sadiye Telhe 83 Said Bey 39
Salih
Paa
(Omurtak)
217,
227,
Seid
Hseyin
78,
79,
261,
262,
4Z2
eyx Abdrrahim Efendi 180 eyx Ahmedi Cani 179 eyx Bahaeddin Efendi 179 eyx Diyaeddin Efendi 180
eyh
Hasan
71,
155,
164,
184,
T-U
Taceddin 27, 237
Tahsin Ekinci 184 Talat 18, 51, 258
eyh Said 11, 12, 20, 22, 45, 50, 57, 61, 63, 64, 65, 66, 67, 69, 70,
71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79,
Tokiyanl Halit olu Kamil 164 Topal Osman 79, 269, 271, 272,
273, 274
186,188,189,190,195,198,208,
V-Y-Z
Vahdeddin 55, 269
216,218,226,276,350,402,411
eyh Selahaddin 178, 181, 226
Vasf Paa 25
4^3
Vasilyeva 23, 32 Yaar Kemal 240, 241 Yavuz Selim 30, 32, 33 Yetim Hseyin 297, 337 Yezdier 41, 42
Ylmaz Gney 216
Yusuf Ziya Bey 61, 63, 64, 66, 68, 77, 78, 79, 81, 87, 103, 105, 109,
130, 131, 157, 158, 320
Yusufanl Kamer 78, 297, 349, 350 Zeynel Altnta 382, 383, 384
Zilan Bey 237
Ziya Bey 259
4Z4
kitaplarndan bazlar ise unlar: Bize zgrlk Verdiler, Hanedan, Kurtarclar, Hayaletler Prensi. Bana Paya Deyin, Ylmaz Gney Elsanesi, Aslmlarn
Hikayesi. Islamkyl Sulu ve Bir Dnemin Trk Bykleri.