Vous êtes sur la page 1sur 428

KURT SYANLARI

Tedip ve Tenkil

>

<

\^'

I
1^

te. o

V>
'

:ip.-,.-4-jr.-v,'

AHMET

KAHRAMAN

EVRENSEL

BASIM
YAYIN

-vn^i;

^
EVRENSEL
BASIM YAYIN

AhmetKahraman

Krt

isyanlar
(Tedip ve Tenkil)

Doa Basn Yayn

Datm Ticaret Limited irketi Tariaba Bulvar Kamer Hatun Mah. Alhatun Sk. No: 27

Beyolu / stanbul
Tel: 0212 361 09 07 (pbx)
Faks: 0212 361 09 04

web: www.evrenselbasim.com e.posta: bilgi@evrenselbasim.com

Evrensel Basm Yayn - 237

Krt Tarihi ve Kltr Dizisi - 4

Krt syanlari
(Tedip ve Tenkil)

Ahmet Kahraman

Kapak Tasarm
Sava eki

Birinci Basm

Ekim 2003

kinci Basm
Eyll 2004

ISBN 975-6525-48-7

Bask

Ayhan Matbaas
lYzyl Mah. MaSil. S, CaJ. No: 47 Baclar 02I2.I29 01 65)

Krt

'

isyanlar
(Tedip ve Tenkil)

NDEKLER

nsz
birinci Blm

^^

TC resmi tarihi ve Krtler

15

Krtler ve isyanlar
ikinci Blm

22

Hizbe Azadiya Kurdistan ve Albay Halit Bey

...... 58

eyh Said Efendi


eyh Said ve Seid Rza
eyh Said halka karyor

69
76
81

Piran'da silah sesleri


Diyarbakr muhasaras ve isyanm kaderi

84
86

Trk basn isyan gizliyor

93

Bir ajann portresi


Yenilgi ve d destek dedikleri
Babakan, "ama Krtlktr" diyor

^^
.102
108

Okyar gidiyor, nn geliyor

112

eyh Said yakalanyor Binba Kasm anlatyor


NC BLM

H^ 123

Seid Abdlkadir ve davas Diyarbakr'daki zafer enlii istiklal Mahkemeleri

130 138 141

eyh Said davas


Toplu idam karan
idam treni ve yan yana 47 sehpa

1'*^
1^
165

Babalar, oullar ve torunlar

177

DRDNC BLM
Islahat plan ya da tedip ile tenkil Tanklar ve resmi belgeler Babam diri diri yaktlar Hayali isyanlar ve srgn yollan 186 191 198 203

BENC

BLM
212

Hoybun ve isyanclar

ibrahim Paa
Bildiri savalar

218
224

Ruslar ve Iran da savaa giriyor


Ate emberi Resmi tarih ve Yaar Kemal

228
233 238

Katliamc asker anlatyor

242

ALTINCI

BLM
249
250

Dersim srasn bekliyordu


Rzo

Osmanh'nn son dnemlerinde Dersim

256

Seid Rza erefine bando-mzka ve

"koun yiitler vatan imdadna..."


Erzincan'n kurtuluu ve Dersim Generali
Kogiri isyan ve Dersim

258
262
267

Seid Rza ve Dersim kskac

275

Tehlike anlar ve ismet Paa'nm raporu


Tunceli yasas, gbek havalar ve apkaya hcum . .

281
. 286

Mfreze kollar Dersim'i saryor


Kadna tecavz ve Seid Rza'nn yeniden k

. 289
293

Halbori gzeleri

297

yedinci blm

Bomba yamuru
Bombac Amazon Sabiha

303
307

Dersim dalan yanyor Alier ve Baytar Nuri


D destek ve Bese'nin lm Seid Rza bar grmelerine gidiyordu

312 319
325 328

Bir garip yarglama


infaz grevlisi alayangil anlatyor

332
340

Sehpadaki babalarla oullar sekizinci Blm

349

Dersimliler kurtulduk diye sevinirken

353

Kan sesi
lm kafilesinin 6 yandaki yolcusu Resmi sylem ve Plmrl Ele

357
360 365

General'in utanc Maaralarda lm

370 375

Bebekleri de yakarlar
Zeynel avu'un madalyas Kurtarcsn arayan Paa

380
382 385

Ad da yok olan tetiki Krm istatistikleri ve srgn


DOKUZUNCU BLM

388 393

29. isyan
KAYNAKLAR
ISIM indeksi

398
414
417

NSZ

Soyknm, srgn ve asimilasyon frtnalanyla savrulmalanna, yurtlarnn paralanp blnmesine ramen, varlklarn koruya

bilen Krtler, Ortadou'nun en eski halklarndan biridir. Blge nin yerlileri olarak, ayn zamanda, burada yaratlan kltrn mi

raslar, ama, Rus sosyal bilimci N. Y. Marr'n deyimiyle, "tarihin


vey evlatlan"dr.

Baka bir deyile Krtlerin tarihi, "anne ve babalarn kayp evlatlann, kardelerin birbirini arad bir tarih''tir...

Bu pencereden bakldnda Krtlerin tarihi, "var olma" m


cadelesi olarak kyor karmza. Bu mcadelenin yaratt so
runlar ve trajedilerin bir kanl harman...

Fakat, bu kitap, Krtlerin btn bir siyasal tarihi deildir. S


nrl kapsam iinde, kitabn byle bir iddias yok, olamaz da...

Kitap, arlkl olarak Kuzeyli Krtlerin, 20. yzyla sarkan


trajedik mcadelelerine genel baktr. 1980'lerin banda, altst edilmi, adeta sipari zerine, ma

sa banda yemden retilerek, TC tarihine serpilmi "siyasi amah idanlar" yazarken, gereklerin biryana, "rejim dorular"nn te yana savrulduunu grdm.

Aslm Krt liderlerle "Krt isyanlar"nn dosyasn, bu ne


denle daha derinliine bir bak iin ayrdm. rnein resmi tarihin rakamlandnld sayda Krt isyan

yok, hayali isyanlarn glgesinde, "tedip ile tenkil" vard. eyh


Said syannn gerekesi arptlm, "kendisi" olmaktan karl
mt.

eyh Said'in hikyesi ise artcyd.

Sokrates'ten Spartaks'e, Robespierre'den Babeuf e kadar,


pek ok kii, yenilmi olmasna ramen, davasna inanma ve s-

II

tne deni yapmann huzuru iinde, ba dik olarak celladn


nne yrmt.

eyh Said, lme yrrken, cellatlaryla akalayordu. Seid Rza trajedisinin dokusu ise ayryd. Resmi tarih, onun

sonunu noktalayan nedenlere "Dersim syan" diyordu. Ama,


gereklerin tarihinde isyan yoktu.

* * *

"Krt isyanlar" hakknda, bugne kadar, saysz makale, rpor


taj, aratrma yazs ve pek ok da kitap yaymland. Yazdklarna

karlk hayatnn yansm cezaevinde geirerek bedelini deyen s


mail Beiki, Mehmet Bayrak ve benzeri birka kalemi hari tutar sak, teki almalar birbirinin tekrar, benzeriydi.

Bir ynyle, "resmi tarihi" yaratanlar gzeten, muhafzlar


nn gr ve bakn pekitiren, ama ezilenleri bir kez daha mah

km eden, tek yanl, tek sesli, tek bakl almalard.

2001 ylnda Almanya'da yaymlanan, alt ay sonra ikinci bask


yapan bu kitapta, resmi tarih ve devlet raporlarndan alntnn ya

nnda, "altta kalanlarn" sesine de yer verilerek, tek yanllk ve tek


pencereden bak as ald. Bu kitab, farkl klan zellik buydu.

zel aratrma ve tanklardan edindiim bilgilerin dnda,


elbette pek ok kaynaktan da yararlandm. Ama alnt yaparken,

bilimsel formlasyon adna, sayfa altlarn, blm sonlarn "dip


notlar" ormanna dntrerek okura eziyet edip, glk kar maktan zellikle kandm. Okura kolaylk olsun diye btn ki taplarmn genel tarz olan ve ada pek ok yazarn da tercihi

olan "rportaj" tekniini kullandm. Bu teknikle kaynaklar met


nin iinde vurgulayp, btnlk iinde eriterek iledim...

Kitabn ilk basklarn okuyanlardan, "iine duygu sinmi" di yenler kt. Baka bir deyile "duygusal" bulanlar...

Ama ben ne yapaym ki, yazarn ta duyarszlnda olmas mmkn deildir. Ayrca, olay ve durumlarn kendisi batan baa

iz

birer ac nehriyse, bu yazarn kusuru deildir. Ben yaratmadm aclar. Sadece olanlar aktardm.

stanbul basks iin kitab gzden geireyim derken, tekrar


yazlmasa bile, ilk ierie bal kalnmak kouluyla yeniden gz den geirilip dzeltmeler, ekler yapld.

Tanklna bavurduum baz kiiler, kendilerinin ve ailele

rinin gvenlii iin adlarnn aklanmasn istemiyorlard. n


san hayatna saygm nedeniyle, "resmi tarihin maskn aralar ken", korku emberindekilerin isteine uymay, yazarlk devi ve
insanlk grevi saydm.

"On sze", bir "son sz" ekleyecek olursak eer, bu kitap, bir
halkn ektii aclar, yzbinlerce kilometre karelik alana yaylm kan golleriyle, insanlk yangnlar btn deildir.

Sadece, btnn alglanp, anlalmas iin somut olaylar ve tarihe tanklk edenlerin ayrntl anlatmlaryla rneklenmitir,
kitap...

Yazar asndan da ama, ana tankln gereini yerine ge


tirmek ve insanln evrensel vicdanna kar borcunu demek ten ibarettir. Baka bir amac yoktur. . .
Ahmet Kahraman
Hamburg

Haziran 2003,

13

BRNC

B LM

TC RESM TARH VE KRTLER


Genel bir sylemle, btn uluslarn resmi tarihi, "abartlarla"
doludur. TC tarihi ise "masa ba retim tarz"nn koku ile ses lerini yaya yaya karmza kyordu.
Mitos haline getirilen kiilerin savunmas niteliindeki metin

lerde, Trk propagandasnn fokurdamalar arasnda, gerekler


eriyor, baka kimlik ve ekil alyor, bazen "masa bandaki keif ve icatlar"n glgesinde, yaanmlklarn knntdan bile seilemi-

yordu. Kimi resmi tarihiler, beyzadeden sipari alan kundurac yakla myla tarih retiyorlard. Onlar iin gereklerin dinamiinde, "elalem ne der?" kaygs yok, "siparii veren mteriyi memnun etmek" vard.
TC'nin en saygn tarihilerinden biri, hl Sultan Mehmet'in tek nelerini karadan kaydrarak bir koydan tekine aktaryordu. Gerekleri ters yz eden "kaif tarihiler", 1920'lerden sonra masa ba bulularn, snr tanmaz boyutlara vardryorlard. in masal ve efsaneleri, Trk tarihinin "balangc", Trkler ise

evrensel uygarln tek yaratcs oluyordu. Atei, buday kefe


den, hayvanlar evcilletiren, kad, yazy bulan Trklerdi. Zaten, yeryzndeki halklarn ou da Trklerin soyundand. Amerika'nn yerlileri olan Kzlderililer, Macarlar, ilk uygarln

yaratclarndan Smerler, Asurlar, Etiler, daha sonra tarih sah nesine kan Seluklular, Osmanllar bile "Trk"t. Resmi tarihilere gre, Seluklular ve Osmanllar, neresi olduu kimse tarafndan bilinmeyen "Orta Asya"da, varlk iinde yaar ken, yine hangi tarihte meydana geldii mehul, bir "kuraklk ve kthk"tan yurtlarn terk eden Trklerin soyundand. Okul kitapla rnda, Trklerin Orta Asya'dan kp, kafileler halinde yeryzne

15

dalp medeniyet klan samas, oklarla gsteriliyordu. Fakat, yaydklar medeniyetin ierii, nitelii her nedense aklanmyordu.

Afgancann "Petun" diliyle konuan Osmanllar, gerek hayat

larnda o kadar Trk't ki, "Trk" sznden bile holanmyor, kendilerine "Trk" diyenleri, hakarette bulunmu kabul ediyor,
Trkleri eiklerinden ieri sokmuyor, askerlikte, sivil brokraside

yer vermiyor, aalamak istediklerine "Trk" diyorlard. Osmanllar meydana getiren 300 adrlk airetin Afganis
tan'dan g nedeni, "kuraklk ile ktlk" deil, olsa olsa kabileler aras atma olabilirdi. Nedeni ne olursa olsun, Afganistan da

larndan koptuktan sonra, tpk daha nce ayn corafyadan yo la kan Seluklular gibi Hazar Denizinin kuzeyinden Bizans l
kesine geliyor, obanlk ve askeri hizmete karlk bugnk St yresine yerleiyor, burada Osmanl devletini kuruyorlard. Orijini ne olursa olsun, Osmanl devleti, etnik homojenitesi

bulunmayan, ok halkl bir imparatorluktu. Altnda farkl dil ve dinleri barndran bir kabuk, at yapyd.

imparatorluk, hrpalana hrpalana 1800'lerde iyice yorgun dm, an gelimelerine ayak uyduramad iin geri kalm t. Halklarn ayrma, bamszlama istemiyle balattklar is yanlarn dipten gelen dalgalaryla sarslyor, gr ate zerinde
kaynayan bulgur kazannn fokur fokur yzeyini andryordu. Kabuk ynetim, kl zoruyla halklar bir arada tutmaya, top

lumsal fokurdamann nne gemeye alyor, isyanclarn st ne, yanklar gnmze kadar gelen terrle yryordu. Mora ya rmadasnda krm yapyor, ayn kym Bulgaristan ve Bosna ile
Srbistan'da tekrarlyor, Krdistan'a ard arkas kesilmeyen "te

dip ile tenkil" seferleri dzenliyordu. Huzuru klcn keskin a


znda arayanlar, tam "huzur buldum" dedikleri srada Arabistan
ayaklanyordu.

Saray ynetimini akna eviren isyanlarn hzn koruduu

bir srada Birinci Dnya Sava patlak veriyordu. ngiltere, Fran


sa ve daha sonra da Almanya'nn himayesinde ayakta kalan im paratorluk paralar zerinde, 24 ayr devlet kuruluyordu. Trki ye Cumhuriyeti (TC), galip devletler tarafndan kurdurulan bu
devletlerden bir tanesiydi. Trkiye Cumhuriyetine (TC) kadar, yeryz haritasnda, "Tr kiye" adn tayan bir toprak paras yoktu, olmamt. TC'nin, s tnde ina edildii topraklarn tarihsel ad, Anadolu, Trakya ve Krdistan'd.

TC'nin kurucular, imparatorluun sonunu hazrlayan ittihat


ve Terakki Partisi okulunun mezunlar ya da kadro adamlaryd. Kuruculardan her biri, farkl kk ve kkenden, imparatorluun

ayr parasndan geliyordu. Ama, kendilerini ittihatlarn "Trk


lk" ideolojisinin mirass olarak gryor ve Trkiye Cumhuri
yetini bu temel zerinde ina ediyorlard. Yeni ideolojiye uygun tarih tezleri ise bu srete gelitiriliyor,

icat ve keiflerle tarih retiliyor, kkleriyle bu topraklara ait olan halklar, aniden buharlam, havaya karp yok olmu saylyor
du. Bu bak asyla, "tek rk" ideolojisi egemen klnyor, Osman

l ailesi dahil btn Mslman halklar "Trk", zorunlu resmi dil


de Trke oluyordu.

Oysa, resmi Trk tarihiler bile, "buharlamay" yadrgyor,

insanlarn "topyekn Trk" olmadn sylyorlard. Bunlar dan Prof. Dr. Halil inalck, 10 Austos 1995 tarihli "Yeni Yz yl" gazetesinde yaynlanan rportajda, birok halk "Trk" yap makla birlikte, Trkiye Gumhuriyed'ni oluturan mozaii yle
aklyordu:
"Trkiye bir gmenler memleketidir. Son yzyl iinde, ken dini Osmanl Trk kltrne bal hisseden insanlar. Krml Trk, Tatar, Kafkasl Trk, erkez, Abaza, Grc, Balkanl Trk, Arnavut, Bosnal, Pomak, Giritli Mslman Trk, yz binlerce insan ana vatana gelip snmlard. Amerika milledni

17

meydana getiren gmenlere bir bakma benzetilebilir. Fakat onlardan farkl olarak be yz yl imparatorluk iinde yaam,
kaynam insanlardr."

Yine resmi tarihe gre, ingiltere, Fransa, Rusya ve italya'dan


oluan "emperyalist bat ittifak", 1914 ylnda durup dururken Osmanl devletine saldrm, imparatorluk topraklarm igal edip
paralamt.

Oysa, "emperyal" niyetle saldrp sava ilan eden Osmanl dev


letiydi.

Biraz daha geriden alrsak, 1908 ylnda, bir darbeyle ikddan

ele geirip Sultan Abdlhamit'i deviren, yerine oturttuklar Sultan da, "ad var, kendisi yok" hale getiren Itdhat ve Terakki Cemiyed'nin (Partisi) l diktatr (Triumvira), Talat, Enver ve Cemal Paa'lar, Sultan'dan habersiz, 5 milyon ingiliz altn karlnda, Almanya ile anlam, Osmanl ordusunu "kiralk asker" misali dnya sava cephesine srm, iki Alman sava gemisi Goeben ve

Breslau'ya da Osmanl bayra ektirip, Fransa ve ingiltere'nin


mttefii Rusya'nn kylarn topa tutmu, sava ilan etmiti.

Resmi tarih, bunlar atlayarak "yok" saymyor ama iki Al man sava gemisinin, Enver Paa'nm emriyle toplarn ateledii ni de inkr ediyordu. Enver Paa'nm Alman komutana yazd emirname ortada olduu halde, Almanlar "korsan" yerine koyu

yorlard. Resmi tarihilere gre. Almanlar, "habersizce" gemile


rine Osmanl bayra kondurup Rus kylarn bombalamlard.

Btn bunlarn altndaki "emperyal" niyet de uydu: Itdhat ve Terakki adyla Sultanln iktidarn ele geirmi rk lk, Alman imparatorluunun yannda yer almakla genileme ha
yallerini gerekletirecekti. Bu amala, 120 bin kiilik bir orduyu yazlk elbise, yrtk postalla Rusya cephesine srm, Sarkam'a

ymt. Ordu, "ileri" komutuyla hamle edecek, Rus topraklarn da ilerleyerek "anayurt" Orta Asya'y "fethedecek" ve bu toprak lar zerinde, "Byk Turan Trk imparatorluu" kuracakt. Fakat, istanbul'da kurulan hayaller Sarkam dalarnda bo-

zuluyor, 120 bin kiilik ordu yerinden kmldayamadan kar, k,


bit ve salgn hastala teslim oluyor, 90 bin asker donarak, has
talktan krlarak saf d kalyordu.

Engelsiz kalan Rus ordular, bundan sonra ellerini kollarn


sallaya sallaya Krdistan'a girip diledikleri kadar ilerliyordu.

Yenilgilerin "zafer" eklinde gsterilmesi resmi tarihin bir di er sayfasyd. 1915 ylnda, anakkale boaznda yaanan sava,
arpc bir rnekti, ingiltere'ye kar verilen savata. Alman Mare

ali Liman von Sarders Osmanl ordusuna komuta ediyordu. Ma realin sava taktii basitti: Elinin altndaki asker kalabaln,
toplu halde dman mevzilerine saldrtyor, vurulan dyor, sa kalan varsa, "zafer" kazanm oluyordu... Mareal, Filistin cephesinde uygulad bu sava taktiini a

nakkale boaznda da tekrarlyor ve boazn yamalar 250 bin as

kere mezar olduktan sonra ingiltere donanmas istanbul'a ilerliyor


du. Kimi Cumhuriyetiler de savata yer aldklar iin mi, bilinmez,

bu yenilginin yl dnmleri, "anl zafer" enlikleriyle kudanyordu.

"Zafer" kutlamalar srasnda, ingiltere donanmasnn anakka le boazn geip istanbul limannda demirleyerek ehri igal ettii
sylenmiyordu.

Resmi tarihin, Trkiye Cumhuriyeti'nin (TC) kuruluuna ilikin


sayfalar da bir tuhaft. Kurulu, "yedi dvele kar verilen savatan sonra" diye anlatlyordu. Oysa, "yedi dvelle sava" yoktu; sade

ce geride kalm ve mttefikleri Fransa, ingiltere ile italya tarafn dan terk edilen Yunan birliklerini kovalamak ve yer yer atmala
ra girmek vard.

Cumhuriyet tarihinin "i isyanlar" sayfas da, gereklerin di


linden uzakt. rnein, 1930 ylnda meydana gelmi bir "Mene

men Isyan"ndan sz ediliyordu. Biliyoruz ki, "isyann" teki

ad, halkn, taraftarlarnn katld ayaklanmadr. Menemen'de


ise byle bir ayaklanma olmam, ryas bile grlmemiti.

19

1930 baharnn "ba budama" zamannda, bir sabah, budama

ii arayan be esrarke kasabaya gelmi, kafalar dumanl bir halde


kahvede dini konumalar yapp, naralar atan esrarkeler kendileri ni tutuklamaya gelen askeri birliin bandaki temeni ldrp ba n kesmilerdi. Menemenliler, kasabada kimsenin tanmad be kafadarn yaptklarm tiyatro sahnesi gibi uzaktan seyretmiti. Fakat, Ankara olay "isyan" olarak adlandryor, olup biten

lerden habersiz muhalifleri, ta istanbul'dan, Sarkam'tan Meneme'e getirip idam ediyordu.

Gereklerin bylesine trpanland sistemin tarihinde, tarihin oluumundan beri kendi yurtlarnda yaayan ve blgenin en eski

halk Krtlerin tarihteki yerini almasn, onlara ilikin olaylarla


durumlarn doru, gereklere uygun biimde not edilmesini bek lemek, herhalde safdillik olurdu.
1925 ylnda yrrle giren "ark Islahat Plan" ile Krtle

rin dili, kltr yasaklanyor, varlklar inkr ediliyor, onlara,


"sen, hi olmadn" denilerek, "Trk" kimlii boyunlarndan

aa aslyordu, ismail Beiki'nin deyimiyle Krt corafyas,


artk "smrge bile deil, alt smrge" oluyordu. Krtler resmen "yok"tu. "Var" olduklarn sylemek sutu. Ama resmen "olmayan" Krtlerin isyanlar "var"d. 1921-40

yllar arasnda, "Krt isyanlar"nn bastrlmas amacyla, bir birine bal, birbirini tamamlayan saysz "tedip ve tenkil hare
kt" tazelendi.

Bunlarn tm, neredeyse "Krtlerin iyilii iin"di. Onlar "medeniletirmek", i ile d etkilenmelerden arndrmak iin... "Tedip" ve "tenkil" Arapa deyimlerdir. Osmanl dnemin de, Krtler zerine dzenlenen "yok etme ve bastrma" seferle

ri bu deyimlerle adlandrlyordu. Cumhuriyetiler, "miras" gi bi kabullenip kullandlar.


Trk Dil Kurumu'nun szlne gre Tedip, mek, terbiye etmek, uslandrmak" demektir. "yola getir

"Tenkir'in szlk anlam ise yle aklanyor:

"Kamuya zararl kii ya da topluluu, bakasna korku ve


ibret verecek biimde cezalandrma, ortadan kaldrma."

"Krt yok" TC'nin birinci snf vatandalar vard.

12 Eyll darbesini yapan generaller, basit yoldan giderek Krderin hi olmadn, "birinci snf vatandalar"nn Trk ol
duunu kantlyorlard. Generaller rejiminin "kefine" gre, es

ki zamanlarn birinde, (zaman kendileri de bilmiyorlard) kar


zerinde yryen Trklerden bazlar, ayaklarndan kan "kart, kurt" sesine kulak verip, "kart, kurt" anlamnda, kendilerine

"Krt" demilerdi. Bu kan ve tanmlama yanlt. Trk d


manlarnn uydurduu gibi "Krt" diye bir halk var olmamt.

"Var olduklarn" sylemek yaland, TC'yi blme abasyd. nk, "ne mudu Trkm diyene" diyen herkes, TC'de Trk't. Zaten, kimi "kart kurtular" da, rahadkla bu szleri
baryor ve huzur iinde yaayp gidiyorlard... Fakat, dnya "Trk dmanlaryla doluydu. TC, frdolay

dmanlarla evriliydi. Trkleri kskandklar, dnyadaki g l mevkilere kmasn istemedikleri iin "Trk olu Trk" olan ve "kart kurt" sesine kanm saf vatandalar, "sen asln
da Kurtsun" diye kandryor, "ada medeniyeti yakalam

Trk devletine kar kkrtyorlar"d.

Btn kkrtmalarna ramen, Trk devleti, bu vatandala

rn efkade barna basyor, medeniyetin btn nimetlerinden


yararlanmalar iin alyor, o arada aralarna szm "vatan

haini terrisderle mcadele ediyor"du. Her ey gibi bu da, on


larn iyilii iindi.

Resmi

syleme

baklrsa,

"hibir

sorunlan

bulunmayan"

Krder, "spor olsun", ya da rahat ve huzurdan bktklar iin evleri, kyleri yok olsun, evlatlar krlsn diye ikide bir isyan
ediyorlard.

1920'lerden, 1940'a kadar, hemen hemen her baharda, "ol


mayan" Krtlerin "isyanlarn bastrma" gerekesiyle, Osman l'dan miras zerine "tedip ve tenkil" seferleri dzenlendi. Resmi tarih isyanlar, "1, 2, 3... 10... 20... 28" diye sralyor, sayy, 1984 ylnda Partiya Karkeran Kurdistan (PKK) ncl

ndeki hareketle "29" rakamna ulatryordu.


Halbuki, gereklerin tarihi, bu saylan dorulamyor, tekzip

ediyordu. Numaralandrlan

"isyanlarn"

izini srp, analizci

bir gzle deerlendirebilenler, bunlarn byk bir blmnn


"hayali" saylar olduunu gryordu. "Tedip ve tenkiP'in krm ile kan sesi arasnda, "ka kur

tulu" sananlarla kovalayanlar arasnda zaman zaman yaanan


atmalar "isyan" ise bu rakamlar doru olabilirdi. Onun dn
da isyan yoktu.

Halk isyanndan sz edebilmek iin planl programl rgt lenme ve rgtl eylem gerekiyordu. Bilimsel bir ayla bakld

nda, saylar dzmece kalyor, ancak yarm yamalak isyanm


varlndan sz edilebiliniyordu. Bunlar, eyh Said'in adyla z deleen 1925 olaylar, Ar direnii ve PKK hareketiydi. Geride

kalan 25 "isyan", kat zerinde tersine evrilmi "tedip ve tenkiP'di.

rnein, tarihin en kanl sayfalarndan biri olan "Dersim


olaylar" resmi tarihte "isyan"d. Oysa, ayn tarihin sayfalarn

dikkadice kartranlar, "Dersim isyan yok, tedip ile tenkil var"


gereiyle karlayordu.

KRTLER VE SYANLARI
Evrensel tarih, Krtlerin kklerini ve insanlk sahnesine k
dnemlerini milattan binlerce yl ncesine dayandryor. Rus ta

rihi M. S. Lazarev; "Krderin etnik atalar olarak kabul edilen

halklar, zellikle 3-4. bin yllarn sonlarnda. n Asya'da tarih


sahnesine kmlardr. Bunlar Hurriler, Lulubeler, Kassiler, Karduklar ve teki baz boylardr" diye yazyor.

Yazara gre, "Kurd" ad bu dnemde ortaya kmt.


Lazarev, yle diyor:

"M.. 1. bin yln ortalarndan itibaren, Krtlerin dolaysz atalarndan sz edebiliyoruz. Krt etnik sentezinin ilk kayna.

Kuzey Mezopotamya'da, yani ada Krdistan'n tam merke

zinde bulunmaktadr. Krderin etnik sentez srecinin kesin ola rak saptand kadim balang merkezini de iine alan bu bl
ge, dnya uygarlnn en kadim merkezlerinin filizlendii top

raklardr. 8 bin yl nce, varln 600 yl srdren Halaf klt


r, bu topraklar (ada Krdistan'n Suriye'de kalan toprakla r) zerinde ortaya kmtr. Halaf kltrnn yerini daha son
ra Ubeyd kltr almtr."

Mezopotamya corafyasn gezen Yunanh komutan Ksenefon


da, M.. 5. yzylda yazd Anabasis adndaki kitabnda Krt
lerin varlndan, yaama biimlerinden sz etmektedir.

Bu saptama ve hak teslimine gre, Krtler saysz soykrma,

"tehcir" (toplu srgn) ve savrulmalara ramen, direnerek, etnik yzn, yapsn koruyup, eski alardan gnmze akm nadir
halklardan biriydi.

Baka bir anlatmla, Ortadou'nun "otokton" (yerii) halklanndan balcas, yurtlannn, dalar kadar "bnge" (doal derin liklerinde), kendi topraklarnda hayat bulan bir halkt.

Krtlere ilikin bilgiler, daha ok Arap ve Pers kaynaklaryla ve yazadarnn kalemlerinden gnmze gelebilmitir. Rus tarih i E. I. Vasilyeva'ya gre, Kurdistan ad olduka ge dnemlerde
ortaya kmtr.

Iran kaynaklarna gre Kurdistan ad, ilk kez Seluklu Sulta


n Sencer zamannda kullanld.

Batl tarihiler ise Krderi, yalnz Bat Asya'da deil, dnya

da kendi etnik yzn koruyabilmi nadir halklardan biri olarak belirliyorlar. Batl kaynaklar; i ie yaadklan, komuluk ettik leri birok etnik varik, soykrmlar, srgn ve asimilasyonlar so
nucu eriyip yok olduklar halde, "devletsiz halk" Krtlerin, ev

rilmi, kuatlm hallerine, yok edici darbelere ramen, etnik ya


plarn koruyabilmelerini mucizevi baar olarak niteliyorlar.

23

Lazarev'e gre Krder, sahip olduklar doal koullar (cora-

fik yap) ve ulusal sentez sayesinde, yzyllara yaylm kesintisiz


sava ile soykrmlardan korunarak geliyorlard. Airetsel ve g

l aile balar, ortak dil, kltr ve drt bucakta paylalan yaa


ma biimleri, onlar koruyan bir baka etmendi.

Kendi kltr ve medeniyetlerini de yaratan Krtler, Islamiyetten nce Zerdt dinine inanyor, hayat var eden aydnl, ay,
gnei kutsal biliyorlard.

Mslmanl kabul etmelerine ramen, Krtlerin baz kesimle rinde, aydnln kutsiyeti, 2000'lerde de hl srmekte, yaamak
tayd. Gne, ay ve aydnlk zerinde yemin edilen kutsallkt...

Krder, Islamiyeti gnll olarak kabul etmediler. Msl


manl, ayn zamanda Arap egemenliini kabul, ona biat ve tes
limiyet olarak algladklar iin direndiler. Araplar, dini yayma ad altnda snrlarna dayannca, kllar

ekiliyor, yzydlara yaylan savalar balyordu. Bu savalarda Kurdistan ehir ve eyalederi byk zarar grd. 642 ylndaki Ne-

havend sava ve onu izleyen Musul, Tikrit ve Cezire direnileri,


Araplar geriletmitir. V. P. Nikitin, arezor savan Krt tarihinin
en nemli olay olarak nitelendiriyor. Uzun muhasaradan sonra, orezor ehri ele geiriliyor, fakat

Krtler, Halifenin ynetimini kabullenmiyor, isyanlar birbirini

izliyordu. Cafer Faracis'in liderliindeki isyanc Musul Krderi


835 ylnda Azerbaycan ile Ermenistan arasnda kalan toprakla rn byk bir blmn ele geiriyor, Dasin dalarnda Halife
nin ordularn bozguna uratyorlard.

Avrupallar, Atilla dahil doudan gelen barbarlara, daha son

ra da genel olarak Mslmanlara "Trk" diyorlard. Araplar ise


kuzeyden gelen Mslman gmenlere "Trk" adnr veriyorlar
d. O nedenle Seluklulara da "Trk" diyorlard.

2-4

Araplar, Seluklular "Hassa Ordusu", gnmzn deyimiyle


bir tr "kiralk asker" niyetine kullanyordu. Krtlerle savata ye tersiz kalnca, Seluklulardan oluan "Hassa Ordusu"nu ne sr

dler. Seluklular acmaszhklanyla tannyorlard. Vasf adnda


ki Seluklu komutan daha da acmaszd. Vasf Paa, ihtiyar, o

cuk, kadn ayrm yapmadan nne kan Krtleri kltan gei


rerek Isfahan, Cebel ve Fars'ta yenilgiye uratt.

Ama bu yenilgi Arap-Krt savalarnn sonuncusu olmuyor,

kanl bouma yzyllara yaylyor, 10 ve 11. yzyllara sarkyor, btn abalara ramen Krtlerin Araplamas akim kalyor, ama Seluklu aknlar ve kanl basklar devam ediyordu.

Ta ki, Krt Usf e Selahaddin e Eyyub (Eyb'n olu Yusuf


Selahaddin, Arapa deyimle Selahaddini Eyyubi) btn Msl
manlarn Sultan olana kadar...

Yusuf Selahaddin, Islamiyetin iktidarn ele geirince, Krder

rahat bir nefes alyordu. Fakat, ayn Krtler, bu gc ulusal


amalar iin kullanamyor, "mmeti kalplarn iinde" kalyor

lard. Rus Krdolog V. P. Nikitin'in deyimiyle Krtler, "Selahaddin'in salad imkanlar, uluslama yolunda kullanmay kanyor"lard.

Yusuf Selahaddin'in kkleri, Trkede, "beenilen", ya da


"hayran kalnan" anlamna gelen "Hsne Keyf"liydi. "Hns Keyf" diye de telaffuz edilen isim, daha sonra TC tarafndan de
itiriliyor, "Hasankeyf" yaplyordu.

Selahaddin, varlkl, bilim ve kltrel alanla tannm bir aile

den geliyordu. Nitekim, kendisi de islam alemine Sultan olduk


tan sonra, kltr ve bilime byk nem vermi, evresine dne

min bilginlerini toplam, daha sonra Moollar tarafndan yak


lp yklacak olan dnyann en zengin ktphanesini kurmutu.
Ailesi, koyun srleriyle, yaz aylarnda ta Erivan ve Dovin yaylalarna kadar giden, Revandi (Ravadi) airetindendi. Revan-

di, Krdistan'n en gl airetlerinden biri olan Hazbanilere


mensuptu.

Selahaddin'in amcas erkux (Da Aslan), byk bir askeri komutan, babas Eyub ise Saddam Hseyin'in de doum yeri
olan Tikrit'in valisiydi. Selahaddin Tikrit'te dodu. Selahaddin ok zeki, atak ve akllyd. ok iyi bir renim grmt. Krtlerin de yer ald Arap ordularna komuta edi yordu. 1169 ylnda, Arap dnyasna hkmdar oldu. Krtler asndan iktidarna baktmzda, onlar esirgeyip

koruduunu, Seluklularn basksna son verdiini, ama "ulusal

cl"

da yadsdn gryoruz.

Selahaddin'in imparatorluu

Krt devleti deildi.

Bu dnemde, "mmetiliin evrensel" alm, btn deerlerin


nnde duruyordu. Nitekim, Avrupa da, ekonomik ve siyasal

amalarn "din mihveri" etrafnda birletirmi, tmyle ekonomik, siyasal boyutlu olan Ortadou hamlesini, "Hala" kamufle etmiti. Verimli topraklarn ele geirilmesini amalayan birleik Avrupa ta
arruzlarna din rtsn ekmi, "Hal Seferleri" adn vermiti.
Kavmiyet yerine din savalarnn verildii byle bir atmosfer

de, Krtlk bilincinin ste kmas, dnemin n genel rgsne


aykryd.

Sultan Selahaddin'in komuta ettii ordular karmayd. Araplar dan, Krt ve Seluklulardan oluuyordu. Komutan Selahaddin, bu ordularla Msr'a girip Kahire'yi bakent yapyor. Hal ordu larn Suriye'den Filistin ve kutsal Kuds'ten skp atyor, kadim

ehir am' ikinci merkez yapyordu. Adaleti, hak ve hukuk gze

ten tutumuyla islam dnyasnn tartmasz lideri oluyordu.


Sava ortamna ramen, "Aslan Yrekli Richard" diye bili

nen ingiltere Kral Richard bata olmak zere, Hal komutanla


r yenildikleri bu karizmatik lideri derin bir sayg ve hayranlkla anyorlard. Richard'la olan ilikileri, baz ayrntlarn eklenme
siyle film konusu oluyor, batl yazarlar, hakknda saysz maka le ve pek ok kitap yazyorlard. Eyyubi imparatorluu Krt deildi ama, ok sayda Krt, aske

ri ve sivil organlarm st dzeyinde grevler almt. Selahaddin de, en sekin ordusunu Krtlerden oluturmutu. Hakkari Krtlerinden olan Ebul Hayca, Hahlara kar Akka kalesini savunmu, da ha sonra Kuds valisi ve Eyyubi ordularnn bakomutan olmutu.

26

Selahaddin ve Eyyub ailesinin ad, Krder iin bir onurlan mayd. Yzyllar sonra bile, aile kklerinden gelmek bir yana,

Eyyubilerle ilikide bulunmu, emrinde alm, onlara hizmet


etmilerin kknden geldiini sylemek bile Krder iin gurur
lanma payyd.

18. yzyldaki Kilis valileri, dedelerinin Eyyubilere hizmet et

mi Mand'n soyundan geldiini sylemekle vnyorlard. O


dnemin irvan valileri de, dedelerinin Eyyubilerin vezirleri so yundan geldiini syleyerek kvanlanyordu. Gnmz dnyasnda da Selahaddin'in soyundan olmak

onurlanmayd. Musa Anter'in yazdna gre, Hasankeyf'den

Trabzon'a srgn edilmi aileden olan air ve ressam Bedri Rah


mi Eyyubolu'nun babas, Selahaddin'in soyundan geldikleri iin "Eyubolu"nu soyad olarak aldklarn sylyordu.

Selahaddini Eyyubi'den sonra, Seluklularn Krtler zerindeki

basks artyordu. Uzun savalardan sonra "saldrmazhk anlama s "yla uzlamaya varlyor, Kurdistan Mirlikleri bar ve skna ka vuuyordu. Fakat ok gemeden, ufukta Moollar grnyordu. Moollar, 1219 ylnda Harzemah devletine saldnyor, Sultan Celaleddin kap Krdistan'a snyordu. Mool, bunu bahane edip Krdistan'a yneliyor. Cengiz ve komutanlar yakp ykma

y, katliamlar sradan ura haline getiriyordu. 1231 ylnda ele geirdikleri Amed'te (Diyarbakr), Ahlat ve arezor eyaletlerinde
ta stnde ta brakmyorlard.

Krtler, dalara snarak katliamlardan kurtulmaya alyor,

Krdistan'n bakenti de Bahar'dan, Sultanabad'a tanyordu.


Tarihilerin belirttiine gre, Mool Han Hulag, 1258 y lnda Badat seferine karken, Kirmenah'ta kadiam yapyor ve

ehri talan ediyordu. Erbil valisi Taceddin, Kirmenah'n kaderi


ni yaamamak iin kaleden kp teslim oluyordu.

Rus tarihi Lazarev'in aktardna gre, Krt savalar, valiye


ramen kaleyi teslim etmiyor, ve "dnyann drtte birinde ei benzeri bulunmayan" diye anlattklan Erbil kalesini terk etmiyor-

2-7

lard. Savalar, gece kaleden kp, Mool kararghna baskn yapyor, ordusuna byk zarar veriyor, mancnklarn da yak
yorlard.

Fakat Erbil kalesi, daha sonra Musul'daki komutann ibirlikiliiyle, Moollar tarafndan ele geiriliyordu. Hulag, ertesi yd (1259), Suriye zerine yrrken, yolunun

zerindeki Hakyari airetini, toplu krma tabi tutuyor, sonra


Cizre ve Mardin'e saldrp bu ehirleri ele geiriyor, fakat bir ba

ka Krt ehri olan Musul'da beklenmedik bir direnile durduru


luyordu.

*
s*

Mool mur'a

istilalarnda hazrlkl

byk

kayplara

urayan Timur'un

Krtler,

Ti

kar

davranyorlard.

saldrmasn

beklemek yerine, ondan nce harekete geiyor, ordusunu yol boylarnda "vur ve ka" yntemiyle hrpalyorlard. Fakat, baz

ibirliki Krtlerin saf deitirip, kendi halkna haner ekmesi


zerine, Timur'la savan seyri deiiyordu.

Krt tarihi erefhan'n, "erefname" adndaki kitabnda an lattna gre, Bidis valisi Hac eref, Timur'a biat etmi, mca deleyi zayflatmt. Ama bu Timur'a kesin zafer salamamt. Rus tarihi Minorsky, Timur'un 1400 ylnda, Badat'tan Azer baycan'a dn srasnda Krderden ar darbeler aldn yaz
yordu.

Krt Beylikleri, daha sonraki yllarda Akkoyunlular ve Karakoyunlulara kar da yurdarn savunup, bamszlklarn koru yacak, ama bu arada Roma-Bizans topraklarnda oluan Osman
l devletiyle yz yze geleceklerdi.

"erefname"ye gre, Krt lkesinin Mirlikleri, 15. yzylda i ac bir durumdayd. Mirlikler (Beylikler) Bizans, Arap ve Acem lerle bar iinde komuluk ediyor, refah dzeyi yksek bir hayat
sryorlard.

28

Krt Mirlikleri arasnda, en gzdesi ve gls Avdalan (Evdalan) hanedanyd. Egemenlik snrlan ran Krdistam'nn bat
blgelerini de iine alan, bugnk Gney Krdistan'n tmn
kapsyordu.

erefhan, Evdalan'dan sonra, teki airetleri sava gc bak mndan Hakkari emiriii, Behdinan, Bohti, Hasankeyf, Erbil, So
ran ve tekiler diye sralyordu.

Gl airederin aya zerinde durup "Miriikler" (Beylik) ha

linde yaayan Krtler, 16. yzylda, kendilerini Pers (Iran) ile Os


manl imparatoriuklanmn dilileri arasnda buluyor, iki gcn farkl zoriamasyla "din, mezhep" grnl kar savalannn

ortasnda kalyor, zaiyata uruyor, ksmen zgriklerini kaybe


diyorlard.

Afganistan gmeni bir airet olan Osmanl ynetimiyle, Krde


rin siyasal ve sosyal ilikileri 15. yzylda balyordu. Krtler, Dou Roma (Bizans) topraklar zerinde kurulan Osmanl devletine, "Romal" niyetine "Rom", Osmanllara "Romi", yerietikleri top

raklara da, "Romallarn lkesi" anlamna gelen "Diyare Rome" diyor, Bizans'la oluturduklar iyi komuluk ilikilerini onlaria da
srdrmeye alyorlard.

Fakat, 1500'l yllann banda doudaki komulan Perslerie


(Iran), batda giderek yaylan Osmanllar arasnda ba gsteren
ekimenin skntsn yayorlard. Komulan birer imparator

luktu. Hayatta kalma anslarn byme ve yaylmakta anyoriard. Gnmzn deyimiyle emperyalist ve birbirine di biliyoHar-

d. Mezheplerinin mensubiyetini, karlkl dmanlk nedeni ola


rak kullanyorlard.

Ara topraklan Kurdistan, ikisi iin de nemli stratejik ko


numdu. Her biri, ayr ayr mezhebinin cazibesini ne srp Krt

leri kazanmaya alyordu. Krder ise iki devi de stne saldrtmamaya zen gsteren yansz bir politika izliyordu.

Ayn dnemde, Sefaviler Pers iktidanm ele geiriyor ve Birinci

ismail olarak da bilinen ah ismail 1501 tarihinde ta giyiyordu.

29

erefhan'n yazdna gre, aralarnda Hasankeyf, Cizre ve Bitlis valilerinin de bulunduu on bir Krt emiri, iyi dileklerini bildirmek zere, 1511 ylnda Hoy'a gidip Pers Kral ah ismail'i

ziyaret ediyorlard. Fakat, ah ismail, asla bir hkmdarn onu


runa yakmayacak, tuhaf bir davranta bulunuyor ve konukla
rnn tmn tutuklatp sorguya ekiyordu.

Tutuklu Mirlere, "ziyaret iin kimin nclk ettiini" soru

yor, Hasankeyf valisi Melik Halid ile Bitlis Miri erefin adn renince, hepsini serbest brakp, elence sofrasna davet ediyordu.

Tuhaflk bununla da bitmiyor. ah ismail, Krtleri yanna


ekme entrikasyla, tutuklatt Hasankeyf valisi Melik Halid'i grkemli bir dnle kz kardeiyle evlendiriyordu.

ah Ismal'in kurduu akrabalk ilikisi zerine, Osmanl sara


y da bo durmuyor, Krt Mirlerini honut tutan jesderde bulunu yor, yerli yersiz zamanlarda armaanlar gndermeye balyor, di
yalogu derinletiriyordu. Kurdistan Mirleri iki taraftan da gelebilecek tehlikeye kar ha

zrlk yapyor, Kurdistan 16. yzyldan itibaren merkezilie yneli

yordu. erefname'de belirtildiine gre, 16. yzyln balannda Krdistan'n tek merkezden ynetilmesi ksmen de olsa baanlyor, Amediye Emiri, btn Krdistan'n emir ve valileri tarafndan ka
bul edilen nder haline geliyordu.

ah ismail, bu arada yaylmak zere, batya ynelip, Krdistan' igal etmeye balyordu. Hazrlksz yakalanan Krt Mirleri, Pers ordularnn karsnda bir varlk gsteremiyor, kimi yan tes lim halde yanna geiyor, kimi de atarak direnmeye alyordu.

ah ismail, ele geirdii topraklarda, Siirt'ten Cebakur'a, Pa


lu'dan Mara'a kadar, btn Krt illerine kendi adamlarn vali olarak atyordu. Fakat Bohtan ile emikezek'de zorlu bir direni le karlayor, Pers-Krt sava birka yl sryordu.

Bu srada, Osmanl Hanedanlnn banda, "Korkun" laka byla da anlan Yavuz Selim bulunuyordu. Yavuz Selim Krdistan'dan sonra, srann kendi egemenliine geleceini dnerek.

30

Perslere sava ilan ediyor ve iki ordu, 23 Austos 1514 tarihin de, Van Glnn kuzeydousundaki aldran vadisinde karla
yordu.

Saldrganl nedeniyle ah ismail'e tepkili olan pek ok Krt


Miri, "dmanmn dman, dostumdur" dncesiyle, Yavuz

Selim'in yannda yer aldlar. Osmanllar, bu sayede kolay bir za

fer kazandlar. ah ismail, haremini, taht ve hazinesini sava ala


nnda brakp kamt.

Tarihilere gre. aldran Sava, Kurdistan tarihinin bir "mi-

lad"yd. Baka bir deyile Krdistan'n Osmanl ile Iran arasn


da bllmesinin balangc...

Krt Mirlerinin Osmanl ve Perslere kar saptanm ortak bir politikalar yoktu. Mirlerden her biri kendi dorulanm uygulu
yordu. Bu nedenle byk ounluk Yavuz Selim'in yannda yer

alsa da ah ismail'i destekleyenler de vard. Kimileri ise aknlk


iinde her gn karar deitiriyordu.

Tutarsz biri olan Pazuki airetinin nderi Halit Bey, bunlar dan biriydi. Perslerin yannda yer alan Halit Bey, bir arpmada
kolunu kaybedince ah ismail ona som altndan takma kol yap

trm, aynca Mu'un bir blmyle Malazgirt, Hns eyaletleri


nin ynetimini de kendisine balamt.

Halit Bey, bir sre sonra, ah'm himayesini kendi gc sanm,

sz dinlemez hale gelmi. Sultanln ilan edip, adna para bastr

m, bununla da kalmayarak Yavuz Selim'in yanna gemi, aldran'da, Perslere kar savamt. Fakat, zemine oturamayan karar
szl, sonunda bann belas olacak, savan dn yolunda, Ya
vuz Selim taraflnda ldrlecekti.

Tarihilere gre Kurdistan yneticileri, ah ismail ile Yavuz

Selim arasndaki ekimeden yararianmay bilemediler. Ulusal birliklerini pekitirmek yerine, ikiye blndler. Bu yzden birbi

rine kl ekecek hale geldiler. V. F. Minorsky'nin deyimiyle


Krtler, iki imparatorun atmasndan yararlanacaklanna, bl
nerek tampon olmu, sonra da ayaklar, kollan budanmt.

31

Rus tarihi E. I. Vasilyeva'nn yazdna gre, Korkun Yavuz,


Krt vali ve Mirleri yanna ekmek iin kimilerine bask, kimileri ne kar da youn bir diplomasi yrtmt. Krtlere kar diplo
masi ayan yrten Yavuz'un kadim hizmetkr Betlisi, bu s

rete tarih sahnesinde beliriyor, durumdan grev kararak, hey beler dolusu altn karlnda, roln oynayp hizmet veriyordu. O, Bitlish bir Krt't. Krtler arasndaki ad, Edrise Betlise

(Bitlisli Idris) idi. Idris Hakim de diyorlard.

Idris, ok iyi bir eitimden gemiti. Din adam, Melle'ydi. Ki


mi evrelerde "Sofi" (btn safl, temizliiyle kendini dine ada
m kii) diye tannyor, biliniyordu. Diplomatik manevralarnn

kandrmacalarmda bu yann ska kullanyor, avn dinsel pusu


larda yakalyordu.

Farsay da ok iyi bilen Idris, ilk Osmanl sultanlarnn tarihi


ni anlatan, "Het Behet" adndaki kitabn, Farsa iir diliyle yaz
mt.

Hayatn ise blge sultanlarna hizmede kazanyordu. nce Akkoyunlu Sultan Yakup Bey'e katiplik yapm, sonra Osmanl sul

tanlar Yldrm Beyazt ve Yavuz Selim'e ayn hizmederi vermiti.


Evliya elebi'nin Seyahatname' sinde yazdna gre, Krt

Mirleri ounluunun, ah ismail'e kar Yavuz Selim'in yannda


yer almas kulislerini o yrtt. Bu amalarla dzenlenen ikili g rmelere "yansz kii" ve hakem olarak katld.

Tarihi Muhammed Amin Zeki, her eye ramen, ikili gr melerde Krderi gzettiini, yanlarn tuttuunu yazyor. Osman llarla Krt Mirleri arasndaki anlamalara, Krtlerin bamsz ve
zgr kalacaklarna ilikin maddeyi o koydu. Buna karlk, Krt lerin Osmanlya askeri destek vermesini ngren maddeyi de... Ama, tarihiler genel bir kabulle Idris'i, Krt beyliklerini Osman lya balayan, Krtlerin kaderini satan kii olarak nitelendiriyorlar.

TC Kltr Bakanl tarafndan, 1989 ylnda yaynlanan Solakzade Tarihi adndaki kitapta, Betlisi'nin Krdistan' pazarla ma konusundaki abalan uzun uzun anlatlyor.

32

Solakzade, Yavuz Selim'in, 1514 ylnda Iran seferine kar

ken, Bedisi'yi kullanarak, pek ok Krt Mirinin gcn yedei


ne aldn, bu sayede sava kazandn yazyor.

Osmanl Sultan, sava alanndan sa kurtulmay baaran ah'n intikam seferierinden korunmak iin Krdistan', tampon
blge yapmaya karar veriyordu. Yardm etmeye yanamayan ya

da ah ismail'den yana olan Mirleri, bu srete tasfiye ediyor,


halk kltan geiriyordu.

Bir yandan da geri kalan Krt beylerini ikna etmesi iin Betlisi'yi kullanyordu.

Betlisi,

aldran

dnnde,

baanlanna

"duac"

olmak

amacyla Yavuz Selim'i Tebriz yolunda karlyor, vgler dizi

yor, balln bildiriyordu. Sultan onu armaanlarla dllendi


riyor, o arada, Kurdistan beylerini, Osmanlya itaate almakla g
revlendiriyordu. Bedisi grevi kabul edince, cmerdiinin nia

nesi olarak da, atnn terkisindeki heybeyi altnla dolduruyordu.


Yavuz ve Bedisi Krt beylerini "onuriandrma" yoluyla avla

maya karar veriyor ve ortak imzayla birer davet mektubu yaz


yorlard.

Mektupta, ah'la giritii savata yaptklan katkdan tr

kranlanm sunan Sultan, kendilerini kabul edip ariamak istedi ini, "ltfedip davete icabet ettikleri takdirde mudu olacan" bil
diriyordu.

Krt beyleri, Sultan'm "nazik" davetine icabet ediyor, kafile


ler halinde kararghna gidiyorlard.
Solakzade sonrasn yle anlatyor:

"drisi Bedisi, grevi dolaysyla bu iin gereklemesi iin b

yk aba harcad. Tad dille Ermi, Ati, Savran, Sason, Bidis,


madiye ve Hasankeyf beyleri dahil, toplam 25 ilin nl komutanlannm gnln Padiahtan yana evirmeyi baard."

Fakat baz Krt beyleri anlamaya yanamak istemiyordu. r


nein, Diyarbakr ve Mardin Mirleri ibiriiine "hayr" demekte
direniyorlard.

Solakzade tarihine gre Bedisi, Mirieri tehdit ediyor, sonu

alamaynca bizzat banda bulunduu Osmanl ordularyla taar-

33

ruza geiyordu. Diyarbakr kalesi muhasara altna alnyor, uzun

bir direniten sonra. Eyll 1515 tarihinde ele geiriliyordu. Solakzade, bu emeinin Sultan tarafndan dllendirilmesini,
"idrisi Betlisi'ye gerek ayarh bin florin irsal eyledi" diye yazyor.

Idris, Diyarbakr olayndan sonra "ikna edici" olarak Krt beylerini tek tek dolayor, Osmanl'ya yardm konusunda teslim olmayanlar, Osmanl ordusunun klcyla tasfiye ediyor, hizmet

lerinin karlnda da heybelerini altnla doldurmaya devam edi


yordu.

Kurdistan Mirleri, imzalanan anlama gereince, savalarda Osmanl'nn yannda yer alp yardm ediyor, ama i ilerinde ba msz, zgr ve zerk kalyorlard. 1800'lere kadar Krdistan'n zerkliine el uzatlmyordu. 1800'de, Osmanllarn mdahalesi balaynca, tmyle kopma, bamszlama yolunda isyanlar sre
cine giriliyordu.

18 ve 19. yzyllar, dnyann sarslarak deitii dnemdi.

Halklarn ulusal bilincini ateleyen Fransz ihtilalinin etkileri, ev rensel devinimlerle yaylyordu. Bat Asya halklar ve Kurdistan
da etkilenme alanndayd.

Batdaki komusu ve dolayl olarak bal bulunduu Osman

l imparatorluu Fransz ihtilalinin getirdii aydnlanmadan da ha farkl biimde etkileniyordu. Kabuun altndaki halklar ho murdanarak uyanyor, bamszlama atlmlar yapyordu. iten ie rm, gten dp tkenmi olan imparatorluk

var olan korumak, ayakta kalmak derdiyle Fransa ve ngilte


re'nin himayesine girmiti. Rusya ise himayedeki topraklardan
pay kapma savandayd.

Osmanl'y himayeye alarak blgedeki deerlere sahip olma


savalarna daha sonra Almanya ve Avusturya da katlmt.

"Hasta adam" ad verilmi Osmanl Devleri, batnn byk dev letleri tarafindan iten paylalmt. Krdistan'n bamszlap kop mas zararlarnayd. O nedenle Krt bamszlk ve zgrlk hare ketleri her defasnda, Osmanl'dan ok ingiltere, Fransa, Almanya

34

ve Rusya'y karsnda buluyor, onlarla savamak zorunda kalyor

du. Douda ise iran'n kiiliinde, onu himaye altna alan Rusya ile... Rusya, tekilerden farkl olarak blge devletiydi, dorudan ili kiliydi. Amac salt deerleri smrmek deil, btn olarak parala

rn koparp el koymak, ilhak etmek, kendi topraklarna katmakt.


Krdistan'n bamszlamas; kariarnn zedelenmesi, en azndan
azalmas demekti. Osmanl ile sava halinde olmasna ramen, Kr

distan'n bamszl sz konusu olduunda, dmannn yannda


yer alyor, dorudan ya da Iran zerinden mdahil oluyor, bastr mada rol oynuyordu. nk, bamsz Kurdistan, Rusya'nn ko
parmay tasarlad pay kltyordu. 19. yzyl boyunca Osman

l'yla kesintisiz srdrd savalar boyunca, sk sk Kuzey Krdis


tan'a girmi, her defasnda, daha derinleri ele geirmeye alm, bir
yandan da iine yarayacak biimde tahrip etmiti.

Krtler, Osmanl egemenliine kar isyanda, bir bakma teki


halklara nclk etmilerdi. Mora ve Girit isyanlan, Krt isyann

dan yirmi yl sonra ba gsterdi. Bulgar, Srp, Arnavut ve Araplar,


Krtlerden ok sonra isyan edeceklerdi.

Fakat, Krtler onlardan farkl artlarn kurbanyd. Yunanis tan, Bulgaristan ve Srbistan'a destek veren snr tesi bat, Krt lerin karsnda, Osmanl adna birer engeldi.

te yandan, ekemezliklerin yaratt i blnmeler ve karde


kavgalar yznden Krtler birlikteliklerini kuramyorlard. En azn

dan, dmanlarnn krkledii din ve mezhep ayrlklann kavga


nedeni yapyorlard. Mirler, eyh, bey ve airet reisleri birbiriyle s

tnlk kavgasndayd. Ulusal kurtulu hareketleri srasnda, karde kardein yenilgisinde mutluluk aryor, onu arkadan vuruyordu.

Bu olumsuzluklar, Osmanl'nn iine geliyor, zayf deni saf


d ettikten sonra dierine yneliyordu.

1800'n bandaki ilk Krt bamszlk hareketi, Behdinan, Soran ve Babanlarn bulunduu Gney Krdistan'da dodu.

35

Abdurrahman Paa, 1803 ylnda, merkezi Sleymaniye olan

Baban Mirliinin bana geince, Osmanl'ya kar bamszlk


siyaseti izlemeye balam, bu amala teki Krt nderleriyle itti
faklar kurmutu.

Abdurrahman Paa giriimi, bir bakma d koullarn da el


verili olduu bir zamana rasdamri. Osmanllar Rusya ile sava halindeydi, o srada. Abdurrahman Paa'nm stne byk g
gnderecek durumda deildi. Kk Sleyman Paa komutasn da kk bir orduyla saldrya geti. Osmanl ordusu bozguna urad. Abdurrahman Paa Erbil'i ele geirip Kerkk'e dayand. Blgeye yerleip Osmanl devletini vesayeti altna alm olan ingiltere, olay kendi sorunu sayyordu. Osmanl'nn yannda do rudan mdahale ediyor ve Abdurrahman Paa ynetimini ykyor
lard. Fakat, Abdurrahman Paa isyan bir son deil, balangt.

Ayaklanmalar birbirini douruyor, Osmanl'nn yapt insan k rm, ehir ve doa yangnlar Krdistan' ayaa kaldryor, drt
bir yanda isyan ateleri yanyordu. Abdurrahman Paa'nm isyanc mirasn Behdinan ve Soran

Mirleri omuzluyor, onlar tekiler izliyordu. Hakkari Mirlii, 1800'lerin banda egemenliini Iran ilerine kadar gtryordu. Merkezi Cizre olan Bothan Mirlii kendi blgesinin egeme

niydi. Rusya'ya, ran ve batya giden yollar kontrol ettii iin ay


rca stratejik neme sahipti. Yine 1800'lerin banda. Merkezi Mardin'de bulunan Milli (Milli) Mirlii ayr bir etkinlikteydi.

1813 ylnda Revanduz sancana bal Soran Emirlii Kur

distan hareketinin merkezlerinden biri haline geldi. Soran Miri Muhammed, igalci Osmanllar kovduktan sonra, bamszln
da ilan edip kendi adna para kard. Cuma hutbelerinden Os

manl Sultannn adn kard. Yerine kendi adn koydu. Mir Muhammed, 1833 ylnda da, Mardin ve Diyarbakr'da
ki Osmanl egemenliine son verdi.

36

Osmanl Sultan ikinci Mahmut,

1833

ylnda ordularna

Krdistan' "tepeleme" ve "fethetme" emrini verdi.

Sultan'm ordular iki ayr koldan Krdistan'a saldrmaya bala

d. Semih Paa komutasndaki ordu Trabzon ve Erzincan yoluyla


Van'a yneldi.

Merkez gce komuta eden Reit Paa, 1834 baharnda, 40 bin

kiilik bir orduyla Sivas ve Malatya'dan, iki kol halinde ilerlemeye

balad. ok hrsl ve Krtlere kinli olan Reit Paa'nm nihai hede


fi. Mir Muhammed'e ulamak ve kararghn ele geirmekti. He

define giderken, yoluna kan silahsz, savunmasz sivil Krtleri k ltan geiriyor; kyleri, kasaba ve ehirleri yakyor, ykyordu. Paann zulm arttka, Krder bileniyor, daha bir flceyle di
reniyor, gerilla taktikleriyle Osmanl ordusuna darbeler indiriyor
lard.

Zulm, Krleri birletirmiti. Airetler ilk kez ulusal ruhla or

taya kp, rgtlenerek direniyor. Reit Paa ordusuna byk


kayplar verdiriyorlard. Bitlis Ermenileri ve Yezidiler de Krtler le direnie kanlnca, Osmanllarn ilerlemesi imkansz hale geldi.
Reit Paa'nm ordusu aklp kalm, hareket etme yeteneini

kaybetmiti. Paa, bunun zerine saldrdan vazgeip, elindekileri korumak amacyla savunma haline geti. Kararghna kapa np, iki sene takviye birliklerinin gelmesini bekledi.

Reit Paa, iki yl sonra, 1836 ylnda, Irak ve Suriye'deki or-

dulannn da desteiyle hem gneyden, hem de kuzeyden genel


saldrya geti. Sivil katliamlar yapt. Gney Krdistan'n isyanc aireti Babanlar zerinde soykrm denedi.

Fakat gen yal ayrm yaplmayan sivil krm. Paaya istedi


i zaferi getirmiyordu.

Reit Paa, bundan sonra entrikacl seiyor, ingiliz ajanlan-

n kullanp, baz Krt beyleriyle iliki kuruyor, onlan satn alyor

du, ingiliz takviyeli Reit Paa'nm ordular, bundan sonra ileriemeye balyordu. Paa, Botan Miri Bedirhan Bey'in baehri Ciz
re'yi yerie bir ediyor, Soran blgesinde byk kayplar vermesine ramen Zaho, Duhok ve Akra Osmanllann eline geiyordu.

Drt yandan kuatlan Mir Muhammed, nihai savaa hazrla-

37

mrken, beklenmedik bir olayla daha karlat. Bu kez, Krt ha reketinin karsna "mmetilik" unsuru dikilivermiti. Mir y netiminin etkin isimlerinden Melle Hadi, ald ykl altn kese lerini "dini fetva"ya eviriyordu. Hadi, Osmanl Sultan'nn Ha

life (Peygamber vekili), dolaysyla ona kl ekmenin gnah sa


ylacan sylyor ve grlerini yayyordu.

Melle Hadi'nin fetvas savalarn elini kolunu balamken,


Revanduz yolunu tutan aireder, saf deitiriyor, Osmanl ordu suna geit veriyorlard. Mir Muhammed yalnz kalmt. Revanduz kalesi 1836 Aus

tosunda kuatld. Mir, halka dokunulmayaca szne karlk

teslim oldu. Ona saygl davrandlar, istanbul'a gtrdler. Bir


sre sonra, lkesine dnmesine izin verdiler. Fakat, dn izni bir
tuzakt. Yolda ldrld.

Krtlerin,

Osmanllar

tanmlayan

"Bexte

Rome

tuneye",

(Osmanl'nn onur sz yoktur) sznn tekerrr de yaanyor du. Sivil halka dokunulmayacana dair. Mir Muhammed'e veri len sz tutulmuyor, "tedip ve tenkil" (krm) yaplyordu.
Rus tarihi M. S. Lazarev, bu konuda unlar yazyor:
"Revanduz'un d, Osmanl ordusunun Krdistan'da y- , ttt 'tedip ve tenkile' son vermedi. Osmanllara koulsuz ita
at etmeyen ve direnen herkesin acmaszca ldrlmesi devam
etti. Reit Paa, 1837 ylnda koleradan ld. Yerine, en az onun

kadar acmasz olan Hafz Paa geti. Hafz Paa, 1837 ylnda bamszlklarn korumaya alan Botan Krtlerine kar sald
rya geti. Sincar Yezidilerin! acmaszca krd. Gz aylarnda,

cezalandrma saldrlar kuzeye yneldi. Krtler umutsuzca dire niyorlard. Ama Avrupal danmanlar (Avusturyal Feld Mare al Helmut von Moltke de bunlar arasndayd) tarafndan eitil mi ve gl topu desteiyle donanlm orduya kar fazla di renemediler. Osmanllar saldr stne saldr yaparak kaleleri,

direnme noktalarn ele geiriyor, direnen herkesi ldryorlar


d. K balaynca saldrlar durdu."

38

Osmanl ordusunun insan krm. Gney Krdistan'la snrl

kalmad. Ertesi yl bahada biriikte, biri Akada, teki Toroslara olmak zere iki koldan kuzeye kar saldrya getiler. Malat ya yresi Mirlerinden Said Bey, Osmanl ordusuna byk kayp
lar verdiriyordu.

Fakat, Hafiz Paa komutasndaki Osmanl ordusu, Mu ve

Hazro yrelerinde, Krderie Ermenileri arada kadederek ileriiyor, Van Glnn bat ve kuzeybats ate iinde kalyordu.
Lazarev, Osmanl'nn giritii soykrm yle yazyor:

"Cezaclar (Osmanllar) inanlmaz bir vahet sergiledi. Ne ka


dnlar, ne de ocuklar baland."

Msr Paas Mehmed Ali Paa'nm (Kavakl) Msr, Suriye,

Filistin ve Lbnan zerinde hak iddia ederek Osmanl Imparatorluu'nu tehdit eden ileriemesi zerine, Sultan ikinci Mahmut,

Hafiz Paa'y Krdistan'dan ekiyordu. Kurdistan yeniden nefeslenip, yaralann sarmaya balyor, Paa'nm ordusu ise 1839 y lnda Msrilar tarafindan darmadan ediliyordu. Bylece Krt
lere kar kazanlan zafer sfira iniyordu.

Krt sorunu, 1840'a doru kendi corafyasn am, dnya me

selelerinden biri haline gelmi, Avrupa da ilgilenmeye balamt, il


gi zerine, Osmanl ynetimi, daha sonra cumhuriyetilerin de tek
rarlad "slahat" pohtikasna yneliyordu. stanbul ynetimi, Av
rupa'ya kar kendini "medeni" Krdistan' da "geri" gsteriyor,

onlara "iyilik" iin "medeniletirme" hamlesine geiyordu. "Kr

distan'n uygariatmlmas", feodal anarinin ortadan kaldnlp,


asayiin salamas adyla devlet terrn dalara yayyordu. Rus tarihi Lazarev, Osmanl'nn bu taktiinin sonulann
yle anlatyordu: "Ynetimin tmyle rvete bulanmas, rvetle satn alnr

hale gelmesi bir yana, keyfilik, zoria el koyma, yama, Trk si


vil ve askeri ynetiminin gnlk rutin ileri haline gelmiti. Do-

39

u Anadolu ve rak'taki Krt halkna daha byk bask ve terr

uygulanyordu. zellikle Badat'taki Mehmed Paa, halka yap


t hayvanca muameleyle n kazand. Krtler, yeniden aktif protesto biimlerine dndler."

Merkezi Cizre'de bulunan Botan Mirliinin nderi Bedirhan Bey,


yeni terr ve talana isyan ediyor, Krdistan'n genel ayaklanmas iin Mu, Hakkari, Hizan, Kars, Mukus Mirleriyle ittifak kuruyor, itti

faka daha sonra Dou Krdistan'n (Iran) Erdelan valisini katmay


da baaryordu. Bu arada Krtlerle i ie yaayan Hrisriyanlarla da

(Ermeni ve Sryani) ilikiler kuruluyor, fakat, btn abalara ra


men Dersim darda kalyor, genel ittifaka katlmyordu. Ama, Krdistan'da genel seferberlik balamt. Genler silah altna alnp eitiliyor, toplar, tfekler retiliyordu. Bu arada Be dirhan Bey adna Krt paras baslyor, yerinden yurdundan edil mi Krtlerin hayat dzeltiliyor, ticaret geniletiliyor, vergi ada leti salanyor, Van Glnde gemi ulam balyordu. Krdistan'n bamszl yalnz Sultanl deil, Osmanl'nn gszlnden yararlanarak yeni ekonomik ve politik kazanm

lar elde etmi Fransa ile ingiltere'yi de rahatsz ediyordu. istanbul ynetimi ise ekonomik olarak Krdistan'a sava aa cak durumda deildi. Yardm iin ingilizlere snmlard, ingi
lizler, Krtleri birbirine kar kkrtmak, bu arada Sryanileri
kullanp atmalar karmak Krdistan'a dolutular. zere kkrtc ajan ordularyla

ingilizler hesabna alan Amerikal misyonerler de i ban dayd. Sryanileri, "Hristiyan dnya, Krtleri deil sizi destekli
yor" diye kkrtmaya baladlar. Krtlere kar ayaklanmalar

iin yardm sundular. Sryanilerin dini lideri Mar amun, kkrt malardan fazlasyla etkilenmiti. 1843 ylnda, himayenin doku

nulmazln gstermek amacyla, evinin stndeki diree ingiliz


bayra ekince olaylar patlak verdi. Aralarnda provokatrlerin de bulunduu kimi Krt din adamlar Hristiyan kart propa gandaya, Sryani kylerine saldrlara balad. Yumurta adam, Bedirhan Bey'in binbir abayla oluturduu

ittifak bozulmutu. Sryaniler, Osmanl, ingiliz ve Rus ynetimine

40

ayr ayn bavurup yardm istediler. Osmanl'nn, arayp da bulama


d bir firsatt bu.

Osmanl ordular 1847 ylnn baharnda, Osman Paa'nm

komutasnda, Krdistan'da birka koldan ilerleyerek, Bedirhan

Bey, bamsz Kurdistan fikrinin teki iki nemli nderi Nurullah Bey ve Han Mahmut'a saldryordu.

Bedirhan Bey, Osmanl saldrlanm pskrtmeye alrken,

yeeni Yezdier, vaadlere kanp cepheden ekiliyor, arkadan ku


atlmasn salyordu. Eruh kalesine ekilen Bedirhan Bey, uzun

bir direniten sonra 20 Temmuz 1847 gn teslim olmak zorun


da kalyordu.

Bedirhan Bey, istanbul'a gtrld. Sonra, Girit adasna s


rld. Oradan Halep'e...

Bedirhan Bey, 1868 ylnda ld.

Bedirhan Bey tutsak dm ama Han Mahmut ve Nurullah


beyler henz yenilmemilerdi. Nurullah Bey iki yl daha direnip sa

vat iin Osman Paa, adeta flcesini halktan kanyordu. "Tedip ve tenkil" kural tanmyor, savunmasz halka yaplan zulmn idde
ti her gn artyordu. lmnden sonra yerine atanan Gzlkl Re
it Paa da onu aratmyordu.

Krder buna ramen direniyorlard. Direnii kran faktr, 1849 ylnda btn Krdistan' saran kolera salgn oldu.

ingiltere, Krdere kar Osmanl'y koruyor, te yandan, "ki


ralk asker" niyetine, rakipleri Rusya ile arptryordu.

ingiltere ve Fransa Osmanl'y kkrtp Krm Savan balatmti-

Osmanl ynetimi, savaa hazrlanrken, Krtlerin "dm kar

dei" olduunu hatrlyor ve Krdistan'dan asker toplatdmas iin seferberlik balatyordu. Fakat, gleryzl btn abalara

ramen Krtler destek vermiyor, askerlie anlan genler da lara saklanyordu. Zorla gtrlenler, ordudan firar ediyordu.
Tehditle Osmanl safina katlan Zilan, Spki ve Hayderan airet
leri de bir sre sonra cepheden ekiliyordu.

41

te yandan Ruslar, Krtleri yanna ekme abasndayd. Dost


a yaklayor, yardmda bulunuyordu. Kars yresinin nemli Krt nderlerinden Kasm Han, Ruslardan ald yan destekle ayaklan
yor, 1854 ylnda Osmanl'ya ldrc darbeler vuruyordu.

Botan Beyi Yezdier'i, amcas Bedirhan Paa'ya ihanet etmesi

iin ikna eden Osmanl verdii szde durmam, onu Krdistan'a genel vali yapmamt. Yezdier, hayal knkl iinde istan

bul'dan lkesine dnm, urad "ihanete" isyanla karlk ver me hazrina girimiti. Krdistan'da yeni ittifaklar kurduktan
sonra, 1854 ylnda ayaklanma balatt. Ayaklanma artc bi

imde byd. 1855 ylnda Krdistan'n tamamna yakn blge

lerine yayld. Yezidi Krderinin yan sra Ermeniler, Sryaniler,


blge Rumlan da Krderin yannda yer aldlar. Krder, gney
den yaylarak Erzurum ve Van zerine yrdler.

Fakat silah ktl ekiyor, askeri g olarak da yetersiz kalyor

lard. Ruslardan yardm istediler. Ama beklediklerini alamadlar.


Osmanh ynetimi, bu aamada, ingilizler araclyla "ban g

rmeleri" isteinde bulunuyordu. Kimi tarihilerin saf ve dengesiz diye niteledikleri Yezdier, "bar grmesini" kabul ediyordu.

Oysa ingilizler, yoluna tuzak kurmulard. Yezdier, grmeye gi


derken tutuklanp istanbul'a gtrlyor, hapse konuyordu. ndersiz kalan Krderin zgrik kousu bir kez daha kesiliyordu.
s-

Fakat bu da "son isyan" olmuyordu. Osmanllann, tam "sin

dirdik" diye sevindikleri anda, bir baka kede, yeni bir insann
atei alevleniyordu.

Yezdier olayndan sonra, kk gruplann direni ve atma-

laryla isyan btn Krdistan'da sryordu. Yalnz, Dersim'i


Krdistan'n bir paras olarak deil, "ayn bir ada" olarak gren
Dersimliler sessiz kalyordu. Ama Osmanl ynetimi, fark gzet
miyor, stne yryordu.

42-

Erzurum valisi Semih Paa, 1870'lerde Dersim'in "tedip ve

tenkili" ile grevlendirildi. Ama Dersim dalk blgeydi, insanla


ryla birlikte yok edilmesi gereken kylere ulam zordu. aresiz
kalan Semih Paa, gler yzle yaklamaya balad. Zaten vergi

demeyen Dersimlilere, "devletin bir iyilii" olarak vergiden mu

af olduklann aklad. Ama bu "iyilie" karlk, "sarp kylere medeniyet gtrecek yol yapmnda almalarn" istiyordu.
Ne var ki, Semih Paa'nm plan tutmuyor, DersimHIer oyunu

seziyor ve yol yapmnda almay reddediyorlard. Halk, ibirli


i yapan baz aalar tecrit ediyordu, bunlardan Gulabi Aa,
1875'te ldrlyordu.

Osmanllar, "iyiliklerine iyilikle karlk vermeyen" Dersim'e,

1877 ylnda, 4 bin kiilik bir orduyla saldryor, Tujik ve Hut

dalarnda etin savalar oluyordu. Ermeniler de Dersimlilere

yardm edince, Osmanl ordusu sonu alamadan geri ekiyordu.

Iran yanls Rusya'nn Sultana dayatmasyla, Osmanl-Iran s


nn 1869 ylnda yeniden belirleniyor, bu arada Krt topraklan

bir kez daha blnp, stratejik nemi olan Kontur ehri ran'a
veriliyordu. Osmanl devleti, son anda yeni snra kar kyor, Kontur'u ele geirmek amacyla, bir ingiliz binbasnn komuta sndaki ordusuyla saldrya geiyor, ehri zapt ediyordu.

Rusya, Krderin kaybn dikkate almyor, ama ehrin ran'a ia

desi iin Osmanl'ya bask yapyordu. Rus yazar M. I. Menyukov'un deyimiyle "snr izilirken, en az bavurulan, kayb dn
len taraf Krtler oluyor"du.

Rus yazar N. A. Halfin, Krtlerin devre d braklmasn,

"ingilizlerin amac, Krt topraklarn blmekti" diye aklyor


du.

Snr dzenlemesi adyla Krt topraklarnn blnmesi, Kr

distan'da yeni huzursuzluklara neden olmu, kaynamalar bala


mt.

43

te yanda Osmanllar, Krm Sava'yla

"sfr tketmi",

ekonomik olarak kmt. Borlarn deyemedii iin ngilte re ve Fransa mal varlna el koymu, ynetim ekonomik bam szln btnyle kaybetmiti. Osmanl ynetimi, gelir bulmak
iin Hristiyanlarla Krdere ynelmi, vergileri artrm, hara

toplayp, dorudan soyguna gemiti. Kurdistan direnie geince, bir kere daha orduyu devreye sokup terr estirmeye balamt.

smail Hakk Paa, Botan ve Hakkari yresinde katliama gi


rimi, Krtler hayatta kalmak amacyla dalara ekilmi, yer yer

isyanlar alevlenmiti. Kendini Osmanllarn efendisi olarak gren

ngiltere bir kez daha devredeydi. stihbarat salyor. Kuzey Kr


distan'da "gvene layk" airetlerin listesini dzenliyor, Osmanl
ordular da krm yapyordu.

"Tedip ve tenkil", 1877 ylnda balayan Osmanl-Rus sava na kadar aralksz srd. Savala birlikte, Osmanl ynetimi k rma ve toplu srgnlere ara verdi. Ayrca, Sultan Abdlhamit,

Krtlere irin grnmek ve desteklerini kazanmak amacyla, "din kardeliini" kefediyor, yeil bayrak aarak Krdistan' Osman
l'ya yardma aryordu.

Osmanl'nn din propagandas ok az sayda Krt tarafindan

ilgi gryor, ounluk arkasn dnyordu. Sava ise Kurdistan topraklarnda geiyordu. Erzurum Ruslarn eline gemiti. Buna ramen Krtler, Osmanl'ya yardm etmiyor, iae salamyor, sa
vaa seyirci kalp sonucu bekliyorlard.

Bu sava Osmanl knn dnm noktas olmutu. 1879 ylnda resmen ekonomik iflas ilan ediyor, ierde de ngiltere ve Fransa bata olmak zere Avrupa'nn egemenlii altna giriyordu. k, Krtlerin ulusal kurtulu heyecann besliyor, alevlendi
riyordu.

1878 yl ilkbaharnda Mu, Bidis ve Van blgelerinde ayn anda isyan patlak verdi. Ayaklanma ksa srede yaylarak by
yor, Botan ve Hakkari yresine de yaylyordu.

44

Balangta kendiliinden oluan, banda tannm bir nder


de bulunmayan ayaklanma, Bedirhan Bey'in oullan Osman ve

Hseyin beylerin ortaya kmasyla nitelik kazanyor; Krtler, g

neye sarkyor, Nizip, Mardin, Amediye'yi de ele geirerek toprak


larnn byk bir blmne sahip oluyorlard. Bedirhani Osman
Bey bamszlk ilan ediyordu.

Sultan, bir kez daha btn ordularn seferber ediyor, ama ilk
hamleler boa knca, "topyekn sava"la, Krder yenilgiye u
ratlyordu.

Fakat, zgrie a ve susuz Krtler geri durmuyor, isyan bay

ran indirmiyorlard. Daha teki isyanm dumanlar tterken,


1879 ylnda, emdinan'da (emdinli) eyh Ubeydullah ban kal
dryordu.

eyh Ubeydullah, Nakibendi eyhi Seid Taha'nn oluydu. Seid Taba, eyh Said'in dedesi eyh Ali ile okul arkada ve dost
tu.

Kadere bakn, iki dostun torunlan Seid Abdlkadir ile eyh

Said daha sonra ayn isyanda (1925) birleecek ve ksa arahklarla idam edileceklerdi.

eyh Ubeydullah, dini bilgin olarak ve saygn kiiliiyle Kr

distan'n nde gelen liderlerindendi. Variklyd. Btn Krdis


tan'da, ad tartlmaz sayg ve sevgiyi ifade ediyordu.

Celile Celil'in yazdna gre. eyh Ubeydullah' tanyan bir


Ermeni, onu yle anlatyordu:
"O, mkemmel bir insand. Faal, alkan, efendi ve bilgiliy

di. Yetim ve dul kadnlar, babaca bir ilgi ve himaye ile kollar
d. Krtler, dertlerini ve uradklar hakszlklar anlatmak, din

ile ahlak konusunda fikrini almak iin drt bir taraftan emdinan'a gelirlerdi. Krtler onu adil ve insancl bir lider olarak se
ver, sayarlard."

eyh, 1879 yl gznde, ran ve batdaki Krt liderlerie,


ayaklanma iin temasa getiinde 50 yalarndayd.
ingiltere'nin btn abalanna ramen, saygn kiilii sayesin

de Krt liderlerin byk ounluunun desteini ahyordu. eyh


bu arada. Ermeni Gregoryan kilisesi ve Sryanilerin lideri Mar

45

amun ile ibirlii iin temasa geiyor, Iran Krdistam'ndaki Mahabad, Urmiye, Unuye merkezlerini s olarak seiyordu.
Kurdistan tarihinde, ilk genel birlik ve dayanma Kurultay,

1880 ylnda eyh Ubeydullah'n liderliinde emdinan'da toplan d. Toplantya Krdistan'n drt bir yanndan liderler katlyordu. Ubeydullah, toplantda Ermenilere kar herhangi bir harekette bu lunulmamasn ve ibirlii yaplmasn kabul ettiriyordu. ran'n,
askeri adan daha zayf olduunu syleyerek, isyann bu cephede

balatlacam sylyor ve nerisini Kurultay karar haline getiri


yordu. eyhin amac, daha ilk aamada kurtarlm bir merkeze sa
hip olmakt.

syan, 1880 ylnn Austos aynda Mangur Hamza Aa ko


mutasndaki bir Krt birliinin Mahabada taarruzuyla balad. Ubeydullah'n gen olu Seid Abdlkadir'in banda bulunduu

birliin katlmasyla ehir ele geirildi. ngiltere Osmanl'nn ya

nndayd. Osmanl ile ran ise saf halinde...

Rusya ran'a askeri yardm gndermiti. nk, hepsinin ay


r ayr karlar sz konusuydu.

syanclar, birleen gler karsnda. Iran ilerinde daha fazla


ilerleyemediler. Ama onlan durduran etken drtl ittifak deil, ba

z Krt nderlerin zaafiyd. ngiliz-Osmanl entrikacl bir kez da


ha Krtlerin nne km, kimi Krt liderlerini, Kurdistan ittifa
kndan ekmeyi baarmt.

eyh Ubeydullah, Krtlerin paralanp birbirini arkadan vur maya baladn grnce, hzn iinde isyan bayran indirmi,
memleketi emdinan'a geri dnmt.

eyh Ubeydullah, 1881 ylnda tutuklanp stanbul'a gtr


ld. 1882 ylnn Temmuz aynda kap Krdistan'a dnd. Oul

lan Sadk ve Seid Abdlkadir'le birlikte, be bin kiilik bir gle


yeniden ayakland.

ran ve Osmanllar ortak dmanlarna kar ortak bir cep


heyle taarruza getiler. eyh, savunmaya getii Oramar kalesin
de tutsak dt. Onu, nce Musul'a gtrdler. Krtlerle yeni den ilikiye gemesi zerine Mekke'ye srgn edildi.

46

Krdistan'da snm, kz olmu her ate, adeta yeni alevlen

melerin habercisiydi. Ulusal ruh btnln kran i elikilere


ramen, ataklar durmuyordu.

O arada, bata Yunanllar ve Bulgarlarla Srplar olmak zere, Osmanl imparatorluu ayra ufala klm, sultanlk haline

gelmiti. 1800'lerin sonlarnda "Kzl Sultan" adyla da bilinen kinci Abdlhamit, sultanln banda bulunuyordu. Abdlha

mit, kurnazlyla nlyd. Krtleri blmek, aireder aras daya

nmay krmak ve onlar, mcadeleleri yaygnlaarak Avrupa'da


da destek bulmaya balayan Ermenilere kar kkrtmak zere

harekete geiyordu. Sultan, Krtlere ho grnmek iin harca malar yapyor, baz Krt aalarn istanbul'a davet edip, zengin
sofralarda arlyor, elendiriyor, para ve nianlarla dllendiri
yordu.

Sultan, tpk bir zamanlar "devirilen Hristiyan ocuklar"a


yapld gibi Krt ve Arap ocuklara el uzatyordu. Onlan ei

tip "Osmanl'nn savunma eri" yapmak zere "Airet Mekteple


ri" kuruluyordu.

Badat ve stanbul merkezli bu okullarn askeri ve sivil b lmlerinden mezun olan genler, branlarna gre deiik grev ler stleniyorlard. Fakat, okullar "bekleneni" vermiyordu. Krt

ve Arap baz mezunlar, daha sonra kendi halklarnn ulusal kur tulu mcadelesinde nclk ediyorlard. Okulda, "Krt Halit" lakabyla tannan Cbranl Halit Bey ve hsan Nuri bunlardan ikisiydi. Binba Kasm (Ata) ve Revanduzlu Ali Saib gibi baz Krtler de yetitirenlere sonuna kadar "sadk" kalyordu.
Araplar arasnda da benzerleri kt. Eitilip devirilmi baz Araplar, bamszlk savanda kendi halklarna kl ektiler. Ki

mileri, Osmanl mparatorluu'nun dalmasndan sonra, kendi


yurtlarnda tutunamadlar. TC saflarnda yer alp "tedip ve ten

kil" yllannda Krdistan'da grev yaprilar. Bazdan milletvekili.

stiklal Mahkemesi yesi oldu. Torunlar ise 2000'lerde Trk rk


lnn ncln yapyorlard.

47

Ermeni sorunu, 1878 ylnda yaplan Berlin konferansyla, ev rensel boyut kazanyordu. Abdlhamit, resmi devlet gcn kulla narak Ermenileri krmaya cesaret edemedii iin, bu aamada

Krtler arasnda, 1980'lerdeki "koruculuk" sistemine benzer bir rgtlenmeye gitti. Ermenilerle Krtlerin i ie yaad blgelerde, "Hamidiye" diye adlandrlan gayri nizami, hafif svari alaylar kurmaya balad. Alaylarn insan gc Krlerden oluuyor, silah lar devlet salyor, Osmanl subaylar eitim veriyor, komuta ise Krdere braklyordu.

Hamidiye Alaylar iin politik ve askeri amalar bir arada d


nlmt. Hamidiye Alaylan'nn amalarndan biri, Krtleri Osmanl'nn yanna ekmekti. Krtler, gnll yandalkla hem Osmanl'ya g katacak, hem de Osmanl kartlar tepelenerek,

birlik ile dayanma ruhu datlacakt. te yandan Rus snrlan


boyunca Ermeniler bastrlacakt. Yzyllardan beri Ermenilerle i ie yaayan, aralarnda derin

sosyal, kltrel ve ekonomik balar bulunan Krtler, artk Ha


midiye Alaylan'yla, Ermenilere kar gz dayd.

Din faktr, dmanl fokurdatan krk olarak kullanlyor


du.

Osmanl ynetimi, 1890'larn ortalarnda, sistematik olarak Ermeni krmn balatt. Rus kaynaklarna gre, sadece 1894 ve 1896 yllar arasnda, 300 binden fazla Ermeni ldrld. Pek ok Ermeni yurtdna kaarak hayatn kurtard.
Bu srete, Hamidiye Alaylar da kullanld.

Fakat, Hamidiye Alaylan'nn oluumu, sanld ve beklendii

gibi Krtler tarafindan cokuyla karlanmad. Kuaklar boyunca


Osmanl'nn saldrsna uram, talanlar, katliamlar yaam olan

Krtler, Hamidiye Alaylan'n Osmanl'nn klc, dman gc ola rak gryor, uzak duruyor, kaynamyor, istenilen oranda katlm
olmuyordu. 53 byk airetten, sadece 13' katlmay kabul et miti. ounluk, basklara ramen katlmyordu. Basklar, yer yer

48

silahl atmalara neden oluyordu. Bu yzden alaylar, hibir za


man istenilen kadroya ulaamad, planland halde, tugay ve t
menler kurulamad. Bir Rus yazannn deyimiyle, "Sultan'm, Ermeni sorununu

Krtler eliyle zme niyeti, sonunda btnyle iflas ediyor"du.

Osmanl'nn birbirine krdrma, abalarna ramen, Krder,

1903 ve 1904 yllannda, Sason'da yaplan Ermeni krimna katl


myor, Ermenilere destek veriyorlard. Lazarev, bu olay iin

"Krtler artk dostlaryla dmanlanm ayrt edebilmiti" diye ya


zyordu.

Abdlhamit ynetimi, Krtleri din kardelii ile okayp Er

menilere kar kullanyor, te yandan, "kardeleri"nin knm ile


toplu srgnlerine devam ediyordu.

Bunun zerine Krtler, 1905 ylnda yeniden ayaklandlar. Dersim, Bitlis ve Beyazt'ta Ermenilerle birleerek, "tedip ile ten
kil" birliklerini pskrttler.

1906 ylnda Erzurum'da isyan balad. Bare eto'nun 1906

ylnda Siirt'te balatt isyann dalgalan Diyarbakr'a ulayor,


1907 ve 1908 yllan arasnda atmalar yaylyordu.

Sultan Hamit, bu arada Krderi, Krtlere kar kullanmak


zere Hamidiye Alaylan'n ran Krdistan'na saldrtyordu. Fa kat, Krtler birbirine silah ekmiyor, tersine isyanclara katlm
ve firadar artnca Hamidiye Alaylan geri ekiliyordu.

Abdlhamit, btn abalanna ramen Krtleri sindiremiyor,

aksine kendisi saf d oluyordu. Balangta, Krt milliyetileri


nin de destekledii ttihat ve Terakki Partisi (Cemiyeti), 23 Tem

muz 1908 tarihinde dzenledii "Jn Trk" darbesiyle Sultan


etkisizletiriyor, bir yl sonra da tahttan indiriyordu.

Jn Trklerie Krder arasndaki ilikiler ilk aamada olduka

scakt. eyh Ubeydullah'n olu Seid Abdlkadir, Bedirhan aile-

49

sinden Emin Ali Bedirhan, Krt nderlerden erif Paa ve pek o

u Krtlerin haklarna kavuaca umuduyla ttihatlara destek


veriyordu.

nk ilikiler scak, ttihatlarn verdii umut diriydi.

yle

ki,

Seid Abdlkadir,

Senatonun karl

olan

"Ayan

Meclisi" bakanlna bile seilmiti. Ard ardna Krt dernek leri, kltr kurumlan kurulmu, gazeteler yaynlanmaya bala
mt.

Fakat,

1909 ylndan itibaren, beklenmedik bir dnm

oldu. ttihatlarn rk yz berraklamaya balad. Krdista


n'a gnderilen ajanlar, Krtleri birbirine ve Ermenilere kar
kkrtyorlard. 1911 ylnda ise Krt kurum ve derneklerini

yasaklayp kapatmaya baladlar. Basklar zerine, ilkin, iki Hamidiye Alay'na birden komu

ta eden ve batllar tarafndan, "Krdistan'n tasz kral" diye

adlandrlan Mdli airetinin nderi ibrahim Paa, isyan ediyor


du. Paa Erzindan'dan Halep'e kadarki topraklar zerinde ege men oldu.
Ama bir sre sonra, elindeki g ve halk desteini kiisel

kar ile bireysel egemenlii iin kullanmaya, kendi halkna zul

metmeye

balad.

Paa,

halk

desteinden

yoksun

kalnca,

Araplarla takviyeli Osmanl ordusu tarafndan kuatlp sn d Sincar dalarnda ldrld.

ibrahim Paa isyan srerken. Dersim ayakland. Bunu, G


ney Krdistan'da Barzan ve Zibar airetlerinin destek verdii Hemavvendi isyan izledi. 1909 ylnda, Sleymaniye, Krt ulu sal kurtulu hareketinin merkezi haline geldi.

isyan balatan Sleymaniyeli eyh Said lnce, ayaklanma


y tarih sahnesine kan ve daha sonra Krt ulusal hareketinin

nde gelenlerinden biri olan olu eyh Muhammed Berzenci ynetmeye balad.

Ayn yl. eyh Said syan srasnda da adn duyuran Hay


deran airetinin lideri, Hamidiye komutanlarndan Kr Hse yin Paa, Ar'da isyan balatyor, etkin liderlerden Musa Bey'le birleerek, Bitlis ve Beyazt ynetimlerini ele geiriyordu.

Mdahalelerini kuaktan kuaa aktararak gnmze ula

tran Barzani ailesi, bu srete tarih sahnesine kyordu. eyh


Abdselam Barzani, 1910 ylnda, Osmanl'ya kar isyan ba
latyordu.

Btn Krdistan'da, isyanlarn pnrak gibi ba gstermesi

ittihat ynetimi akna evirmiti. Abdlhamit yntemiyle


Krtleri paralama planlar da tutmuyordu artk.

Btn Krdistan'a yaylacak askeri gce de sahip deildi.

Sultanlk. stanbul ynetimi btnyle gcn kaybetmi, da lma srecine girmiti. 1912 ylnn sonuna gelindiinde, Afrika'daki toprak egemenlii de btnyle ortadan kalkmt.

Krt nderierden Abdrezak Bey, 1912 ubatnda genel


ayaklanma hazrlna balad. Krdistan'n btn ehirlerin

de, ynetimi devralacak komitelerin kurulduu 1913 ylnda,


Enver, Talat ve Cemal Paa'dan oluan truimvira, bir i dar beyle, Osmanl ynetimine btpnyle egemen oldular. Kr
distan'n kuzeyine asker sevkiyatna baladlar.

Arnk Birinci Dnya Sava'nn ayak sesleri de duyulmaya


balamt.

Osmanl ynetimi, asker toplamak iin "slam uruna ci hat" arsyla Krtlere gittiler. Fakat, bekleneni bulamadlar. Baskyla silah altna alnan Krtler ilk firsatta firar ediyor, dnemin etkin liderleri Abdrezak ve Yusuf Kamil Bedirhan

beyler bir yandan Ermenilerle ittifak imkan anyor, te yandan askerlie alnm Krtlere, silahlarn Osmanl'ya evirmeleri
arsnda bulunuyorlard.

ttihatlar, bu aamada "birinci tehlike" olarak Ermenileri


gryorlard. "ti ite bodurma" yntemiyle Krt-Ermeni a

tmas yaratmaya abalyorlard. aba tutmaynca, "i baa" dyor ve 1915 ylnda devlet eliyle, "etnik arndrma harek
t" balatlyordu.

Barih kaynaklara gre, 1915 ylnda balanlan ve birka yd


sren Ermeni krm boyunca, topluca srlen ve kaarak can n kurtarabilenlerin dnda, 1,5 milyon kii katledildi.

Kimi Rus kaynaklar, ayn srete klcn teki aznn, ba-

51

ka bir yoldan Krtlere evrildiini, krlanlarn dnda, 700 bin Krt'n topraklarndan koparlp batya srldn be
lirtiyor.

Resmi tarihe gre, Krtler 1803'ten 1914 yhna kadar 12 de

fa ayaklandlar.

syanlar bastrmakla grevlendirilen paalardan her biri, ken


di hayal gcnn yaratclyla yok etme yntemleri kefediyor
du. Halka kar uygulad yntemlerle "kuyucu" lakab alan

Murat Paa, kurbanlarnn balarn kestirip kuyulara dolduru


yordu.

Msr valisi Kavalal Mehmet Ali Paa, Osmanl'yla sava ha linde olduu halde, elini Krt kanna buluyordu. Paa, Krt so rununu kknden zmek amacyla, Nizip, Urfa evresinde, o
u kadn, ihtiyar ve ocuk 60 bin kiiyi kltan geirdi.

Krt isyanlarn bastrmada ngiliz subaylar danmanlk ya pyordu. Daha sonra Osmanl niformas giydirilmi. Paa rtbe siyle ordunun bana getirilmi Alman ve Avusturyal generaller, barole getiler. Alman-Avusturyal "Goltz Paa" ve "General

Moltke" Krdere kar izlenen zulmn mimarlarndan ikisiydi...


Krt sorununun krm ve yangnlarla zlebileceine inanan

General Moltke, anlarnda ihtiyar, kadn ve ocuklara kar ka zanlan "kl zaferleri"ni anlatrken, Krderi hayvan gibi birbir
lerine balayarak srklediklerini, daha sonra yol boylarndaki dere yataklarnda topluca krdklarn yazyor.

Soykrmc bu yntem, ok beenilmi ve btn sorunlarn


zm forml olarak kabul grm olmal ki, daha sonra Ermeni
lere uyguland.

ttihatlarn baz klavuzlar, daha sonra, Almanya'da Hitler'in rk politikalarna hizmet verdiler.

ttihatlar ierde Krtlerle urarken bir yandan da fetih ve "byk Turan Trk mparatorluu" hayalleri kuruyorlard.

5^

Hayallerini gerekletirmek amacyla. Birinci Dnya Sava'

nn banda, Sultan'dan habersiz, Almanya ile ittifak kurup an lama yaptlar. Be milyon ngiliz altm karlnda, orduyu "ki
ralk asker" gibi Almanya'nn emrine verdiler.

Osmanl bayran ekmi iki Alman sava gemisinin Rus sa hillerini bombalamasyla, Osmanl Devleti Birinci Dnya Sava'-

na katlm oldu. Ordu ise Orta Asya'y igal edip Anadolu'ya balamak ve "Byk Turan Trk imparatorluu" nu kurmay salamak zere Sarkam'a yld. Fakat, askerler kar ve don'a
kar dayankl klk giyecek ve donanmdan yoksundu. Kimi a rkl, kimi yazlk ayakkabl, ou paltosuzdu.

lk souklarla karlar karlamaz, hastalklar balad; s


nn -30 dereceye indii k gnlerinde ise krm...

120 bin kiilik ordu, Ruslarla karlap tfek bile padatama-

dan Sankam'n Allahuekber dalannda kar, don, bit ve salgn

hastala yenildi. 90 bin asker alktan, hastalktan ve donarak l


d. Ordusu saf d kalmt.

ngiltere, stanbul'u igal etti. Ruslar Krdistan'a girdiler. G


neyi ngilizler ve Franszlar igal ettiler.

Sava balatan ittihatlar aradan ekilmi, yok olmu, yerierini B ve C takmlarna brakmlard. Kendi kaderleriyle ba ba a kalan Krtler kendi olanaklanyla igalcilere kar durmaya,

direnmeye altlar. Antep direniiyle efsaneleen Karaylan, bir Krt airet nderiydi. Benzer mcadele Urfa ve Mara'ta verildi. Rus igali zerine, Krtlerin byk bir blm yurtlarn terk
edip muhacirlemek zorunda kald. G yollarnda salgn hasta la, alk ve sefalete yakaland, igalden sonra, bunlarn pek az
hayatta kalm, yurduna dnebilmiti.

Sava sonrasnda Ortadou'nun siyasi haritas deimiti. Bu

yeni bir zamand ve bu zamanda yeni devletler ortaya kyor, Osmanl'nn enkaz zerinde 24 ayr devlet kuruluyordu.

Krtlerin muhatab ise yz yl akn zamandan beri bamszhk savalann bastrmaya alan ingiltere ve Fransa'yd. karlan de-

53

imemiti onlarn. Tpk yz yl nce olduu gibi bamsz Kurdis


tan, yine karlarna aykryd. Krtler, bir kez daha "tarihin vey ev latlar" olarak arkasz, desteksiz ve emperyal himayeden yoksundu.

te yandan, Krtlerin balca engellerinden biri olan arlk


Rusyas 1917 ylnda yklm, yerine Sovyeder Birlii kurulmutu.

Sovyetleri kuran Lenin ve arkadalar, ezilen halklarn yeni "esin kayna "yd. Hatta ezilenlerin evrensel sesi iddiasndayd. Mosko va, Ankara'y "ilerici" sayp dostluk ve ibirlii anlamalar imza lyor, yardmlar yapyor, "gerici" Krtlere srtn eviriyordu.

Kukulanan ingiltere ve Fransa, kar hamle ile Krtlerin hak


larndan sz ediyor, ancak konjonktrel bu sylem, daha sonra
kesiliyordu.

Yeni Ortadou haritasnda Krtlere yer verilmemekle birlik te, araylar sryordu. Bu srete. eyh Ubeydullah'n olu Seid
Abdlkadir'in banda bulunduu "Krt Teali Cemiyeti" Krdis

tan'n temsilcisi olarak ortaya kmt.

rgt,

"Krdistan'n

zerklii" iin Avrupa nezdinde giriimlerde bulunuyordu.

"Krt Teali Cemiyeti", yenik Osmanl devletiyle galipler arasn da, 1919 ylnda balayan ban grmelerine erif Paa'y Kurdis tan temsilcisi olarak atad. Paa, konferansa ilikin bir rapor ve Kurdistan haritas sundu. Bu arada, ortak hareket iin Ermeni Danak Partisiyle ibirlii yapt.

Bar anlamas 10 Austos 1920 tarihinde, Paris yaknlarn daki "Sevr" kasabasnda imzaland. 13 blm ve 433 maddeden
oluan anlama, Krdistan' ilk kez uluslararas arenaya oturtan,

onu tanyan hukuksal bir belge olmas nedeniyle, Krtler asn dan nemliydi. Anlama ayrca, Krderin din, dil ve kltrleri konusunda, teki halklarla eit haklara sahip olduunu vurgulu yor, kendi kaderini tayin ilkesini tanyor, 62. madde de "Krdis
tan'n zerklii"ni gvence altna alyordu.

Fakat galipler, anlamaya ramen, Krtlerin haklar konusun da srarc olmadlar. Tersine Kemalist ynetime aka destek ve rerek, Krtleri grmezlikten geldiler. 1922 ylnda ise artk, Krt
sorununu dillerine bile almyorlard.

54

Osmanl Sultam Vahdeddin ynetimi, galiplerle ban gr

meleri ncesinde, Osmanl'nn snrlan konusunda,

"Misak-

Milli" hakkm ne sryor, grmelerin bu esas zerinde yapmasnda srar ediyordu. "Misak- Milli" ise Arabistan' da banndran 5 milyon kilometre karelik alam kapsyordu. Sultan istem
leri yznden devre d braklyordu.

"Halk destei" ise 1919 ylnda Erzurum, Sivas ve Amasya'da yaplan toplantlaria ortaya konmutu. Destek, Mustafa Kemal ve
arkadalarna idi.

Oysa bu toplantlar, Osmanl ynetiminden sadece bask gr


m, aclar ekmi, knmlardan, srgnlerden, yangnlardan ge

mi Krderin katlm ve desteiyle gereklemiti. O nedenle,


Kemalistler tarafindan "ho" tutuluyor, ikifat gryoriard. Ni tekim Erzurum ve Amasya toplanrilanmn ardnda yaynlanan
bildirilerde, Krtlere haklannn teslim edilecei aklanmt. 1920'de parlamentoda Krder kendi kimlikleriyle yer alyor

lard. Milletvekilleri "Kurdistan Mebusu" diye adlandrlyor, bu


deyim tutanaklara da geiyordu.

Yeniden yaplanma aamasnda, Atatrk dahil yeni szcler,


Krtlerin hak ile zgrlklerine kavuacaklarm, "namus sz"
olarak sk sk tekrarlyorlard.

Kemalisder, ngiltere ve Fransa'nn tam desteini aldktan sonra

1922 Ekiminden itibaren Krt sorunundan sz etmez oldular. Rus tarihi M. A. Gasratyan'n deyimiyle, "canlanan Kemalistler, Krt

sorununun Lozan Konferans gndemine alnmasna da kar kt"lar.

Gasratyan devamla, Trk milliyetilerinin, bu sreten riba-

ren, Sevr Anlamas hkmlerini yerine getirmemek iin eidi


yntemlere bavurmaya baladklarn yazyordu.

"Memleket ve millet menfaaderi iin biriik" slogan, bu yn

temlerden biriydi. Bu sylemle Krtler, kendi sorunlanndan uzaklatnlmaya allyor, bir yandan da, "Trklerle ayn haklara sa

hip" olduklar tekrarlanyordu. Yeni oluumun Trkler ve Krtle


rin ortak devleti olaca, liderlerin azyla ska tekrarianyor,

55

"Trklerin ve Krtlerin ortak Meclisi" sz parlamento tutanak


larna geiyordu.

Kemalisderi Lozan'da temsil eden smet Paa (inn), Krtle


rin de temsilcisi olduunu sylyordu.

M. A. Gasratyan, "Mustafa Kemal'in ve onun evresinin n clnde, Krtlerin hak eidii tevik edilip ne karld. Btn

bunlar, Kemalistlerin Sevr Anlamas artlarn yerine getirmeme konusunda baarl olmasn amalyordu" diye yazyor.
Yeni yaplanmann tek sz sahibi ve karar yetkilisi Atatrk,

16 ve 17 Ocak 1923 tarihlerinde zmit'te gazetecilerle yapt


uzun grmede, Krderin blgelerinde zerk ynetimler kurabi leceklerini aklayarak umut vermeye devam ediyordu.

Lozan grmeleri srasnda, Musul sorunu gndeme geldi inde Trk heyeti bakan smet Paa sz alarak yle diyordu:
"Devlet, hkmet nezdinde eit haklara sahip ve ulusal hak

lardan yararlanan iki halka, Krtlere ve Trklere aittir."


Btn bu manevralar bouna deildi. Krtler, "haklarmz

alp kurtulduk" diye seviniyor, sevindike Kemalist ynetime


destek veriyordu. Ksa sre iin de olsa onlar umut kp haline

getirip sevindiren ve dilerini skarak sevin gsterilerine katla nanlar ise emeklerinin meyvasm, Lozan Anlamasyla topladlar.
Anlama metninde, "btn hak va zgrlklerine sahip" Krt
lerden, tek kelimeyle de olsa sz edilmedi.

Galipler de artk Kemalistler yanls tutumlarn gizleme gere

ini duymuyor, Krt kart senaryolar bu rahat ortamda, tek tek


kitabna uydurulup gerekletiriliyordu.

yle ki, konferans srasnda Krt sorunu gndeme geldiin


de, byle bir sorunun olup olmadnn tesbiti telgrafla Trk
meclisine sorularak yaplyordu. Tabii ki cevap ok nceden ha
zrd ve "byle bir sorun yoktur" eklindeydi.

Atatrk, bu sorunun en zl ve inandrc biimde cevaplan mas iin "Krt" olduu sylenen mebuslara grev ve sz veri yordu. Daha sonra gzden decek ve Atatrk tarafindan ceza landrlarak dlanacak olan Erzurum Mebusu Hseyin Avni

(Ula) parlamentoda yapt konumada yle diyordu: "Bu memleket Krtlere ve Trklere aittir. Bu krsden konu-

56

ma hakkna, yalnz iki millet sahiptir: Krt milleti ve Trk milleri." Krt-Trk kardehini savunup, parlamentoda "ayrlmazlk larn" baranlardan biri de emekli bir subay olan Dersimli Ha
san Hayri'ydi.

Bedir Han,

1959 ylnda Paris'te yaynlanan Krt Sorunu

adndaki kitabnda, bu konuda yle diyor:

"Mustafa Kemal ve dier Trk milliyetileri, Krt mebuslan-

nn bu konumalarndan ok memnun kalmlard. Mustafa Ke


mal'in nerisi zerine, Krt mebuslar meclise ulusal giysileriyle
gelmeye baladlar."

Ulusal giysileriyle meclise gelenlerden biri de Hasan Hay

ri'ydi. Hasan Hayri, 1926 ylnda eyh Said'le iliki kurduu ve

Krt giysileriyle meclise gelerek blclk yapt gerekesiyle


aslarak idam edilecekti.

Btn bu manevralann meyvas, Lozan Anlamasyla toplan

d. Anlama metninde,

"btn hak ve zgriklerine sahip"

Krderden, tek kelimeyle de olsa sz edilmedi. nk, galipler Kemalistleri destekliyor, manevralara onay,

senaryolara geit veriyorlard. yle ki, konferans srasnda Krt


sorunu gndeme geldiinde, Trk meclisine soru soruluyor ve

"byle bir sorun yoktur" cevabyla, mesele kapatlyordu.


Fakat, 1923 ylnda, Lozan'da imzalanan anlamayla TC'nin snrlar belirlenip, devletin varl tescil edildikten hemen sonra,

sylem ve tutumlar aniden deiiyor, her ey tersine dnyordu.


1924 ylnda yrrle konan Anayasa ile Krtler; dili, klt

r, kiilii ve btn varlyla, artk "yok"tu. Bir sabah aniden


"Krtlerin var olmadna" karar verilmiti. "Kurdistan" ad, Krtlerin dili, insan isimleri yasakland. Krtlerin "resmen" bu

lunmadna ilikin kararn uygulamalar, daha sonra giderek


arlatnlyor, cendere gittike sktrlyordu. 1925 ylnda Ata

trk tarafindan imzalanan "ark Islahat Plan" ile sokakta, ar

pazarda, Krte konuma yasa uygulanyor, yasa ineyenle


re ar cezalar getiriliyordu.

Artk Krtler, "resmen" yoktu. Ama "olmayan" ve "olma


m" Krtlerin isyanlar "var"d, resmi tarihe gre...

57

KNC

Blm

HZBE AZADYA KURDSTAN VE


ALBAY HALT BEY

Bingl dalarnn ad, Krte "kokulu gl" anlamnda, "Bin

GoP'dur. Dalarn dou ucu Hms'dan balyor, Varto'nun kuze yi ile Erzurum'un gneyi boyunca, kilometrelerce uzunlukta bir yay izerek batda, Qertalx (Kartalk) dalannda dmleniyor. Bingl'n tam karsnda erevdin (erafetdn) dalan... Ve iki da duvarnn arasndaki vadilere, ovalara kurulmu sa ysz ky, birka kasaba. eyh Said syannn yangn alanlaryd...

syan tohumlar, buralarda yeerdi...

Bingl dalarnn inip karak birbiriyle dmlenen tepeleri nin yamalarnda, kaynayan pnarlarn, gmi sularnn arklar

dzlklerin iinde yeil birer ylan gibi kvrlyor. Aatan arnd rlm, plak edilrni tepelerin kvrmlarnda bitiyormu gibi g
rnen, ama ayn yerde bir bakasyla birleen "mesiP'ler bir ba ka ykseltinin balangc oluyor.

Bingl'n

"Qox"

(Koh)

tepesi, Krtlerin tanmna

gre,

"dnyann tatan ve topraktan orta direi"dir. Yl drt mevsim,


"mj u duman" (sis ve duman) iinde ykanr.

Qox'dan bakldnda, btn Kurdistan gz nnde, ayak altn

dadr. Efsanevi "Sipari u Xelat" dalar bir sigara iimi mesafedeymi gibi grnr...

Qox'dan seyre kanlar, gnei alyormu gibi buulanarak, hzn iindeymiesine yedi renge ayrp, dalarn ardnda kay
bolurken grr.

Sabah gnei domaz, sessizHk iinde kzl bir devinim olur. k patlamalardr, Qox'tan seyredilen. Gne, rengarenk atla
yarak, ltlar saana olarak yaar...

58

Tan zaman, dalarn ge yakn ulu tepeleri aydnlktr. Dip

te, aalarda kalan ayriklann sonsuzluuyla, alabildiine ge

ni dzlkler, kolik tepeler, Krderin tanmyla "mj u duman"

iinde byl bir denizdir. Bu deniz, btn o dnyay, her sabah


yeniden sarar, kutsarcasna kucaklar, drt bucan bir araya ge

tirir. Denizin rengi gri, yzeyi krksz, mutlu gelinlerin yz gi


bi "zelal", przszdr.

Sonra dalarn dou ucunun doruklannda, yava yava bir k zllk peydahlanr. Yavatan yavaa, usul usul byyerek yaylr.
Yayldka, yedi karde renk aynarak, ktan yol olur. Qox'un

douya bakan yamalarndaki pnar kaynaklarna dolar klar.

Oraya harelenip gz kamatrarak, rengarenk bir i aydnlk


olarak r...

Gnein taze birka dakika, sularda sar, krmz, yeil,


mavi, mor renklerle avklanr.

Sonra, avklama yaylr, da eteklerine iner yava yava. a-

yriar, usuz bucaksz odaklar hl "mj u duman" denizinin al


tnda, hznl kaybolmuluunu yaar.

Sabahn sessizliine, pnarlarn nlts salr. Pnarlann, de rinden gelen destanms nlts olmasa, sisler arasndaki dnya
ldr sanlr.

Ardndan gne, bir ate topu olarak padar. nce, sis denizi
nin stn aydnlatr. Sis denizi ktan bir rt olur, ldar. a yr ve otlaklar, yaz boyunca arklar "kevcr" yeih, pnariann su
lar, gne vurgunu ayna olup parlar...

Ayn anda, uzak karlardaki erevdin'in (erafeddin) "Qur"


tepesi avklanp yangna dnr. Gne yaar oraya..

erevdin dou ucuyla Mu ovasna, batdaki boynuyla da Cabakcura (Bingl) etek olur...

Krtlerin lkesinde dalar yer yer knlyor, derinlere iniyor.

Krtlerin "geli" dedikleri kanyonlar, uurumlarla hevenkleiyor,


verimli dzlkler ortaya seriliveriyor.

iki dan srtndaki geni dzlkler; souk pnarlarla sulanan

59

engin ayrlklanyla birka il ve ileyi kapsayan yredeki yayla


lar, srler iin otlakt. 1910 isyan da bu yrede patlak verdi.

Varto, iki dan birbirine yaklaarak ukurlatg, geni dzlk ler meydana getirdii yrenin genel addr. Bingl dalarnn gney
eteinde, geni ovann kuzeyinde kurulu Varto'nun kadim ad, Gmgm'd. Krtede dalarn grlts, yanks anlamna gelen

Gmgm', sonralar btn bir yreye isim olan "Varto" yaptlar. Halit Bey Cbran airetinin "Mala Svvar" (Atl ailesi) kolun
dan. Kulan kynden ayrlp daha sonra Varto'nun mahallesi ha line gelen Alagoz kyne yerleen Mahmut Bey'in oluydu. Mah mut Bey, tarm ve ticaretle urayor, Gmgm'da (Varto) da han
iletiyordu.

Halit Bey'in yeeni Doktor Mehmet Emin Sever, amcasn an latrken yle diyordu:
"Babam ve dier akrabalarn anlatnna gre, amcam 1925 ylnda tutuklanp ldrldnde 41 yandayd. Bu hesaba
gre, 1884 ylnda domutu. ocukluumda, fotoraflar ya-

sakn. Esmer tenli, uzun boyluymu. Mlayim, halim selim, ama


cesur. Onu yakndan tanyan, savalarda emrinde bulunan in sanlardan, tevekkll cesareti hakknda ok ey dinledim. Ha
yatn umursamayan bir rahatlkta cesurmu. Sarkam bozgu

nundan sonra ilerleyen Ruslarla savarken, cephede askerlerine moral vermek iin etrafna yaan kurunlara aldrmadan namaz klyormu. Erzurum ovasndaki arpmalarda, gerilerde deil, en nde yer almas, efsane gibi anlatlyordu."

Halit Bey, Hristiyanlarn isyanlarla ayrp ayrlmasndan son

ra Sultan Abdlhamit'in, Osmanh devletini Arap, Krt, Arnavut ve

Trklerden oluan bir "slami imparatorlua" dntrme hayali


ni hayata geirecek kadrolarn yetitirmek amacyla, 1892 ydnda

hizmete soktuu "Airet Mektepleri "nin ilk mezunlarndand.

6o

Snf arkadalan arasnda yedi Krt genci daha vard. Akra

ba ve kyls Kasm (Ata) ile Bitlisli Yusuf Ziya Bey bunlardan


ikisiydi. Dersimli Hasan Hayri ise okul arkadalarndan...

Bu drdnn hayat, zaman zaman birbirine yaklap uzakla arak farkl biimde geliecek, ama birbiriyle balanth olarak
noktalanacakt. Yusuf Ziya, ayn ideal urunda onunla ayn gn

ve yerde idam edilecekti. Hasan Hayri Bey ise bir yl sonra dara
acnda hayatn noktalayacakt...

Kasm (Ata) ise Binba rtbesindeyken emekli olmu, Var

to'ya yeriemi, sivil olarak devlet hesabna almaya balam,

hsm ve akrabalar eyh Said ve Halit Bey'i ele vererek, "ihanet


lerin evrensel tarihine" adn yazdrmt.

Alian Akpnar, Osmanh Devletinde Airet Mektebi adndaki


kitabnda beinci snf rencilerinin notlarn yaynlyor. 36
knye numaral Halit Bey derslerindeki baarsyla snf nc-

syd; not ortalamas 150 zerinden 148'di. Kasm ise snfta,


not ortalamas en dk olanlardan...

Halit Bey, Abdlhamit'in propaganda iin kartpostal haline

getirdii baarl renci fotoraflarnda yer alan sekinlerden bi


ri olmutu.

renciler, ilk aamadan sonra askeri ve sivil okullara aynlyordu. Halit Bey, Harp Okulu'nu bitirip subay oldu. Deiik bir
liklerde alp, savalarda komutanlk yapt.

Halkm Emek Partisi'nden (HEP), 1991 ylnda Mu'tan Mil


letvekili seilen Mehmet Emin Sever anlatyor: "Bastrp susturmak ve yanlarna ekmek iin amcamn kim

liinden yararianmay dnm olmallar ki, onu daha ok


Krt yrelerinde grevlendirmi, isyan eden Dersim'e de gn
dermilerdi. Fakat, kendi inisiyatifini kullanyor ve Dersim'i si

lahla ezmiyor. Dersim'in lideri Seid Rza'yla dosta grmeler yapyor. Onunla anlap uzlayor. lk defa, onun sayesinde bir
Krt isyan, kan dklmeden, bar iinde sonuca ulayor."

Halit Bey'in stanbul'daki rencilik yllar, Krdistan'n ba


mszhk hayalleriyle ayaklanma halinde olduu, drt bir yannda atmalarn yaand harekedi bir dneme rastlyordu. stan bul'da, Krder henz damkri. Organize bir Krt cemaati yoktu.

stanbul'daki Krtlerin ulusal bilinle rgtlenmesi daha son


ra balyordu. Nitekim emdinanl isyanc eyh Ubeydullah'n olu Seid Abdlkadir, 1908 ylnda, srgnden bakent stan
bul'a dndnde, sokaklara dklen Krtler tarafndan sevgi gsterileriyle karlanyor ve daha sonra onlar rgtleyen lider olarak ortaya kyordu. Ayn yl Krt Teavn ve Terakki Cemiyed'nin bana getiriliyordu. 1918 ylnda da "Krt Teali Cemiyeti"nin bana geiyordu.

Halit Bey, kendini Krtlerin kurtuluuna adam bu liderle,


dolayl yoldan iliki kurmutu. 1914'ten sonra ise ilikilerini sklatrm, 1918'de kurulan Seid Abdlkadir'in liderliindeki

"Krt Teali Cemiyeti"nin en aktif gizli yelerinden biri olmutu. Kurmay Albay Reat Halli imzasn tayan ve Genelkurmay

Bakanlnca yaynlanan Cumhuriyet Dneminde Ayaklanma

lar adndaki kitapta, Krt Teali Cemiyeti yle anlatlyor:


"Birinci Dnya Sava Osmanl imparatorluu'nun dalmasy
la sonulanp Anadolu'da yeni bir Ermeni devleti kurulmas ihti mali ortaya kt zaman, Krt aydnlar fiilen bamszlk peine

dtler. Bu amalarnn gerekletirilmesi iin, vaktiyle kurulmu


olan Krt Teali Cemiyeti adndaki siyasi birlie drt elle sarldlar.

Birliin merkezi stanbul'da, ubeleri zellikle Diyarbakr, Elaz


ve Bidis illerinde bulunuyordu. Bununla beraber tekilann Van,
Mu, Tunceli ve Krderin bulunduu dier illerde yayldna p

he yoktu. Cemiyetin amac ngilizlerin himayesi aknda bamsz bir Krt devleri kurmakt. Cemiyetin bakan Vanl Seid Abdlka dir, yardmclar da Mustafa Zihni Paa ve tannm ailelerden Be-

dirhanllara mensup Emin Avni idi. Krt Teali Cemiyeti, Damat


Ferit Paa hkmetinin byk Ermenistan projesine iddetle mu

halefet eden tilaf ve Hrriyet Partisi'yle zerk bir Kurdistan kurul mas konusunda szleme yapmaktan geri durmuyordu. Bu Cemi
yet, Cumhuriyetin ilanndan az nce kapatlmt."

62

1918 ylnda her tri legal faaliyetleri yasaklannca, Krt ay

dnlar "yeraltna" indiler. Lozanda "bar anlamas"nn imza

lanmas arifesinde, biimlenen gelecekte, Krdistan'a yer bulun madn grnce, isyankr bir rgtlenmeye baladlar.

1923

ylnda, Krtesi,

"Hizbe Azadiya Kurdistan"

olan

"Kurdistan zgrlk Cemiyeti"ni kurup, gelecein inas iin r


gtl alma balattlar.

Genelkurmay'n kitabnda bu konuda yle deniliyor:


"Bu cemiyet (Krt Teali) Cumhuriyetin ilanndan az nce kapanlmt. Fakat buna karlk, 1923'te Cumhuriyetin ilan sene

sinde Seid Abdlkadir, Hasenanl Halit, Hac Musa, eski millet


vekillerinden Yusuf Ziya ve ailelerinden mteekkil olmak zere gizli bir komite tekil edildi. Bu komitenin de gayesi Krdistan'n
bamszln salamakn."

"Azadi" (zgrik) hareketi, rgtlenme biimi ve siyasetiy

le, daha lml bir rgt olan "Krt Teali"den farklyd. "Krt Teali Cemiyeti" silahl mcadeleyi ngrmyordu.
"Azadi" ise bar yoldan zmn imkanszl gr ze
rinde, silahl mcadele inancyla kurulmutu.

"Hizbe Azadiya Kurdistan"n kesin kurulu tarihi hakknda, baz Krt aydnlannn anlattklarnn dnda fazla bilgi ve belge
yoktu.

Melle Selim (Ta), dinlediklerini aktaranlardan bnyd. Var

to'nun Diyadin kynden Melle Selim, Krt medreselerinde

renim grm, evresinde drstlyle tannan bir din adamy


d. Albay Halit Bey'in uzaktan hmyd.

Aile evresiyle yaknl nedeniyle, ayn zamanda gereklere


yakn biri...

eyh Said ailesiyle de balan bulunan Melle Selim, daha ok bu evrelerden dinledikleriyle tarihe tanklk ediyordu.

Melle Selim, eyh Said syanna ilikin olarak, banda alnm


anlanmlannda, "Hizbe Azadiya Kurdistan, 1923 ylmn Haziran

63

aynda Erzurum'da, Halit Bey'in konanda yaplan bir toplant


da kuruldu," diyor ve devam ediyordu:
"Yolun balangcnda, Halit Bey'in en yakn fikir arkada

Bidis milletvekili Yusuf Ziya Bey 'di. kisi de Krderin sevip say

d birer kiilik olduklar iin Krt din ve airet evrelerinin ka tlmasyla, hareketin taraftarlar ksa zamanda artn. Btn Kr
distan' temsil edecek kurucular listesi tespit edildi. Bildiim ka

daryla, Trklerin casusu olduu sonra ortaya kan Binba Ka sm da cemiyetin kuruculanndand. Ar yresinin nl Hami diye Paas Patnoslu Kr Hseyin Paa, Krdistan'n nemli isimlerinden Mutkili Hac Musa ve Fevzi beyler de kurucular
arasndayd. Krdistan'n her yerinde, nde gelen airet reisleri, aa ve eyhler cemiyetin yesi, ya da taraftaryd. Miralay Halit Bey tutuklandktan sonra, Cemiyetin ye kayt defteri ve evrak-

1, amcas smail Aa tarafndan Erzurum'daki evinden alnd,


Varto'ya getirildi. Devletin eline gemesin diye Qerqerut kyn

de tandra atlp yakld. Onun iin kimlerin cemiyete ye olduk


lar karanlkta kald."

1925 isyannn lideri eyh Said ve Seid Abdlkadir ilk dn

ce tohumlarndan itibaren, "Azadi iinde", ama sahnede grn


meyen liderlerden balcasyd.

Azadi'ye merkezlik eden Erzurum, o dnemde, Krderin ba

lca alveri merkezlerinden biriydi. Krtler, kervanlarla Bingl,


Bidis, Mu, Ar, Van ve daha uzak yerlerden, alveri iin Trab zon limanna en yakn kap olan Erzurum'a geliyorlard. Airet nderleri, eyh ve aalar alveri bahanesiyle Erzurum'a gidiyor, grmeler yapyor, grevler alyorlard. Melle Selim, "airet nde gelenleri, rgte destek iin ta Diyarbakr'dan Erzu
rum'a akyor ve ye oluyorlard" diyor.

Yine anlatlanlara gre, HaUt Bey'in aklad program ksa


ve zd:

"Bamsz Krdistan'n kurulmas..."


Melle Selim anlatyor:

64

"Her Krdn birer dava neferi olduu bu dnemde, eyh Sa


id Efendi ve Osmanl'nn eski Devlet uras (Saytay) Bakan
Seid Abdlkadir Efendi de kendilerine den grev neyse onu

yapyorlard. Onlarn lideHik gibi bir iddialar yoktu. Birer ne

fer gibi alyorlard. Seid Abdlkadir, istanbul'da oturuyordu. Onunla, merkez arasnda irtiban eyh Said Efendi'nin olu eyh
Ali Rza Efendi yrtyordu. eyh Said Efendi de hareketin iin de, ama gndelik ilerin dndayd. Tekilatla dorudan ba olan olu eyh Ali Rza Efendi'ydi. O, tekilatn merkezinde, a
lmalar dzenleyen komitenin iindeydi."

Melle Selim, eyh Ali Rza'dan olaylarn ayrntsn dinleyen


lerden biriydi. Melle yle devam ediyordu:
"eyh Ali Rza Efendi'den dinlediime gre, almalarn ilk
hedefi, halk aydnlatp kazanmak, te yandan silahl harekete

hazrianmakt. Bir yandan da, ordu iindeki Krt subaylarla ir


tibat kurulmutu, ilk etapta Erzurum ve Bidis tarahndaki su

baylara ulalm, harekete katlmalar temin edilmiti. Fakat Diyarbakr, Urfa ile teki taraflarda bulunan subaylaria irtibat kurulmaya allrken, bandan beri hazrhklardan haberdar
olan Trkler harekete geti."

* *

1924 yl baharnda yaplan geni katlml bir toplantda, hazriklann 1926 bahannda balayacak ayaklanmaya gre ta

mamlanmas karariatnlyordu. Ankara ise rgt iindeki kaynaklanndan dorudan haber alyor, gelime ve hazrlklan gn
gnne izliyordu.

Buna karn, Genelkurmay Bakanl tarafindan yaynlanan

resmi tarihte Ankara'nn isyan hazrln tesadfen rendii ne srlyordu. Kitaba gre, Ankara, devletin varin Krtlere gsterip kantlamak iin baz blgelere askeri biriikler gndermi,
fakat Hakkari yresindeki Nasturiler buna tepki gsterip isyan et

milerdi. Bunun zerine devlet, "isyan bastrmak" zere, blgeye


askeri g gndermi ve atmalar balamt.

Hakkari'ye gnderilen ordu birliklerinin iinde "Azadi" ye-

65

si drt Krt subay da vard. Bunlardan biri, Ar syan'nda h

san Nuri Paa adyla nlenecek olan Yzba hsan Nuri'ydi; bir
dieri "Azadi"nin kurucularndan Bitlis eski milletvekili Yusuf Ziya'nm kardei temen Ali Rza, teki ikisi ise Vanl Rasim ve Tevfik Celal'di.

Bu subaylar, "Azadi"nin merkeziyle ifreli telgraflarla haber


lemi, telgraflardan biri tesadfen ele geirilmi ve bu sayede is yan hazrl renilmiti. Yine resmi tarihin iddiasna gre, Yusuf Ziya Bey, 1924 Eyl l banda kardei Ali Rza'ya ektii telgrafta, ordudan ayrlma konusunda "beklenmesi" talimatn vermiti. Fakat, Ali Rza Bey ve arkadalan ifreyi zerken, "ayrlmayn" szn, "ayrln" di ye anlamlard. Drt subay, 3 Eyll 4 Eyll 1924'e balayan ge ce, birliklerindeki 351 Krt eriyle birlikte, yanlarna lO'u makine li olmak zere 380 tfek alp firar etmilerdi.

Babakan smet Paa (nn), toplu firarn "isyan" olduunu


derhal sezinleyip, "Azadi"nin en ndeki lideri Halit Bey, Yu suf Ziya ve Mutkili Hac Musa bata olmak zere rgtn bir
ok beynini tutuklatmt. Ayn resmi tarih, Azadi hareketinin eylemi olan eyh Said "is-

yan"nn nedenini dine, Osmanl Sultanl'n ihya amacna bal yordu. Oysa Krderin, 1800'den beri sava halinde olduklar Os manl Sultanl'mn kaderi diye bir dertleri yoktu. Onlar eski ya da yeni sisteme entegre olmak istemiyor, kopmak, "bamsz Krdistan" kurmak istiyorlard.

Hazrlklarn renilmesine ilikin resmi sylem, resmi ajanlar


tarafindan da yalanlanyordu.

Halit Bey'in enitesi Binba Kasm (Ata), devletin resmi ajan larndan biriydi. 1919 Erzurum kongresi srasnda Atatrk'le gr erek, Krtlerin "kt niyetlerini" aktardn sylyordu. Kasm "aileden biri" olarak, "Azadi"nin liderine srdat. Hatta, Melle Selim'in dediine gre rgte yeydi. Grlp konuulanlar bir yana liderlerin beyninden geenleri bile annda aktaryordu.

66

Resmi ajan, mahkemede Atatrk'n 1924 ylnda Erzurum'a

gelii srasnda, gelimeleri bizzat kendisine anlattm sylyordu. Varto'nun Kaman kynden olan Mehmet erif Frat olay lar, gn gnne izleyip Ankara'ya rapor yadrdn aklayan
bir baka resmi ajand.

Mehmet erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi adndaki ki

tabnda, ajanlk yarnda adeta Kasm' geri plana itip kendini


ne karmaya alyordu. Daha sonra eziyet ve ikence yapri

z amcas Veli tarafindan vurularak ldrlen Mehmet erif F rat, kitabnda. eyh Said'in 4 Ocak 1924 tarihinde, amcas Halil ile akrabalar Veli ve Ali Haydar aalara birer mektup yazarak,
bir Krt ihtilali hazrlnda olduklarn, yandalarnn gn ge

tike oaldn anlattn ve karde olarak kendilerinin de ka tlmas arsnda bulunduunu yazyor. Frat, isyanclara katl
madklarn, ama yakn durarak edindii btn bilgileri doru
dan Mustafa Kemal'e bildirdiini belirtiyor.

Mehmet erif, ihbar konusunda. Binba Kasm'dan nce dav randnn kant olarak da Gen eski milletvekili ile Vali Hamdi
Bey'e yazd raporlar gsteriyordu.

Binba Kasm ise mahkemede sylediklerinden baka, isyan

dan yirmi yl sonra, 1945'te bulunduu Ske'de Kaymakam Ka zm Atakul'a verdii ifadede hizmetleri konusunda unlar anla
tyordu: "24 Ekim 1924 tarihinde Atatrk Erzurum'a geldi. Halkn sayglarn sunmak iin, Mulularia biriikte Erzurum'a gelmi

tim. Kabulden sonra, Atatrk'le zel grme istedim. Kabul


edildim. 9. Kolordu Komutan Ali Said Paa da hazrd. Bulun duum evre ve blgede bir Krt bamszl ve Trkiye'den ay rlmay amalayan akmlar bulunduunu, bu akmn halkn yz de 85'ini etkilediini, ruhlanm bildiim iin ayrca kant gerek
mediini, hkmete bir an nce nlem alnmas gerektiini, ai

ret reislerinin batya srlmelerini, kar koyanlann rnek ola cak ekilde cezalandrlmalarn, yoksa byk bir felaketin gel
mekte olduunu gzmle grr gibi olduumu, sylediklerimin

hibirinin soruturulmasna gerek olmadn ayrntl olarak arz


etmi ve teekkr yantlarn almtm."

67

Kasm, Mustafa Kemal Ankara'ya dner dnmez, yapt ih

barlarn nda tutuklamalarn baladm sylyordu.

Hareketin tutuklanan ilk lideri Yusuf Ziya Bey'di. Kasm'la ayn kyden (Kulan) olan Melle afii'nin (Ball) an
lattna gre Yusuf Ziya, Erzurum'da Halit Bey'in evindeyken, gece sarldn anlyor ve evden kyor, izini kaybettirmek ze re mezarlkta saklanyor, fakat yakalanyordu. Halit Bey, Yusuf Ziya olay ile yakn takip, kuatma altnda olduunu bildii halde Erzurum'daki evinden ayrlmyordu.
Yeeni Mehmet Emin Sever anlatyor:
"Drt subayn firarndan sonra amcam, evinde gz hapsine alyorlar. Bir ay kadar sonra, 1924 Ekiminde evine geliyorlar.

Diyorlar ki, Sarkam'ta ordu iin at sann alan Kasm adnda


ki bir yarbay, devletin parasn alm. Olay soruturmak ve aratrmak iin Sarkam'a gitmeniz gerekiyor diyorlar. Am cam, bunun bir tuzak olduunu anlyor. Ama, halkn iinden ekip almak ve sessizce tutuklamak. Ama yapabilecei bir ey olmadndan emre uyuyor. Giderken ocuklarna, 'eer size e

keceim telgrafta, shhatim berkemal dersem, bilin ki beni Sar


kam'a deil, tutuklayp baka bir yere gtryorlar. Ama sh hatim yerindedir dersem, bu tutuklanmadm anlamndadr' di

yor. ki gn sonra, amcamn ailesine gelen telgrafta 'Shhatim berkemaldir' diye yazl. Sarkam'a gitmedii, yolda tutuklan
d byle anlalyor."

Halit Bey, askeri bir mfreze eliinde Erzurum'un dna knca yn deitiriliyor, Sarkam yolundan, Yusuf Ziya Bey ve Hac Musa'nn tutuklu bulunduu Bidis yoluna saplyordu. Halit Bey, Ar'nn Patnos ilesi yaknlarndaki konaklama yerinde, bir yolunu bulup, Hamidiye Alaylan'nn komutan Pat noslu Kr Hseyin Paa'ya bir not gndererek "yolculuunu" haber veriyor ve "bana krk altn gnder" diyordu. "Krk altn"m, "40 kiilik bir grupla beni kurtar" anlamna

geldii akt. Fakat, isyan hazrlklarnn da nemli liderlerinden

68

biri olan Kr Hseyin Paa, "belay stne sratmamak" adna


Halit Bey'i cevapsz brakyordu.

Ayn Kr Hseyin, 1925 isyan balaynca nce sessiz kala

cak, sonra devlet safina geecek, buna ramen srgne gnderi


lecekti.

Halit Bey'in tutuklanmas, henz hazrlklarn balangcnda


olan Krt isyan hareketini basz brakm, moral bozukluu ve
korku yaratmt. Hareketin belirlenmi, etkin ikinci adam ise
yoktu. Kimse ne yapacan bilmiyordu.

Gzler, eyh Said'e evrilmiti. Onun ne yapaca ve nasd


davranaca merakla bekleniyordu.

Halit Bey'in yeeni Mehmet Emin Sever anlatt:


"Amcam cezaevine konduktan sonra, aileden kimseyle gr

trlmedi. Yarglandna dair de herhangi bir kayt ve belge yok. eyh Said Efendi ele geene kadar ierde tutuldu. eyhin

yakaland gn arkadalaryla birlikte idam edildi. Genelde idam edilenlere ilikin tutanak ve belgeler pariamentoya gnde
rilirdi. Meclis belgelerini taradm. Yarglandna dair bir ize rastiamadm. Bir baka bilinmeyen de nasl idam edildiidir.
Asld m, kuruna m dizildi, o da bilinmiyor."

EYH SAD EFEND

Krder, ksaca ona "ex" (eyh) ya da "Efendi" diyorlard.


Daha mesafeli ananlarsa "eyh Said Efendi..." Trke sylemle ad, eyh Mehmed Said'di.

Ad

ve

karizmatik

kiiliiyle

saygnd.

"Kaderim"

dedii

idamdan sonra, adyla halk arasnda, adeta kutsanm Krt ulu

lar arasna kant. Ad, "yemin" kavram oldu. nsanlar, "Efen


dinin ba iin" diye isteklerde bulunuyor, ya da "Efendinin ad
stne yemin ederim ki" diyerek inandrclklarn kantlamaya
alyorlard.

Krt derviler blge blge dolaarak, teflerin eliinde, kala-

69

balklara kiiliini, mcadele ve lme yryn destanlatrarak anlatyorlard.

Dengbejler, onun stne dzenlenmi "klam"lar (ark) syl


yor, "mes'el" dedikleri hikyesini anlatyorlard, yeni kuaklara...

Mehmet Bayrak, Krtler ve Ulusal-Demokratik Mcadeleleri

adndaki kitabnda. eyh Said'e ilikin bu adardan, klam ve


kasidelerden geni rnekler veriyor.

eyh Said'in kkleri, kuak tede, dedesi eyh Ali ile Kr


distan'da din sahnesine kyordu.

eyh Ali, Mevlana Halid'in rencilerindendi. "Badai" (Badadi) lakabyla da tannan Mevlana Halid, 1776- 1827 yllan arasnda yaad. Nakibendi eyhi ve Naki bendi tarikatn Krdistan'a alayan kiiydi. am'da oturuyordu. Ama Krdistan'da ve Osmanl'nn ba

kenti stanbul'da, etkin bir taraftan vard.


Mevlana Had, airdi. iirlerinden derlenen Divan, lmn den sonra 1844 ylnda stanbul'da yaynland.

eyh Ali, Mevlana Halid'in am'daki derghnda eitim gren


renciler arasnda, zel olarak ilgilendii 118 genten biriydi. Bir teki Seid Abdlkadir'in dedesi Seid Taha idi. Bunlar daha
sonra mantk, felsefe, matematik ile din bilgisi konularnda zel eitime tabi tutulup, st dzeyde bir programla yetitirilen Nak

ibendi Halifesi oldular. Deiik blgelerde grevlendirildiler.


Mevlana Halid, eyh Ali'yi, Diyarbakr'n Lice ilesine gnder

di. Gen eyh orada imamla balad. Birka yl sonra ayrlp kuze
ye geti. Palu'nun Kelhasi ve Ekrek kylerinde imamlk yapt. eyh
Ali Palu'da evlendi, aile hayatna kart.

eyhin; Mahmut, Hasan, Hseyin ve eyh Mehmet adnda drt

olu dnyaya geldi. eyh Ali oullann da aile geleneine gre der
gh ve medreselerde okuttu. Mezuniyetten sonra, her biri imam ola
rak bir yana dald.

eyh Mahmut Erzurum'un Hns ilesine bal, zamanla by


yen kasabann mahallesi haline gelen Kolhisar kyne yerleip

70

imamla balad. Kolhisar'da evlendi ve burada yedi erkek evlat


bytt: eyh Mehmed Said, Bahaddin, Diyaeddin, Necmeddin,
Tahir, Mehdi ve Abdrrahim.

Dini dergh ve medreselerde eitim gren yedi karde arasn


da Mehmet Said ne kacakt.

Krtlerin, doumlar kaytlara geirme alkanl yoktu. Bu yzden eyh Said'in doum tarihi de belirsizlik tayordu. Bari
kaynaklar 80 yandayken idam edildiini belirtiyor, Krt yazar

Musa Anter de bu gre katlyor ve 80 yanda idam edildiini


yazyordu.

Fakat yakn akrabalarndan eyh Abdlmelik Frat, bir yaz


snda, 61 yanda idam edildiini sylyordu.

eyh uzun boylu, esmer tenli, narin yaplyd.


Temizlik ve kla zen gsteriyor, gabardin alvarn stne,

n ibriim ilemeli "Halep ii krk dme" yelek ve onun st


ne de pelerin giymeyi seviyordu.

Aarm, apak olmu sakalm knalyor, kzl parlt veriyor du. slamiyet'te kna ve erkeklerin gz altna srme ekmesi, sn

netti. O da Krt erkekleri arasnda yaygn olan modaya uyarak,


aarm sakaln knalyor, kirpiklerinin altna srme ekiyordu. eyh, Krt medreselerinde eitim grm, dnemin en iyi din
tedrisinden gemi, Arap-Islam felsefesinin yannda, eski Yunan

felsefesiyle mantk derslerini okumutu. Arapay, Krte kadar


iyi konuuyor, okuyor ve yazyordu.

1925'te Diyarbakr'daki sorgusu srasnda eitimi konusunda


yle diyordu:

"Mu, Malazgirt, Hns ve Palu'da eitim grdm. Palu'da amcam eyh Hasan'm yannda, Mu'ta Mehmed Efendi, Malaz girt'te Dev Abdlhalim ve Hns'ta da Musa Efendi'nin yannda
medresede okudum."

Yazdklar gn na kmamakla biriikte. eyh Said airdi. Gen yata evresinde sivrilmi, tannm bir kiilik olmu, ol gunluk anda ise Krdistan'n drt bir yannda, tartmasz ka-

71

bul gren saygnlna, Nakibendiliin


nmiti.

"Postniinlii"ni ekle

Krdistan'da, airet ya da aileler arasnda yaanan sorunlarla

kan davalarnn pek az Osmanl devleti makamlarna yansyor du. Olaylar genellikle, saygn kiiliklerin hakemliiyle sonulan
drlyor, toplumsal bar, bu yoldan salanyordu.

eyh Said, adil tutumuyla kararlar itiraz gtrmeyen balca


"araclardan" (hakem) biriydi.

Krtlerde, sahip olunan koyun says, zenginlik lyd. Bu

adan bakldnda eyh Said, varlklyd. O, srye deil srlere


sahipti. Koyun reticiliinin yannda, Krtlerin "Peze ner" dedikle ri "ksr koyun" ticareti yapyordu. Satn ald toklu ve Krte de yimle "hoge"leri (ko), yaz aylan boyunca Bingl yaylalannda ot

latyor; sonbaharda, "aa memleket" denilen Musul, Kerkk,


am ve Halep pazarlarna gtrp satyordu.

Ticaret nedeniyle Gney Krdistan'a yapt seyahader, bir

bakma kendisi iin dostluklar pekitirme vesilesi oluyordu. S


rnn ardndan, Krt nde gelenlerini ziyaret edip konaklaya ko-

naklaya, pazar ehre gidiyordu. Dnte, baka bir yol izleyerek,


grmeler yapyor, dosdanyla buluuyordu.

lerleyen yalarnda, ticareti byk olu eyh Ali Rza'ya b


rakyor, bu sayede okuma ve toplumsal olaylara daha ok zaman
ayrma imkan buluyordu.

1914 savann hemen banda Osmanl devletinin saf d kal


mas zerine, Ruslar, Hns ve yresini igal ettiler. eyh Said ve ai

lesi de, k ortasnda igalci glerden kaan Krt kafilelerine ka tld. Daha sonra, ad "Dicle" olarak deitirilip Diyarbakr'n ile si yaplan Piran kyndeki kardei Abdrrahim'in yanna yerieti. Piran, Krtede "Pirlerin yurdu" anlamna gelir. Ky ve evre si dalkt. Halk yoksul, ama yardmsever, dar gnde yardma koma geleneine balyd. eyh'in geliini onuriandrma olarak

7i

kabul ettiler. Elbirlii ile ona bir ev yaptrp yerletirdiler. Rus i

gali sona erene kadar Piran'da kald. Zamann okuyarak geirdi.


Sonra kyne dnd.

eyh Said, Cibranl Halit Bey ve Binba Kasm' birbirine ba layan "kader" bir bakma "hsmlk" balaryd. Krte deyimle
"xnami"lik...

eyh Said ile Binba Kasm bacanak, Halit Bey ise kaynbira
derleriydi. eyh Said, Halit Bey'in byk kz kardei "Hewa" (Havva) hanmla. Kasm da onun k Gle ile evliydi.

syan hazrlaycs iki lider, muhbirleri olan Kasm'la, aile iin


de ayrs gayrisi, gizlisi sakls bulunmayan i ielikteydiler.

ICasm'n oynad roln acsn ise daha sonra ei Gle ekti. Anlatlanlara gre Gle, yaad srece, idam edilen kardei ve enitesinin matemini tuttu. Ama, tresel balar nedeniyle, Ka
sm'dan da aynlamad.

Yeeni Mehmet Emin Sever'in deyimiyle Gle, "evliliini kt

kader" olarak kabul etti ve aclar ekerek sonuna kadar srkledi.

eyh

Said,

Diyarbakr'da

yarglanrken,

isyandaki roln,

"olaylarn ne banda, ne sonundaydm; iindeydim" diye akla


mt.

Bu airane szler, doruyu, gerei anlatyordu. nk o,


Krt Teali Cemiyeti'nden nce Krt sorununun iindeydi. O ne
denle ne geride, ne de en ndeydi...

Yaknlarnn anlatt, devletin resmi kaydannn da dorula dna gre, Krdistan'n isyanlaria yeniden alevlendii 1910'lardan beri ruhu ve beyni ile Krt sorunuyla meguld. O yzden, koyun ticaretini bahane ederek, at srtnda ta am ve Halep'e
uzanan uzun yolculuklara kyor, konaklad yerlerde Krt so
rununu tartmaya ayordu.

Olu Ali Rza Efendi'nin damad da olan torunlanndan Me


lik Frat yle diyordu:

73

"Krt sorunu hakkndaki dncelerini, kardei eyh Bahad-

din'den dinlemitim. eyh Bahaddin'in anlattna gre, kafas


1910'lardan itibaren Krt meselesiyle meguld. Daha Birinci
Dnya Sava'ndan nce kardeiyle Krt davas konusunda soh

bet ederken, ok zaman kaybettiklerini, artk sorunun aresine bakma zamannn geldiini sylyor. eyh Bahaddin, eyh Said Efendi'ye Krtlerin genel yapsn ve durumunu zetliyor. Airetilik yznden parampara olmu bir halk birletirmenin, ortak mcadeleye yneltmenin zor olduunu sylyor. Bunun
zerine eyh Said Efendi gayet kararl bir ekilde yle diyor:

Zorluklar biliyorum, fakat zoru baarmak imkansz deildir.

Tek bama da kalsam bunun iin mcadele edeceim. Hibir


zorluk, sonunda lm de olsa, hibir engel beni yolumdan alkoyamayacaktr."

Uur Mumcu, Krt-slam Ayaklanmas adndaki kitabnda,


resmi tarihi dayanak yaparak. eyh Said'in, 1924 ylnda Erzu rum'da yaplan ilk kongrede "Azadi" rgtne ye olduunu, ayn yln Austos aynda ise genel bakanla seildiini yazyor.

Oysa eyh Said'le birlikte alanlarla, yaknlar bu iddiay


dorulamyordu. eyh Said'in, yek temelinde de olsa rgtsel balar yoktu. Dolaysyla genel toplantlarda bulunup seime

katlmas sz konusu deildi

Yakn ilikide olanlarn anlatmla

rna gre, o, hareketin manevi lideriydi, ama hibir rgtsel, res mi grevi yoktu. Fakat bir militandan da ok alyor, Krt n

de gelenlerini ortak dava etrafnda birletirmek iin toplantdan


toplantya at sryor, yz yze grme olana bulamad Krt
nde gelenlerine mektuplar yazyordu.

eyh Said, hazrlk aamasnda yazd mektuplarn birinde,


yle diyordu:
"Bizim Trklerle mterekimiz din, eriata dayal devlet ve Ha lifeydi. Fakat Trkler, tek tarafl bir kararla Halifelie son verdi ler. Ortak noktamz ortadan kalkt. Bu durumda biz Krdere,
kendi yolumuza gitme, zgrlmz kazanp kendi geleceimi zi kurma hakk dodu."

74

Mektuptan

da aka

anlald

gibi eyh Said'in amac,

1800'den beri sre gelen Krt isyanlaryla ayn ve onlarn deva


myd: Bamsz Kurdistan...

Rejimin ajanlarndan Mehmet erif Frat, Do^m lleri ve Var


to Tarihi adndaki kitabnda, isyanm "bamsz Kurdistan ama
l" olduunu anlatyor. Binba Kasm da, tamklyla Frat' do
ruluyordu.

Oysa Ankara, ayaklanmann gerekesi olarak, din esini bi

linli biimde ne karyordu. nk, Lozan'da TC'nin snrla

r daha yeni tescil edilmi ve tapusu verilmiti. Lozan srecinde ise devletin, Krtlerle Trklerin ortak devleti olduu vurgulan
m, iki halkn eit olaca belirtilmiti. Ankara, Krt sorununun

bulunduunun dnyaca bilinmesini istemiyor, bunu sakmcah ka


bul ediyordu.

O nedenle. eyh Said'in, dini kiiliini ve isyan srecinde dini motifleri kullanarak "isyann dinci" olduunu ne sryordu. Os

manl Sultanlyla ok sorun yaayan Avrupa, slam konusunda


olduka tedirgindi. Avrupa'nn Krtlere sempatisini nleyip kr

mak, "ilerici" Trkiye Cumhuriyeti'ne destek vermelerini sala


mak iin isyan bat kart Islamist ve Padiah gsteriliyordu.

Dnemin Babakan smet nn'nn abas da, bu savlar do ruluyordu. Babakan nn, Bakanlar Kurulunun kararyla, basna

"gizli" kaydyla gnderdii genelgede, isyann "irticai" (dinci) oldu


unu ilemenin, d dnya asndan "memleket menfaatine olaca"n belirtiyordu. Genelgede yle deniliyordu:
"Yce Genelkurmay Bakanl'ndan gelen 30 Nisan 1341

(1925) tarih ve 1835-2270 numaral teskerede son isyan ve irti

ca olaynn basnmzda ve zellikle stanbul basnnn byk bir ksmnda bir Krt ayaklanmas eklinde gsterilmesi, i ve d
dmanlara propaganda zemini tekil etmekte olduundan ve esasen smrh bir sahada, eidi amalar ve aldatmalar neticesi
oluan olayn bytlmesi uygun olmadndan; isyann ayrm

clktan ziyade, irticai cehalet ve aldatma neticesi olduu zemi-

75

ninde yayn yaplmas olunmutur.

iin

gereinin

yerine getirilmesi

teklif

Keyfiyet, Bakanlar Kurulu'nun 3 Mays 1341 (1925) tarihli top lantsnda grlmesi esnasnda genel ve tertip olunmu bir irtica-

nn grnm olduu tespit ve malum olan hadisenin, basnda


'Krt sorunu' eklinde yansmasnn gerekte mutabk olmad

kadar siyaseten de sakncal olduundan, keyfiyetin bu adan ya ylmas iin Dileri Bakanl'na tevdii mnasip grlmtr."

Basn, bu genelgeden sonra, olaylarn neden ve amalarn h kmetin istei dorultusunda ileyecek, "irtica"y ne karacak, Krt sorununu asla dillendirmeyecekti.

EYH

SAlD

VE

SED

RIZA

eyh Said, Azadi'nin ynetiminde deildi, ama ykn tayor,

tek kiilik rgt gibi alyor, dini inan ve mezhep, snf ve katman fark gzetmeden, btn Krtleri tek ama etrafinda birletirmek zere yre yre geziyor, yetiemediklerine mektuplar yazyordu. Osmanl, Sultan Mahmut'tan beri, Krtlere kar, "bl, birbi
rine dr ve ynet" politikas izlemiti. Abdlhamit dneminde

kurulan Hamidiye Alaylan'yla, baz airetler silahszlandrlm ve bu politika ile Krd Krde dman klmt. Cahil, gn grmemi birtakm insanlar, "sen aasn" ya da

"beysin" diyerek silahlandrlp g haline getirilmiti, Hamidiye Alaylan'yla. Bunlar, zel karlar ve stnlk duygularn tatmin iin elle rindeki silah halka yneltiyor, terr estiriyorlard.
Krtlerle i ie yaayan Ermenilere kar da Osmanl'nn terr

klc yaplmak istenen Hamidiye Alaylar, Krtler arasnda din ve mezhep ayrmnn kr olarak kullanlmt. Genellikle

Snni Krtler silahlandrlm. Alevi Krtlere kar da kullanl

m, ayrlklar derinletirilmeye allmt. Erzurum, Hns, Bingl, Varto yresindeki Alevi ve Snni

Krtler de ta Sultan Mahmut'tan beri "bl, birbirine dr ve y net" politikalaryla karlkl bilenmiti. Blge Alevileri, o neden le Azadi hareketine scak bakmyorlard.

76

Osmanl'nn "Snnileri Alevilere kar kullanma" politikas, TC

dneminde tersine evrilerek yrrle konuyordu. Onlar da, Ale


vileri ne alyorlard.

zellikle eyh Said syan ve daha sonraki srete, kimi Alevi

nde gelenleri adeta "terrn kol ba" niyetine kullanlyordu.


rnein, Varto'nun Kaman kynde oturan, "resmi ajanlm"
da yapan Mehmet erif Frat'n zel eteleri kyleri basp soygun,

talan yapyor, kan davasna neden olan cinayetler iliyoriard.

eyh Said, ayrl ortadan kaldrmak amacyla Alevi liderleri

ziyaret ediyordu. eyh, kimilerine de mektuplar yazarak Kurdis tan hayallerini anlatyor, ulusalcln mezhep ile din farkndan
nde geldiini, bu nedenle dargnlklarn unutulmas gerektiini iliyor, herkesi "ortak davada" birlemeye anyordu.
Ali Haydar Dikmen ile Mehmet erif Frat, Varto yresinin

etkin Alevi liderlerindendi. Bunlar, Osmanl ynerimince dlan


m, adeta Hamidiye aalannm nne atlmlard.

eyh Said, Krderin birlii iin bunlarla grerek almala rna balyordu. Mehmet erif Frat, eyh Said'in g biriii iin
kendisiyle yapt grmeyi kitabnda uzun uzun anlariyor.

Byk ounluuyla Alevi olan Dersim, Osmanl'nn Snni

Krtlere oranla daha farkl bir dmanlkla bakt bir diyard.


eyh Said, 1924 yaznda, Dersim'e uzanyor, efsanevi lider Se
id Rza'yla da buluuyordu.

Bulumaya araclk eden ve 1938 kadiamndan rastlantyla

kurtulan Nazimiye ilesine bal Civarek (Sanyayla) kynden Seid Bertal Tanrverdi, buluma tarihini, "scak yaz aylaryd ve
evler yayladayd. Temmuz veya austos ay olabilir" diye anlat
yordu.

eyh Said, Dersim'i ziyaret etmek istediini. eyh erife bil

dirmi, gerekli ortamn hazrlanmas iin Bertal', arekanl


Mustafa Paa'ya gnderiyordu.

Mustafa Paa, Dersim'in varikl ve en etkin liderlerinden biriy di. Plmr'n "Auyasini" kynde oturuyordu. Abdlhamit,

77

"Krt airet birlikleri" de denilen Hamidiye Alaylan'n kurarken. Alevi Krtleri gzard etmesine ramen, onu gzetmi, askeri birlik kurmasna izin vermemi, ama paalk rtbesi, kaftan ve klla
onurlandrmt.

Mustafa Paa, Seid Rza ile de yakn dosttu. Dersim'in byk airet liderlerinden Yusufanl Kamer, Hayderan airetinin lideri
Kamer, Areyanl Yusuf Aa ile de hsm-akrabayd.

Mustafa Paa, eyh Said'in ziyaret isteini Seid Rza'ya ileti


yor ve istek olumlu karlanyordu.

Dersim kaynaklarna gre. eyh Said, krk kadar atlyla Der sim'e gelmi, byk sayg grm, Krt geleneklerine uygun yol boylarnda karlanmt. eyh'i karlayanlar arasnda Seid Rza da vard. Karlama annda, atlarndan inip kucaklayorlard. Ayn idealler uruna, farkl tarihlerde aslarak idam edilen iki li derin bu ilk ve son karlamasyd. Bertal'n anlatmna gre, toplant, Dersim'in nde gelen b tn liderlerinin de katlmyla, Auyasini yaylasnda, Mustafa Pa
a'nm adrnda gerekleiyordu.

Toplantya katlanlardan biri de, 1937'de Seid Rza'yla birlik te aslarak idam edilen Kureyanl Seid Hseyin'di. Seid Hse yin'in yeeni Avukat Kahraman Ayta, Seid Rza'nn, amcas ile

yakn arkadalar Baytar Nuri ve Alier beyleri yanna alarak


toplantya katldn sylyordu.

Kahraman Ayta, babasndan dinlediklerine dayanarak, top


lanty anlatrken, Alevilik, Snnilik nedeniyle daha banda so ukluk yaandn, ibirlii ve dayanma havasnn daldn
belirtiyordu.

Dersim airet reislerinden kimileri, Snnilerin gemite Os


manl ile ibirlii yaptn, Hamidiye Alaylan'nn Dersim'e zul mettiini syleyerek, destek ve ibirliine souk baktklarm belli etmilerdi. Baz airet liderleri de, Dersim'in zerklii garanti edil

dii takdirde ayaklanmaya destek verebileceklerini sylemiti.


Seid Hseyin'in yeeni Kahraman Ayta, toplantda amcas nn da bir konuma yaptn sylyor ve devam ediyordu:
"Babamdan dinledim. Toplantda, amcam da bir konuma
yapyor. Snnilerin Osmanhlar tarafndan yaratlan karde kav-

78

gasna alet olduklarn sylyor. Hamidiye komutanlarndan


Kr Hseyin Paa'nm Ar'dan Dersim'e, Kogiri'ye yryp.

Topal Osman etesi ile Sakall Nurettin Paa'ya yardm ettiini, Dersim'de Hran, zol ve adan airetlerine byk kayplar ver

dirdiini, yine Hamidiye beylerinden Palulu Haim Bey'in de ikide bir Dersim'e sefer dzenlediini naklediyor. Amcam szle
rinin sonunda, 'Dersim olarak, Krdistan' kurma mcadelesine

varz, hazrz. Fakat bir arda: Dersim'in ayr bir stats olacak.
Dersim zerk kalacak, kendi kendini idare edecek' diyor."

Yine aktarlanlara gre, szn burasnda ev sahibi Mustafa


Paa, Seid Hseyin'in szn kesiyor, "ortada at yok, siz yular pe indesiniz. Kurdistan iinde Dersim'in statsn tartacak zaman
deil. Hele nce Kurdistan kurulsun, bunu sonra ele alrz. Gee
lim bu konuyu," diyordu.

Aktarlanlara gre, ortaya konan tavr karsnda. eyh Said a sndan Dersim'in tutumu aydnlanm olmal ki, "bir ricam var" di
yerek sz alyor ve yle diyordu:

"Girieceimiz harektta. Dersim hareketsiz kalmaldr. Bize


kar kmamaldr."

eyh'in bu istei kabul gryor ve Dersimli aalar, arkadan


vurmayacaklarna ilikin namus sz veriyorlard.

Dersim'in "Hizbe Azadiya Kurdistan"a destek vermemesi hak


knda, daha sonra deiik sylentiler yaylyordu. En yaygn sy

lentiye gre, arekanl Mustafa Bey'in konuklann arlamak iin


ko ve koyun kestirecei srada. eyh Said mdahale etmiti. Mus

tafa Bey'e, "Miro, (Miro, Krtede beylerin beyi anlamnda bir onurlandrma deyimidir) kasap ve am beraberimde getirdim. zin verirsen, bizimkiler hayvanlar kesip yemek hazrlasnlar" de

mi ve bu szleriyle Alevi olan Dersimlileri krp ayrm, "onlann


kestii bile yenmez" anlamnda aalamt. Buna flcelenen Der

simliler de, "kestiimizi yemeyenlerle kardelik olmaz" diyerek,


son anda destek vermekten caymlard.

eyh Said'i tanyan ve amacn bilenler, bu sylentiyi "gerek-

79

le badar deil" diye niteliyorlard. eyhin evresine gre, o ne reye, kime, niin gittiini biliyordu. Kardee dayanma amacy la gittii bir yerde, onlar aalamas, ziyaret amacn peinen

yok etmesi demekti. eyh, bunu yapacak yap ve kiilikte deildi.


Nitekim, grmeden nce, nne konan yemei yemi, ay

kahve imiti. Buna itiraz etmeyen kii daha sonra neden kendi ni kltp mdahale etsindi? Aynca, byle bir tavr Krt geleneine gre de byk bir ayp t. Bile bile bir yere misafir olan kii, o evin kurallarna tabiydi. Misafirin, hele hele bir aristokratn, nne konacak yemekle ilgi
lenmesi, ne yiyeceini sormas grlmemi, duyulmamt. O,

nne ne konursa, kabul grendi. Snni, Alevi, Drzi ve Yezidi, Musevi ve Krtler ile Ermeniler i ie yaar, birlikte yer ierlerdi; misafirliklerde, ortak sahana, tasa kaklarn batrrlard. Bir misafirin gittii yerde, "senin

elinden kan ekmei, eti, yemei yemem" demesi grlmemi,

duyulmamt. Bylesi bir davran, balanmas mmkn olma yan bir kabalk, ik ve hakaretti. Krt aydn evreleri, o nedenle, yaylan sylentiler iin "asl
sz", daha da ileriye gidenler, "ulusal dayanmaya kar olanla

rn yarattklar zoraki bahane" diyorlard.


Anlatlanlara gre. eyh sk sk gezilere kan bir kiiydi. Alevi, Yezidi, Drzi kesimlerde, Hristiyanlar arasnda konaklayan ve bunlar tarafindan nne konan yemei yiyen eyhin, yannda a ve kasap dolatrdna kimsenin tank olmadn sylyorlard. Ayrca Krtleri ortak amata birletirmek iin ortaya km

bir liderin, dinsel ayrl ortaya koyan byle bir hareketin iinde bulunmasnn imkanszlm belirtiyor, "nne konan teki yiye
ceklere, yemeklerin yapld kap kaaa itiraz etmeyen kii, etin

kimin tarafindan kesileceine neden karar versin?" diyorlard. eyh Said'in torunlarndan Abdlmelik Frat ise yle diyordu:
"Dedemin byle bir ey yapmas mmkn deildir. Bence bu ba

zlarnn uydurmasdr. Birleme ve ibirlii iin abalayan, akl ba nda bir insan byle bir ayrmn iine girer mi? eyh Said Efendi
gibi birinin, byle bir davranta bulunmas mmkn m? Onun

80

kiiliini bilen biri buna inanr m? Bizde, kar mezhepteki insan lar dlayan banazlk yoktur. nk dinde de yeri yok. Biz H ns'ta Alevi kardelerimizle hep i ie olduk. Birlikte yedik, itik.

Bugn de ayn sofray, ayn ka paylayoruz. Hatta banazlk


larn aybn bildiimiz iin, yeri geldiinde, eer ortak cemaat iin hayvan kesilecekse, orada bulunan Alevi kardeimize zellikle kes

tiririz ki, banazlar bundan ders alsnlar. Onun iin, Dersim'de an


latld biimde bir olayn meydana geldiine ihtimal vermiyo

rum. eyh Said Efendi gibi, halk bir dava etrafnda toplamak iin yola km birinin, byle bir tutum taknmas zaten mmkn de
ildir. Bence bu sylentiler, bahane yaratmaya yneliktir."

EYH

SAD

HALKA

KARIIYOR

Krtlerin niyetini yakndan, ama sessizce izleyen Ankara, da

ha hazrik aamasndayken bastrmak zere, 1924 sonbaharnda hareketin liderleri Halit Bey ve Bitlis eski Milletvekili Yusuf Ziya Bey'i tutuklamt. Sra, etkin liderler eyh Said ile Seid Abdlkadir'e gelmiti.

Ankara, bu ii de grlt karp halk uyandrmadan, sessiz


ce yapmak istiyordu.

Nitekim, Halit Bey'in tutuklanmasndan bir sre sonra. eyh


Said'in Kolhisar'daki evinin kapsn alyorlard. Gelen askerler, Bitlis'te bulunan Halit Bey'in baz aklamalannn bulunduunu,
bunlarn doruluunu aratrmak iin ifadesine bavurma gerei nin duyulduunu syleyerek, "tank olarak ifadesinin alnmas
iin" Bitlis'e davet ediyorlard.

Mevsim kt. Kar kalnl yer yer metreleri buluyordu. H

ns'tan Bitlis'e ileyen ara yoktu. Tek yolculuk arac att. Adarnsa, kar denizinde adm atma imkanlar yoktu.

Bu durumda eyh Said'in yryerek gitmesi gerekiyordu.

eyh, kar ve k koullarn hatriatarak, stelik grip olduu


nu bildirerek, eer ama "ifadeye bavurmaksa" bunu Hns'ta

da yapabileceini, dolaysyla Bitlis'e gitmesinin gereksiz olduu


nu sylyordu.

Yasaya gre, uzaktaki dava tanklan, en yakn mahkemede ifa-

de verebiliyorlard. eyhin yasay hatrlatmas, zorunluluk kapsn

kapatmt. "Tanklk etmesi iin" kapsna gelenler, Ankara ile te mastan sonra, Hns'ta ifadesinin alnmasna karar veriyorlard. eyh, Hns'taki mahkemede ifade verdikten sonra serbest b
rakld. Ama gz hapsinde tutuluyordu. Ky, evi, yolu, denetim

altna alnmt. Evinin evresi ajan kaynyordu.


Yaknlarnn anlattna gre eyh, her an tutuklanabilecei

ihtimali ile kuatma altnda yaamaktan rahatszd. Evinde, eli


kolu bal biimde oturup, kaderini bekleyerek, Halit Bey'in ak

betine uramak da vard.


Daha birka ay nce, Halit Bey Erzurum'daki evinde gz hap
sine alndnda, "Orada oturup Krtlerle sohbet edeceine, hal

ka kar" diye uyaran, Erzurum'dan ayrlmasn isteyen oydu. imdi ayn hataya dmek istemiyordu. eyh Said, kolay av olmaktansa halka karmaya karar veri yor ve kararm uyguluyordu.

Mehmet erif Frat'n Dou lleri ve Varto Tarihi adndaki ki


tabnda yazdna gre, Halit Bey de, cezaevinden gnderdii bir
mesajla ayn akbeti yaamamas iin eyh'i uyarmt.

Melle Selim (Ta) da, bu konuda Frat' doruluyor ve unla r anlatyor:


"Halit Bey cezaevindeyken, bir yolunu buluyor, eyh Said'e bir mektup yazp ulatryor. Mektup Krte. Mektubunda; Bit

lis'e gelmemesini, nk ifadesini alma bahanesiyle, halktan ko


parp tutuklamak istediklerini, ele gememesi iin, bir an nce

Hns'tan ayrlp izini kaybettirmesini neriyor. Ama mektubun


sonraki blmnde bir baka neride bulunuyor ve yle diyor: 'K vaktinde harekete gemeyin. Bahar, dalarn misafir ka

bul zamann bekleyin. O zaman yiitleri daa karn."

eyh Said'in torunu Abdlmelik Frat anlatyor:


"eyh Said Efendi, evinde gz hapsinde. Tutuklayacaklar kesin.

Her an kapsn alabilirler. Bunun zerine, Kolhisar'dan ayrlma-

82

ya karar veriyor. Gnlerden cuma. Her zaman cuma namazn kl


d Kolhisar camisine gitmiyor o gn. Hns'a iniyor. Cemaate na

maz kldryor ve hemen ardndan atna binip yola kyor." Melle Selim devam ediyor:

"eyh Said Efendi, Hns'tan ayrlnca, ynn uar tarafna veriyor. Yola ktn duyan Krder, onu tehlikede sanarak pe

ine dyor. Halk adeta onu ember iine alp, cann siper edi
yor. eyh, bu vaziyette konaklaya konaklaya ileriiyor. Krkan
kyne geliyor. Olu Ali Rza Efendi, o srada yolculukta. Son

baharda Halep'e koyun gtrp satm. Ama parasn alama


m. Gidip parasn aldktan sonra vapurla istanbul'a geiyor.

Seid Abdlkadir'le gryor. Ondan sonra dnyor. Yolday


ken, babasnn kyden aynldn duyuyor. Yolunu deitiriyor.

Knkan'da babasyla buluuyor. Seid Abdlkadir'le grmele


rini, ona naklediyor."

Mehmet erif Frat'n yazdna gre, Seid Abdlkadir, eyh


Said'e olu Ali Rza araclyla "bahara kadar beklemesini, bahar

da dalar yol verir vermez, kendisinin de stanbul'dan ayrlp Hak kari yresine geeceini ve o blgede de bir cephe aacan" bildi
riyordu.

Melle Selim devam ediyor:

"eyh Said Efendi, Knkan'da birka gn kalyor. Trk devle


tinin. eyhin peine dtn duyan Krtler de, Krkan kyne
akyor. eyh, ziyaretine gelen aa ve eyhlerle grmeler yapyor, bir yandan da teki airet reislerine, eyhlere mektuplar yazp gnderiyor. Mektuplarnda, Halit Bey ve Seid Abdlkadir'in ne rilerine uyarak, imdilik sknetlerini korumalarn ve kar eriye
ne kadar beklemelerini sylyor.

Knkan'da birka gn kaldktan sonra ayrlyor. Kargapazar

kyne geiyor. Mehmed Aa ve Helile eto'ya misafir oluyor. Burada da evreden gelenlerie bir toplant yapyor. Ardndan, sonra ad Karlova diye deitirilerek ile merkezi yaplan Kani-

re kyne geiyor. Kamil ve kardei Baba Bey'e misafir oluyor.


Gelen insanlar kabul ediyor. Konumalar yapyor.

Kanire'ten sonraki kona Azizan ky. Orada, Sadiye Telhe'nin evinde misafir kalyor (Sadiye Telhe, 1927 ylnda yaka-

83

lanp idam ediliyor). Yakn evre ileri gelenleriyle bir toplant


yaptktan sonra Melekan kyne geiyor. Melekanllar yakn akrabalar. Kz orada, eyh Abdullah ile evli. Melekan'da bir

ka gn kalyor. Temas ve almalarn, toplantlarn srdr


yor. Oradan an kyne geip eyhlerie yapn toplanndan
sonra, 'Bingl' adyla il merkezi yaplan "evlik"e geiyor. Va-

lerli Sadk Bey dahil, etrafn btn eyh ve aalan yanna kou
yor. Birka gn kaldktan sonra Diyarbakr tarafna gidiyor, 'Hani ve Lice aalaryla buluuyor. Sonra Piran'a geiyor."

* #

eyh Said'in kynden kp halka kanmasyla biriikte, isyan

hazriklanmn gizhsi sakhs kalmamt. almalar aklk iinde


yrtlyordu. eyh, toplantlarda Trk devletinin hazrik ve ni
yetlerinden haberli olduunu sylyor, ilkbaharda ayaklanmak zere, eli silah tutan herkesin silah ve at temin edip beklemesini is
tiyordu.

eyh'in ayaa kalkmas, Krder arasnda, "Hewar" (imdat)

gn havalann estiriyordu. Genel heyecan kaynama balatm t. Ath gruplar. eyh Said'den aa, bey ve eyhlere haber ulatnyor, kimileri kyleri dolaarak, silahlanp eyh'in emrini bekle
melerini bildiriyordu.

Trk devletinin ajanlan ise eyh'i yakn plandan izliyoriard. PRAN'DA SLAH SESLER
Piran, eyh'in de ikinci ky saylyordu. Kardei Abdrra

him Piran'da oturuyordu. Kendisi de byk sava yllarnn muhaceratn Piran'da geirmiti.

Uur Mumcu, Krt-lslam Ayaklanmas adndaki kitabnda


"Piran Olay "nn balangcm yle yazyor:
"13 ubat gn, yannda yz ati ile eyh Said, kardei Ab

drrahim'in evindedir. eyh Said'in kardei, Piran'da, Mahmut


eleyan Mahallesi'nde, caminin arkasnda, kayalklann kar sndaki evde oturuyordu. O zamanlar Piran, Eil bucana ba l bir kyd. Eil buca da Gen iline balyd. Gen de, imdi-

84

ki gibi Bingl ilinin bir ilesi deildi; bir ilin adyd. Alt asker
kaan yakalamak iin grevlendirilen jandarma birlii komu tanlar Temen Mustafa ve Temen Hasan Hsn, 13 ubat 1925 gn eyh Abdrrahim'in kyn sardklarndan, hem

Naki Krtlerin, hem Cumhuriyet tarihinin en byk olaylarn


dan birinin balamak zere olduunu elbette bilmiyorlard.

Evin sarldn gren eyh Said jandarma temenlerine haber gndermiti: 'stediiniz adamlar benim yanmdadr. imdi bun
lar yakalarsanz, benim eref ve haysiyetimi inemi olursu nuz. Hkmetin kolu uzundur. Bu sulular istedii zaman ya kalayabilir.' Temenler yle karlk vermilerdi: 'Bizim grevi

miz bunlar yakalamaknr. Bu i iin buraya geldik. Yakalayp


gtrmek zorundayz.'"

* * *

Krt geleneklerinde, kiinin yanndaki kim olursa olsun do kunulmazd. Onu, dmanna teslim etmemek, Krt aristokrasi
sinde onursalln gereiydi.

eyh Said, bu yzden subaylara, "ben kyden kncaya ka dar, aradklarnza dokunmayn. Ben ayrldktan sonra yakalars nz" demekle bir bakma yakasn, dolaysyla onurunu kurtar
maya alyordu.

Behet Cemal'in de eyh Sait adndaki kitabnda aktardna

gre, subaylarn amac, "kaaklar yakalamak" deil, eyh'i tah rik edip tutuklama gerekesi yaratmakt. O nedenle ricasn din
lemiyor, tutuklamada srarc davranyorlard.

eyh Said, kapsna dayanan provokasyonu grm ve tuzak tan kurtulmak iin rpnm, kald evin sarldn grnce, ya
kn adamlarn uyarmt:

"Onlarn istedikleri mesele karmaktr. Sakin durun. Ne ya


parlarsa yapsnlar, karlk vermeyin."

Kyde ortam gerginlemiti. eyh Said, tansiyonu drmek umuduyla subaylara, yeni bir neride bulunuyordu:
"Mesele karp olay bytmeyin. Yola kmak zereyim. Ben kyden ayrlana kadar herhangi bir davranta bulunmayn. Ben ay-

85

rldktan sonra ne isterseniz yapn, aradklarnz o zaman tutuklayn."

Dnemin Babakan smet nn'nn damad Metin Toker'in

eyh Said syan adndaki kitabnda anlattna gre, bu teklif


olumlu bir karlk bulmuyor, subaylarn "hemen" sraryla or tam daha da gerginleiyordu. Metin Toker'e gre eyh'in karde i eyh Abdrrahim, o gerginlik iinde jandarmaya silah ekiyor,
Piran'da kurunlar namludan kyor ve silah sesleri, bir anda er ken isyan ateine dnp yaylyordu. Krt asll gazeteci Cevat Oktay'n babas, o dnemde, yre

de "Nahiye Mdr"yd. Cevat Oktay, babasnn anlatmna


dayanarak, "ilk kurun" olaym yle anlatyordu:
"Babam, olayn patlak vermesinin i yzn en iyi bilenler

dendi. Babamn anlattna gre. eyh Said temenlerin olay karmak iin kararl olduunu grnce, 'ben gideyim, sonra ara dklarnz tutuklarsnz' diyor. Fakat jandarma temenlerinden biri sinirlenip, 'sen kim oluyorsun da, bana emir veriyorsun!' di ye bagnyor, hakaret ediyor. Temen bununla da kalmyor,

eyh'in sakaln yakalyor ve sarsmaya balyor. Orada hazr

bulunanlar, adeta donup kalyoriar. Ama eyh, olay kmasn diye soukkanl davranyor. Temene karlk vermiyor. Yann dakilere dnp, Krte olarak, 'kuro rabn' (kalkn ocuklar), diyor. 'Rabn' sz, o heyecan ve aknlk ortamnda, 'gereke ni yapn, ayaklann' anlamnda anlalyor. Silahlar patlyor."

Gereke ve olayn ekli ne olursa olsun, silahlar erken patla


m, Trk devleti asndan amaca varlmt.

eyh'in yakasn tutan temen dahil birka jandarma vurulu yor, kalanlarsa tutsak ediliyor. eyh Said de atna binip Piran'dan ayrlyor, ilk kurun, bylece erken isyann balangc oluyordu.

DYARBAKIR MUHASARASI
VE SYANIN KADER
Olaylar, eyh Said'in iradesi dnda ve vaktinden nce patla
m, artk dn imkan yok olmutu.

eyh Said 13 ubat 1925 gn, le vakti, arkasnda yz a kn atlyla, Piran'dan Darahini (Gen) ynne doru yola k-

86

yor, adlar blgeden blgeye, kyden kye drt bir yana dala
rak, "eyh Said Efendi ayaa kalkt!" haberini yayyordu.
Krder ayaklanm, kimi ath, kimi yaya, bazs silahl, ou

silahsz, yollara dklmlerdi. eyh Said'in yanna ulama kou


su balamt.

"eyh ayaa kalkt" haberini alan kyl kalabal byk,


ama organizeden uzakt. Bu yzden ilevsiz kalyorlard. Kimin

nerede, ne yapaca, kimin kime komuta edecei belli deildi.


Piran kynden, yz dolaynda atlyla yola kan eyh Sa

id'in evresindeki silahh adam says, ksa zaman iinde kadanarak artm, binleri bulmutu.

syanclar, yol boylarndaki telefon ve telgraf tellerini kesip balanrilar kopararak, blgenin merkezi durumundaki Genc'e doru
ilerliyorlard.

eyh Said'in askeriik ve sava deneyimi yoktu. Fakat, i baa

dm, sava stratejisini de kendisi izmeye balam, hayatnda


ene silah almam baz kiileri de komutan olarak atamt.

eyh Said, ertesi gn yaynlad ilk bildiriyle, tm Krderi


biriiktelik iinde ayaklanmaya katlmaya anyordu. Bildirinin altnda, "Emir l Mcahidin Muhammed Said Nakibendi" im
zas bulunuyordu.

Daraheni (Gen) il merkezi, ardndan da Hani buca isyanc-

lann eline gemi, Krt ynetimler kurulmu, direklere Krt bay


raklar ekilmiti.

Bu arada katlm byyor, cepheler geniliyordu. Dou Cephe si Komutanlna, kendi deyimiyle hayatnda eline silah almam

eyh Abdullah atanmt. eyh Said'in damad olan eyh Abdul lah, Varto'yu aldktan sonra kuzeye ynelerek, Erzurum, ardn dan da Bitlis'e yryecek, tutuklu bulunan Halit Bey, Yusuf Ziya
ve Hac Musa beyleri kurtaracakt.

eyh erif ise sava deneyimi olan balca komutanlardan biriy

di. Daha nce Rus igalcilere kar gerilla sava venni olan eyh

87

erif, bat cephesinin komutanyd. Onun hedefi Elaz, ardndan


Malatya ve Dersim'di...

eyh Said ise merkez gce komuta ediyordu. Onun hedefi Di yarbakr'd. ehir ele geirildikten sonra, Krdistan'n bakenti
olarak ilan edilecekti.

Yaylma "gz ap kapayncaya kadar" denilebilecek bir hz

dayd. syanclar, zorluk ekmeden hedeflerine varyor, ehirleri,


kasabalar ele geiriyorlard. eyh Said'in banda bulunduu
gler, Diyarbakr'a alan kapy, yani Lice'yi de almlard. eyh Said, Lice'de halka hitaben yapt konumada yle di
yordu:

"Artk bu ii durdurmak elimde deildir. Ne sonu verirse

versin devam edeceiz. Krt topraklarm Trklerin elinden alaca


z. Topraklanmz verimlidir. Madenlerimiz oktur. Bunlardan
yararlanacaz."

Lice'nin alnd gn, Diyarbakr yolunu kesmek zere Fis ova

snda mevzilenmi Trk Piyade Alay yenilgiye uratlp datlyor.


eyh erifin ynettii isyanclar Bingl il merkezi olan "evlik"i aldktan sonra, Gazik ve Ki boazlarn denetim altna alarak
Elaz zerine yrmeye balyordu. Birka gn sonra, nemli bir

direnile karlalmadan Elaz da ele geiriliyor, Malatya iin ha


zrlklara giriiliyordu.

te yandan eyh Abdullah nderliindeki gler de Varto il


e merkezini denetim altna alarak Erzurum'a yneliyordu.

Merkez gc Lice'de toplayan eyh Said, Diyarbakr zerine


yrme hazrlndayd. Trk resmi tarihine de kaynaklk eden Behet Cemal'in yazdna gre, Piran olayndan drt gn sonra,
Krt nc gruplan Diyarbakr'a doru akmaya balamlard. Pi

yade alayndan sonra, nlerine kan bir svari birliini de yenil


giye uratarak kenti kuatmlard.

Ar silah ve toplarla takviyeli Trk birlikleri surlarn iine e

kilmi, savunma konumuna gemilerdi. syanclar, surlar delip


ieriye girmek zere gedik amaya alyorlard. Kuatmann

88

nc gnnde, Trk gleri kaleden kp taarruza getiler. Fa

kat tutunamadlar. nemli bir basan gsteremeden geri ekilip,


yeniden surlarn gerisine kapandlar.

Bu arada Ankara ynetimi, isyanclar halk desteinden yok sun klmak, onlar kar karya getirmek iin de her tri ynte

mi kullanyordu. Bu amala para datlyor, mevki ve makamlar


veriliyordu. Siverek ve evredeki baz aa ve aireder, bu yntem
le devletin yanna alnmt.

Para gcyle saysz ajan ve provokatr de i ba yapmri. Dnemin istiklal Mahkemesi yelerinden. Vali Avni Doan, an

larnda ajanlarn eyh Said'in yanna kadar sokulduklanm belir


tiyor ve yle diyordu:
"Bu arada Mrsel Paa (kale komutan) bo durmuyor, Diyar bakrl eyh Ahmet ve eyh mer'i eyh Said ile grmeye gn

deriyordu. Paa, Sadi ve Aziz'i de gizlice eyh Said'in yanna sok


mutu. Diyarbakr Valisi Ahmet Mithat Bey de, Pirinizadelerin

evresinden Derikli Necim, Nakipzade Bekir, Derikli llyas, Bah


eli Hac Hamdi Bey'i Diyarbakr iin grevlendirmiti."

Krtlere en byk zaran "Diyarbakr iin grevlendirilenler"

veriyordu. Bunlar parayla tutulmu insanlar, isyanc kimliiyle


ehir sokaklanna salp, apulculuk, talan, hrszhk yaptryor, ka

dnlar taciz ettiriyorlard. Bu olaylara tank olan ya da muhatap


olanlar, "eyh Said bunun iin mi ayakland?" diyerek cephe al
yordu.

Diyarbakr' muhasara altna alan Krder, 7 Mart 1925 gn

savunma burlarn aralamay baardlar. Krt ncler adan ge diklerden ieri girmeye balamt. Fakat, bu srada takviye bir
likleri yetimi, kuatmaclan arkadan top ve mitralyz ateine tutmulard. Krtler, beklenmeyen bu darbe karsnda panie

kapldlar. Muhasara saflar bozuldu. Geri ekilmeye baladlar

Diyarbakr muhasaras isyann "kaderi"ni tayin eden dnm

noktasyd. Bu konuda saysz yaz, pek ok kitap kaleme alnmas

na ramen, genel olarak yararlanlan tek kaynak, Behet Cemal'in

89

eyh Said syan adndaki kitabdr. Genelkurmay, Uur Mumcu ve


Metin Toker de daha sonra geni lde bu kitaptan yararlandlar. Behet Cemal, ilk basks 1955 ylnda yaplan kitabnda,

Krtlerin ok ksa zamanda nemli ilerlemeler elde ettiklerini an lattktan sonra, Diyarbakr muhasaras iin unlar yazyor:
"... Hkmet hl kprdamamakta ve isyan karsnda akna

dnm gibi susmaktayd. Arnk (eyh Said) Diyarbakr' ele gei


rip Krdistan'n zgrln ilan etmekten baka yapacak ey

kalmamt. eyh Said, emrindeki asilerin byk bir ksmn do


ru Diyarbakr zerine gnderirken, kendisi de Ergani ve Eil ta

raflarna gidiyor ve buradaki eyhlerle aalar ayaklandryordu. Nihayet Samaki'deki genel karargha dnebilen eyh Said, 7
Mart 1925 gece yarsna doru, Diyarbakr'n drt kapsna bir

den genel taarruza geilmesini emrediyor ve ehrin iindeki taraf


tarlarna bu yolda talimat gnderiyordu. ehre hcum edecek asi

miktar. eyh Said'e gre 3 bin, hkmetin tahminine gre 5 bin

kadardr. 7 Mart akamna doru ehrin okul ve klalarnn bu


lunduu kuzey tarafindan iddetli bir ate balad. eyh Said, ana
gcn buradan hcuma kaldrmn. Diyarbakr'n kuzeyinde sa

va btn iddetiyle devam ederken, ehir gneyden de saldrya urad. Ordu birlikleri, kuzeyde asileri surlar dnda, gneyde ise
surlar siper alarak karladklar halde, gney cephesinde bir ara lk asilerin baarl olduklar gibi bir durum meydana geldi. Bun

da asilere ierden yardm eden unsurlarn da tesiri olmutu. Bun lar gneydeki sudarda baz gedikler ve zellikle lam yollarn
amlar ve asiler buralardan ehre girebilmilerdi.

Asilerin ieriye girmesiyle, gney cephesini tutan ordu birlik leri iki ate arasnda kalm, durum tehlikeli olmaya balamn. Fakat ehrin savunmasn yneten zmir kahraman General

Mrsel, soukkanlln bozmad. Derhal elindeki svari yede ini kuzey cephesine ekerek drt nala gneye sevk etti ve ieri
giren asileri baskna uratt."

Behet Cemal devam ediyor:

"Nihayet 8 Mart 1925 Pazar sabah gne doarken, asi g ler ilk defa karlatklar bu tekilatl ve azimkar direnme kar snda dayanamayarak panik halinde kamaya baladlar."

90

Dnemin Babakan smet nn'nn damad Metin Toker


de, 1968'de yaynlanan eyh Said ve syan adndaki kitabnda,

bamsz Krdistan'n ilannn Diyarbakr'n alnmasna bal


olarak planlandm, yenilginin bu plan bozduunu yazyor ve Diyarbakr muhasaras hakknda yle diyor:
"Diyarbakr nlerine geldiinde eyh Said ve kurmay, Samahir'deki kararghlarnda toplandlar. Verilen karar, taarruzun 7

Mart gn, alaturka saatle sekizde, yani gece yarsndan sonra

balamasyd. Diyarbakr'n drt kapsna birden hcum edilerek ehir igal olunacakn. Bu arada Diyarbakr'a da haber uurul mu, buradaki eyh taraftariar, yani beinci kol durumdan ha
berdar edilmi, ne ekilde hareket edecekleri, eyh'in kuvvetleri ni nasl destekleyecekleri kendilerine bildirilmiti. Plan, tam Sa

id'in istedii gibi uygulanamad. Alaturka saatle ikide, yani karariannlandan ak saat nce ate balad. Akam karanlndan faydalanan asiler, Dicle'yi geerek Diyarbakr' evreleyen surla

ra doru ileriemeye baladlar. Saylar bin ile 3 bin arasndayd. Av tfekleri, mavzerler ve bir ksm da sadece sopalarla silahlan mt. Asiler, nce Mardin, sonra da Da kapsna yklendiler. 'Sallallah' naralaryla suriara yaklamaya alyorlard."

Metin Toker, Mrsel Paa'nm iyi bir savunma hatt olutur


duunu anlattktan sonra yle devam ediyor:
"Halk sokaa braklmyor, silah isteyenlerin talepleri, her ih
timale kar geri evriliyordu. Savunmay muntazam asker yap

yordu. Akamdan balayan yamur aralksz devam ediyordu. Asiler ierden aldklan istihbarata dayanarak en ok Da kap sn zoriuyoriard. nk surlann eskimesi yznden, burada birtakm tabii gedikler almt. Buradan ieriye girmek daha
kolay olacakt. Fakat bu bilindiinden, buralar barikatlaria tah kim edilmi, eldeki kuvvetlerin nemli bir ksm buralarda mev-

zilendirilmiti. kalenin zerine toplar konulmutu. Karanlk


bir gece olmasna ramen, topular sabaha kadar "kr at" kesmediler. Asileri en ok yldran da bu oldu. O gne kadar top
sesi duymam ve top nedir bilmeyen isyanclar, aznda ate sa

an ve gk griemesine benzer sesler karan bu silahtan ok

91

korktular. Savunma baanyla yaplyordu. Fakat gece yansna yakn kt bir haber duyuldu: Mardin kapsndan saldran is
yanclar ehre girmilerdi. Aslnda bu doruydu. Fakat buradan ieriye giren asiler, kapdan deil lam deliklerinden szmlar

d. Saylan 120'yi gemiyordu. Buna ramen bu asiler, surlara yakn karargh kuran bir nakliye kolunu datmay baardlar
ve bir ksm askerle bir subay ehit ettiler."

Metin Toker, ieriye giren bu kolun yok edildiini anlatyor


ve devam ediyor:

"Asiler ehri drt ynden sarmlard. Top atlan ve suriar

ehre girmelerini nlyordu. erden gelecek yardm da alamadklan iin, gelecek emri bekliyoriard. Sabaha kar bu emir gel di: eyh Said yenildiini anlam ve asilere en ksa zamanda geri
ekilme emrini vermiti."

te yandan eyh Said, Diyarbakr stiklal Mahkemesi'nde mu


hasaray anlatrken, savunma karsnda fazla kayp vermedikleri
ni, yorgun den savalann dinlenmeleri ve insan zayiatn en aza

indirecek yeni bir stratejinin saptanmas amacyla geri ekilme


buyruu verdiini sylyordu.

Dnemin Cumhuriyet Gazetesi, Diyarbakr muhasarasn y


le aktaryordu:

"Bir sylenti kt: eyh geliyormu. ehirde birden bir kar ma meydana geldi. Derhal bir emir verilerek halkn sokaa k
mas yasak edildi. Akam oluyordu. Sokaklarda hi kimse kal
mamt. Saat yedide ilk ate balad. Toplarmzn sesini duyu

yorduk. Subaylar kouuyor, gkyz kpkzl kesiliyordu. Top

larmz durmadan grlyor, piyademiz mevzilerinde g zapt


ediliyordu. Cephede sesler fazlalamaya balad. General Mrsel

hi istifini bozmadan emirler veriyordu, ilk hcum dalgas, keif


topu ve piyade ateimiz karsnda bu surede krld. Gece yar sna doru ikinci hcum dalgas da pskrtld. Gece yarsndan

sonra sokaa ktk. Yollarda yzlerce asi cesedi yanyordu."

Diyarbakr muhasarasnn sonucu, isyanm kaderini de belirle


mi, geri ekilme balamt. eyh Said'e yakn evreler, geri e

kilmede en nemli etkenin, provokatrlerin halkn tepkisine ne


den olan davranlar olduunu sylyorlard.

92

TRK

BASINI SYANI

GZLYOR

Dnemin tek kitle haberleme arac gazetelerdi. Ankara reji

mi, basn denetim altna alm, k szdrmayacak biimde, ko

yu bir "sansr" uygulamaya balamt. Kanl olaylar srerken,


Trk kamuoyu isyandan habersizdi.

Olaylara ilikin ilk haber, 16 ubat 1925 tarihinde, basnda

grlmeye balad.

Fakat, isyan duyuran, haber veren deil,

olaylar arptarak, kk, basit bir "zabta vak'as" gibi gste


ren propaganda niteliindeydi, bu da.

16 ubat 1925 tarihinde, yar resmi Cumhuriyet gazetesinde


yaynlanan haberde yle deniliyordu: "ubat'n 13. gn Ergani'nin Piran kyndeki jandarma mf
rezesi ile civara gelen eyh Said Bedizzaman ve avanesi arasn

da bir anma olmu, telefon ve telgraf hadar tahrip edilmitir.

Yetien kuvvetler zerine eyh ve avanesi kamlardr. Telefon


ve telgraf tamir edilmitir."

Haberden anlald gibi isyan liderinin ad bile yanlt. Isyan'n lideri olarak haberde Bedizzaman (Saidi Nursi) gsterili
yordu.

Ayn gazete ertesi gnk haberinde, "tenkil" (yok etme) hare

ktnn baladn, bu amala uaklarn blgeye gnderildiini ya zyordu. Gazete, "tenkiP'in baladn duyuruyor, ama "ne olmu
da tenkile geilmi?" sorusuna cevap vermiyordu.

Bu arada Ankara, Abdlhamit dneminde ngiltere'nin vesa yetinden, Almanya'nn himayesine geildiinden beri, sre gelen

geleneksel alkanlkla, bu olayn da sorumlusu olarak ngilte


re'yi iaret etmeye balamt. Cumhuriyet gazetesi, bu yzden
"ne olduunu" aklamad olaylardan sz ettikten sonra, "An

kara, bu ite ngiliz parma olduu fikrindedir" diye yazyordu.


Rejimin resmi yayn organ Hakimiyet-i Milliye gazetesi 16 ubat 1925 gnk saysnda, u haberi veriyordu:

"ubatn 13'nde, Ergani'nin Piran kynde bulunan jandar ma birlii ile, o yrede bulunan Hnsl eyh Said'in adamlar arasnda arima km ve iki jandarma lmtr. Saldrganlar
iddetle takip ediliyor."

93

Ayn gazete, iki gn sonra, "kuvvetlerimizin takibinden kaan eyh Said'in, 150 kadar yandayla birlikte Gen'te olduu" habe
rini yaynlyordu. Gazetenin haberi devam ediyordu:

"Gen, birka yz haneli kk bir vilayetimizdir. Birka gn


iinde bu ekyaya hak ettii cezann verilecei muhakkaktr." Gazete, "Ekyaya hak ettii cezann verilecei"ni yazyordu ama, Gen'te ne olduunu sakl tutuyor, okurunu merak iinde brakyordu.

Gazeteler, olaylardan yaklak on gn sonra, ilk kez "isyan" deyimini kullanyorlard. Fakat, gerein zne dokunmadan, ne

olduu bilinmeyen "Piran olay"nn etrafinda dnp dolamaya


devam ediyorlard.

Hakimiyet-i Milliye gazetesi 23 ubat 1925 tarihli saysnda


u haberi veriyordu:
"Piran'da eyh Said adnda birinin, banda toplad birka
avanesi (yanda) ile beraber jandarmamza kar giritii sald

rdan sonra meydana gelen olaylar zerine hkmet, yrede bu lunan gleri isyann tenkili (yok edilmesi) iin olay yerine gn
dermitir. Tamamlayc bilgilere gre, asilere kumanda eden

retmen Fahri ldrlm ve 'ussat' perian edilmitir."


Egemen g, isyan kamuoyundan gizliyordu. Ama gazeteler 24 ubat 1925 tarihinde blgede skynerim ilan edildiini bil
diriyordu.

Tekrar

Diyarbakr

muhasarasnn

baarszlna

dnecek

olursak. eyh Said, mahkemede, bir soru zerine yle diyordu:


"Diyarbakr'a hcum, kararmzn dnda, acele hareket edile rek erken balad. eidi silahlarn atei sabaha kar direniimizi
krnca ekilmeye karar verdik. Olay srasnda kente girmeyi baa ran 120 kadar askerimin akbeti mehul kalmtr. Askerlerime al-

94

ti gn evlerinde kalmak zere izin vererek Kazkar blgesine gel


dim. Orada be-ak gn kaldm. zin verdiklerim sekiz gn sonra

geldiler. Geldiklerinde ben bat ynndeki Tlham kyndeydim. Gece Siverek yollann tutmutuk. Yalnz Mardin yolu ak. Ora

dan hkmet askerleri Diyarbakr'a geliyordu. Bu yolu tutmak


zere Dengeck, Cabar, Sakiri, Hac Leylek, Gevzalan ve Kara Ki

lise kylerine gittik. Burada Siverek'ten milis askerleri ve 100 ad


kadar hkmet askerinin geldiini haber aldm. Bu cepheye 100

kadar adam gnderdim. Bunlar, hkmet askerlerini malup edip,

milislerden 80 esir alarak geri dndler. Ben o srada aksor k


yndeydim."

Behet Cemal'in yazdna gre Diyarbakr muhasarasnn

baarszlkla sonulanmas, ihtilalcilerin moralini bozmu, o ana

kadar sessiz kalm baz Krt airetleri, Trk devletinin iddetin


den korunmak iin kar tutum taknmt.

Krtlerin ele geirdii kent ve kasabalar, bata Gen, Hani,

Lice, Bingl, Varto ve Elaz olmak zere tm el deitiriyordu.


eyh Said, moral kntsnn yaratt rzgra kaplp, da
lmaya balayanlar savamaya zorlamad. Gnll olarak aya
a kalkanlar, gnlleriyle ba baa brakt.

Bu arada, yeniden toparlanp gerilla savan balatmak ze

re, dalara ekilmeye, gerekirse ran'a ekilmeye karar verdi.

Tuttuu yeni yolun yansnda, bacana Binba Kasm'n kurdu


u tuzakta kald.

BlR AJANIN PORTRES Binba Kasm, Varto'nun Kulan kyndendi.

"Airet Mektebi" mezunu bir subayd. Svari olarak orduda alt. 1918 ylnda Binba rtbesindeyken, erken yata emekli
edildi. Varto'ya yerleti. Soyad yasasndan sonra, "Kasm Ata"
oldu.

eyh Said'le bacanakt. Albay Hat Bey'in de enitesi...

Beden yaps, ruh haline uygun denebilecek bir anormallikteydi.


Normal halleri aan uzunluktayd.

Kasm, emekliye ayrlmam, ayrmlard. ehir zlemini g-

95

dermek iin ska Erzurum'a seyahat ediyor, kaynbiraderi Albay

Halit Bey'in evinde kalyor, yemeini yiyor, aileden biri olarak


srlarna giriyor, sonra gidip onu ihbar ediyordu.

eyh Said'e de bacana ve "aileden biri" olarak yaklayor,


edindii bilgileri, TC'ye aktaryordu.

O, 1925'te muhbir, iz src, tuzak ve "tank" olarak g


rev yapyordu.

Krder iin "Hewar" gnleriydi. Kyametin ate yamurlar...


O, "gvenli", hatta kendince "itibari" gnler yayordu. O srada, babas Ahmet, dadan kyne iniyor, indii bir gn

yakalanyor, yerlerde srklenerek gtrlyor, bir daha geri gelmiyordu. Akbeti kuru, anlamsz, souk bir kelimeyle "ld"
diye aklanyordu.

Kyllerinin aktardna gre, babasna sahip kma bir yana, nerede ve nasl ld ya da ldrld, nereye gmldyle
de ilgilenmiyordu.

lerleyen yalannda, Elaz'da, Nail Bey mahallesinde. Erme


ni yapm eski bir evde oturuyordu.

Gelen ve gidenleri yok deildi. Eski yandalan. eyh Said'e si

lah uzatrken yannda olanlarla, onlarn "sulbnden" gelenlerdi.


Krt eliti ondan uzak ve o tecritti...

Kazara onunla bir araya gelen elit, "kardeim" diyerek sarl

d, yemeini yeyip, yatanda yatt insanlara ihanetini hatria


tarak aalyor, eziyordu. Varto'nun Hormek liderierinden Ali Haydar Dikmen, gzn krpmadan onu ezip sululuunu yz ne vuranlardand. Ali Haydar Dikmen, Varto'ya geldiinde, onu
grmeye gitmi, kalabalk cemaatin iinde, "dikkatli konuun.
Kasm Bey burada" diye aalamt.

Onun tepkisi ban ne emek olmutu.

Esmer teni, upuzun boyuyla bazen Elaz sokaklannda yrr ken grlyordu. Gzergh, yry yolu hep aynyd. Evinden kyor, melul, derin dnceli lalleriyle yryor,

kardei Ali ve olunun ilettii dkkna gidiyor, orada oturuyor,


gelip geenlere ylece bakyordu.

96

Bir tuhaf adamd o.

Kardeini ihbar edip lme yollad, bu yzden kin, fke ile dolu yreinin teki tarafiyla kendisine nefrede bakan bir kadn
la birlikte yaayacak kadar tuhafi..

Yaklak 30 yl ayn kaldktan sonra, Varto'ya dnd. Yannda,


kendisine hi ocuk vermemi Gle de vard.

hbar edip ipe gnderdii adamn kardei ve oullarna aile


den biri gibi konuk oldu.

Bu tuhaf adam. Onlann elinden su iti. kram ettikleri yemei


yiyebildi.

Hat Bey'in yeeni Mehmet Emin Sever, anlatyor:


"Kasm, 1950'lerde Ske'den Elaz'a tannca, Varto'ya bi zim eve geldi. ok uzun boylu, siyah bir ihtiyard. Hastalkl gi bi grnyordu. Yz ve ellerinin derisi pul pul dklm gibi, benek benekti. Amcam, enitemizi asnran kiiydi, o. Ailenin btn fertieri, eve alnmamasn, kapdan kovulmasn istedik. Fakat babam, 'kardeimin katili de olsa, kapmza geleni kova-

mam. Bunu yaparsak lekelenmi oluruz' dedi. Babamn hatr


iin sesimizi karmadk. Halam Gle de gelmiti. Hl hzn

l ve matemliydi. Aradan 30 yla yakn zaman getii halde, kardei ve enitesi iin alyordu. Annem bir gn ona, 'kardei
nin ve enitenin bana bunca i getiren bu adamla nasl yayor sun?' diye sordu. Halam alamaya balad. Sonra yle dedi: 'O olaydan hemen sonra yatam ayrdm. Bir daha birletirme-

dim. Yzne de bakmadm. Ama ne yapaym ki, kocam diye


elaleme kar katlandm."

Kasm' aile evresinde en erken tehis eden, bacana eyh Sa


id'di. Onu yakn evresinden, srdalktan uzaklatrmri.

Fakat, eyh'in damad eyh Abdullah' kullanarak, son anda yaklam, kafilesine katlm ve onu tuzaa ekip dmanlarna
teslim etmiti.

Diyarbakr'daki mahkemede, "devlet tan" sfariyla, "geen

97

sene (1924), Kemal Paa geldiklerinde" diyerek, Mu heyetinin

iinde Erzurum'a gittiini, Halit Bey'in evinde kaldn sylyor du. Kasm, eyh Said'in, Halit Bey'le ayaklanmay konutuunu bu srada rendiini aklyor ve deiik sorulara cevaben unlar
sylyordu:

"eyh Said'le evinde grtk. 'Bu hazrlnz doru deil' de

dim. 'Benim zerime vacip oldu. kacam, kyam (isyan) edece


im' dedi."

Kasm, isyann din meselesi yznden kt iddialarn geri e


viriyor ve "asl sebep Krdistan'n istiklali (zgrl) idi" diyordu.

Kasm tankl srasnda kaynbirader, bacanak, akraba ay


rm yapmadan suluyor ve yle diyordu:

"Krtler (isyanclar) iki gruptur: Siyasiler ve Dinciler. Mesela Halit Bey filan siyasiydi. Onlar komiteler kuruyorlard. eyh Said
Efendi diniydi."

* * s

Mehmet Emin Sever anlatyordu: "Babamdan dinlediime gre, eyh Said, phelendii iin
onu, yanna yananrmyordu. Fakat, Varto ele geirildikten son

ra. eyh Said'in damad eyh Abdullah'a adam gnderiyor. Yanl anlaldn, Krder ve isyann emrinde olduunu bildi riyor. 'Size kanlp hizmet etmeme, hizmetlerime ihtiyacnz yok sa bile, sizi ziyaret etmeme izin verin' diye adeta yalvaryor.
Bunun zerine eyh Abdullah, grmeyi kabul ediyor. Kasm,

yanna geldiinde eilip ayana kapanyor, eline sarlyor. 'Beni dlamayn. Ben hain deilim. Namusum ve erefim zerine ye min ederim ki, arnk emrinizdeyim. Bana bir frsat verin. Hizmet
lerimi kantlayaym' diyor.

eyh Abdullah, onun dt duruma zlyor. Adamlarna,


'brakn yanmzda kalsn' diyor.

Blge liderleri Kasm'a kar phe iinde. Kimsenin gveni yok. nk, ajan olduu yaygn dnce. Hatta, baz kiiler l drlmesini bile istiyor. Fakat eyh Abdullah'tan ekindikleri
iin dokunmuyorlar."

98

Melle Selim, isyana karilm, nder kadrolarda yer alm b


tn ailelerle i ieydi. Melle, banda alnm tanklnda. Kasm
olayn yle anlatyordu:
"Bizim Varto tarahnn Alevi liderlerinden Mehmet Halit Fu-at,

devletin adamlarndand. Aramzda ahbaplk vard. Bizzat ondan dinledim. eyh Said'in ilk sorgusu Varto'da yaplrken, Mehmet
Halit Frat da hazr bulunuyor. Sorguyu yapan Osman Nuri Paa,
eyh Said Efendi'ye soruyor:

Kasm iin ne dersin?


eyh u cevab veriyor:

Kasm, hkmetin sadk adam, bizim hainimizdi.


Siz bu szlerinizle onu arkadalnzdan kopanyorsunuz,
diyor Osman Nuri. eyh Said cevap veriyor:

Zaten arkadam deildi ki koparaym. Bizim hainimizdi!"

Melle Selim, kimlii bilindii halde, eyh'in en yaknna nasl


sokulduu hakknda da unlar anlanyordu:

"Kasm, eyh Said tarafndan itilmiti. Melekanl eyh Abdul lah, onu hareketin iine ald. eyh Abdullah, hareketin nemli adamlarndan biriydi. eyh Said Efendi'nin de damadyd. eyh
Abdullah, Piran olay padak verir vermez, harekete geiyor. Grvas

kynde byk bir toplant yapyor. ToplanUya evreden gelen 3


bin kii katlyor. Harekete gemek iin eyh Abdullah'n emrini

bekliyor. eyh Abdullah bir konuma yapp diyor ki:


iimizde askerlii ve sava bilen yok. Askeri komutan Ha

lit Bey'di; o da Bitiis'te cezaevinde. Bize Halit Bey gibi biri lazm. Toplantya katlanlar heyecanl. Bidis'e doru yola kmaya ka rar veriliyor. Bu srada Kasm'm kardei Reit ortaya kyor. Gi
dip eyh Abdullah'n elini pyor. Emrinde olduunu sylyor: Varto hazr. Kasm, bizzat Varto'yu teslim edecek. Sizi g
trmeye geldim, diyor.
eyh Abdullah Bey aryor:

yi ama, diyor. Kasm bizimle beraber deil. Bildiimiz ka


daryla o devlete alyor.

Reit, Kasm'a iftira edildiini, ajan olmadn, hareketi des teklediini sylyor. Kasm'n kendisini kantiamas iin frsat

99

verilmesini istiyor, yalvaryor. eyh Abdullah, bunun zerine yu muuyor. Askeri bilgiye sahip kiiye ihtiya nedeniyle de Ka
sm'n katlma isteine rza gsteriyor.

Krt ileri gelenlerden kimsenin Kasm'a gveni yoktu. Ama olaylarn scakl iinde, eyh'e kar kp itiraz etmiyorlar.
Grvas'tan Varto'ya doru yola klyor. Yolda, kylerden ko

pup gelen adlar da kanlyor. Kafile byyor. Balu, Baka, Dadina ve Rindalya kylerinden Varto'ya gidiliyor. Varto kansz
teslim alnyor.

Bu srada Kasm, korkular iinde. Ad ajana kt iin vuru

lup ldrleceinden korkuyor. Bir adamn gnderiyor eyh


Abdullah'a,

Eer hayatm garanti akndaysa ve kabul ederse, gelip eli


ni pmek istiyorum, diyor.
Gelsin, diyor eyh.

Kasm kp geliyor. Eiliyor. eyh'in ayan azna koyup pyor. Sonra ellerine sarlyor. Alamaya balyor.
Hata ettim, diyor. Hareketin baarl olacan dnme mitim. Pimanm. Beni affedin. Size biad ettim. Canm bam

ve btn sadakatimle davann yolundaym, diyor.

eyh Abdullah, alayan koskocaman adam ayaa kaldryor.


Tamam, diyor. Arnk mesele kalmad. Bizimlesin...

eyh Abdullah, onu da yanna alarak Hkmet Kona'na gi diyor. Kona teslim alyor, Krt bayra ekiliyor.

Hkmet Kona'nm nnde byk bir kalabalk toplanm.

Binlerce kii var. nsanlar heyecanl. Kimi heyecandan alyor,


kimi dua ediyor.

eyh Abdullah, kalabala bir konuma yapyor. Halkn, Ka


sm'a gvensizliini ve fkesini bildii iin olmal ki, soruyor:

Davamzda beni nder olarak kabul ediyor musunuz?


Kalabalk bir azdan,

Evet, diye baryor. Bunun zerine eyh Abdullah yle diyor:

Siz beni kabul ettiniz. Fakat ben hayaum boyunca silah bile patlatmadm. Savatan, askerlikten anlamam. Mademki bana g veniniz var, ben de, cephemizin askeri sorumlusu olarak Kasm Bey'i tayin ediyorum. Sizin bana gvendiiniz gibi, ben de ona g
veniyorum.

loo

eyh Abdullah'n bu szleri soukluk yaratyor. nsanlarn


yz burusa da, o anda kimse aktan 'hayr' diye baramyor

ama, kimi ksyor, kimi mrldanp arkasn dnyor, oradan


ayrlyor."

eyh Abdullah, Kasm'n isyana kanldn ve komutanla getiril


diini bildirdiinde; eyh Said, "Olan olmu" diyerek memnuniyetsiz
liini belirtiyordu.

Melle Selim anlatyor:


"Kasm, yllar sonra Varto'ya dndnde, oturup uzun uzun

konutuk. Ona eyh Said Efendi'yi sordum. Bana dedi ki: eyh Said yle cesur bir adamd ki, ne korktu, ne de kim
seyi ele verdi. Yalan da sylemedi. Hibir eyi inkr etmedi.
Hatta mahkeme reisi sordu:
Neden isyan ettin?

eyh cevap verdi:

Ben dini vecibemi yerine getirdim.


Reis tekrar sordu:

Senden baka Mslman yok muydu?


eyh Said annda verdi cevabn: Herkesin greviydi...

Kasm, baz Krderin gsterdii cesarete armn. Bana, Da-

dinanl Temo'yu da vd ve unlar syledi:

Dadina kynden Devre Aa'nn torunu Temo'ya, mahke

me srasnda, 'Hakime akrabam olduunu syle, ben de kabul


edeyim. Benim koruduklarm aslmyor. Seni kurtaraym' dedim. Hayr, dedi. Davamdan vazgemem. Beni kurtarman da
istemiyorum.

Evrakta, baz insanlann baba adlan, kyleri yanl yazlmt.

Bazen biri kp kyne itiraz ediyor, 'Ben oral deilim' diyor


du. Bylece olaylarla ilikisi olmad anlalyor ve ceza almak tan kurtuluyordu. Sahagl Melle Emin'e dedim ki:
Mahkemede kalk, ben Sahagl deil, Bonglanlym de, kur

tulursun, dedim. 'Olmaz' dedi. 'Davamdan vazgeip can derdi


ne dmem.' Temo gibi, o da asld."

lOI

YENLG VE DI DESTEK DEDKLER


eyh Said'in isyan, hazrlksz, zamansz, erken balam

ayaklanma; dardan zorlanarak padatlm bir fke birikimiydi.

syanclarn ou silahszd. Sopasn kapann ayaklanp katld


bir isyan...

syan ateinin yakld asl blge, airet ve aile ilikilerinin i


ie olduu Erzurum'un gneyine den dalar yayyd. Hns,
Varto, eski ad "Gonik" olan Karlova yresi...

Aradan geen ydlara ramen, 2000'lerde hl, babadan ou-

la geen sylemle aile ve bireylerin hikyesi syleniyordu. Darbe


yemeyen aile ve aile bireyi yoktu.

Varto'nun nal kynden Melle afii (Ball), okumu, dn


me sistematiini kurmu eyhler slalesinden, bir Krt aydnyd.
1951 ve 1952 yllar arasnda eyh Said'in olu eyh Ali R

za'nn yannda, Kolhisar kynde Medrese renimi grm ve


Melle olmutu. Melle afii anlatt: "Bizzat, Ali Rza Efendi'den dinledim. eyh Said Efendi, isyan etmek fikrinde, ama Kolhisar'dan karken, hemen balatma gibi bir niyeti yoktu. eyh Ali Rza'nn anlattna gre niyeti, Krdis tan' dolamak, ileri gelenlerle grp gr ve dncelerini al mak, kimin ne dndn anlamak. Bundan sonra ittifaklar kurulacak, silahl mcadele iin hazrlklar yaplp, silah tedarik
edilecek, iki sene sonra da harekt balanlacakt. Ali Rza Efendi, Trk devletinin bilinli ve hesapl olarak Piran'da eyh'in yoluna

ktn sylyordu. Ama, daha iin bandayken, hareketi bas


trmak, eyh Said Efendi'yi tutuklamaya gereke yaratmakt."

Halk isyan etmeye hazr, ama isyanclarn hazrl, rgtlen


me a ve kidelerin birbiriyle koordine ilikisi yoktu. Silahlan

madan komuta kademesinin oluturulmasna, savalarn eiti


mine kadar hazrlksz balayan bir isyand bu. Organize olmam, nerede ne zaman ne yapacan, kimden

emir alacan da bilmeyen kyl kalabalnn ani isyan...

I02

Asl nemlisi iletiim kopukluu yznden, Krdistan'n baz

blgeleri, isyandan haberii bile deildi. syan genel destekten


yoksundu.

Birka ili kapsayan blgede arpmalar srrken, "isyanc Botan" bunlardan habersiz gibi sessizdi.

Aynca, isyanclarn kar karya bulunduu ordu disiplin,

dzenliydi. Ordu gelenei, tek bana bir gt. Silah stnl


de tarrilmazd. Krderin pek ou silah yerine trpan, kama, so
pa kullanyordu.

syanclar, silahlarn nemli oranda Trk ordusundan elde


ediyoriard. eyh Said'in ifadelerinde anlattna gre, Trk or dusundan top ve baka ar silahlar ele geiriyor, fakat bunlan
kullanabilecek eleman bulamadklar iin tahrip ediyoriard.
Sava grmemi kyller, Trk ordusunun toplan grieyince

panie kaplyordu, "demir ku" dedikleri uaklar morallerini al


tst ediyordu.

Melik Frat, "yenilginin bir deil, birok nedeni" olduunu sy


lyordu.

Baz Krt kesimlerinin saf deitirip Krderi arkadan vurmas

da etkenlerden bir bakasyd. Bu durum en azndan moralleri


bozmutu.

An yresinin etkin kiiliklerinden Kr Hseyin Paa bal


bana bir faktrd. Bu Hamidiye Paas, isyan fikrinin nclerin-

dendi. Fakat, ilk darbe olan Yusuf Ziya ve Halit beylerin tutuklan masndan hemen sonra, korkmu, kabuuna ekilmi, ardndan
saf deitirmiti.

Dersimliler, Karakocan blgesinin etkin liderlerinden Necip

Aga'ya tepkiliydiler. nk o, Osmanllar dneminde, Hamidiye

Alaylan'nn banda, Dersim'e girmi, halka zarar vermiti. eyh


Said, Dersim tepkili diye Necip Aa'y isyana katmam, o da nce
yanszlm ilan etmi, sonrasnda, arkadan vurmaya balamt.

Dersim ise en azndan yansz kalacan bizzat eyh Said'e taah ht etmiti. eyh Said ise son ana kadar, Dersim'in imdada gelece-

103

ine inanyordu. Bu beklentiyle, bat cephesi komutan eyh erife

sk sk nodar yazyor ve "Dersim'de lehimize bir gelime var m?"


diye soruyordu.

Fakat baz Dersim airetleri, o srada eski hasmlar Necip Aa ile birlemi, isyanclar arkadan vurup kyleri talana bala
mlard.

eyh, bunun zerine bari cephesi komutanna, Dersim'e tarafsz

kalacaklanna ilikin olarak verilen sze bal kalmalarn hatriatmas talimatm veriyordu. eyh erif bu amala, Elaz'da, Dersim

eski mebusu Hasan Hayri Bey'le buluuyor ve Hasan Hayri, airet nderlerine, "tarafszlnz koruyun" diye telgraf ekiyordu. Ha
san Hayri, 1926 ylnda, bu yzden idam edilerek ldrlyordu.

Siverek ve Diyarbakr yresinin baz airetleri de, "arkadan


vurma" hareketine kattlmlard. syan blgesinde yaanan man
zaralard, bunlar.

syanm adeta engelsiz, hzla yaylmas, Krt nderlerini umut


landrm, nihai zaferin yaknlna inandrmt. Fakat, asl hedef olan Diyarbakr'n zaptnn baarszlkla sonulanmas sonun
balangc olmutu.

Abdlmelik Frat, "Yenilginin nedenleri" arasnda, Halit Bey


faktrn ne karyor ve yle devam ediyordu:
"Bu konuda kendi grlerimi deil, eyh Said Efendi'nin o

lu ve kaynpederim olan eyh Ali Rza Efendi'den bizzat dinle


diklerimi nakledeceim. O, olaylann iinde, scak ortamnda bulunmutu. Ali Rza Efendi, sonucu birok sebebe balyordu. Sebeplerden birincisi; hazriklar erken aa km, kar ted birler alnmaya balamt. Fakat erken haber almann tahriban
tamir edilmeyecek gibi deildi. Zaten byle geni ve genel halk ynlanna dayanan hareketleri gizli tutmak da mmkn deil. Bu ie ba koyup almaya girienler, her eyi hesaplamlard. Asl tahribat Albay Halit Bey'in yava hareket etmesinden kay

naklanyor. Halit Bey, btn askeri hazriklardan sorumlu kiiy

di. syann hareket noktas, politik almadan ok, halkn silah-

104

h g olarak hazrlanmasna balanmn. Fakat btn bunlardan sorumlu rahmetli Halit Bey, sanki gelip tutuklamalarn bekler
gibi, Erzurum'da evinde oturuyor. Hem rgtleme ve organizas

yonda yava hareket ediyor, hem de bir trl Erzurum'dan aynhp el akndan uzaklamyor. Organizasyon eksiklii de byk.

Kendisinden sonra gelecek ikinci bir askeri kiiyi bile tespit edip
grevlendirmiyor. Kimseye grev ve sorumluluk vermiyor. Ken

disi tutuklannca her ey basz kald. Halk ne yapacan bile mez oldu. Yeni batan yaplan organizasyon da zaman darl
yznden yetitirilemedi. Halbuki eyh Said Efendi, onun gr

mesi gereken olaylar uzaktan bakarak gryor; 1924 yaznda, kar tedbirleri, hazriklan ve ortalkta dolaan ajanlar sezinli
yor, Halit Bey'i ikaz ediyor. Erzurum'dan aynlmasn istiyor.

Ama Halit Bey ok rahat bir insand. eyh Said Efendi'nin

uyanlanna da aldrmyor. ok gemeden Bidis eski Mebusu


Yusuf Ziya Bey tutuklanyor.

Artk tehlike ortada ak olduu halde, Halit Bey Erzurum'da


ki konanda oturmaya devam ediyor. eyh Said Efendi, onun

bu korkusuz rahadna sinirieniyor. Bir kere daha ikaz ediyor.


Bir pusula yazp gnderijor. Diyor ki:

'Etrafinda dolayorlar. Erzurum'daki konanda oturup Krt


kyllerle sohbete dalacana, komutan olarak iinin bana ge.

Erzurum'dan ayni. Halkn arasna kar. Askeri hazriklar yap.'

Fakat rahmetli Halit Bey ok geni, ok rahat bir kiiydi. 'Efendi fazla bytyor. Bir ey olmaz' diyerek, Erzurum'da kalmaya devam ediyor. Adeta tutuklanmasn bekliyor. ok
gemeden de, gelip onu konandan alyorlar.

Bu olay ok eyi etkiledi. Hareket basz kald. Geride kalan


lardan kimsenin askeri ve sava tecrbesi yoktu. Bu haliyle, za ten askeri nosyondan yoksun olan hareket, eyh Said Efendi'nin

kiiliiyle yryordu. eyh Said Efendi de Kasm'n tuzanda


esir dnce, halk srkleyen lider kalmad."

eyh Said'in olu eyh Ali Rza, isyan gnleri boyunca baba snn yanndayd. Babasnn tutsak dmesinden sonra, bir sre

105

kaak yaam, ardndan yurtdna km, yeniden isyan iin


"Hoybun "un kuruluuna katlm, genel af ilan edilince dnm,
cezaevine girip km, srgnde kalmt. eyh Ali Rza, daha

sonra ky Kolhisar'a dnm ve atalannn Medrese geleneini


srdrp dini eitim vermeye balamn.
Melle afii anlatyor:

"Diyarbakr baanszlnn nedenini Ali Rza Efendi'nin a zndan dinledim. Trkler, kendi askerierini Krder gibi giydiriyoriar. 'al u sapk' iinde Diyarbakr sokaklanna dklyor,
Krte 'yaasn eyh Said!' diye bararak, kadnlara el anyor,

boyunlarndaki altnlar ekip alyor, evleri, maazalan yamahyoriar. Halk bunlan gerekten Krt sanyor. 'eyh Said bunun
iin mi ayakland?' diye tepki duyuyor. Desteini esirgiyor, kimi

kar cephede yer alyor, kimi de kapsn kilitleyip ieriye kapa


nyor. eyh Said, bu olaylara ok zlyor. Gerei anlatmak

iin rpnyor. Muhasaray kaldrmasnn tek nedeni bu deil


tabii. Ama bunun da etkisi oluyor."

Asl neden olmasa bile, "isyann krlmasnda" provokasyonlann etkisi vard. Cephe gerisinde, halk isyanclara kar kkrtmak,

tepkici klmak zere, parayla tutulmu ajan, provokatr biriikleri oluturulmutu. Bunlar, kylere kadar yaylm, ehir sokaklanm
ise kontrolleri altna almlard.

Kkrtc ajanlar ordusunun bireylerinden biri de, Liceli bir


genti. Dnemin bu genci, 1980'ler Diyarbakr'nn "dede" diye

hitap edilen "rengi"ydi. "Dede" gndzleri, ehrin merkezindeki kede oturuyor, "o gnleri anlatr msn?" diyenlere, "hele yz
me tkr, sonra anlataym" cevabn veriyor, sonra anlatyordu:
"O zaman, ocuklukla delikanllk arasnda bir yataydm.

eyh Said'in askerieri Diyarbakr surianm sarmlard. Trk as-

kerieri, surlann iinde mahsurdu. Biz de ierdeydik, Silahlar pat lyor, surlarn tepesinde toplar grlyordu. Ortalk grlt patr
t iindeydi. eyh Said'in askerlerinden surlar ap ieriye giren

ler vard. Kimdi imdi hanrlamyorum ama, bir adam biz ocuklan, delikanhlan toplad. Bize para verdi. Evleri, dkknlan ta

lan etmemizi istedi. Dkknlardan alacaklanmz bizim olacakn.

o6

Bir de dnte ayrca para alacaktk. Ortalkta bir sr isiz g

sz vard, benim gibi. Sylenenleri yaptk. Dkknlann kaplan-

n, camlarn knp iindekileri aldk. Evleri taladk. Krdk dk tk. Bunu yaparken de, bize sylendii gibi 'Yaasn eyh Said!'
diye bardk. Bizim yaptmz grenler ve zarara urayanlar,

'eyh Said bunun iin mi savayor?' diyerek soudu, geri ekil


di. Kzgmhktan kar cephede yer alanlar oldu."

Elaz'da da benzer olaylar yaanyordu. Elaz olaylarn ya


ayanlardan biri anlatyordu:

"Elazllar, eyh Said'in askerleri geliyor diye sokaklara dkl


dler. Sevin ve alklaria karladlar. Fakat grlen manzara ve

ehirde yaananlar, cokulu destei bir anda tepkiye dntrd. nk eyh Said'in askerieri diye karlanan kyl kalabalndan bazlar ehre dalm, krp geiriyor, apulculuk yapyordu. Bu

manzaray gren halk, evine kapanp kaplanm kapam. eyh erif


ve adamlar btn abalarna ramen apulculuklar engelleyeme-

diler. apulculann yapnklan. eyh Said'in askerlerine mal edildi.


Halk desteinden mahrum, orta yerde kalakaldlar. Onun iin.

eyh erif Malatya'ya yrme konusunda emir veremedi. Ba bo


zukluu disipline etmeye alrken bozgun balad."

eyh Said syan, 1800 ylnda balayp gelen isyanlar zinciri

nin bir halkasyd. Bu ynyle yeni deildi. Var olan sorunlann


silah gcyle giderilmesi abas...

Fakat, Trk devleti "sorunlann varln" kabul etmiyordu. Os


manl'dan kalma gelenekle sorunlar iddet yoluyla "yok" saymaya

alyor, o arada "sorun olmad halde" yaanan ayaklanmay, yi


ne eski kolayc, kestirmeden gelenekle "d glerin kkrtmasna"
balyordu.

Ankara'ya gre, bu isyan "d glerin", zellikle de, "emper

yalizm" diye tanmlad ngiltere ile Fransa'nn "tahriki" sonucu


patlak vermiti.

Oysa, tarih gereklerinin dokusu yle deildi. Gerekler sy


lemleri tekzip ediyordu.

107

1923 ylnda, Lozan'da imzalanan anlamayla TC'nin snrla


rn izen, tapusunu veren Fransa ile ngiltere idi. Krt sorununu
yadsyan da...

ki yl nce izdikleri snrlardan pimanlk duymalar iin bir


neden yoktu.

Aynca, Trkeye de evrilmi belge, bilgi ve kitaplar da, "em

peryalizmin oyunu" sylemini yalanlyordu. nk, sulananlar


Trkiye Cumhuriyeti'ne yardmda bulunmutu. Ermeni yazar Garo Sasuni, "Krt Ulusal Harekederi ve Erme-

ni-Krt likileri" adndaki kitabnda eyh Said syannn bastnlmas iin ngiltere ve Fransa'nn yapt yardmlar uzun uzun an
latyor.

Sasuni'nin yazdna gre, ngiltere, o dnemde egemen olduu

rak snrn tutarak, Barzani'nin gneyden yardma gelmesini nle

di. Fransa da Suriye snrn tutmakla kalmad, Trk biriiklerinin ar

kadan kuatmas iin Suriye'den geen demir yolunu emrine verdi. O nedenle Krt evreleri, ngiltere ve Fransa'nn tutumlann
da yenilginin nedenleri arasnda sayyorlar.

BABAKAN, "AMA KRTLKTR" DYOR


Makedonyal Fethi Okyar, Atatrk'n hemehrisi ve genlik

yllanndan beri yakn arkadayd. Atatrk'n adn duyurmasn


da da etkin rol oynamt.

anakkale yenilgisinden sonra, Atatrk bakan olmak istedi inde, en azndan anmsatmak iin bir gazete yaynlam ve bu ga
zetenin sahipliini Fethi Bey stlenmiri. Gazete Atatrk' tant

yor, bu arada Saray nezdindeki grmelerini haber veriyordu. Fethi Bey, daha sonraki srete, Atatrk'n yakn evresinde
yer alyor ve Babakanla atanyordu.

Fethi Bey Hkmeti, isyan bastrmak iin askeri birlikler sevk etmi, bu arada skynetim ilan etmi, isyan blgesinde as

keri rejimi yrde koymutu. Babakan, 25 ubat 1925 gn,


parlamentoda skynetimin gerekelerini anlatrken, ilk kez
ayaklanma hakknda ayrntl bilgi veriyordu.

Uygulanan sansr yznden, kamuoyunun nemli bir blm

o8

bir Krt isyannn varlndan bile doru drst haberli deildi.

Kamuoyu ilk kez Babakan'n bu konumasyla "isyann var" ol


duunu reniyordu. Babakan, "isyanm ayrmc nitelikli ve Krdistan' kurma

amal" olduunu sylyordu. Fakat, daha sonra "Krt sorunu" bulunduunun dnyaca bilin

mesi "milli menfaatlere aykr" bulunduu iin, smet nn Baba


kan olur olmaz, basna bir genelge gndererek, "dinsel amalarn ne karlmasnn memleket menfaatine" olacan bildirmi ve bu
istei yerine getirilerek, bamszlk amac "yok" saylmt.

Babakan Fethi Okyar parlamentoda yapt konumada yle


diyordu:
"Bilindii zere, geen yaz ortalarnda Nasturi Harekt ya

plm ve bu harekt srasnda baz subaylar (Yzba hsan Nu


ri ve arkadalar) yabanclarn propagandasna kaplarak snrn gneyine gitmilerdir. Vatan ihanetine iaret eden bu harektn ierdeki tevikileri hakknda elde ettiimiz delil ve belirtiler zerine baz kiiler, Bitlis Askeri Mahkemesi'nde yarglanmak zere (Albay Halit Bey ve Yusuf Ziya Bey) tutuklanmlardr. Tutuklananlarla uzak ya da yakndan ilikisi olan ve askeri mahkemece tanklna gerek grlen Nakibendi eyhlerinden
eyh Said adnda bir kii vard. Bu zat, bundan bir sre nce ya

nna mrit ve taraftarlarn alarak Gen ilinde bir geziye km,


urad yerlerde baz kiilerle, zellikle hkmete muhalif olan unsurlarla sk ve gizli grmelere girimitir. Bu arada Piran'a

uramtr. eyh Said'in yannda bulunan iki kiinin firari oldu unu fark eden jandarmann bu kiileri tutuklamaya kalkmas
zerine. eyh Said jandarmalara silah ekilmesi konusunda emir vermi ve atmalardan sonra jandarmalar esir etmilerdir. Bu suretle isyan balamnr. Yalnz, isyanda harekta balamadan nce, biri Halep'te, di eri stanbul'da bulunan iki olunun Hns'a gelmesini istemi

ve onlarla grtkten, Halep'te ve stanbul'da ilikide bulun duu olas kiilerden haberler aldktan sonra harekta balam nr. Sylediim olay (isyan), Piran'da 13 ubat'ta meydana gel mitir. Olay balatmakla birlikte derhal telgraf hadarm kesmi
ve hkmete isyan ettiini ilan etmitir.

109

Ayn gnn gecesinde. Hac Talat adnda bir kii, Gen hapis

hanesine ve jandarma birliine saldrm, baskn eklinde mey

dana gelen bu olayda jandarmalarmz esir dm, silahlarna


el konulmutur. abakur'da (Bingl) da hkmet konana ayn biimde

baskn olmu ve hkmet kona ele geirilmitir. Bu surede


Gen, abakur, Hani, Lice ve Palu ileleri de daha sonra buna

katlmak zere, bu yreler isyan mntkas haline gelmitir. Bu


nun zerine yredeki en byk askeri kumandan, yakndaki bir liklerin mdahalesini emretmitir, isyan birka ili kapsad iin, isyan mntkasn tedip etmek (temizlemek) zere, nc Ordu Mfettii Kazm Paa'ya grev verilmitir. Kazm Paa'nm em

rindeki mfrezelerden biri Hns boazndan geerek Lice'ye git


mek zere hareket etmi, dieri de Piran kyne urayarak Ha ni zerinden Lice istikametine doru yrmek emrini almtr. Hns boazndan hareket eden mfreze, boazn igal edilmi bulunduunu ve hareket halinde bulunan mfrezeye ate edil

mekte olduunu ve boazn set edilmi bulunduunu grnce, mfreze boaz skmeye muvaffak olamam ve boazn gne
yinde bir kyde kalmaya mecbur olmutur.

Yine Piran ky zerinden Hani yoluyla Lice'ye hareket eden di

er mfreze Piran'a varm ve orada bulunan tfek (tfekli adam

lar) ile karlam, meydana gelen atmada onlar tenkil (yok et


mi) ve kamaya mecbur etmitir. Ondan sonra Hani ynne ha

reket etmi, keza 'ussat tenkil' eylemi ve Hani'de karargh kur


mutur. Bu tenkil (yok edilme) neticesinde, Hani'deki mfreze bir

gece, gnbatmmdan yarm saat sonra, anszn 'teslim, teslim, salli l Muhammed' sedalan ile her taraftan gelen kyllerin baskn
na uramtr. Baskna yazk ki halk da katlmtr. Savunma ya pan askerlere ierden ve dardan ate edilmi, askeri birlik ate alUnda kalnca geri ekilmek zorunda kalm ve Hani'nin gneyinde

bir kye kadar gelmitir. Bu surede olayn nem ve ciddiyeti orta ya ktna ve evrede bulunan askeri birliklerle yetinemeyecei kadar nem tadna inanan hkmet, daha nemli askeri kuv
vet seferber edip gnderilmesine karar vermi ve bunun iin gerek

li nlemleri almtr. Bu amala oluturulacak askeri birlikler, ya knda isyan blgesine hareket edecektir. Umarm bu isyan, hk
metimizin terbiye tokadna vesile tekil edecektir.

no

Efendiler, bu ussat (isyanclar) Palu blgesini ele geirdikten


sonra, dn de Elaz il merkezine saldrmlard. Orada bulunan birliklerimiz, dn gece yarsndan leye kadar ehri kahraman ca savunmulardr. Metince savunmadan sonra, her taraftan h
cum eden asilere dayanamadklarndan, maalesef ehri terk ede

rek, gneydeki Izoli kprsne ekilmek zorunda kalmlardr.


imdiye kadar anlatnklarm, isyann askeri ynnden ibaret
tir. Bu isyan hareketi ne amala meydana gelmitir. Ne gibi ge

rekelerle zavall saf halk kandrlarak, Trkiye Cumhuriyeti'nin


gcne kar kyama sevk edilmitir? Bu konuda heyetinize bilgi

vermek iin, ussat yerinde bulunmu bir mektuba nazaran; gya


Trkiye Cumhuriyeti hkmeti o yrede 800 kiinin katline ka rar vermi ve katlolunacak kiiler arasnda eyh Said de bulun makta imi. Bu maluman para karlnda elde etmi ve bundan kurtulmak iin zaten muzmerri olan isyan imdi yapmaya mec

bur olmutur. Bu isyandan maksad da eriatn temininden iba


ret bulunuyormu. Dier bir belgede, alnan raporlarn birinde deniliyor ki: Hadi

se padiahlk, hilafet, eriat, Abdlmecit'in oullarndan birinin


saltanatn temin gibi irticai bir propaganda puidesi aknda Krt lktr. Bu genel olarak kabul edilebilir. Ancak bu umumiyet

iinde, eylem Piran'da zamansz patiad iin, gsz olan Piran, Lice, Gen blgesine mahsur kalmtr. Halen Lice ve Piran hatt
nn az gneyi ve Genc'e kadar ve kuzeyi, arz ettiim propaganda

levisine fiilen kapanm gibidir. Fakat, tede beride dolatklar iitilen ve ele geirilemeyen tannm Krt kiilerin eyleme te vikleri vardr. Bu rapor 17 ubat tarihinde gelmitir. Bundan baka Diyar bakr'da, isyanla ilgili olduu anlalan baz unsurlar tarafndan, 19 ubat gn hkmet kona civarna ve askeri karargh ci varna, el yazs ile yazlm iki adet bildiri yapnrlmtr. Bu bildirilerde. Gazi Paa aleyhinde, ordu aleyhinde ve zellikle su baylar aleyhinde ve paalar aleyhinde, devlet memurlar aleyhin de birtakm kt ve aza alnmayacak szler sarf edilmitir.

ldrlen birinin zerinden kan bir mektup dikkat ekici dir. Mektupta, 'Krdistan'da bir hkmetin kurulmas iin do
laarak Piran'a gelen eyh Said Efendi'nin beraberindeki iki

III

mahkimun tutuklanmas zerine olayn meydana geldii ve iki yldan beri cereyan eden fikir ile szlerin bugn hayata geiril
mek istendii ve eyh Said'in Hani'ye taarruz ve oradan Genc'e, Lice'ye hcum ile Piran'a geri dn ve Piran'm merkez yapla can, ayn zamanda Mu, Bitlis, Erzurum'da ve Hns'ta hare

kt balayaca ve Trk memurlarnn hapis, gven veren Krt


memurlarnn serbest braklaca, gven vermeyenlerin tutukla naca, halkn canna malna kesinlikle mdahale edilmemesi,

islamiyet

mahvedildii

iin

ihyasna

allmasna,

Cenab-

Hakk'n eyh Said Efendi'yi arac yapt yazlmaktadr."

OKYAR

GDYOR

NN

GELlYOR

Atatrk, isyann iddetle bastrlmasn istiyor. Babakan Fet

hi Okyar' yumuak buluyordu. smet Paa (nn) iddet iin


aranan adamd.

nn, tatilini kesip Ankara'ya dnyor, evinden nce, doru


ca Atatrk'e gidiyor ve "elimi masum insanlarn kanna bula mam" dedii ne srlen Fethi Bey'i grevden alma sreci bal
yordu.

"Azil" ilemi, "demokratik" yntemlerle yaplyordu.

Parlamentonun yaps tek parti diktatrlne dayanyordu. CHP hem diktatrl, hem de parlamentoyu temsil ediyordu. 2 Mart 1925 tarihinde, ayn zamanda CHP meclis grubunda olan parlamentoya verilen bir gvensizlik nergesiyle. Babakan d rlyor, ayn gn yerine smet Paa (nn) atanyordu. Babakan deiikliine neden olan "i atlama", basnda, "de mokratik bir ileyi" varm havasnda, ama tek kalemden km
gibi haberlerle yer alyordu. Tek parti iktidarnn resmi yayn or gan Hakimiyet-i Milliye gazetesi, 2 Mart 1925 tarihli saysnda, meclisin on saat sren gizli toplantsnda hkmetin drld n haber veriyordu. Gazetenin haberinde yle deniliyordu:
"CHP'de on saat devam eden toplantda meydana gelen g rme ve tarumalar gizli olduundan, ayrmnlar bizce bilinme mektedir. Ancak grme ve tarnmalarn, isyann iddede basnnlmasm isteyen ounlukla, normal nlem ve harekdarla

112

basnrlacam sanan ve yumuaklk taraftar olan Fethi Bey

(Okyar) ve onunla ayn fikirde olan dou illeri milletvekilleri arasnda getii sanlyor. Yumuama ve efkat taraftar olan
Fethi Bey'in aznlkta kald, stiklal Mahkemelerinin oluturu

larak isyanm iddetle 'tedip' (terbiye) ve 'tenkihne' (susturulma s) taraftar olanlarn ounluu kazandklar tahmin ediliyor."

Yeni Babakan ismet Paa, zaman geirmeden beklentileri

gerekletirmeye koyuluyor, iddet yasalar ard ardna yrrl


e giriyordu.

lk aamada, olaanst yetkilerle donatlm stiklal Mahkeme


leri grev ba yapyordu. Bu mahkemelerde, yarg grevini yerine

getirecek personelde, hukuk renimi aranmyordu. Asker ya da si


vil olmalar da nemli deildi. nemli olan rejime ballklaryd.
O nedenle birok sivil politikac ile asker yan yana oturup insan

lar yarglyor, idam kararlan retiyorlard. Mahkemelerin kararla r her trl denetimin dnda braklyordu. Kimsenin hakkndaki
karar iin st makam ya da mahkemede itiraz hakk yoktu.

dam kararlarnn parlamento onayna sunulma. gelenei de


ortadan kalkyor, infazlarn gecikmeksizin, derhal yerine getiril
mesi yetkisi de bu mahkemelere veriliyordu.

ileri Bakanh'nn 25 Mart 1925 tarihinde btn valiliklere

gnderdii genelgede, Krtln din perdesinin ardna gizlendii belirtiliyor, olaylar karsnda skynetim ilan edildii hatrlatdyor ve skynetimin verdii yetkiler kullanlarak, isyanclarla yan dalan hakknda gerekenin yaplmas isteniyor, yle deniliyordu:
"Krtlk cereyannn banda bulunmasndan dolay, hiyaneti harbiye (savaa ihanet) ve vataniye suu ile Bidis Divan- Har-

bi'ne anlmken firar eden ve Harb-i Umumi (byk sava) es nasnda dahi, Ruslaria aleyhimizde teriki mesai eyleyen (ibiriii yapan) Hnsl eyh Said, son zamanlarda d dmanlarmzn teviki ile halkn cehaletinden yararianarak, 'mintarafillah gn

derilmi peygamber' kisvesi aknda Krdk ve saltanat ve hilafet


lehinde ve Cumhuriyet aleyhinde irticai propaganda yapmak

113

zere, ounluu sabkal ve mahkmlardan oluan yandalary-

la Hns'tan, Gen ve Palu zerinden Ergani Maden ili dahiline


girmi ve Piran kynde, yannda bulunanlardan baz sulularn

tutuklanmas srasnda mfrezeye silah ekmi, isyan etmitir. Alnan nlemler ve gnderilen kuvvederle ky ve jandarmalar kurtarlm ise de, din perdesi aknda bir Kurdistan kurmaya ve Cumhuriyet aleyhine gelimeye giden isyan Gen ili, Diyarba kr'n Lice ve Elaz'n Palu ilelerine yaylm, Elaz il merkezi
bile igal edilmitir."

Bildirinin ikinci maddesinde, Musul ve Yunanistan sorunu nedeniyle Trkiye Cumhuriyeri aleyhine baz d tertiplerin bu

lunduu u sralarda, isyann basrirlmas iin, mevcut gcn ya nma ek olarak, yeni birliklerin oluturulmas iin seferberlik ilan
edildii de hatrlatlyordu.

Bundan sonra, g, yer yer mahkeme yerine geiyor, birinin karar dalarda, yol ve kylerde hayat karartyordu. Krt kyle ri yaklp yklyor, toplu cinayetler ileniyordu.
Terr devleri i bandayd, arrik...

Korku yalnz isyan blgesine deil, genele yaylmri. Kork mak iin muhalefet etmi olmak gerekmiyor, iktidar eflerini v
memek de yeterli oluyordu.

Babakan smet nn, 7 Nisan 1925 tarihinde mecliste yapt


konumada, benzer olaylarn bir daha tekrarlanmamas iin is
yan blgesinde gerekli nlemlerin alnacan, alnacak ad ve ida ri nlemlerin meclise sunulacan sylyor, "mit ederim ki, ala
camz tedbirler, memleketin her yerinde, bilhassa, o blgesinde
tesirini gsterecektir" diyordu.

nn, yapacaklarn "iddetle, asla msamaha etmeksizin,


derhal fesad bastrmaktan ibarettir" diye aklyordu. Hemen ardndan genel seferberlik ilan ediliyor, yedek asker ler silah altna alnarak, genel taarruz iin ordu bytlyordu.
Bu arada, isyan, ilgisi olmayan kesimlerin, dikta rejimine kar kan Trklerin tasfiyesi, ayklanmas iin de firsat olarak de-

114

erlendiriliyordu. Basn susturmak zere sansr yasallatnlyor,


deheti ydlar sren "Takriri Skn Yasas" yrrle konuyordu.

Yalnz Krtler iin deil, btn muhalifler iin korku dnemi


balamt. "Takriri Skn Yasas"nn hedefleri alabildiine geni ve uy gulayclarn her trl yorumuna akt. Sistemin istedii gibi

"adam olmayp", emrine girmeyen basn balca hedefti. Parla


mentoda u ya da bu ekilde muhalif davranm potikaclar da...

syan bahane edilerek, "Takriri Skn Yasas" Demoklesin


klc gibi btn muhalefetin ba stnde sallandrlyor, "tek
sesli" bir toplum yaratlyordu. Dnemin iki nl gazeteci ve yazar Ahmet Emin Yalman ve Hseyin Cahit Yaln rejime aktan muhalefet etmiyor, ama b tn yaplanlar da vmyorlard. Ahmet Emin ve Hseyin Cahit, ,.

"Krt isyann zendirdikleri" gerekesiyle tutuklanp Elaz s


tiklal Mahkemesi'nde idam cezas istemiyle yarglanarak tutum larnn bedelini dyorlard.

ki yazar, Atatrk'e birer telgraf gnderip pimanlk ve bal lk bildiriminden sonra idamdan kurtuluyorlard. Ancak Ahmet Emin, emirle meslekten men cezasna arptrlyor, yllar sonra Atatrk tarafndan affedildikten sonra mesleine dnyordu.

te yandan isyan, siyasal, sosyal ve ekonomik alandaki btn hayallerin gerekletirilmesi iin arat. "syan" gereke gsterilerek,
diktatrln demirden duvarlar ina ediliyor, rk politikalar y
rrle konuyordu.

Krtlerin inkr ve dillerinin yasaklanmas bu dnemin r

nyd. Bu, hayali kurulan "ulus devlet" (tek halkl devlet) mode
li iin ilk admd.

1925 yhnda, gizlice yrrle konan "ark Islahat Plan" ile,

daha bir yd ncesine kadar "karde" ve devletin orta gsterilen


Krtlerin "var olmadna" karar veriliyor, dilleri yasaklanyor

du. ark Islahat Plam'nn 41. maddesinde yle deniliyordu:

115

"Malatya, Elaz, Diyarbakr, Bidis, Van, Mu, Urfa, Ergani,


Hozat, Erci, Ahlat, Palu, arsancak, emigezek, Ovack, Ad yaman, Besni, Arga, Hekimhan, Birecik, ermik vilayet ve kaza

merkezlerinde, hkmet ve belediye dairelerinde ve dier kuru lularda, okullarda, ar ve pazarlarda, Trkeden baka dil kullananlar, hkmet ve belediyenin emrine aykr davranmak la sulanacak ve cezalandrlacaktr."

Bu karardan sonra, sokakta Krte konumak su, suun kar-

d dayak ve para cezasyd. Pazara rn getiren kyller, da


yak ve para cezasndan kurtulmak iin mterileriyle el ve kol ha reketleriyle diyalog kurmak zorunda kalyorlard. Benzer bir uygulama, henz yeryznde yoktu. Evrensel tari

he "Trklerin yeni buluu" olarak geti mi, bilmiyorum...

EYH

SAD

YAKALANIYOR

Melle afii (Aydn) anlatyor:


"eyh Said Efendi, Diyarbakr'dan ayrldktan sonra, konakla
ya konaklaya bir ad grubuyla birlikte Solhan tarafina, "Exi"

(Ei) kyne geliyor. Binba Kasm'n da kyls olan, sonra bi


tiiindeki Baskan'a yerleen Melle Yadin (Aydn), o srada Sil

van tarafinda (Farkin'de) Melle Yahya'nn yannda okuyor. s


yan haberini alnca, Varto'ya dnmek zere ayrlyor. Ei'ye var

d gn tesadfen, eyh Said de oraya geliyor. Babas eyh Mu


hammed de eyhle birlikte. Babasn buluyor. eyh'in orada olduunu duyan evre kyler, Ei'ye akyor. Byk bir kalabalk meydana geliyor. eyh, baz ileri gelenlerle grtkten sonra kalabalk cemaate namaz kldryor. Bir de

hutbe veriyor. Melle Yadin de namaza kanlanlardan.


Melle Yadin'den dinledim. Diyor ki Melle Yadin;

Bizzat

'eyh Said Efendi, hutbede Allah iin, halkmz zulmden

kurtarmak zere ayaa kalktk. Niyetimizin sonunu getireme


dik, iyi sonu alamadk. Ama, Allah nezdinde msterihim. Eer, kyamet gn Allahu Taala bana neden ayaa kalktn diye so rarsa, ona sorumluluum vard. Halkma kar sorumluluumu
yerine getirmek iin ayaa kalktm diyeceim. Eer zulm kar

snda ayaa kalkmasaydm, Allah nezdinde bu halkn hakk

nedeniyle sorumlu olurdum. Ykn altndan kalkamazdm. Allahn nnde, sorumluluktan kurtulmak gerektiine inandm

iin ayaa kalktm diyeceim. Biz kaybettik ve zafere ulaama dk. Fakat bu, haksz olduumuz anlamna gelmez. imdilik ba aramadk, ama mazlum ve haklydk. Tam tedbirH, hazrlkl,

rgtl, organize olmadmz iin baaramadk. imdi dnebi


lenler, kyne, evine gitsin. Kurtulma gc olanlar kendilerini kurtarsnlar. Biz de almalarmza devam edeceiz. Dnya ile balant kurmamz, sesimizi duyurmamz gerekiyor. Gerekirse bunun iin iran'a geeceiz. Ama hakl davamzn takipisi ola
caz dedi.'

eyh Abdullah da o gn Ei'ye geldi. Yannda Kasm vard. Kasm Varto'da ona kanlm. Emrinizdeyim demi."

lk tohumlar sreci, balang ve gelimeler zamannda isyana

kar olan, bu yzden eyh Said ve Halit Bey'le balarm kopa


ran Kasm, "yenilgi annda" isyancyd. eyh Said'in ayrlmaz paras olarak, onunla bulumak iin

damad eyh Abdullah ile birlikte. eyhin bulunduu Melekan


kyne geiyordu. eyh ise burada toplanan liderlerle Mu yre

sindeki Nuh Bey'in blgesine, oras gvenli olmazsa ran'a gei


planlarn tartyordu bu srada. Kasm, askeri bilgi ve becerisiy le planc olarak ba kedeydi.

Melle Yadin, isyanclarn safindaki babasnn yannda, ayn ka filedeydi. Melle afii, Melle Yadin'in sylediklerini aktaryordu:
"Melle Yadin, 'daha Melekan'dan yola karken, eyh Said
Efendi ile Kasm arasnda bir gerginlik olduu anlalyordu.

eyh Said Efendi, Mu ovasnda Murat nehrini gemeyi dn


d kprye bir keif kolu gnderilmesini istedii zaman Ka

sm, 'oras gei iin gvenli deildir' diyerek kar kmn. Ya


nmzda tartmadklar iin tam anlamyor, bilemiyorduk ama

bir gerginUk vard. Konaklaya konaklaya ilerliyorduk. Abdur rahman Paa kprsnden Varto suyunu geip, arbhr ve

Hnzor kylerinden Bulank'a doru yol aldk. nmzdeki tek

117

mesele Murat nehriydi. Murat nehrini gemek iin biri Bulank yaknlarnda, teki Mu ovasnda iki kpr vard. Kasm, Mu ovasndaki kpr iin tehlikeli dedii iin, biz Murat' gemek zere Bulank yaknlarndaki "Pra eyda "ya (eyda kprs) gi

diyorduk. Uzun srd yolculuumuz ama, kprye geldik. eyh


Said, 'geelim' deyince Kasm, 'kpry Trk askerleri tutmu'

deyip yine itiraz etti. Tek seenek, kabarm Murat nehrini ada
gemekti. 'Geilir mi, geilemez mi?' diye tarnma balad. Kala

baln iinde tartmak istemedikleri iin eyh Said, eyh Abdul lah ve Kasm adarn srp bizden koptular. Tepeye ktlar. Ne dediklerini duymuyorduk, ama serte tarttklar belliydi. Bir
anlamazlk olduunu aruk hepimiz biliyorduk. Sonra eyh Said

nde, geldiler. eyh Said, 'ben gidiyorum, kim gelmiyorsa kalsn' diyerek atn nehre srd. Atllar arkasndan gittiler. eyh Abdul
lah 'bfen gelmiyorum' dedi. Arkada, Kasm'n yannda kald. Ka

sm, "kurtuluumuz yok, ben de gelmiyorum" diye bard. Ne hir suyu ok kabarmt. Su atlarn srtna geliyordu. eyh Said,
tam nehrin ortasna gelmiti ki, kar tarafa haber gnderilmi,

eyh'in nehri geip kurtulmasna kar tedbir alnm olmal, t


fek atlar balad.

eyh Said, nehrin ortasndan geri dnd. Onu takip eden ad

lar da. eyh, atn doruca Kasm ve eyh Abdullah'n yanna

srd. birlikte, yine bizden uzaklat. Karmzdaki bir tepe


ye gittiler. Orada uzun uzun tarttktan sonra yanmza geldiler.

Geri dndklerinde eyh Said Efendi, 'hadi' dedi. 'Varto'ya gidip


Osman Nuri Paa'ya teslim olacaz.' Ann srd. Hep beraber peinden gittik. Hepimiz, eyh'in kendi ayayla gidip teslim ola
can sanyorduk. Fakat, yeniden Abdurrahman Paa kprs

ne geldiimizde yanldmz grdk. Meer, eyh Said Efendi,


Kasm'n srarlarndan kurtulmak iin, 'teslim olacam' demi.

arbhr kyne geldiimizde, babasnn nereye gnderdii


ni bilmiyorum, ama eyh'in olu eyh Ali Rza, yanmzda de

ildi. eyh Said Efendi, burada Varto'ya giden Kereseid ky


yoluna sapacana, atn kprye doru srd. Kasm tela iin de yanna gitti. Konuulanlar artk hepimiz duyuyor, dinliyor

duk. Kasm, 'anlamamz byle deildi, Varto'ya gidip teslim olacaktk. Ben bunun iin sz verdim. Mektup yazdm. Paa bi-

zi bekliyor' dedi. eyh Said Efendi, kzgnd. 'Kasm' diye bar

d. 'Ben teslim olmuyorum. lrm, ama gidip dmanma tes


lim olmam.' Kasm, yalvaryor, 'birlikte teslim olursak kurtulur, ok kimse
yi de kurtarrz' diyordu. eyh, 'nasl istersen yle yap, ama ben

teslim olmuyorum' cevabn verip, atn hzla srd. Kasm, o za man ann srd. Kprnn ortasnda nn kesti. Akrabalar da eyh'in etrafn sard. Akrabalarndan Kalecik kynden Kollo'nun olu Gulo, eyh'in atnn dizginine yapt. (Gulo, daha
sonra kyne dnd. Bir gn atl indi kapsnda. Onu darya

ardlar eyh'e neden ihanet ettin diyerek ate edip vurdular) eyh, tfeine sarlp namluyu Kasm'a dorulttu. Ama tfei
atelenmedi. Kasm, kardei Reit ve akrabalarnn yardmyla

eyh'i esir ald."

eyh'in tutsak dmesine ilikin pek ok sylenti vard. Grg tanklarnn anlattklar da eliikti.

eyh'in yakalanmas bir bakma "tarihi deitiren olay" oldu


u iin bunu farkl anlatmlarla sunuyoruz. Torunlarndan Abdlmelik Frat anlatyor:
"eyh Said Efendi, Diyarbakr cephesinden ekilirken amac, ran'a geip kendini kurtarmak deildi. Dncesi, Hakkari da larnda bir cephe amakn. Fakat Binba Kasm, eyh Abdullah' da kandrp yanna alarak elbirliiyle tuzaa ekiyor, hareketi l dryor. eyh Said Efendi, Diyarbakr'dan ayrldktan sonra, Gen zerinden, Bingl'n Solhan ilesine bal Melekan ky ne geliyor. Melekanllar akrabalarmzd. eyh Abdullah'n k y. Abdullah da eyh Said Efendi'nin damad. Kznn evinde ge ceyi geiriyor. Dinlenip ertesi gn yola kp, erevdin (erafet-

tin) dalarndan Mu ovasna inecek, oradan da Bitlis zerinden


Hakkari tarafna geecek.

Binba Kasm da orada. eyh Abdullah ile birlikte kye gel mi, isyanclarn yannda grnyor. Sabah yola klaca za man. Binba Kasm, eyh'i dndn gstererek oyalama
taktiklerine bavuruyor. eyh Said Efendi, Bonglan geidini

119

ap Mu ovasna inmek kararnda. Fakat Kasm, o yoldan gi

dildii takdirde kurtulacam bildii iin, k ve kar ardarn ne sryor; devlet glerinin Mu ovasndaki stratejik yollar tuttuunu, yalanlar uydurup Murat nehrinin kabardn, ovada nehri amann zorluklarn anlatyor. Amac eyh'i oyalayp h kmet glerine el altndan haber ulatrmak ve bir yandan da, irtibatl olduu Trk glerinin bulunduu Varto mntkasna ekmek. Abdullah da bir bakma ona arka kyor, destekliyor. Yol gvenliini ve nehrin kabardn ne srp, sonunda gzer gh deitirmeyi baaryor. eyh Said Efendi'nin yannda adamlar var, ama yaknlk bakmndan yalnz. Yannda ne ocuklar, ne de
kardeleri var. Orada en yakn olarak, damad Abdullah ve baca na Kasm bulunuyor. Onlara gvenmek zorunda kalyor.

Kasm ve akrabalar, Abdurrahman kprsnde etrafn sarp


namlu dorultarak teslim olmasn istediklerinde. eyh Said

Efendi ona hakaret ederek tfeine davranyor. Fakat ateleme ye zaman bulamyor. Kasm onu teslim alp devlete veriyor."

Melle Selim de eyh Said'in tutsak edilmesi konusunda, ayrntdar hari, benzer eyler anlatyor ve yle diyordu:
"Kasm, eyh Abdullah ile birlikte Melekan kyne geliyor.
Abdullah, Erzurum cephesinde malup olmu, kyne dnmt.

eyh Said Efendi onunla burada buluuyor. Bir toplant dzenli yor. Efendi, bundan sonra yaplacaklar hakknda herkesin tek tek

grn alyor. Sz verilen herkes, ona tabi olduunu sylyor.


Sra Kasm'a geldiinde, 'Benim szm ayanzn akndadr' di

yor. Bu, Krderin bye sadakat bildirimidir. Emrinizdeyim, ne


reye yrseniz arkanzda, ayanzn altndaym demektir. Bunun zerine eyh Said Efendi kararn aklyor:

Dou'ya ekileceiz. Ama halk serbest brakalm. steyen


bizimle gelir, gelmek istemeyen de kyne dner.

Ama Kasm plann yapm. Yolunu kesecek. Balln bildi


rip kafasndaki plan uyguluyor. eyh'in kestirmeden Mu ova

sndan geip dalara varma dncesini deitirmeyi baaryor.


Varto yoluna sapyor."

i 20

Halit Bey'in yeeni Mehmet Emin Sever'in anlatriklan bir


baka adan tarihe k tutacak nitelikte: "Yola karken eyh Said Efendi'nin amac, Mu ovasnda,
Karabegan kynn yaknndaki kprden Murat nehrini geip

dalara varmak. Fakat Kasm bu fikre kar kyor. eyh Said


Efendi'nin gvenliini bahane edip,

O kpry biliyorum. Banda karakol kurmular. at

maya girmeden gememiz imkansz. Ayrca ovada nehri geme

miz de tehlikeli. nk bahar sularyla kabarm. Suya dersek


boulur veya donarz, diyor.

Kasm, Murat nehrini gei iin yeni bir neride bulunuyor. erevdin dalarndan, Varto yaknlarndaki Abdurrahman kp

rsnden geip, aksor kynden dalara ynelmeyi... eyh Sa-.


id'in aklna Kasm'n art niyetii olabilecei gelmedii iin, ne

risini uygun buluyor. Yola kyorlar. Kari erevdin (erafettin)

dalarn ap, yorucu bir yolculuktan sonra, 100 kadar adyla


Abdurrahman kprsne geliyorlar. Burada ksa bir mola veri liyor. O srada Kasm'n akrabalarndan, Balu kynden Tem-

ranh Guloe Kollo, Kasm'n talimat zerine eyh Said'e tfei


ni dorultuyor."

eyh Said, 21 Mays 1925 tarihindeki ifadesinde yakalanma


s olayn yle anlatyordu:
"eyh Abdullah, Mu'la Menegut arasndaki Grvas gediin

de cephe komutanyd. Komutas aknda 200-250 kii vard. Kasm Bey, o blgede eyh Abdullah'a katdm. Ne zaman ka
tldn ben bilmiyorum. Darahini'den Menegut'a gittim. Ka

sm orada. eyh Abdullah'n yannda idi. Be gece beraber kal dk. Mu kprsnden Nuh Bey'in yanna veya Varto'dan Mu rat nehrini geip Hasenanl Halit Bey'in yanna gemeyi d
nyorduk. Kasm Bey de yle sylyordu. Fakat gizlice Osman

Paa'ya mektup yazp gndermi. Mu tarafna gitmeye teeb bs ettik. Klavuz geldi. Ge olmutu. ok yamur yayordu. Grvas'a geri dndk. O gece orada kaldk. Ertesi gn yola knk. arbhr tarafina vardk. Gece yrdk. Asker vard. Lo-

121

lan tarafinda grldk. Onlar Alevidir. Hkmete ete yazl mlard. Bize ate atlar. Uzaklatk. Takip edemediler. Gece, terk edilmi olan Sipyan kynde kaldk. Gece Melhemli'ye git tik. Kyn karsndaki tepede gndz geirdik. Orada teslim

olma meselesi ald. eyh Abdullah teslim olacan syledi.


Ben, 'Yapamam' dedim. Kasm Bey teslim olma fikrindeydi.
Sonra ben de 'Teslim olurum' dedim.

Akam namazndan sonra Varto'ya doru yola ktk. Ka ranlkta birbirimizi kaybettik. Abdurrahman Paa kprsne

geldiimde, henz afak aarmamt. Orada, 'gidip teslim ola


ym' diye geldi kalbime. Askerler her tarafi tutmulard. Kasm Bey orada bana ulat. Fikrimi anlaynca, 'Efendi, olmaz. Ben Osman Paa'ya mektup yazdm ki, mfreze gndersin. Gelip

bizi teslim alsn' dedi. Ben ona, 'Askerlerini ldrrsn' diyor dum. O da 'Olmaz' diyor, beni teslime iknaya alyordu. Ba na, 'Olur ki affederler, srgn ederler. Belki k yolu bulunur. Bu yolda ise be dakika gemeden telef olursun. Neredeysen, mfreze gelir ate eder' diyordu. Beni kandrd. Dndk. Mf
rezeler geldi. Bizi ilk bulanlar arbhr askeriydi. arbhr'e

dndrdler. Bizi orada bir odaya indirdiler. O srada Paa bi


zi telefona istedi. Grld."

Binba Kasm, Diyarbakr stiklal Mahkemesi'nde eyh Said'in


sava srdrmek zere Nuh Bey'in yanna gitmek istediini, bu

gereklemedii takdirde ran'a gitmeyi planladn, onu yakala


mak iin oyalamaya, yolunu deitirmeye, bir yandan da teslime ik
na etmeye ahtm, bir ara teslim olmay kabul etmiken yeniden
caydn sylyor ve devam ediyordu:
"eyh Said'in, gece teslim olmaktan caydn duydum. Ken

disiyle grtm ve bir saat boyunca konutuk. arbhr' ge ince, ilerde artk asker olmadn, dolaysyla kurtulduunu, teslim olmayacan syledi. Tam Abdurrahman Paa kprs
zerine gelmitik. eyh Said atndan inmiti. Adlar nehirden ge iyorlard. Gememelerini syledim. Dinlemediler.

Kardeim Reit, akrabamdan Timur, Ahmet, Kargapazarl

122

Mehmet Reit ve erifolu ile Halil'e hemen ate atrdm. Yze

yakn mermi atld. Atllarn hepsi kat. eyh Said'in ksra da kamt. eyh Said'i, kprnn aya yannda yakaladk. afak yeni amt. Varto'ya gelmeyeceini, istersem kendisini ldre
bileceimi syledi. Gidecei cevabn verdim. Osman Paa'ya tez
kere yazarak ufak bir mfreze istedim."

BNBAI

KASIM

ANLATIYOR

Kasm, eyh Said'in idamndan sonra, Varto'ya dnemedi.

eyh Said'e silah dorultan kardei Reit ve teki kardei Ali ile
birlikte Ske'ye yerletirildi. Ev ve arazi verildi.

Neden gerek grld bilinmez, ama devlet tam 20 yl son

ra, eyh'in nasl yakalandn yeniden derleme ve dosyalama ih


tiyacn duydu. Bunun iin en yakn tank Kasm'd. Kasm, bu kez mahkemeye deil. Ske Kaymakam Kazm

Atakul'a ifade veriyor, bitirdikten sonra altn imzalyordu.


Kasm'n, 13 Ocak 1945 tarihinde Ske Kaymakam Kazm

Atakul'a verdii ifadenin tutunaklan, ilk kez 1991'de Cumhuri


yet gazetesinde yaynland. Ayn ifadeler, daha sonra Mum-

cu'nun Krt-lslam Ayaklanmas adndaki kitabnda da yer ald. Kasm, 1945'teki ifadesinde. eyh Said'le Bonglan'n (Sol
han) (Exi) Eig kynde bulutuunu, savan vard noktay biriikte irdelediklerini belirttikten sonra, devam ediyordu:
"eyh Said, buradaki 400 kiilik kuvvetimizle Mu ovasna

inelim, Murat nehrini kprden geip Huvit Reisi Nuh ve Ha senanl HaUt'le birleelim, oradan ran'a geelim, dedi. Hemen hazrlk yaplmasn emretti. Bir saat sonra hareket edildi. Gr vas kynde akam namaz klnd. u neride bulundum:

Akam karanlnda kuvvederimizin Bonglan gediinde bir pusuya dmemesi iin, ileriye bir silahl biriik gnderilme
si uygundur.

eyh, bu neriyi uygun buldu. Onut beylerine,' 'Biriniz beon atl ile ileride yrynz' dedi.

Yant veren olmad. Benim de aradm buydu.

123

Bu akam nbeti ben devralaym. Baka zaman dierleri


alrlar, dedim.

ilerledim. Arkamdan kardeimle be-on ad geliyordu. Bong


lan gedii denilen boaz getik. Mu ovasna indik. Addan durdurttum. Biraz sonra eyhler geldiler. eyh Said:
Haydi yryelim, dedi. Evet ama, buradan kprye ak saadik mesafe var. Saba

ha da drt saat var. Kprden nasl geersiniz, dedim ben.


Uygun, dediler.

Bazlar, 'Murat' geitten geelim. Gndzn ad getiini


grdklerini sylediler.

u memlekette, nisan ay taknnda, gece yars Murat'

gemek mucize sahibi olmak demektir. Gndzn sular azal


yor, geceleyin son derece kabaryor. Bunu herkes bilir, dedim.
eyh Abdullah: Hepiniz geseniz de, ben bu suya girmem, lmme ken

dim sebep olacama, bakas beni ldrsn, dedi.


eyh Said: u halde ne yapalm, diye sordu.

Grvas kyne dneHm. Orada sabahlayalm. Sabah gr


rz, dedim.

Geriye dnld. Grvas'a geldik. Sabah eyhlerle grtk.

eyhlere, erafettin dan ap Varto'ya inmemizin vaziyeti bi


raz daha kolaylatracan syledim.

Tartmalardan sonra. eyh Abdullah'n da yardmyla neri


mi benimsediler.

leyin erafettin dana trmandk. Birka yz metre ykse


e knca, karlarn zerinde yryoruz. Bata ka dan st ne ktk. erafettin 2500 rakmnda, hafif tipi ile kark kar
ya balad.

Ovaya inip de bir yere kamaya frsat bulmasnlar diye, he

men kuzey yldzn yn vererek, nclere tembih ettim. Ve bunlar izledik, iki saat sonra Varto yzn ank. Habiban k yne vardk. Kyde kimse yok. Yerletik. Herkes yorgun, yat
yor.

Ben bir mektup yazdm. Frka komutanna gnderdim. Beni gzlyorlard. eyh Said'e haber vermiler.

124

eyh ard:

Atly geri al. Burada bulunduumuzu etraf ve hkmet hissetmesin. Ben birini gndereyim, geri getirteyim, dedi.
imdi geri arrm, dedim. Biraderi gnderdim. Mektu
bu yrtp atly geri getirdi.

kindi vakti, kyn kenannda akan incecik suyun banda


toplanan eyhlerle beyler beni ardlar. eyh Said grm
sordu. Ben baka yollar gsterdim.
Beylerden biri:

Sen gz gre gre bizi Trklere ldrteceksin. Senin gs

terdiin yolda mfrezeler vardr. Bizle ne dmanln var, de


di.

Ben ii grltye bomak iin bardm:

Sen bu aznla m 600 yllk hkmetie uramaya kalk

tn? O mfrezeyle deilse bile, baka mfrezelerie karaacaksn, dedim.

Oradan ayrldm. Akam namaz vakti, hepsi ata binmi ola rak bulunduum yere geldiler. Bizi de ister istemez atlara bin dirdiler. eyh Said'in fikri, Varto suyunu geip Hns'a doru gitmekti. Beraberimdeki bir miktar ad ile eyh Abdullah, ba
ka geide indik.

Biz onlan bekliyorduk. Onlar da bizi bekliyoriard. Nihayet


bizi buldular.

Geitten getik, bir yokutan sonra Balta ky tepesine k tk. Tugay karargh yirmi dakika samzda, firka karargh bir saat solumuzda. Hibir tertibat, posta, hatta gzc bile yok.
Gne domutu. Drbn elimden dmyor. Hep bir takip
mfrezesi ve kuvvetin hareketini gzlyorum. Gelen yok. ev

re ky halk, iaret attlar yapt. Hibir engel ile karlama


dan, o gn akam zeri Ispahan kyne indik. Akam namazn dan sonra Melhemli kyne geldik.

Melhemli ky, eyhlerin kydr. Ancak yerinde yeller esi


yor. Ne bir ey var, ne bir kimse...

Geceledik. Sabahleyin kyn gneyinde, Murat nehri zerin

de bir tepede toplandk. eyh Said, orada bir yolcuya bir akn verdi. Murat' yzp geerek, kardaki kyn adamlanndan,
kendilerini geirmek zere geidin bana gelmelerini istedi.

125

Bir aralk, yolcuyu bir kenara ektim. Kendimi tanttm. Ve

askeri kuvvet beklediimi, kar kydekilerin eyhlerin geile rine engel olmalarn ve aksi takdirde, akama kalmaz, btn oluk ocuklaryla kylerinin yaklacan sylemesini tembih
ettim.

Yolcu yzerek Murat' geti. Bir saat sonra be-on atl geit
bana geldiler. eyh Said:

te, bizi geirmek iin atllar geldi, dedi. Murat' geersek,


selamete vardk demektir. Nuh ile Halil'i bulur, birlikte iran'a
geeriz.

Ben, buradan itibaren hareketlerine katlamayacam, bu ya

a kadar Trk vatanna kar nankrlk yapmak tenezzlnde bulunmadm ve geit geilirse kendilerine ak olduunu sy
ledim. eyh Abdullah:

Ben ngilizlerin ve Acemlerin ekmeini yemeyeceim. Ve sizinle de gelmeyeceim. lm nerede olursa bizi bulacaktr,
dedi. eyh Said:

Zaten ikinizin gizli gizli grtn biliyordum, dedi. Ve yrd. Byk bir ktle ile geidin bana vardlar. Kar

dan yaylm atei gibi silah sesleri duyuldu. eyhler dnp bi


ze geldiler. Bir iki saat sonra, bir askeri birliin dadan indii
ni haber verdiler. Drbnle baktm:

Herhalde bir frka geliyor. Bu svariler ncdr. 100 ad,

30 kadar yaya tahmin ediyorum, dedim. Be kilometre kar


mzdaki Darabi kyne indiler. Orada, bir mfreze saa, bir mfreze sola kardlar. Dier ksm kyde kald. Murat' geeceklerini syledi. eyh Said'e yetitim. Kyn ke narna vardk. Yolu yukardan geeceimizi syledim.
Aa caddeden kalm, dedi.

Kyn iinden getik. Ky geince, teslimden vazgetiini, kann bo yere neden heder edeceini syledi. Be eyrek uzak lktaki Abdurrahman Paa kprsne gelinceye kadar, cevapla

rmla idare ediyordum. nde Onut beyleri, 90 ad ile inmek

126

iin atndan indi. Ben de indim. Gememesini ve brakmayaca m syledim. Elini yle havaya sallayarak kprye doruldu. Ben silahm beylere evirdim. Birka sz syleyerek ate ettim. Atee karlk gelmedi. ayn br yakasnda atllarn kararts

da kalmad. Katlar. eyh Said kpry getikten sonra, akra


balarmdan bir ikisi nn kestiler. Ve beni ardlar. Kpr

y getiim zaman. eyh Said arkada ile kayaya arkasn dayam ve eUnde mavzer... Akrabalarmdan ikisi de, yolun
zerinde, silaha davranm durumda bekliyorlar.

Ben eyh Said ile karlam. Elindeki mavzeri kalbimin ze


rine evirerek:

Bak, dedi.

Ben silah gsmden uzaklatrdm. Oradaki akrabalarm


dan ikisi silahn almak istedi. eyh Said:
Vermem, dedi.

Fakat akrabalanm ekti ald. Fiek yatakta, silah tetikteydi. Meer eyh Said silah gsme uzatt zaman, arkamdaki bi
raderim silah ile eyh'e nian alm...

ihtimal ki, bu nedenle ate edememiti. Biz alt, onlar drt ki


i... Hepimiz silahlyz. Varto'ya gitmek iin ne kadar srar et-

tiysem para etmedi. Sonunda firka komutanna mektup yaz


dm:

'12. Frka Komutanl'na! eyh Said'i, Abdurrahman Paa

kprsnde tutukladm. Kk bir mfrezenin gnderilmesini


arz ederim. 15 Nisan 1925, Emekli Binba Kasm.' Pusulay bir atl ile gnderdim.

Bir buuk saat sonra, frka komutan telefon alm olmal ki, arbhr srdanndan bir blk asker kn. Bize doru adm
adm geldiler. Kim olduumuzu sorup anladdar. Balarndaki subay arbhr'e davet etti. Gittik. Sonra, Os
man Paa beni takdir etti."

Kasm'n anlatmlar, resmi tarihle eliiyordu. Genelkurmay

Bakanl tarafindan yaynlanan Ayaklanmalar kitabnda. eyh

127

Said'in ordu birlikleri tarafndan takibe alnp, arpa arpa teslim ahnd yazlyordu. Resmi tarih kitabnda yle deniliyor:
"arpuh'ta (arbhr) bulunan mfrezeden bir ksm kuvvet le, 35'inci alayn ikinci taburu, arpuh geidinde bulunan sva
ri bl; Raskan geidini geerek, Haneref da gneyinden

douya kaan asileri yakalamak iin takiple grevlendirilmiti. Alnan tamamlayc bilgilere gre, yakalanmas istenen bu asi ka

filesi, Varto cephesi komutan eyh Abdullah, ayaklanma hare


ketinin tertipisi eyh Said, Binba Kasm, eyh Ali, Ceyranl s mail, Reit, Mahmut, Timur aalarla, Kargapazarl Reit, eyh
Galip ve beraberindeki hizmetilerle ailelerinden mrekkep bu

lunmakta idi. Bu asi kafilesi 35'inci alay 2'nci taburun basks ve iddetli atei karsnda kurtulu aresi kalmadn anlayarak;
aralarnda ksa mzakereden sonra, nce eyh Abdullah, arka

sndan 25 avanesi. eyh Said, Kasm teslim oldular."

Grld gibi resmi tarih Kasm ile akrabalarn da "isyanc"

sayyor, onlar da zorla yakalanp tutsak edilenler arasnda gsteri


yordu.

15 Nisan 1925 tarihinde yaynlanan resmi hkmet bildirisin

de de, olaylar "baka trl" gsteriliyor, Kasm'n ad ise "yaka layan" deil, tutsaklar arasnda geiyordu.
Bildiride yle deniliyordu:
"Gen kuzeyinde sktrlan eyh Said ve dier ayaklanma li derleri douya doru kamak isterken, Varto gneyinde arpuh (arbhr) kprs civarnda birliklerimiz tarafndan sarlarak yakalanm ve Varto'ya getirilmitir. Esir edilen asilerden nem lileri unlar: eyh Said, eyh Abdullah, Kasm..."

Varto'daki askeri birliin komutan Osman Paa da Anka ra'ya gnderdii raporda, Kasm', eyh Said'i kpr banda tu

zaa drp muhafzlarndan koparan, sonra da gsne silah


n dayayp tutsak dren adam olarak deil, arpma srasnda

sa olarak silahyla birlikte ele geirilen isyanc diye gstermiti. Kasm, bu sylem ve resmi rapor yznden Diyarbakr mah
kemesinde g anlar yaam, hatta ad idam istemiyle yarglanan

lar listesine yazlmt. Bu yzden eyh Said'i yakalayan kii oldu-

12

unu kandayamama sknris ekiyor ve mahkemede yle yak


nyordu:

"eyh Said'i benim yakaladma dair Ankara'ya telgraf eken Osman Paa, sonra da idam edilmem iin stiklal Mahkemesi'ne

yaz yazyor. Bu bir yanllktr, hakszlkttr. eyh Said'i ben tek


bama yakaladm. Onun iin ceza deil, dlm isterim."

Kasm, "yanll" g bela dzeltmeyi baaryor, kendisine


yardm eden kardeleri ve yakn akrabalarn da kurtaryordu.

129

NC

Blm

SED ABDLKADR VE DAVASI


Seid Abdlkadir, Nakibendilii Krdistan'a tayanlardan

biri olan Nehrili Seid Taha'nn torunu. eyh Ubeydullah'n o


luydu.

Seid Taha, 1700'lerde yaayan Mevlana Halid'in rencisiy di. Mevlana Halid'in, ayn dnemde Kuzey Krdistan'da grev

lendirdii teki rencisi ise eyh Ali'ydi. eyh Ali, eyh Said'in
dedesiydi.

Kadere bakn ki. Medresede kaderleri birleen iki eyhin to runlan da, ayn davann yrtcleri olarak kaderlerini birleti
recek ve hayatlar idam sehpasnda noktalanacakt. Trk resmi raporlarna gre, Seid Abdlkadir'in babas eyh

Ubeydullah, Peygamber slalesinden geldii iddiasnda ve Krt


ler arasnda ad yaygn, sevilen, saylan bir kiilikti. Krtler, onun baba ocan kutsal kabul ediyorlard. eyh, kendi medresesinde renci yetitiriyor, baarl olanlar

"Nakibendi Halifesi" sfatyla Krdistan'n drt bir yannda g


revlendiriyordu. O nedenle yaygn bir halife ve mritler ana sa
hipti.

Yine resmi raporlara gre. eyh Ubeydullah, dini eitim ver

mekten ok, Krdistan'n bamszln gerekletirmek iin aba


lyordu.

Mehmet Bayrak'n Krtler ve Ulusal-Demokratik Mcadelele ri adndaki kitabna da ald bir raporda, eyh'in, 1880 ylnn Temmuz ay sonlarnda, Krt ulusal sorununu grmek zere Krdistan'n nde gelen eyh ve halifelerini emdinan'daki derg
hnda toplad belirtiliyor.

Rus subaylarndan Avriyanof, 19. yzylda Rusya, ran ve


Osmanh Savalar adndaki kitabnda, bamsz Krdistan'n ku-

130

rulmasn amalayan bu toplantya, btn Krdistan'dan 5 eyh, 21 halife, 42 prens ve 68 beyin katldn yazyor. Krdistan'n

bamszl iin giriilecek silahl mcadelenin stratejisi tartl


yordu, bu toplantda.

Avriyanof, ayn toplantda Ermeni ve Hristiyanlara kar iz


lenecek politikalarn tartldm anlatyordu. eyh Ubeydullah,

Osmanllarn, Krtleri sistematik olarak Ermenilere kar kullan


ma politikas izlediini, bu nedenle Krdere dokunmadklarn

sylyor ve

"eer Ermeniler mahvedilirse,

Osmanl nezdinde

Krtlerin bir nemi kalmaz" diyor, bakaldr halinde Krtlerin de Ermeni ve teki Hristiyanlara iyilikle yaklamas gerektiini
savunuyor, bu neri onay buluyordu.

Toplantda, Krdistan'n bamszl iin genel isyan karar alnyor, liderlie de eyh Ubeydullah getiriliyordu. eyh Ubeydullah, toplantdan ksa sre sonra, ilk aamada Krdistan'n ran'daki parasn kurtarmak zere harekete gei yor ve ksa zamanda, ran ilerine kadar ilerliyordu. Bu harektn nemli komutanlarndan biri de 1925 ylnda as larak idam edilecek olu Seid Abdlkadir'di. Fakat hzla geliip baarlarla devam eden isyan, ayn hzla snmeye yz tutuyordu.

nk, baz Avrupa lkeleri, zellikle ingiltere, karlarna zarar

verilecei endiesiyle ran'n yannda yer alyordu. syan, bu ne


denle uluslararas bir nitelik kazanyor ve eyh Ubeydullah geri e

kilerek Hns kalesine yerleiyor, olu Seid Abdlkadir de Hakka


ri'ye gidiyordu.

Osmanhlar, 16. yzyldan beri ran'la ekime halindeydi. ki


imparatorluk zaman zaman kar karya geliyor ve savayorlar d. Ama ikisinin de, ortak endieleri Krtlerdi. Nitekim, daha sonra ran'n istemi zerine, Osmanl devleti, baba-oulu tutuk latp stanbul'a gtryordu. Ancak, Krdistan'a ka hazrlk lar iinde olduklar sezilince Mekke'ye srgn ediliyorlard.

Seid Abdlkadir'in Mekke srgnl, Merutiyet'in ilanyla bitiyor ve Seid istanbul'a yerleiyordu. Bu arada Osmanl parla-

131

mentosunun "Senatosu" ya da "sekinler kurulu" saylan Ayan

Meclisi yeliine seiliyor, Damat Ferit Hkmeti zamannda da


"ura-yi Devlet" (Dantay) bakanlna getiriliyordu. Ama sdendii resmi grevlere ramen Krt sorunundan

uzak kalamamt. stanbul'daki Krt aydnlanyla yakn ilikiye

girmi, daha sonra da "Krdistan'n zerklii" iin mcadele ve ren "Krt Teali Cemiyeti"nin bakanlna seilmiti. Cemiyetin varl, Lozan grmeleri srecinde "Trk kar

lar asndan sakncal" bulunduu iin kapatlacak, yasal ze minden koparlan Krder bundan sonra "yeraltna" ineceklerdi.
Seid Abdlkadir ise yakn takibe alnacak, takip Lozan'dan sonra daha da sklatrlarak, tavr ve dnceleri, hatta gnlk
hayat bile gizli polisin raporlarna geirilecekti.

Bu dnemde Seid Abdlkadir hakknda dzenlenen raporda


yle deniliyordu:

"Daha sonra tuttuu yola baklrsa, tamamen babasnn d ncesini tad ve babasnn yapamad eyi yapmak, baar
mak hevesine dt anladyor."

"Hizbe Azadiya Kurdistan" (Krdistan'a zgrlk Cemiye


ti) Lozan srecinde kuruldu.

Seid Abdlkadir, rgtn kurucular arasnda deildi. Gr

nr bir grevi yoktu. Ama Krtler arasndaki saygn konumu ne deniyle, rgt kuranlarn da danp grlerini ald liderler den biriydi. Gelimeleri stanbul'dan izliyor, bilgilendiriliyor, o
da gerektike ynetime dncelerini iletiyordu.

eyh Said syan, "Azadi"nin hareketinin devam. eyh Said ise baszl dolduran lider olarak tarih sahnesindeydi.

eyh Said'in tutsaklndan hemen sonra Krt nde gelenleri


ve aydnlara kar genel taarruz balyor, ehir, kasaba ve kyler de toplu tutuklamalara giriiliyordu. Bunlarn pek ou, daha sonra Isriklal Mahkemeleri kararyla idam edildi ya da "tenkil" program erevesinde, "yerinde sonuna kadar susturuldu"lar.

Seid Abdlkadir, olu Seid Muhammed ve stanbul'daki evresi

132

de hedefler arasndayd. Onlarla birlikte dnemin nemli Krt ay

dnlan Krt Teali Cemiyeti'nin genel sekreteri Krt Sadi lakabyla


tannan Palulu Abdullah Sadi, Hac Ahti, Diyarbakri Ahmet Ce

mil, Nafiz Bey, Kemal Fevzi ve Dr. Fuad, 12 Nisan 1925 tarihinde
stanbul'da tutuklandlar.

Seid Abdlkadir ve Krt aydnlar, sorgulamadan sonra, istik


lal Mahkemesi'nde yarglanmak zere Diyarbakr'a gnderildi

ler. 14 Mays 1925 gn de "zel" yetkilerle donanml stiklal


Mahkemesi'nin nne karldlar.

Durumalar iin Diyarbakr'n tek sinemasna el konulmu,


mahkeme salonu haline getirilmiti. Bu sinemada daha sonra
eyh Said de "yarglanacak"t.

Mahkeme heyeti de yine daha sonra eyh Said ve arkadala

rn mahkm edecek kiilerden oluuyordu. Mahkeme bakan, Denizli Milletvekili Mazhar Mfit Kansu'ydu. Krehir Milletve
kili Ltfi Mfit zde ve Urfa Milletvekili Krt Ali Saib Ursava

ye, Balkesir Milletvekili Sreyya rgeevren de savcyd.

Mahkeme heyetinde, savclkla grevlendirilen Sreyya rge


evren hari hukuk renimi grm kimse yoktu. Heyet, eski as
ker ve valilerden seilmiti.

Seid Abdlkadir davasnda yarglanan sanklar da unlard:

Seid Abdlkadir, olu Muhammed, Erbilli Nafiz, Hac Abdul


lah, Palulu Abdullah Sadi ve Krte kan "Jin" gazetesinin yazar-

lanndan Kemal Fevzi, Dr. Fuad, Diyarbakrh avukat Hac Ahti,


Mehmet Tevfik, Cemil Paazade Ekrem, Hoca Askeri, Diyarbakr

l Ahmet, Divriili llyas, Abdlkadir Sido, Rfat, Hseyin ve lyas...


*

s-

Seid Abdlkadir'in durumasna ilikin tek kaynak, aydnlatp bilgi vermekten ok, propaganda kaygsn nde tutan dnemin
sansrl basn.

stanbul'da yaynlanan "Vakit" gazetesinin, bu konuda Hak


k Naid imzasyla yaynlad haber yle:

"ark stiklal Mahkemesi bugn, vatan paralamak ve bir


Kurdistan esareti kurmak emel-i hiyanesiyle senelerden beri a-

133

lan ve memleketin en mhim makamlarna gemek firsatm bulan birka serserinin muhakemesine balayacaktr. Diyarba
kr'daki birok aile, stiklal Muhakemesi 'nin kadn ve erkek b
tn Trkleri merak ve ibretle alakadar eden muhakemelerini

dinlemek istiyorlard. Hkmet konandaki daire buna msait deildi. Onun iin milli sinema dairesinde daha evvel tertibat
alnd. Geni, yeil rtl bir kavis yapld. Heyet-i hakimenin oturduu bu kavisin arkasna, gzel bayramz asld. nde,
maznunlar iin bir sra nne bir masa konuldu.

Halk, Seid Abdlkadir ile arkadalarn grmek iin yollar,

damlar doldurmutu. Seid ve rfekas, utanlarndan nlerine


bakyor ve serte yryoriard. iki buukta muhakeme salonu dinleyicilerie doldu. st kadardaki balkonlarda hanmlar, aa
daki localarda kumandanlar ve btn memurlar ve birok dinle
yici oturmulard."

Gazetenin haberinde, Seid Abdlkadir'in kimliini kendi ak

lamalaryla, "adm Abdlkadir. 75 yandaym. Vanlym. stan bul'da oturuyorum. Eski Ayan Meclisi yesi, Dantay eski baka
nym" diye veriyordu.

Habere gre, sank kimliklerinin tutanaklara geirilmesinden


sonra savc "sulamay" (iddianame) okuyordu. ddianamede,

sanklarn Krdistan' kurmak iin aama aama ileriedikleri ne

srlyor, "suun ilk aamasn Kurdistan zerine d kurmak"


olarak aklyordu.

iddianamede "hayal etme suu" yle anlatlyordu:


"Huzurunuzda bulunan sank Seid Abdlkadir, olu Mehmet, Honev airet reisi Nafiz ve Abdullah Sadi ile, yarglanmas ks
men yaplm olan Bidisli Kemal Fevzi, Trk vatannn dou

blgesinde, zaman zaman meydana gelen ve memleketin ikiye

blnmesini amalayan bir hareketin hazrlayclar ve kkrnclandrlar. Bu haince hareketin ana hatlarn u basit szlerle
zetleyeceim:

Gizli amalarna ulamak iin sanklar, drt devre geirmiler


dir: Birinci devre hayal kurma, ikinci devre tertip, nc devre

karar ve drdnc devre de icra... Esasen su olan hareket de,

drt devrelik bir dncenin sonucudur. Bu hazrlk aamalar,

134

iinde Kemal Fevzi de olmak zere balayp devam edegelen ey


lemlerle sabittir."

ddianame devam ediyordu: "Seid Abdlkadir, Cumhuriyet hkmeti ordusu ayaklanmac


lara iddetli darbeler indirdii sralarda, harta 11 Nisan gnne

kadar bile, bu melun fikrinden vazgememitir. Hkmet, btn


hareketini bilir. Cumhuriyet hkmetinin dikkatinden hibir ey

kamayaca bilinir. Hkmet, srf bu adamlan yakalamak iin sabretmesini bilmitir. Seid Abdlkadir, geimini salamak iin

evini ve eyasn satmak zorunda kaldn srarla itiraf ettii hal


de, Nazif'i gnlerce evinde misafir etmitir."

iddianamenin okunmasndan sonra sorgulama balyordu. Seid Abdlkadir, yargcn sorusu zerine, stanbul Suadiye'de
oturduunu, "ttihat ve Terakki iktidan tarafindan Msr'a sr

gn gnderildiini" sylyordu. Bundan sonra Abdlkadir ile


duruma yargc arasnda u diyalog geiyordu:
"- ttihat ve Terakki hkmetinde grev aldnz m? Evet efendim. Ayan Meclisi yesi oldum.
Ferit Paa kabinesinde?

Dantay Bakan oldum.

Ferit Paa kabinesinde neden grev aldnz?

Mtarekeden sonra Krt topraklar zerinde bir Ermenis

tan yapmak istiyoriard. Biz buna muhalefet ettik. Ermenilere kar Krderin haklann koruduk. O zaman bir Krt Teali Ce miyeti vard. Ben Musul'dan gelmeden nce kurulmutu. Beni
bakan yapttlar. Birinci reis vekili Mustafa Zihni Paa, ikinci re

is vekili de Bedirhani Emin Avni Bey'di. Amacmz Ermenis


tan'n kurulmasna engel olmaku.

Ferit Paa, douda Ermenistan yapacam dedii zaman


demek istifa etmediniz?

Ferit Paa bunu syledii zaman, kendisiyle boaz boaza geldim. Bunu cmle alem bilir. Ben arkadalann sran zerine hkmette kaldm. erde daha iyi kar koyabiliyordum. Hatta

135

bir gn beni ngiliz eliliine gtrdler. Orada dediler ki, 'Ca


nm, imdiye kadar Kurdistan yoktu. Bunu nereden kardnz?'

Dedim ki, 'Oralar Kurduktur. Oralar Ermenistan olamaz. Kan


mzn son damlasna kadar oralar Ermenilere vermeyiz' dedim.
Amacmz, Ermenistan'n kurulmasna engel olmakn. Hem Ermenistan'a karym diyorsunuz, hem de izmir'in

igahne kadar Ferit Paa kabinesinde kalyorsunuz. Bunu nasl


aklarsnz?
Biz Ermenistan'a karydk.

Kurdistan Teali Cemiyeti'nin bakanydnz. Bundan baka


bir Krt cemiyeti var myd?

Hayr, bilmiyorum. Herhalde ben dahil deildim.

Evraknz arasnda, ocak aynda imzaladnz bir szleme meydana kt. Bu szleme hakknda bizi bilgilendirir misiniz?
Nasl bir szleme? Hrriyet ve tilaf m?
Evet...

Bilgim vardr. nkr etmem. Hrriyet ve tilaf Partisi'yle bir szleme yaparak, Ferit Paa'nm Ermenistan dncesini krmak
istedik. Bu szleme gereince Krdistan'a zerklik verecektik. Fakat Osmanl hkmetiyle islam halifeliinden de aynlmadk.
Bu imza sahipleri kim?

Molla Said (Said-e Nursi) vard. Bedirhanilerden Mehmet Ali vard. Bir de bendeniz vardm. Hrriyet ve itilaftan Vasfi,
Zeynelabidin ve Sabri Hocalar vard.

Szlemeye imza koydunuz. Olduu gibi kabul ediyorsu


nuz deil mi?

Evet, kabul ediyorum. mza koydum. Nasl inkr ederim?

Fakat o tarihte Osmanl devleti vard. Biz Hilafet makamna


bal bir zerklik amaladk."

Sorgulamann bundan sonraki blmnde Seid Abdlkadir, eyh Said'i yz yze tanmadn, olunun bir iki kez evine gel
diini, bir gece kaldm sylyordu.

*
*

Seid Abdlkadir'in evindeki tm kitaplara, yazl olan her e ye el konmutu. Evde bulunan bir iiri de yarg masasndayd. Bakan, "Trkler, btn Trkler utanmaz/Aslanlar durmay-

136

nz/Hcum ediniz/Mrikler mebus olmu..." diye devam eden di zeleri okuduktan sonra, bunu neden yazdm ve ne anlama geldii
ni soruyordu.

Seid Abdlkadir, bu dizeleri heyecanl bir annda ifade ettii,

heyecannn ifadesinden baka bir anlamnn bulunmad cevabn


veriyordu.

Mahkeme bakan, alt tarafi yeil, ortas gne motifli Kurdis


tan Teali Cemiyeti ambleminin ne anlama geldiini sormas zeri

ne, Seid Abdlkadir "Anlalan Krt bayradr" diyordu. Daha sonra teki sanklarn sorgular yaplyordu. Ardndan sa

vunmalara yer veriliyor ve sanklar susuz olduklarn anlatyorlard.

Mahkeme, karann 23 Mays 1925 gn aklad. Seid Abdl


kadir, olu Muhammed, Kemal Fevzi, Palulu Sadi, Hoca Askeri ve
Avukat Hac Ahri idam cezasna arptrldlar ve 27 Mays gn

afak skerken idam edildiler.

lm sehpalar Diyarbakr'daki Ulu Cami nndeki alana ku

rulmutu. dam "ayini" daha nce ehre ilan edilmi, alanda byk
bir kalabalk toplanmt. Kalabalkla idam sehpalar arasna, sn
gl askerler sra sra dizdirilmiti.

Seid Abdlkadir, idam sehpasna yrmeden nce son istei sorul

duunda, "Olumun idamn grmek istemiyorum. nce beni asm"


dedi.

Ama, istei yerine getirilmedi. nce olu Muhammed'i astlar.

Olunun sehpadaki son haykrn dinleyerek lm srasn bekle


di, Seid Abdlkadir.

Behet Cemal'in eyh Sait syan adndaki kitabnda yazdna


gre, idam mahkmlar sehpada son szlerini bardlar. Seid Abdlkadir'in olu Muhammed baryordu:

"Peygamber soyundan gelenleri asamazsnz! Ben Peygamber


soyundanm!"

Muhammed'in azndan dklen teki kelimeler anlalamam

t. nk ayann altndaki sandalye ekilerek szleri kesilmiti.


Kemal Fevzi, sistemi knayp protesto ederken; Hac Ahti, "Ya-

137

asin Krdk dncesi, yaasn Kurdistan!" diye baryordu. Seid Abdlkadir ise idam ilmii boynuna geirilirken, orada bulunan mahkeme heyeti ve yneticilere yle sesleniyordu: "Sizler, yakma ve harap etme konusunda byk hrete sa

hipsiniz! Burasn da Kerbela'ya evirdiniz! unu bilin ki, insaf


szca dehet, smr ile an eref kazanlmaz!"

Seid Abdlkadir, ayann altndaki sandalye ekilmeden n


ce son olarak yle diyordu:

"Beni asmakla Krtleri gayretlendiriyorsunuz!"

DYARBAKIR'DAK ZAFER ENL


eyh Said 15 Nisan 1925 tarihinde esir alnm, olay, zafer bildirileriyle kamuoyuna duyurulmutu. Bakanlar kurulu. eyh Said'in ifadesi alndktan sonra yarg lanmak zere arkadalaryla birlikte Diyarbakr'a gnderildiini aklyordu. Hkmet bildirisinde, kamas ya da karlmasnn nlenmesi amacyla, alnacak askeri nlemler de ayrntl olarak
duyuruluyor, yle deniliyordu:

"Kuvve-i muhafazann muhtelik bir alaydan az olmamas ve merkumann hibir suretle elden karlmalarna meydan brakl
mamas lazmdr."

eyh Said, yakalandktan sonra Varto Askeri Garnizonunda,

komutan Osman Paa tarafindan deerli bir misafir gibi karla


nyor, sayg gryor, ikramda bulunuluyordu. lk ifadesinden sonra, ata bindirilip, bir garnizon asker eliinde ve gizlilik iin
de yola karlyordu.

eyh yirmi gnlk bir yolculuktan sonra, 5 Mays 1925 tari


hinde Diyarbakr'dayd. Diyarbakr sokaklar, "zafer enlii "nin tren alanna dn trlmt.

Binalar, direkler Trk bayraklaryla sslenmiri. Yol boylar, kavak ve meydanlar askerler tarafndan tutulmutu. Tutsaklar, at stnde sokak ve caddelerden geirilerek halka gsteriliyor, sonra devlet temsilcilerinin sralandklar asl tren
alanna gtrlyorlard.

138

Diyarbakr'daki asker-sivil erknn, tutsaklarn geiini huzur

iinde seyretmeleri iin, zel tribn yaplmri. Generallerle zel


konuklan, Romal muzaffer Sezar edasyla nlerinden geirilecek tutsaklar seyretmek zere koltuklara oturmulard. Behet Cemal, Diyarbakr'daki zafer gsterisini yle anlat
yor:

"eyh Said, eyh erif ve 28' kiilik maiyederi, 5 Mays 1925 sa


l gn Diyarbakr'a vardlar. Akamn saat beine varmasna ra

men. eyh ile avanesinin ehre getirildiini duyan halk, vatan ha inlerini grmek iin sokaklara dkld. Said'i getiren kafile yle
olumrulmutu:

En nde bir askeri mfreze, arkada eyh Said, damad eyh


Abdullah, eyh erif, Binba Kasm ve br 28 asi geliyordu."

"Muzaffer" ler, tutsaklarn zafer enliiyle sokaklarda dola

trp halka gsteriyorlard. Zafer alaynda, tutsaklarn muhafzl n stlenmi, sra sra dizilmi askerler tfeklerinin namlularna
iek takmlard.

Tfeklerin, "bir daha atelenmeyeceinin gstergesi" miydi,

bilmiyorum. Ama ok deil, iki ay sonra gsteri bitecek, her ey kendi gereine dnecekti. O zaman, Diyarbakr surlarndan ba

kldnda, ge ykselen duman hortumlar grlecekti. Tfek lerinin namlusuna iek takarak Diyarbakr sokaklarnda "ba
n" gsterisine kan askerlerin, "sefer" izleriydi, bu dumanlar.
Kyler yanyordu...

ngiliz yazar Lord Kinross, devlerin btn olanak ve arivleri


sunularak smarianan Atatrk adndaki kitabnda, zafer enliini
anlatyor:

"eyh Said, yannda 30 kadar ad asi, nnde ve arkasnda at l, piyade hkmet kuvvetleriyle Diyarbakr'a getirildi. Halkn zerine, uaklardan havai fiekler anlyordu. Yetkili memuriar
eyh Said'i dikkadi ve nezaketle karladlar."

Behet Cemal anlatyor:

139

"Sanklarn hepsi hayvanlara bindirilmi ve ayr ayr muhafaza altna alnmlard. Pelerinde birer piyade ve svari mfreze
si geliyordu. 19. Alay'a mensup olan askerlerin gslerinde ve tfeklerinin namlularnda, kyllerin yolda taktklar iekler vard. Askerler, 'Ankara'nn tana bak' adndaki zafer trks n syleyerek, halkn alklan arasnda caddelerden getiler. Hkmet Kona nnde, 3. Ordu Mfettii General Kazm Orbay. Kolordu Komutam General Mrsel, Diyarbakr Valisi Mit

hat, stiklal Mahkemesi Bakan Mazhar Mfit Kansu, ye Ali

Saib Ursava ve Ltfi Mfit zde, sivil ve askeri erkn bulunu


yordu. Askerler bu heyet nnde bir resmi geit yaptktan son ra, i kale kapsnda adarndan indirilmi olan asiler, yaya ola
rak hkmet binas nne kadar yrdler."

Hkmet Kona'nm nndeki meydan, zafer alan haline ge tirilmiti. Trk sekinlerinin oturup, tutsaklarn geiini seyret meleri iin tribn kurulmu, erkn rtbelerine gre sralanmt.

Diyarbakr garnizon komutam Mrsel Paa, tutsaklar nnden geerken eyh Said'e sesleniyordu.
mal'den okuyalm:
"Hkmet Kona nne getirildikleri zaman. eyh Said ile Mrsel Paa arasnda u konuma oldu:
Ho geldiniz. Yolda ok rahatsz oldunuz mu? Seyahatiniz nasl geti?

Sonrasn yine Behet

Ce-

Gne altnda bakrlam renkli, ince uzun boylu, yalca, fa kat din grnen eyh Said, Paa'ya cevap verdi:
Sefer zahmettir. Hastaydnz, nasl oldunuz? imdi iyiceyim. Yemek yemeye baladnz m? Hayr, daha korkuyorum.

O halde sizi daha tedavi etsinler. Doktorlar bakyorlar m? Allah hepsinden raz olsun... Bu cevap zerine general, mfreze komutanna emir verdi: Gtrn, istirahat etsinler. Bu konuma srasnda film ve fotoraflar ekiliyor, Diyarba kr halk nee iinde sokaklarda kaynayor ve hainleri lanediyordu."

140

Trene arl sekinlerle aileleri, rtbe ve makam konumlarna gre sralandklar tribnde "resmi geit" yaptnlrcasna nlerin

den geirilen tutsaklar aalayan sloganlar eliinde banyoriard, bu srada. Mrsel Paa, dudaklarnda bir glmsemeyle "gale

yana gelmi sekinler" in sloganlarn, yry kolundaki askerierin


haykrd zafer marlarn dinliyordu.

Zafer enliine tanklk eden Diyarbakri bir ihriyar anlat


yordu:

"Esir dm eyh Said geliyor diye tellal barttlar, mahal


lelerde, cadde ve sokaklarda. Diyarbakr halk, kendisine sng

ve namlu evirmi askeri barikatn arkasnda, hzn iinde yo lunu bekledi. eyh geerken insanlar alyor, ona sesini duyur ma abasyla 'savalarda olur byle eyler' diye sylenerek mo

ral veriyorlard. eyh Said vakurdu. Ba dikti. Halkn selamlarcasna bakyordu etrafina. Gz uzaklara taklyor, erguvan
rengi dalara bakyordu, bazen."

eyh Said, tribndekilerin gsterisi srasnda, sadece glmsemi, o yana hi bakmamt.

STKLAL MAHKEMELER Isyanclan yarglamak zere kurulan stiklal Mahkemeleri,


korkunun (terrn) klc gibi iliyordu.

craatndan anlald kadanyla mahkemeler, yalnz kendileri


ni meydana getiren gce kar sorumluydu. "Gc" memnun et

mek kouluyla, kendi ileyi kurallarn kendileri beliriiyoriard.


Bu mahkemelerin hukuk bilmeyen, ama sald korkuyla n

lenen "yarg"lanndan Kl Ali, anlarnda, "mahkemeler kuru


lurken, terr mahkemeleri adn vermeyi dndk. Fakat sonra

stiklal Mahkemeleri ismi uygun bulundu," diye yazyordu.

Mahkemelerin kurulu amac, "Trk adaletinin amazlgm"


ve elik yumruunu kantlamakt.

O nedenle, "isyan" gerekesiyle yaratlp sistemin tm muha

liflerine gzda verecek biimde, mahkemeler a meydana getiril


miti. ehirierde, ana gvdesi varsa, kasabalarda da mahkemelenn
kollan i bandayd.

141

rnein, Diyarbakr'da kurulu "ana mahkeme"nin yredeki


btn olaylara ilikin davalara bakt sanlyordu. Oysa yle de

ildi. Normal mahkemelerin bulunduu kasabalarda, onlann ya


nnda siyasi ilev gren stiklal Mahkemeleri de i bandayd.
Diyarbakr eski Milletvekili Tark Ziya Ekinci, Hasan Ce

mal'in Krtler kitabnda yaynlanan aklamasnda, Lice'deki mahkemenin ilk kurbannn babasnn amca olu mer olduu
nu aklyordu. Ekinci yle diyordu: "O yllar, 1924-1925. Lice'de, apka inklabnn sonras.

apka satan tek dkkn var Lice'de: Hikmet etin'in amcas Tahir. Ucuza getirip baya pahalya sanyorlar. mer de tel e

kiyor Ankara'ya, Mustafa Kemale: 'Skynetim komutan, fa


lan zada apka ticareti yapyoriar; 50 kurua alp 5 liraya sat yorlar.' Bu ihbar geri dnyor, isyan sonras Lice'den ilk idam
edilen babamn amca olu mer oluyor."

Burada bir parantez amak gerekiyor: Anlalyor ki. Hikmet


etin'in Kemalisdii, ailesinin "apka devriminden zengin olma
sndan" geliyordu.

Hikmet etin, 1970'lerde CHP'den milletvekillii ve Blent Ecevit hkmetinde babakan yardmcl yapt. 199rde Demi

rci ve Tansu iller hkmederinde Diileri Bakanl, Babakan yardmcln yrtrken, kendi ky de yaklp ykld. Hikmet
erin, o srada Avrupa'y dolap "TC'nin terrle mcadelesine
destek" aryordu.

Daha nceki blmlerde deinildii gibi, bu mahkemelerde evrensel hukuk bir yana, diktatrln kendi yasalar da geerli
deildi.

alma temposunu bozduu, karara varma hzn kestii ve "bo yere zaman kaybna neden olduu" gerekesiyle avukat
"nafile" bulunmu, fazlalk saylm ve varlna son verilmiri.
Savunmasz mahkemeydi bu...

Pek ou Trke bilmeyen, okumas ve yazmas olmayan, do

laysyla iddianamelerdeki sulamalar anlamakta glk eken

142

sanklar, kendi "hukuk bilgileri"yle savunmalanm yapyoriard.


Bu savunmasz mahkemeydi.

Mahkemeler son mercii, kararlar kesindi. Karar nasl ve ne yoldan olursa olsun, itiraz edilecek bir st mahkeme, kurum, ma
kam yoktu.

Karardan hemen sonra "idamlarn infaz" yetkisi de mahke meye braklmt. O nedenle idam ayinleri annda balyor, ipin
ucundaki insanlar yan yana aslyordu.

Mahkemelerde grevlendirilen yarglarn hukuk renimi

grmeleri art deildi. Sistemin beendii, yandalna gvendi i kiiler olmalar yeterliydi. O nedenle mahkeme heyetleri genel
likle milletvekilliine de atanm kiilerden, asker, sivil brokrat
lardan oluuyordu.

rnein, Seid Abdlkadir ve eyh Said ile arkadalanm "yar

glayp" astran mahkeme heyeri atanm miUetvekilleriydi. le


rinde, hukuk diplomasna sahip tek kii, savcyd.

Mahkemeler, gc ele geirmilerin muhaliflerini "temizle

mekle" grevliydi. Osmanl dneminde vatan "mlk". Sultan


mlkn sahibi dolaysyla "vatann kendisi"ydi. Cumhuriyet d neminde, ayn sonsuz egemenlik alkanl sryordu. Sultan'm
yetkilerini ele geiren "g", hem sahip, hem de "vatan"n ta

kendisiydi. Gcn atadklarnn grevi, "vatan" savunmak, ko


rumakt.

O nedenle "Krt syan" gerekesiyle kurulan "stiklal Mah

kemeleri" drt yana datlm ve muhalifleri bimekle grevlen-

dirilmiri. damlarn istatistikleri hibir zaman bir araya getiril


medi. Mahkemelerin TC genelinde astrd insan says bilinmi

yor. Resmi kaytlara gre, idam edilerek ldrlenlerin says bir ka yz kiiyi gemezken gayri resmi rakamlar binlerle ifade edi
liyor.

143

istiklal Mahkemeleri'nin hkm srp, aralksz "karar ret


tii" dnemin Fransz elisi, Paris'e gnderdii bir raporunda, sa

bahlan uyandnda, Ankara'nn bitpazar meydannda salkm salkm aslm insan manzaralanyla karlaldn belirtiyordu. Fransz ihtilalinden sonra balatlan "terr dnemi"nden

esinlenme ve onun bir tekraryd, TC'de yrrle konan korku

rejimi. Lord Kinross'un Atatrk kitabnda vurgulad gibi basn,


korku dzenini, faizmin temel ilkeleri "kanun", "dzen", "bir lik" ve "hepsinden nemlisi kuvvet"le aklyordu.

Lord Kinross, rejimin gsterilerini yle anlatyordu:


"Gsteriler tyler rpertici nitelikteydi. Ankara'nn belli ba l meydannda, hl otel yerini tutan (daha sonra ad tfaiye
Meydan olan Hergele Meydan) ykk dkk handa kalan Bul gar elisi Simon Radev bir gece, grltyle uyanmt. Pencere-

den baknca meydann tarafimn daraalanyla evrilmi ol duunu grd. Hepsi on bir taneydi. Fenerlerin ve aarmaya

balayan gnn nda aslm birok adam gryordu. Henz


sras gelmeyenler ise susuz olduklarn syleyerek alayorlard. Bu srada askerler teye beriye kouuyor, subaylar yksek
sesle emirler veriyordu."

Ankara,

kaytlara,

istatistiklere

gemeyen

idam

edilmiler

manzarasyla "insan mezbahasna" evrilmiti.

Kinross'a

gre.

Amerikan

elilii

katiplerinden

Howland

Shaw da, sabahn erken saatlerindeki bir Ankara manzarasn yle anlatyor:
"Sehpalarda sallananlarn her birinin stnde, beyaz gmlek
gibi bir ey ve buna inelenmi bir kat vard. Kada adlar ve

sularnn ne olduu karalanmn. Her sehpann altnda bir se yirci grubu duruyor; bazlar, sanrm daha yakndan grmek ni yetiyle, komu evlerin merdiven basamaklarnda bekleiyorlard. ocuklar, sehpalarn evrelerinde oynayor ve hi kimse pek
zntl grnmyordu. Bunun, herhangi bir manzaradan far

k yoktu."

144

istiklal Mahkemeleri'nin, blgesel merkezlerin dnda, il ve ilelerde ubeleri, kollan vard. "ark stiklal Mahkemesi"nin ana "karargh" Diyarbakr'dayd. Ama teki illere, ilelere da

lm kollan da idam kararlan retiyor, insan asyordu.

Cizre'de idamlarn yapld resmi kaydarda yok. Oysa o d


nemin tan Cizreli bir ihriyar yle diyordu:
"Sabahlan uyandmzda, meydann aslm insanlarla dolu ol
duunu gryorduk. Onlar iin bir ey yapamyorduk. Dua et
mekten baka..."

Ankara'daki istiklal Mahkemesi, Trk Oca salonunda top


lanp kararlarn retiyordu. Mahkemenin toplanmad zaman

lar, salon "yksek Trk kltrn" yaymak iin kullanlyordu. Trk bykleri yan yana sralanarak konser, toplant ve zenle
hazrlanm gsterileri izliyoriard.
Kinross anlatyor:

"Mahkeme yarglar saygdeer kiilerdi. Yarg iin lkenin

baka yerlerine gittikleri zaman, istasyonda devlet treniyle


uurlanyorlard. Onlann abalar sonucu, TC kuruluundan

bir buuk yl sonra, btn siyasi muhaliflerini susturmu olmak


la vnecek durumdayd."

Isriklal Mahkemeleri'nin "adaleti" deikendi. Hukuk geerii


olmad iin, bir idamkaran, emirle "yok" saylabiliyordu. Muhsin rtl adndaki bir temen, biriiiyle biriikte Anka

ra'ya "intikal" emrini alyor ve yola kyordu. Fakat, Boazlayan'da, haydudarca yolu kesiliyor, atma kyor, baz askerier

lyordu. Geride kalan askerierie Ankara'ya varan rtl, stik


lal Mahkemesi tarafindan yarglanyor, askerierini lmden ko ruyamad gerekesiyle sulu bulunup lm cezasna arptrl

yordu. Gen temen, idam gnn beklemek zere Ankara kalesindeki hapishaneye kaparilyordu.

Olu, gazeteci Erdoan rtl, sonrasn anlatyor:

145

"Babam idam gnn beklerken, bir gn dnemin Adalet Ba kan hapishaneyi geziyor. Babama suunun ne olduunu soru yor. Bakan, babam dinledikten sonra, 'byle sama ey olmaz'

diyor. Babam hapishaneden karyorlar. Rtbesini, niforma sn geri veriyorlar. Atatrk'e muhafiz yapyorlar."

Necip Fazl Ksakrek, "Krt Feryad" adndaki yazsnda, s


tiklal Mahkemeleri'nin dehetini, "Beraber mahkm olmusa, n ce oulu idam edip babaya seyrettiriyor, sonra babay asyorlar
d" diye anlatyordu.

Diyarbakr'daki "ark stiklal Mahkemesi", 12 Nisan 1925


tarihinde i ba yapm, ilk icraat, Seid Abdlkadir, olu ve ar kadalarn astrmak olmutu. Mahkeme Bakam Mazhar Mfit Kansu, eski vali ve Atatrk

tarafndan atanm Denizli milletvekiliydi. ye Ltfi Mfit zde,


eski asker ve Krehir milletvekiliydi. zde 1940 ylnda ld.
Krte bildii iin mi mahkeme heyetine dahil edilmiti bilin

mez, Ali Saib Ursava, Revanduzlu bir Krt't. Ama, sanklara


kar acm3<^zlkta en atelilerdendi. Ali Saib, "maandan biriktirdii paralarla" zengin olmu.

Adana ovasnda bir iftlik satn almt. Zamannn ounu bura


da geiriyordu. 1930'larda, Suriye'den gelen bir tand, daha sonra Atatrk'e suikast hazrlamakla sulannca, o da kendini entrikann ortasnda buldu ve soruturmaya urayp yargland. Atatrk'le grp hizmederini anlatp, balln inandrc bi

imde gsterince affedildi, fakat sayl arabann bulunduu o d nemde tenhack bir caddede trafik "kazasf'nda can verdi.
Kurulun hukuk fakltesi mezunu tek yesi olan Savc Ahmet

Sreyya rgeevren Byk Ada'da kk satn alacak kadar zen ginlemiti. Zenginlii nedeniyle daha sonra yolsuzlukla sulan
d. Ama edindii servetin stnde, uzun bir mr srdkten son
ra 1969 ylnda ld.

146

Rejim tarafndan beenilmesi nedeniyle, 1950'ye kadar ara

lksz milletvekili atanan Vanl ibrahim Arvasi, 1964 ylnda ya


ynlanan "hatra"larnda, stiklal Mahkemeleri'nin teki yzn
yle anlatyordu:

"Savc Sreyya rgeevren, eyh Said syanndan sonra, ne ka


dar baba-oul varsa, evvela babann gz nnde olunu, sonra

babay asard. Bu hususta feryad figanlar zerre kadar kan kalbine


tesir etmezdi.

ark mebuslarndan, smet Paa'ya gvenenlerle gvenmeyen

ler ve korkudan kap da oy vermeyenlerin hepsinin akraba- ta-

lukat srgne gnderilip uzaklatrld. Bir ksmn da stiklal


Mahkemesi'ne gnderdiler. Yalan ve yaktrma kampanyas ma

kineleri altrlyor, dnyada grlmemi ktlkler, fenalklar


isnat ediliyor, gerekmi gibi ileme tabi tutuluyor ve kiiler ceza landrlyordu. Hele stiklal Mahkemesi'nde, Elaz'da kelle m

zayedesi (pazan, ak artrmas) yaplyordu. 500 altna bir kelle

alnp satlyordu. Jurnali (ihban) hazriayan bakomiser ile stik


lal Mahkemesi yesi Ali Saib'in ete arkada Akotanl Pao'nun

da, fazla olarak 50 bin ahm vard. Bu surede Ali Saib, ark stik
lal Mahkemesi Bakanl'ndan Ankara'ya 60 bin altnla geldi. Ve

netice olarak Dou illerinde kulplu ve kulpsuz altnn kk kesil


di. ark istiklal Mahkemesi Savcs Sreyya rgeevren ise, Bykada'da merhum bir marealin muhteem kkn satn almt."

Bu heyet. eyh Said ve arkadalanm yarglam, haklarnda


hkm vermiti.

EYH

SAD

DAVASI

eyh Said ve arkadalan askeri cezaevinde, aileleri ve dnya

dan tecrit ediliyor, kimseyle grtrlmeden ayr ayn hcrelerde


tutuluyorlard.

"erdekilerin" dnyaya alan tek pencereleri, tek ziyaretile ri, mahkeme heyetinin yeleriyle, gardiyan askerlerdi.
Savc Ahmet Sreyya rgeevren, ba ziyaretileriydi. Savc, gn

147

boyu hcreden hcreye geerek, "dosduk" ziyarederinde bulunu

yor, ikili grmeler yapyordu. rgeevren 15 Nisan-26 Temmuz


1957 tarihleri arasnda, "Dnya" gazetesinde tefrika edilen anla
rnda, "dostluk ziyaretlerini" ve eyh Said'le yapt grmeleri
uzun uzun anlatyordu.

Savc, onlarn "iyiliini dnen" adam olarak, "mahkeme den kp, huzur iinde evlerine gitmeleri iin" ne yapmalar ge rektiini de tlyordu. Savcya gre, en birinci k yolu siya si savunma yapmamak, Krt sorununu aza almamakt. Savc, "Krt sorunu vardr" deyip bu konular detikleri tak dirde, onlarn iyiliini dnen Trk byklerinin efkatlerini

esirgeyebileceklerini ve hi dnlmedii halde idam cezasna


arptrlabileceklerini anlatyordu.

Zaten kendileri de farkndayd, Krtlerin hibir sorunu yok

tu. steyen orucunu tutuyor, istemeyen namazm da klmyordu.


Onun iin "olmayan Krt sorunundan" sz etmeleri halinde "yu kardakiler" kzabilir, dolaysyla hayatlar tehlikeye girebilirdi.
Savc, bylece lm yolcularnn savunma ve sylemlerini h

kmet bildirisi paraleline ekmeyi baaryor, sanklar, kurtulu


umuduyla, sylemlerinde ulusalclk balarm koparp, Krt so rununu isyan nedeni olmaktan karyor, yerine "dinsel dzen kurma ve Sultanl ihya" amacn monte ediyorlard. eyh Said bile, Binba Kasm'n, teslime ikna iin "bana na mus sz verdiler; idam edilmeyeceksin" szlerini, mahkeme he yeti yelerinin dost ziyaretlerinde de dinleye dinleye, idam edil meyeceine inanmaya balyordu. Verilen namus szne gre

eyh, mahkemeden sonra, birka ay Edirne'de srgn yaayacak, ardndan lkesine, halknn arasna, kyne dnebilecekti. Hatta
mahkeme heyeti, baharda onu, Kolhisar kynde ziyaret edecek

ve verecei kuzu ziyafetine katlacakt. "Sz", Krtler nezdinde tanr buyruu kadar kutsal ve onursallk kadar balaycyd. Kiinin erefi, haysiyetiydi.

Verilen szde durmamak, onursuzluktu. Kendilerine verilen szler buharlatnda artk ok geti.

eyh Said, idam sehpasna yryordu. lm yolculuuna kar-

148

ken, sz verenlere nafile yere "kavf'lerini hatrlarip, "Hani ya e

ref, namus sz vermitiniz?" diye baryordu.

eyh Said ve arkadalarnn davas, 26 Mays 1925 Sal gn Seid Abdlkadir'in "yargland" sinema salonunda balad. De kor aynyd. Yukarda kalan sahne, Trk bayraklaryla sslen miti. Mahkeme heyetinin sralanp oturmas iin, yanm ay bii
minde ykseke bir krs ina edilmiti, sahnenin ortasna.

Salondaki tek fark, sinema kamerasyd. Bir alc makine, duru


may bandan sonuna kadar filme alyordu.
Lord Kinross anlatyor:

"eyh Said ve su ortaklan, bir ay sonra mahkeme nne

karldlar. Btn mahkeme yeleri parlamento yelerinden ku


rulmutu. Bunlar, Krderin ve Mslmanlarn yeil bayrana kar, ak bir protesto niteliinde, krmz-beyaz Trk bayra
nn altnda yer almlard."

Darda, Seid Abdlkadir'in durumas srasnda alnan n lemler, birka kat artrlm, sradan insanlar iin rknt vere

cek boyutta abartlmt. ehir, birka kat kuatlm, yollar, kav


aklar silahl askerlerce tutulmu, "yarglama"nn olduu sinema

salonu ise etten ve silahlarn eliinden oluan bir duvarn ardna alnmt. "Durumu pheli" grlen insanlar, semte yaklatrl
myor, Krt kyller arka sokaklara srlyorlard.

Ama mahkemenin "adil ve usulne uygun" ilediine ilikin


grnt unutulmamt. Yarglamann halka ak olduunun

gstergesi olarak, arka sralara, Diyarbakr'daki devlet grevlile


riyle yaknlan arasndan zel olarak seilmi sivil giyimli "izleyi
ciler" yerletirilmiti.

* * s

Mahkemelerin "aleniyet" (halka aklk) gstergesi izleyicile rin salona alnp yerietirilmesinden sonra tutuklular getiriliyor
du.

149

Mahkemeyi anlatan tek resmi belge niteliindeki Behet Ce

mal'in eyh Said syan kitabna gre. eyh Said liim yolcular
nn banda salona alnyordu. Etten ve elik namlu ile askerler den oluan duvarlar ap kaacandan korktuklar iin mi bilin mez, yal eyh'in bilekleri kelepeli, ayaklar prangalyd. Adm

attka, prangann zinciri beton zeminde ngrdayarak ses ka


ryordu.

eyh, ileri yana ramen din ve huzurlu grnyordu. kt.


Sar apakri. Dalgah, ak sakal kmah, gzaklar srmeliydi... Omuzlarn rten harmaniye, alvar ve Halep ii krk dme
li yelei, renk uyumu iindeydi.

Salona girdii andan itibaren, film kamerasnn klar onu hedeflemi, izliyordu. Gsterilen yere getiinde gr klar gz lerinin iine dolmaya balad. ktan rahatszlanmt. Rahatsz

ln belli eden kprtlar dalgaland yznde. Gzleri ksld,


kalar atld bir an. Bir sre sonra da gzleri a alt. O arada teki sanklar da getirilmi, iki yanna, arkasna di zilmilerdi. Mahkeme Bakan'nm "oturun" demesiyle, salona doldurulmu sanklar sandalyelere oturdular. Askerler, ellerinde

ki anahtarlarla koutular.

Zincir akrtlar ve kilitte dnen

anahtar sesleri duyulmaya balad. Prangalar zlyordu.

Kimliklerin bir kez daha saptanmasndan sonra iddianame okunmaya baland. Kalabalk isyanc grubuna ilikin iddianame ksayd. Siyasi ierikten uzak, "kriminal bir sulama" niteliin
deydi.

ddianamede, btn dnyann bildii bir isyann kri anla tlyor, ama nedeni aklanmyordu. syanm i ve d kkrtma

lar sonucu meydana geldii de anlatlyordu. ddianamenin so


nunda isyanm amac "din siperi aknda irticai bir blclk ha
reketi" olarak tanmlanyordu.

iddianamenin okunmasndan sonra sorgu balad. eyh Said, sorguda ilk sradayd. Yarg, soru sorarken olaanst kibard.

150

"Siz" ya da "eyh Efendi" diye hitap ediyor, onu saygn yere oturtan deyimlerle konuuyordu.

yle ki, bu manzaraya tank olanlar, rahadkla "eyh biraz


sonra buradan kp kyne dnecektir" diye dnebilirdi.

Yarg nerede, ne zaman ve kimin yannda renim grd


n sorarak ie balad. Bunu isyana ilikin sorular izledi. Yarg

la eyh Said arasnda geen diyalogu, tutanaklarn aklanan ks


mndan zetleyerek sunuyoruz:

"_ isyan hareketini nasl dndnz? Size ilham m geldi?


Haa, ilham gelmedi. Kitaplarda grdm ki, imam eriattan

saparsa isyan vaciptir. Hkmete eriat sorununu anlatmak iste dik. Hi olmazsa bir ksmnn uygulanmasn isteyecektik. Allahu-

taala'nn kaderi beni bu ie drd, iine bir dtm, bir daha


kamadm.

Buyurdunuz k, imam eriattan saparsa isyan vaciptir. Bu


nun art yok mu?

artm bilmiyorum. er'an vaciptir deniliyor.


Bu halin imamdan kaynaklanmasna bir Mslman isyan
eder mi?

Benim niyetim byle deildi. Seriye artlann uygulamazsa


dedim.

Demek ki siz, eriattan sapma olduu iin kyam ettiniz.


Amacnz ne idi?

Kitap, kyam vaciptir diyor. Kitap, cinayet, zina, mskirat gibi durumlar yasaklyor. Hepimiz Mslmanz. Trk, Krt
ayrm yoktu.

eyh Efendi, onlar brakn. zellikle kyamn nedenim


syleyiniz.

Piran'da bir olay oldu. anma kt. Bu da bana mal edil

di. Halbuki ben temene defa fica ettim. Adamlar nikahlan


zerine yemin etmiler, srar etmeyin dedim. Sonra sekiz tanesi ni brakm, ikisini tutuklamlar. Olay patlak verince ben ky

den knm. Sonra iin iine kyller kantt; ayaklanma balad.


Bir daha iinden kamadm.

eyh Efendi] Piran'a gelmeden nce, din meselesinden do


lay kyam dnyor muydunuz?

151

Kalbimde dnyordum. Fakat savala deil, brorler

yazp meclise gndererek, yasalarn eriata uygun dzenlenme sini istemeyi dnyordum. Niin yapmadnz? Bu konuda nce bilimsel tartmalar yapaym dedim. Fakat, kader beni Piran'a srkledi. Piran olay kt; nn alamadk.
eriat uygulanmad iin isyan kardnz, yle mi?

mam eer eriat uygulamazsa dedim, bu, eriata gre is yann gerekesidir, isyan meydana geldikten sonra, hi olmazsa
gnahkr olmayz dedim.
Mslmanlarn karde olduunu sylediniz. Mslmamn Mslman zerine 'ktal' gndermesi caiz mi?

Evet, birbirinin kardeidir. mama kyam etmek, muhare


beyi itna etmez mi? Kitap yle diyor. Mslmanlar karde olduklarna gre, nasl birbirinin s
tne sevk ettiniz?

Hazreti Ali'nin savatklar da Mslman deil miydi? Yi ne karde kahrlar.

Bu kyam vaciptir buyurdunuz. Kfar Kur'an inerken ci hat nedir? O da cihatur. Beli, farzdr. Yunanllar memleketimizi igal ederken, topladnz o 4 bin kii ile sderine yrmediniz. O zaman ok periandk. Zamanmz olsayd, durmazdk. Balkan savana katlmak istedik, istemediler. Bu savata muha cir, fakirdik.

isyan kimlerle nerede hazrladnz?

nceden hazrlk yoktu. Piran olay ile alevlendi. Biz de ii


ne dtk ve ie baladk. Ben Lice'ye geldim. Kimseye bir ey

sylememitim.

Olunuz Ali Rza istanbul'dan geldikten ka gn sonra isyan


oldu? Yaklak bir ay sonra.

Olunuz istanbul'da isyan olayn kimlerle konutu ve size


ne haberler getirdi?

isyan meselesini istanbul'da iitmemi. Hatta Halit Bey'in


tutuklandn Erzurum'da olundan duymu.

152

Olunuz stanbul'dan geldikten sonra, herhalde eriat y


le byle olmu diye bir eyler sylemitir.

istanbul'da Hns Krtlerinden birine misafir olmu ve Se


id Abdlkadir Efendi'yi ziyaret etmi.
istanbul'a ne amala gitmiti? Halep tccarlarna mal satmt.

Olunuz istanbul'dan dndkten sonra nerede bulutu


nuz?

uar'da.

Jandarma geldi, adam vuruldu, bu isyan kt dediniz. Jandarma vurulmasayd, kitapla grevimi yapacaktm.

Jandarma grevini yapyor diye btn halk ayaa kaldr


yorsunuz.

Hayr, bence bir ey yoktu. Jandarmaya, bunlar teslim ol mamak iin yemin etmi, siz srar ediyorsunuz, yapmayn de
dim.

Nasihatinizden sonra bir ey oldu mu?


Vurutular.

- Vurdular diye, size ne oldu da halk ayaklandrdnz?

Ben kyden ktm, gittim. Ayaklanma koptu; olunca da


ben bana getim.

Ayaklanma oldu da, ondan sonra m bana getiniz?


Ben Darahini'ye gelmeden nce muhasara balamt. eyh Efendi, isyann nedeni jandarma deildir. Propagan
dalar, aklamalar yaplyormu.

Jandarmalar olmasayd, kitapla belki bir sene sonra olur


du, belki ak ay sonra olurdu. Yahut olmazd.

Jandarma meseli dncelerinizi eyleme dntrd. 01ma-sayd, ak ay sonra olurdu deil mi?

Hayr, jandarma olmasayd, belki olmazd. Allah kader


saydysa olurdu.

Her eyi kaza ve kadere mal ediyorsunuz. Sizin iradeniz yok


muydu?

Hayr, irade de var. Ben bo deilim. Benim de dahlim var.


inkr edemem.

syan tek banza balatnnza inanmyorum. Herhalde


sizi tevik edenler vardr.

153

Ne ierden, ne de dardan tevik eden yoktur. Hariten


dediim ecnebilerdir.

Demek ki ayaklanma ve isyan yalnz zat- aliniz dnd


nz?

Evet, benim fikrimde vard. Bilim adamlarn, dnce sa


hiplerini greyim dedim. Din kalkm, maneviyat unutulmutu.

Bunlar isteyelim dedim. yle mit ediyorduk.


Bunlarla grtnz m?
Gremedim. Zaman kalmad. Bu olay meydana geldi.

Mektuplarnzda, 'Emirlmcahidin' kullanyorsunuz. n


san kendi kendine Emirlmcahidin adn alr m? Emirlere, 'Emirlmcahidin' yazyordum. Bykl ken

dime layk grmedim. Sonra Hadimlmcahidin'i kullandm.


Alacanza inanarak m Diyarbakr'a hcum ettiniz?

Diyarbakr'a hcum taraftar deildim. Fakat baz kimse


ler istedi. Kimler?

Hanili Halit Bey taraftard. Alamayacanz bildiiniz halde neden hcum ettiniz?
Birka sava olmutu. Baar Krderde idi. Yine yle olur

sandk. Fakat olmad.

ierden bilgi alyor muydunuz?


Diyarbakr ii ile bilgi alveriimiz yoktu. Yalnz halkn
ounun dine eilimli olduunu biliyorduk. Yani mitvardnz?

mitvardk. Halktan mitvardk.


, Cemil Paazadeler ve Necip Bey neye eilimliydi?

Ben kimseyi tanmam, iittiime gre, Nakip Cemil Paa


lar eriata meyyaldardr diyorlar. Seninle birlik olur diyorlar. Ama kendisini hi tanmam.

Byle nemli bir istihbarat arannlmaz m?


Haddi hesab olmayan yalanlar da syleniyordu. Mu, Bit lis igal olmu diye haberler geliyordu. Sonra yalan olduu or

taya kyordu. Ne postamz, ne de irtibanmz vard.


Hibir ey yokken, bu kadar mmet-i Muhammed'in kan n dkmek caiz mi? Zaten olmutu. Darahini'ye hcum etmilerdi.

154

Elaz'a saldran kuvvetlerin komutan kimdi?


eyh erifi tayin etmitim. Odur.
Baka kimdi kumandanlarn?

Gazik cephesini de eyh erife vermitim. Palu'ya kadar gidebilirsin dedim. Melekanl eyh Abdullah' Grvas ve Mu

cephelerine tayin ettim. eyh Hasan' da Ki cephesine verdim. eyh Hasan burada yoktur. Kumandanlar; aalar, muhtarlar,
airet mensuplaryd. Benim dzenli ordum yoktu.
Diyarbakr' alma amacnz ne idi?

Rzkmz, nasibimiz p tarafa gelmiti. Diyarbakr' aldktan

sonra ileri gelenlerle toplanp, hkmetle mzakere yapacaktk.


isyandan nce hkmete bavursaydmz ya!
Vaktimiz olmad.

Hkmet taleplerinizi kabul etseydi ne olurdu? Gnahtan kurtulurduk. Evimizde otururduk. Hkmet is
teklerimizi kabul etmeseydi, hicret isterdik. Hicret izni verme seydi, gnah bizden gider, otururduk. Bir mektubunuzda 'fetih' kelimesini kullanyorsunuz. An
lam ne bunun?

Her neresi ahnrsa, fetih deriz...

Fetihten sonra bamsz bir Kurdistan krall ilan edecek


tiniz, yle mi?

Krallk bizim niyetimizde yoktu. eriat kurallarn uygula

ma idi. Ben ne bakanlk kabul ederdim, ne de elimden gelirdi.


Buradaki bildiriyi biliyor musunuz?
Ondan haberim yok. Kim yazm bilmiyorum.

Diyarbakr'dan sonra hkmet tekliflerinizi kabul etme


seydi, ekip gidecektiniz, yle mi?

Sonucun nasl olacan dnmedim. Milletvekillennm

byk ksm dindardr, isteklerimizi kabul eder, medreseleri


aarlar dedik.

Trkiye Cumhuriyeti askerleri, Mslman askerleri bizi

u-

mahvederler diye dnmediniz mi? Bu kuvveti size veren nedir?


Kantmz yoktu. Bu kadar askerin hzla gnderilebilecei
ni sanmyorduk. Sonra anladnz, yle mi? Beli, imdi anladm.

155

Bu isyann esas nedir? Esasn kime atfedeyim?


Lice'ye yazdnz mektuba gre nceden dnmsnz.

O yaz benim deildir, imza da benim deildir. O ifade za


ten benim deildir. syana ben karar verdim, dediniz. Bu havalide sizi tanyan
kimse olmadna gre, nasl Diyarbakr'a hcum ettiniz? Her

halde bunlar nceden dnlm, karar verilmi eyler... O olay oldu. Ben nce vardm. Allahutaala'nn kaderi ol du. Ben iinde idim. Eer dnlm, planlanm bir ey varsa
zaten biliniyor.

isyan ettiin zaman, Trk askerlerini Mslman askeri


olarak m grdn, yoksa kafir askeri mi? Mslman askeri olarak telakki ettim.

slam iinde sizden bilgin yok mu? Varsa neden sadece siz
dnyorsunuz? Alim elbette oktur. Bunlar yaplmyorsa, onlar neden talep etmiyorlar?

Ne kadar ehli eriat varsa hepsi talep ediyor. Fakat cann


dan, malndan korkuyorlar. Bunlarn iinde alimi ve cesuru sen misin? En alimi ben deilim, fakat tehlikeye atlan benim. Memleketinizden hangi ayda knnz? Kununi Evvel'de (Aralk) ktm.

Sizin durumunuzda olan (yal) biri, kn en iddetli zama


nnda kar m?

Gnde

saatten

fazla

gitmiyorduk.

Yerler

msaitti.

Odun, ate oktu.

lkbahar, yazn ya da sonbaharda ksaydnz, sizin iin da


ha iyi olmaz myd? Yazn, ziraat ve ticarede megulz. Kn i yok.

isyana kadar ne kadar zaman geti? ki aydan fazla zaman geti. isyandan iki ay nce kyor, sonra isyan ediyorsunuz? Evet, fikrimde vard. Padatmak niyetimizde yoktu. Fakat
patlad. Olunuz Halep'ten geiyor...

156

Ticaret iin Halep'e gitmiti. Parasn stanbul'a polie ver


milerdi. stanbul'a gitti, parasn ald. Halep ve istanbul'a ticaret iin gitti. Oralarda baz kimse
lerle grt. Size syledi. Siz de ayaklandnz...

O geldiinde ben kmtm. uar'da bulutuk, isyandan


krk gn nceydi.

Diyarbakr'a neden hcum edildi, diye soruldu. Siz de Di

yarbakr yolumuzun stne dt, dediniz. yle midir?


Diyarbakr yakn vilayet olduundan, cephane ok olduu

iin, bilhassa cephane almak iin buraya girmek istedik. Diyarbakr'a girmeyi baaramadnz. Ondan sonra ne gibi
harektlarda bulundunuz?

abakur'a, Darahini'ye geldik: Licelilerin karlamaya

geldiklerini grdm. Lice'ye gitmeye niyetim yoktu. Ondan son


ra Krtlere izin verdim, evlerine gnderdim. Eil'e gittim. Ma
den ve Ergani'nin igalini orada duydum. Trklerle neden iliki kurmuyordunuz? Eil, Ergani taraflarnda Trkleri de davet ettim. Dinimize
alalm dedim. Sizinle beraber isyan ettiler mi?

Tutan tutuyor, tutmayan tutmuyordu.


Ergani'de kimler vard?

evket Efendi, Hamit Aa, Hac Hsn Efendi vard.


Bunlar Trk m, Krt m? Trktrler, onlar katldlar.

Krt Teali Cemiyeti'nden haberiniz olmadn sylediniz.


Bidisli Yusuf Ziya Bey geldii zaman ne grtnz?

Yusuf Ziya'y tanrm. Bana gelmiti. Ramazanda idi. Bit

lisli Haydar Efendi, Yusuf Ziya Bey'in Mulu Reit Bey'le ziya rete geldiini syledi. Kendisinden ders okumutum. Birka sa at kaldlar. ay iip gittiler. Baharda Hns'a gelmiti. Benim kyme geldi. Orada meseleyi an. 'Bir Kurdistan kurmak ze

reyiz' dedi. Muhaldir dedim, fikrim bunu kabul edemiyordu."

157

eyh Said'in sorgusunda, "Krt sorunu"na dokunulmuyordu.


Oysa, yakalandktan sonra Varto'daki ilk ifadesinde, Krtle

re en azndan zerklik verilmesi amacyla isyan ettiklerini syl


yordu.

Nitekim mahkemede dinlenen Binba Kasm da. eyh Said'in bamsz Kurdistan hayaliyle isyana karar verdiini sylyordu.
Kasm, eyh'le evinde buluup konuyu tarttklarn, kararn

doru bulmadn yzne kar sylediini belirtiyordu.


Binba Kasm, Halit Bey'in tutuklanmasndan sonra, eyh'in
kynden ayrlarak halk isyana hazrlayan toplantlar yaptn,

ilk destek sznn Kanireli (Karioval) Kamil Bey'den geldiini


bertiyor ve u aklamay yapyordu:

"Asl sebep Kurdistan istiklali (zgrl) idi. Dini alet etti ler. Esas maksadar istiklal elde etmekti." Kasm Ata, Krdistan'n bamszlk ve zgrl iin kuru
lan rgte ye olanlarn, srlan saklayacaklarna dair yemin et

tiklerini sylyor ve "yemin o kadar mthitir ki, yemin edenin


kafasn kesseler, sylemezler" diyordu.

Kasm'n anlatmna gre, rgt siyasi ve dini olmak zere iki ana kola ayrlyordu. Albay Halit Bey ve baz yakn alma ar kadalan, siyasi cephede komitelerle alyordu. Siyasi cephe
gizliydi ve ahmalarnda daha ok hcre esas geerliydi. Siyasi

cephenin nemli liderieri Halit Bey, Kerem Bey, Yusuf Ziya Bey
ve Hac Musa Bey'di. eyh Said ise dini cephedeydi.

eyh Said'den sonra sorgular yaplan teki sanklarn hemen tm, ayrntlar hari, benzer szlerle, isyann planl olmadn,
dine kar giriilen ksdamalar ve medreselerin kapatlmasna
tepki olarak doduunu sylediler.

rnein hareketin nde gelenlerinden Hanili Salih Bey, isya

nn planlama deil, znt sonucu birdenbire doduunu syl


yordu. Salih Bey, Krdk dahil, hibir siyasi akmdan haberli ol madn, din uruna tepkicilere katldn, fakat tepkinin genel
isyana dnebileceini hesaplayamadn sylyordu.

158

Salih Bey, olaydan bir ay nce eyh Said'i evine davet ettiini,

bu davetin eski bir dostluktan kaynaklandn, ancak siyasi bir ko nunun konuulmadn, daha sonra da savaa katlmadn belir
terek beraatini istiyordu.

eyh Said'in damad ve dou cephesi komutam eyh Abdullah,


eyh Said'in yakalanmasnda yardmc olduunu syleyerek bera

atini istiyordu. eyh Abdullah, ek olarak gemite Ruslara kar sa


vatm anlatyordu.

Fakat syledikleri dikkate alnmyor. eyh Abdullah, "benim

katkmla yakaland" dedii Kaynbabasndan sonra ikinci srada


ki kii olarak 47 idam mahkmu arasnda yer alyordu.

TOPLU

DAM

KARARI

Diyarbakr'daki "ark stiklal Mahkemesi", acelesi varm gi

bi hzl alyor, "elindeki i"i bir an nce bitirmek zere, toplu


idam kararlan "retiyor"du.

Seid Abdlkadir, hibir eyleme katlmam, olu olaylara kanmamt. Onlarla biriikte ipe ekilenlerden bazdan, son ana

kadar bir Krt isyannn padadndan bile haberii deildi.


Fakat, "aynntya" inmeye zaman yoktu. Gerekenin yaplma

s iin "teslim edilen" insanlar hakknda, hemencecik karar bii


liyordu.

lk "temizlikten" sonra, sradakiler eyh Said ve arkadalary d. Zaman durduran hz, yine grev bandayd. damna karar ve rilen 47 kii hakkndaki aratrma, soruturma, kantlarn aranp bulunmas iddianamenin hazrlanp okunmas, sorgulama ve sa-

vunmalaria, idam edilmesi, topu topu bir aylk bir zamana skt
rlp tamamlanmt.

Savc Ahmet Sreyya rgeevren, 27 Haziran 1925 tarihinde,

davann "esas" hakkndaki grlerini aklad. Savc, "esas"

anlatrken, Krt isyann, yakn tarihte yaanan ve Osmanl'dan


kopma baansna erien Arnavutluk, Bosna-Hersek ile Arap ihti
lallerine benzetiyordu, isyanclarn, bamsz Kurdistan kurmay

amaladklarm, ama niyetlerini din perdesiyle rttklerim syl


yor, sanklardan her birinin gemii ile son yapriklarm uzun

159

uzun sralyordu. Savc, elindeki listede yer alanlarn "idam ceza syla tecziyesine" diyerek sustuunda le olmutu. Mahkeme le yemei iin durumaya ara verdi. Trke bil meyen lm yolcularndan ou, savcnn ne deyip, haklarnda ne

istediini anlamamlard. Anlayanlarsa, savcnn takla atan tavr


karsnda aknlk iindeydi. nk, "kavi ile kasemlerinde"

byle bir ey yoktu. Hcrelerine dostane ziyaretler yapp tler veren adam gitmi, yerine, can almaya adanm biri gelmiti. imdi, boyunlarna ip geiren bu adam, daha birka gn n

cesine kadar kk birer cezayla kurtulacaklarn inandrarak


anlatan kiiydi. O yzden kimileri yakn akrabas aleyhine tank
lk bile etmiti.

Oysa, kaderleri tersine dnmt imdi. Dnk "dost", bu gn canlarnn alnmasn istiyordu.

Bu yzden aknlk bykt. Trke bilmeyenler, olaans


tl sezinlemi, Trke bilenlere, "ne oldu, ne dedi bu adam?" diye soruyor, "idam edilmemizi istedi" yantn alnca onlar da

fkeyle sylenenlere katlyordu. Sanklar blm karmakark


t. Her azdan bir ses kyordu. Kimileri oyuna getirilip tuzaa

drldklerini sylyor, kimileri de verilen "namus sz"nn


yerine getirilmemesinden yaknyordu.

Karklk srerken, askerler snglerini dorultup, "susun, skneti bozmayn!" diye baryor, onlar susturuyorlard.

lm tutsaklar iinde, heyecansz, sakin grnen tek kii


eyh Said'di. Telaszd. Yerinden doruldu. Sngler arasnda, bitiikteki yemek salo
nuna yrd.

Her zamanki masaya, yine her zaman olduu gibi tek bana
oturdu.

Esir dtnden beri, yalnzd. Bir zamanlar, bakn stne

ekmek iin bile rpnan yol arkadalarndan bazlar, gcn f


kesini stlerine sratmaktan korktuklar iin mi bilinmez, onu

grmezlikten geliyor, uzak duruyorlard.

1 60

eyh'in son gnlerine ilikin olarak tarihe tanklk eden Trk basnnn yazdna gre, tek bana oturduu masada, herhangi bir seyahatindeki molada olduu gibi artk allan huzurlu, sakin haliyle yemeini yedi. Hizmet eden askere kahve smarlad. Kahvesini, ar ar yu

dumlayarak iti. Sonra bir tane daha syledi, ikinci kahvesini bi


tirdii srada, nbeti askerler vaktin geldiini haber verdiler. Cebinden kahvelerin parasn kard. Tabaa koydu. Sonra, yan banda bekleyen askerlere "ben hazrm" dercesine bakri. Ayaa kalkt. Evin bir odasndan tekine geiyormu gibi yr
meye balad.

Oturum yeniden aldnda, bakan tutuklulara tek tek, son


bir diyeceklerinin olup olmadn sordu.

lk muhatap eyh'ti. Ayaa kalkt. Sinirli grnyordu. fke


sinin nedeni, az sonra anladacakt. Savc, onu d glerin tahri
kiyle isyan etmekle sulamt.

Mahkeme boyunca, "ben bu iin (isyan) ne evvelinde, ne de


arkasmdaym; iindeyim" diyen ve olaylarn "ortasnda" olmay,

"kaderi" olarak aklayan eyh'in son szleri, "Allah'a ayandn


Ecnebilerin parma yoktur" cmleleriyle geri tutunaklara.

Mahkeme bakannn "baka?" sorusu zerine duraklad. Son


ra ekledi:

"Cezann tahafffn (hafifletilmesini) isterim," diye ekledi.


Bakan, ardndan teki sanklara son szlerini sordu. Kimi beraat, af, kimi de adalet istiyordu. eyh Abdullah, "Cumhuriyet Hkmeti'nin bir ferdinden. Gazi Paa'ya kadar dehalet (rica)
ederim" diyerek beraatini istiyordu. Karann aklanmas ertesi gne, 28 Haziran 1925 Pazara er

telendi. Bu, lm yolcular iin bir gn daha yaamak demekti...

28 Haziran 1925. Scak, sca yapkan bir Diyarbakr saba


hyd.

Diyarbakr'da gn erken balamt.

Daha tan rken, askerler sokaklara akm, ehir postal ve komut sesleriyle uyanmaya balam, sabahn bulanklna kas

vet ve korku sinmiti. lerleyen dakikalarda, havaya giderek h


zn karyordu. Sokaklarda grlmeye balayan Diyarbakrilar, "bugn eyh Said'i asacaklar" diye fisldayoriard.

Gne ykseldiinde, "lm treni"nin d hazrlklan ta mamlanmt. Ad ve piyade askeri birlikler, ehre dalm, so

kak balarn, ana cadde, meydan ve kavaklar tutmu, tfekle


rinin namlularna sngleri takmt bile...

Trk devleti,
kar hazrd.

idamlan aklarken,

"tepkilerin tehlikesine"

ehrin bir baka kesiminde farkl bir heyecan yaanyordu, ay


n sabahn erken saatlerinde. Asker, sivil eflerle, onlann e ve ye

tikin ocuklar, yani devlet nezdindeki "hatri" kiiler, dne,

bayrama gidiyormu gibi hazrlanyorlard. Scaklarn ortal dol


durduu dakikalarda, "sekinelerie", hatri davetliler k giysileri

iinde, sslenmi halleriyle sokaktayd. ehri ierden sarm, her yana dalm, parmaklan tetikte, gzleri beklenmeyen ve "bilin
meyen bir dman" 1 tarayarak yan yana dizilmi askerier arasn dan geerek, Dakap'ya, bir zamanlar beyaz perdede film seyret
tikleri sinema salonuna gidiyorlard. Onlarn dndaki insanlann, sinemann bulunduu semte

yaklamas yasaklanmt. Bilmeden o yne sapanlar, arka so


kaklara srlyor, uzaklarinlyordu.

Ellerinde "davetiyeleriyle" sinema kapsndan giren arllar,


grevli askerler eliinde salona alnyor, bir zamanlar sinema se

yircisine yapld gibi yerleri gsterilip oturtuluyordu.

* * *

Vakit gelmi, saat tamamlanmt. Mahkeme heyeti sahnede

ki yerini almt. Sonra uzaklardan, zincirlerin ta zeminde kar d ses, derinden derine duyulmaya balad. Elleri kelepeli,
ayaklan prangal isyanclar getiriliyordu.

162

Sesler giderek yaklat ve salona doldu. lm tutsaklar, bir


birine zincirlenmi olarak yerlerini aldlar.

Tedirgin, heyecanl grnyorlard. eyh Said heyecansz ve


durgun grnen tek kiiydi.

Mahkeme Bakan Denizli Milletvekili Mazhar Mfit Kansu


kararn gerekesini okumaya balad.

Bakan, "Ayrntlaryla beyan olunduu zere, yalan yere din

ve eriat ara yaparak, bamsz bir Krt-lslam Hkmeti kur


mak maksat ve gayesiyle eyh Said'in balatt silahl ayaklanma ve ihtilal hareketine eitli ekillerde karp karilarak, ayaklan

mann devam ettii haftalar ve aylar boyunca birok ehir, kasa ba ve kyleri, devlet ve hkmetin zabta ve askeri kuvvetleriyle kanl bir sava halinde arpmak sureriyle zapt ve igal eden, ihrilal blgesindeki en nemli il merkezlerinden Diyarbakr kentini
de kuatan ve orada bile inat ve srarla savap vurumaktan e
kinmeyen..." diyerek elindeki metni okuyordu.

O gne kadar sanklara kar mesafeli ve nezakedi olan baka nn slbu bugn bir tuhaft. nnde eli, kolu, hatta dili bal tut saklara hkmeden, ezen, aalayan bir roldeydi. Bakan bir hu

kuk adam deildi. Hukuk iinde konumuyor, karsndakderi bir de konumasyla eziyor, hakareder yadryor, aalyordu.
Dnya yarg tarihinde bir baka benzeri var myd bilinmez ama,

Denizli Milletvekili Mazhar Mfit Kansu, yarg olduunu ve ta


rihe konutuunu unutmuasna yle diyordu:
"Kiminiz hasis, kiisel karlarnza bir zmreyi alet, kiminiz

yabanc kkrtmasn ve siyasi hrslann rehber ederek, hepiniz

bir noktaya, yani bamsz Krdistan' kurmaya yneldiniz. Yl lardan beri dndnz ve hazrladnz genel ayaklanmay yaparak, bir blgeyi ate iinde braktnz. Cumhuriyet hkme tinin azimli ve kesin hareket ve cumhuriyet ordusunun ldr c darbeleriyle, ayaklanmanz, gericiliiniz derhal yok edildi. Ve hepiniz yakalanarak, hesap vermek zere adaletin huzuruna
karldnz."

Mahkeme

bakan,

daha

sonra

sistemin iyiliklerini

sayyor.

Cumhuriyet rejimiyle Krtlerin de kurtarldn sylyordu. Ba

kan, Krtlerin bundan sonra eyh ve aalar tarafindan smrlme-

163

yeceini, onlann refaha eriecekleri mutlu gnlerin yakn olduunu


haber veriyor ve yle diyordu:
"Zavall halk (Krder), Cumhuriyetimizin feyizli ilerleme ve

mutluluk vaat eden yollarndan yryerek, refah ve mutluluk


iinde yaayacaktr."

Isyancdarm idamna ikin tek bilgi kayna, dnemin gazete

leriyle resmi belgelerdi. Gazetelerin yazdna gre, toplu idam ka


rar, kurbanlar arasnda, tepkiye dnen aknlk yaratmri. Ki mi, "aldatldk" diye baryor, verilen eref ve namus szne

kandklar iin kahrediyor, kimi alyordu. Kimileri de aklanan karar karsnda oka girmi, donmu gibi hareketsiz, ylece kalakalmt.

Karar saatinde gzler, isyann lideri eyh Said'e evrilmiti.


eyh sakin, hakkndaki karara amam, heyecanlanmam g

rnyordu. Korku hali de yoktu yznde. Dudaklarnda, belli


belirsiz kahrl bir glmsemeyle mahkeme heyetine
lm listesini dinliyordu.

bakyor,

Yarg kulu sahneden ekildikten sonra, askerlerin gelip ellerini

ve ayaklarn zincirlemesini bekledi. Ardndan, sngler arasnda,


ayak bileklerindeki prangay srkleyerek, ar admlarla sinema
salonundan kt.

eyh Said bata olmak zere, 47 kii sulu bulunmu ve idam

cezasna arptnlmn. Resmi tutanaklara kaydedilen biimiyle,


lm mahkmlar unlard:
"eyh Said, damad Melekanl eyh Abdullah, Tokiyanl Halit olu Kamil, kardei Baba Bey, eyh erif, Fakih Hasan Fehmi,

Valirli Hoca Sadk Bey, anh eyh ibrahim, Harpudu eyh Ali, Harputlu eyh Celal, eyh Hasan, Garipli izzet Bey, olu Meh met Bey, Hanili Mustafa Bey, Hanili Hac Salih Bey, Canl eyh
Abdullah, eyh mer, Hanili eyh Adem, Madenli Kadri Bey,

Piranl Molla Mahmut, Silvanl eyh emsettin, Termili eyh s


mail, Termili eyh Abdullatif, Balkanl Molla Emin, Hanili Bey
olu Hasan, Arap Abdi, Kargapazarl Halil olu Mehmet, Sinik-

164

li Hasan olu Sleyman, retmen Musyanl Molla Cemil, Az aireti reisi Demirolu mer olu Sleyman, erifolu Sleyman, Fakih Hasan'n katibi Tahir, Hanili Mustafa Bey olu Mahmut Bey, eyh Muu olu eyh Ali, Balkanl Hac Halit, Diyadinli Temur Aa, Hnsl Kamil Bey olu Abdullatif, Mulu Mehmet, S

leyman Bey, Bahri Bey, Zoraval eyh Cemil, apakurlu Sleymanolu Yusuf, Yamak airetinden Ali Baban, Kargapazari Ha lit, Mehmet olu Tahir, Bucak Mdr Tayyip Ali, erke Jan
darma Halit, Salih olu Hasan."

Mahkeme 49 kii hakknda lm karar almt. Bunlardan abakur (Bingl) Kaymakam erkez Hseyin Hilmi'nin daha sonraki, vatanseverane hizmetleri hafifletici neden kabul edilmi
ve hakkndaki idam karar, on be yl krek cezasna evrilmiti. Salih olu Hseyin adndaki sank, ya kk olduu iin idam

dan kurtulmu, Adana'da on be yl krek cezas ekmeye mah


km edilmiti.

Beraat edenler de unlard: Yarikanl Ahmet olu Reit, abakurlu Mehmet olu Hse

yin, Shhiye katibi Niyazi, jandarma Ali olu Hasan, Bidisli


Mehmet Salih Efendi. Kargapazarl Ahmet olu Reit ve Ahmet
olu Sleyman, Ahmet olu ismail, emekli Binba Kasm, Ka

sm'n kardeleri Ali ve Cindi, Darahini mfts llyas, Kerkerut-

lu smail olu Ali, Rutkanl Nimet, Mehmet olu Ahmet, Meh


met olu Maksut Hac Sadullah olu brahim.

DAM TREN VE

YAN

YANA

47

SEHPA

"lm treni" hazriklan, daha mahkeme karan aklanma

dan balamt. Aslacaklann says biliniyormuasna, yetecek kadar sicim, daraac iin kalas, birka gn nce satn alnp de

polanm, cellatlar da tedarik edilmi, askeri garnizonda misafir


edilmilerdi.

28 Haziran 1925 Pazar sabah, mahkeme heyeti, karann

165

aklamak zere daha sahneye kmadan, Diyarbakr'n Dakap


meydannda, eki, testere ve keser sesleri duyulmaya balamt.

"Daraac" ayaklarnn ayn boyda, baka bir deyile, askeri disiplin kurallanna gre "nizami" olmas, estetik durmas iin kalaslarn tomurcuklan keser darbeleriyle dzeltiliyor, boylar
testereyle kesilip eitleniyordu.

Daraalarnn bulunduu alann hemen tesinde, ta kalkp


Ankara'dan gelmi sekin konuklarla, Diyarbakr'daki asker, si

vil yneticiler, eleri, ocuklar ve davedilerin "idam treni"ni,


huzur iinde seyretmeleri iin tribn ina ediliyordu.

Mahkeme kararn akladnda, "daraalan" (sehpa) ok tan kurulmu, bacaklar arasndan sicimler sallandrlmt bile.
Tribn inaat ise henz sryordu.

Fakat, estetik kaygyla, sehpalarn boy hizasna nem verenler, yasalarn gereklerini hesaba katmyorlard. Osmanllardan kalma
yasa maddelerine gre, ayn gn, saat ve zamanda ve ayn yerde birden fazla kii aslacaksa eer, daraalan, mahkmlarn birbiri ni gremeyecekleri, seslerini duyamayacaklar aralklarla kurul
mak zorundayd.

Yasann bu maddesi, Seid Abdlkadir ve arkadalar iin uy

gulanmamt. imdi bir kez daha yadsnyor, unutuluyordu. Da


raalan, ayaklar birbirine deecek yaknlkta kurulmutu.

s-

zenle hazrlanm, btn aynnrilan programlanm "idam


treni" gece yarsndan sonra balad. Trene arl "erkn", mihmandarlar tarafindan karlanp, tribndeki yerlerine otur
tuldu.

"Devlet erkn" ve sekin konuklar rtbelerine, makamlar nn konumlarna uygun decek biimde oturmulard.

Diyarbakr' birka ay nce eyh'e kar savunmu olan ko mutan Mrsel Paa, mahkeme heyeri, treni grmek iin Anka ra'dan kalkp gelen Diyarbakr milletvekilleri Cavit Ekin ve eref
Bey, askeri, sivil efler ile eleri, ocuklan nl arkal, yan yana

1 66

tiyatro sahnesinin almasn, ya da futbol mann balamasn bekleyen seyirci sabrszlyla oturuyorlard.

Mrsel Paa, seilmi milletvekilleri ve mahkeme heyeti bir kmeydi. Trenin balamasn beklerken, aralarnda glp ko
nuarak "memleket ahvalini" deerlendiriyor, glmeleri bazen kahkahaya dnyor ve sesleri meydanda yanklanyordu.

Meydann dzenlenmesi ve dekoru, bir lm ayininden ok, bir enlii, kudama trenini andryordu. "Kudama enliinden"

tek eksii, alann taklaria, ieklerle bezenmemesi, bando-mzka takmnn eksikliiydi. Bunun dnda her ey yerii yerindeydi.
Tren, bir gn nce ehre ilan edilmi, isteyenlerin seyre gele
'I bilecei duyurulmutu. dam grmek isteyen merakl kalabal

saatler ncesinden, "tren alan" Dakap'ya akn etmeye bala


mt.

Sekinlerin deyimiyle bu, "kuru kalabalk" olduu iin, sn

gl askerier tarafindan protokol tribnnden uzakta tutulmu


tu.

Bu arada kalabalk, sulularn aslmas srasnda, "TC'nin

biriik ve btnlk ruhunu zedeleyecek" herhangi bir davranta

bulunmamas, merhamet belirtisi ieren herhangi bir ses ya da


sz etmemeleri konusunda uyarlmt.

"damlann gven, huzur iinde gerekletirilmesi" iin btn

alan askerierce kuarilmt. Kuatma konusunda, ehir dna

alan yollar, ehir iindeki sokak balan, cadde ve meydanlar da


unutulmam, buralara tam tehizad askerier yerletirilmiti.

Bkbirine kol mesafesinde sralanan askerler, baklanyla etrafi taryor, gven duymadklann "yasak" diyerek geri eviriyor, arka sokaklara sryor, idam mahkmlarnn bulunduu semte,
"tren alanna" yaklatrmyorlard.

Behet Cemal, eyh Said'in son anlar iin "hcresinde hapis

hane mdr Osman'la gryordu. Fakat ahret ileriyle deil,


dnya ileriyle meguld" diye yazyordu.

167

Behet Cemal'in, "dnya ileri" dedii, eyh'in geride braka


ca eya ve parasnn ocuklarna iletilmesine ilikin insani vasi yetiydi.

eyh'in son anlarna Fransz, ingiliz ve Amerikallar dahil,


dnyann eitli kelerinden gelmi gazeteciler de tanklk edi

yordu. Daha sonra Fransz ve ingiliz basnnda yer alan yorum


larda, eyh'in son dakikalarnda, insan iradesini aan bir meta net iinde olduu belirtiliyordu. Lord Kinross yazyor:
"ou, cesaretli bir ekilde ld. eyh Said sonuna kadar is tifini bozmad. Sehpaya karken, mahkeme bakanna glm seyerek, 'senden holandm' dedi. 'Ama kyamet gn hesapla

acaz.' Askeri komutana taklarak, 'Paa' dedi. "Gel de d


mannla vedala.' Gmlek zerine geirilirken kmldamadan
durdu."

Adm kfr, hakaret ve aalamayla anan Trk basn bile, idama giderken korktuunu, tkezlediini yazmyordu.
Yerli ve yabanc gazeteciler, eyh'in daraacna hazrlanma

anna tanklk etmek istemilerdi. Ynetim, isteklerini uygun bul mutu. Gazeteci ordusu, balarnda hapishane komutam ste men Osman olduu halde hcresine girdiinde, ailesine verilmek zere vasiyetnamesini bitirmek zereydi. Yazdklarnn altn im zaladktan sonra, temene dnd ve vasiyetname ile cebindeki

paray uzatarak, "bunlar evlatlarma verin" dedi.


Bir an duraklad. Yznde bir glmseme belirdi. "Bakn, bu ga zeteciler ahidimdir, inallah bunlar teslim edersiniz" diye ekledi. eyh, az sonra lme gidecek olan o deilmi gibi rahat, hu

zurluydu. stemenle akalayor, sohbet ediyordu. Bu haliyle,


ister istemez, evresini saran rencileriyle sohbet ede ede bald

ran zehirini ierek, hakknda verilmi lm cezasn kendi eliyle


yerine getiren Sokrates'i anmsatyor, onu andryordu. Hapishane komutan, vasiyetname ve paralar evlatlarna ve receine dair namus sz verdikten sonra, "ka evladnz var?" diye soruyordu. eyh, yznde bir anlk dalgalanmayla, "on" ce vabn veriyordu. Bir anlk duraklamadan sonra, yeni bir ey ha-

68

triam gibi "bei kz, bei de erkek" diye ekleyerek, adlann tek
tek sralyordu:

"Aye, Hayriye, Azize, Fatma, Fahime, Gyaseddin, Ali Rza,


Selahaddin, Ahmet ve Abdlhalik..."

eyh'in hcresine dolumu gazeteciler, o an akllarna ne ge

lirse soruyoriard. Biri, "btn ocuklarnz ayn anneden mi? di


ye soruyordu. Glmseyerek iki einin bulunduunu sylyordu.
Korkusuzluu, soukkanll ve aldrmazlna am gazete

ciler, isyan balatmaktan tr piman olup olmadn, lm den korkup korkmadn soruyorlard. eyh, pimanlk ve kor

kuya ilikin sorulan bir arada kelimelik bir cmleyle, "kade


rim olduktan sonra..." diye cevaplyordu.

Gazetecilerden biri, son szleri yerine de geebilecek bir eyler

yazmas ricasyla not defterini uzatyordu. Bir baka gazeteci de, ayn anda ona sigara sunuyordu. eyh, nce sigaray ald. Yakt.
Derinden derine birka nefes ekti. Sonra sknet iinde sigaras
n ierken, deftere unlar yazd:

"Asldma hi acma. Zir.?. Allah ve din urunadr."

eyh Said, namaz klp dua etmek iin yalnz kalmak istedii
ni syleyince stemen Osman ve gazeteci ordusu hcresinden
kyordu. eyh yalnz kald. Cep saatini karp bakt. Gece yanlanmt.

Yatak yerine de kulland, ot doldurulmu iltenin senli ol

duu sedire yneldi. Ynn Mekke'ye evirdi. Ellerini balayp

sknet ve serinkanllkla namaza durdu. Eilip dorulurken, du


daktan belli belirsiz kmldyor, kmldadka knal ak sakal tit
reiyordu.

Namazdan sonra, ilteye diz kt. Avu ap uzun bir duaya

durdu. Kur'an'dan ayetler okudu. Duasm fatiha ile bitirdi. Son ra avularyla yzn, sakaln svazlad. Tanrya kredip oturu
unu deitirdi. Bada kurdu.

99'luk tespihini eline ald. Dua eliinde ekmeye balad.


Gzleri yumuktu.

169

eyh, cellatlarn gelip "haydi" diyecekleri an tespih ekip dua


ederek beklemeye balad.

Askeri doktor, lm mahkmlarnn hcrelerini tek tek dola


yor, salk asndan "idamlarna engel bulunup bulunmad n" kontrol ederek, yasaya ilikin maddenin gereini yerine geti riyordu. Mahkmlara, "bir rahatszlnz var m?" diye sorup, "hayr" cevabn alnca, yandaki hcereye geiyordu.

lm mahkmlarndan eyh Ali, doktorun sorusuna karhk


olarak, belini ttn, srt arlarndan muzdarip olduunu sylyordu. Ertesi gnk gazeteler. eyh Ali'nin rahatszln

arptp alay ve kk drme konusu yapyor, "mahkmlar


dan eyh Ali, muayene srasnda hastal sorulunca, utanmadan

iren bir cevapla, bel soukluuna yakalandn syledi" diye


yazyorlard.

Doktor hcresine girdiinde. eyh Said hl dua ediyordu.

Duasn bitirip, yzn, sakaln svazlayncaya kadar, doktorun hcreye girdiini duymam, fark etmemi gibi davrand. Duas n bitirdikten sonra, ban kaldrd. Doktora bakt. Doktorun so
rusu zerine, bir ikayetinin bulunmadn syledi. eyh, idama hazrd.

lm hcreleri, eski alardan kalma zindanlard. Yeraltn


da, yar karanlk ve rutubetli...

Cezaevi Muhafz Bl'nn komutan Nafiz'in barts, zin


dann koridorlarnda nlyordu. Komutan, rencilerini piknie davet eden retmen edasyla, baryordu:

"Hadi bakahm! Vakit geldi! Birer birer kn hcreleriniz


den..."

lm mahkmlar, hcre kaplarnda beliriyor, ar admlar


la yar karanlk koridorda kmeleniyordu. lerinde alayanlar
vard. Birbirine sarlarak, "hakkn helal et" diye fsldaarak vedalayorlard.

170

Komutann sert buyruu bir kez daha duyuldu. Bu kez emrin


deki askerlere komut veriyordu:
"Mahkmlar birbirine zincirieyin!"

Yan karanlk koridorda zincir sesleri duyuldu. Zincirier nere

den, nasl bulunmusa, halkalan iri ve kaln olanlanndand.


Krtlerin "zincir a oruz" dedikleri, iki ift kzle tarialar sr

lrken, sabandan boyundurua balanan iri, kaln halkah, ar


ve dayanklsndan...

Mahkmlar, bu zincirle, el ve ayak bileklerinden birbirine


balanp kilitlendiler.

Durumalara, "birinci derecede sulu" muamelesiyle en nde

getirilip gtrlen eyh Said, isyandaki konumunu tanmlayan


sylemiyle, bu kez "ne nde, ne de arkada"yd. lme giderken,
kafilenin ortasndayd.

Mahkmlar, cezaevi avlusuna, oradan da baheye kanld1ar...

syann ideologlarndan Fakih Hasan, en ndeydi. Daraac


na nce o gidecekti.

Mahkm kafilesi, meydana alan kap nnde durduruldu.

it klyla evrelerini sarm sngl askerler, teftiten geecek biriiin klk, kyafet ve duruunu son kez gzden geiren subay
edasyla mahkmlan inceleyip, tekrar tekrar saydlar.

Mahkmlar, son saym ve denetim duraklamasndan yararia

narak, vedalamak zere bir kez daha birbirine kantlar. Elleri


arkadan zincirli olduu iin kucaklaamyorlard. Gs gse

gelip, boyunlarn birbirine dolamaya abalyor, alyor, birbn


iin dua ediyorlard.

Kanireli (Kariova) Kamil ve Baba Bey kardeler, karlkl

bylenmi gibi kprtsz, ylece birbirierine bakyor, alyorlar


d.
Hanili Mustafa Bey ve gencecik olu Mahmut gogus gouse

......

..,..

gelmi, biri yzn tekinin boynuna gmm ylece duruyor,


hkrarak alyorlard.

171

Mustafa Bey, hzn arks gibi bir mrlt tutturdu. Bu bir ila

hiydi. teki mahkmlar, isyan gibi annda ona katldlar. Mey


dan ilahi ve "Allahu ekber!" sesleriyle doldu. Sekinler tribnnde, ayn anda bir rahatszlk, el kol hareket leri grld. Askerler telala kouturdular. Mahkmlar dipik, sngyle tehdit edip "susun!" diye bardlar. Ama, isyan etmi, itaat dinlemez olmulard. Sesleri daha yk selip grleti. Mahkmlar emre itaat etmiyorlard. eyh Said de arkadalarna katlm, baklarn ge evirmi ilahi sylyor, sonunu, "Allahu ekber!" diye tamamlyordu. Hanili Salih Bey, heyecanlanm, heyecandan kendinden ge

mi gibiydi. lahiden kopan, ilahileri bastran, heyecandan atallam sesi duyuldu. Arkadalarna sesleniyordu:

"Bugn, erkeklerin yiitlik gndr" diye baryordu. "l


me nasd gittiimizi dostlarmza ve dmanlarmza gsterelim!"
Sonra ekliyordu:

"Mert olun! Size yarar biimde dik durun. Tutun gzyalannz!"

Muhafz bl komutan, akn kalmt. Mahkmlan sus turmak iin "susun lan, yryn!" diye baryordu.

Trk resmi tarihine kaynaklk eden Behet Cemal'in yazd na gre, Dakap meydannda sra sra dizilen 47 "sepi" (daraa c), seyre arlanlarn iyi grmesi iin aydnlatlmt. Sekinlerin tribn, daraalarnn hemen karsnda, yak-

nndayd. dam mahkmlar, sralarn beklemek zere tribnn


nnde durakladlar. Bu srada, Krte aksanl bir ses duyuldu: "Said Efendi nerede?" eyh, sesin sahibini tanmt. Mahkeme yelerinden Revan duzlu Krt Ali Saib'di bu. eyh Said: "Buradaym Saib Bey" diye karlk verdi. Sonra, "idamlar ayininin evrensel tarihinde" eine nadir rast-

172

lanan bir diyalog balad, aslanla, asanlar arasnda. Tarih, asan-

laryla sylese sylese aslmaya giden bir baka rnei kaydedi


yor muydu?

eyh Said, sanki hayadarn iple boulduu lm alannda de

il de, sohbet divanndayd. Laf dokunduran asanlarna filozofa


cevaplar yetitiriyordu.

Ali Saib, ona seslenirken, yznde her anlama ekilebilecek


bir glmseme vard.

O, eyh'in hcresine "dostane ziyaret" yapanlann banda ge liyordu. Genelde Krte yapdan hcre sohbetlerinde, dini konu
lar, dnya ahvali ve Krderin hali dahil her ey konuuluyor, tar

tlyordu. Ali Saib, bu arada "iyik yapan bir dost" olarak,


doruyu sylemesi, kaide ile kurallara uymas halinde ar ceza

almayacan, ksa bir srgn hayatndan sonra serbest brakla can sylyor, "gelecek baharda Hns'taki evinizde biriikte ku
zu eti yiyeceiz" diyordu.

eyh kahri bk glle ona eref szn hatrlatyordu:


Ali Saib Bey, hani ya, doruyu sylersem kurtaracaktnz?

Ne yapalm Said Efendi, seninle Hns'ta kuzu yiyemedik. Doruyu syledim, Saib Bey. Ama siz cezam hafifletmedi
niz.

eyh Efendi, bundan hafif ceza m olur?


eyh gld: Bundan arn siz syleyin...

Ali Saib suskun kalmt. eyh, ekledi:

Seni severim. Ama seninle maher gn mahkeme olacaz.


Ali Saib fkeyle baryordu:

Bu kadar Trk kannn dklmesine, ocaklann snmesine


sebep oldun. Cezan ekeceksin!

Ali Saib, yakalad avla oynayan kedi misali, kurbanyla oy

namann zevkini karyordu. Ama kurban darbelerin aknda


kalmyor, karlk veriyordu.
Seninle, maher gn mahkeme olacaz!..

Mrsel Paa ve milletvekilleriyle yan yana oturan mahkeme


bakan Ltfi Mfit zde de diyaloga katlyordu:

173

Beni mi ok seversin, Saib'i mi?

eyh, kimseye zel dmanl bulunmadn syleyince, Di yarbakr Valisi Mithat Bey de sze karyor ve baryordu:
Maher gn, adil yarglarmzla deil, ldrdn ma

sum insanlarla mahkeme olacaksn! eyh, maher gn zulm yapan gten hesap sorulaca an
lamna da gelen u cevab veriyordu:

Boynuzsuz keinin ahm, boynuzludan alrlar...

eyh'in cevabna sinirlenen Mrsel Paa da tartmaya katl mt. Paa, gereksiz ve haksz yere bir isyan balatldn bar yordu. nk Krtler dahil, memlekette herkesin zgr olduu
nu, devletin kimseye mdahalede bulunmadn, Krtlerin bun dan byle daha zgrce yaayacan sylyordu.

eyh, generali dudaklarnda alayl bir glmsemeyle dinledik


ten sonra yle diyordu: Gelecek gecelerin, geen gnlerden fark yok... Mazhar Mfit Kansu, bu arada cebinden bir defter karyor,
eyh'e uzatyordu:

eyh Efendi, sen ayrca airsin. Rica etsem benim iin bir
eyler yazar msn?

Hay, hay! eyh deftere unlar yazd:


"Bu dnyadaki hayatmn sonu geldi. u basit aa dallarna as manza perva etmem. Kurban edildiimden dolay pimanlk duy

muyorum. Muhakkak ki yolum, Allah, din ve halkmn yoludur."

*
* *

Bir yandan da "idamlarn icras" sryordu. Elleri arkadan bal mahkmlara birer beyaz gmlek geiriliyor, boyunlarna mahkeme kararnn zeti aslyor, sonra tek tek daraacna gt
rlyordu.

Mahkmlar aslmadan nce, "son istekleri"nin sorulmas ih mal edilmiyor, ama istekler yerine de getirilmiyordu. Hanili Mustafa Bey, "son arzusu" sorulduunda, "nce beni asn. Olumu ipte grmeyeyim" diyordu.

174

Fakat, istei kabul grmyor, nce, olu Mahmud aslyordu.


Mustafa Bey, olunun daraacna yryn, boynuna sicimin ge

iriliini, taburenin ekilmesini seyrediyor, son haykrn dinledik


ten sonra, ipin ucunda sallanmasn gryordu. Sonra, yarah yre
iyle sehpaya yryordu.

Sra, isyann liderindeydi.

Ona, idam gmlei giydirdiler.

"Ferman" denilen mahkeme kararnn zetini astlar boynuna.

eyh'in yz kprtsz, aldrszd. Yalnz dudaklan, belli bellirsiz kprdyordu. eyh dualar okuyordu.

dama yrrken, sendeledii grlmedi. Diri ve evik adm-

laria sehpann nne gitti. Kimsenin yardmna izin vermeden


sandalyeye kn.

Boynuna ilmik geirilirken, tren iin hazrianan "erefi!) tri

bnne bakri. Sonra, son szlerini bard ve son kez glmsedi.


Glmsemesinde ac vard.

Deiik kaynaklann aktardna ve torunlanndan Kasm F

rat'n "Dava" dergisinin Haziran-Temmuz 1990 tarihli saysnda


yazdna gre, yle dedi:

"Dnyadaki hayatmn sonuna geldim. Ulusum iin kendimi


kurban ettiimden dolay pimanlk duymuyorum. Yeter ki to
runlarmz, dman nnde bizi mahcup etmesinler."

Baka sylemek istedikleri var myd, bilinmez. Uyar zerine


cellat, ayann altndaki sandalyeyi ekiyor ve eyh'in ince, uzun
bedeni, gecenin iinde dnmeye balyordu.

Behet Cemal'in yazdna gre, eyh aslrken, asker-sivil er


kn arasnda oturan bir kadn "kahrol!" diye bard. Seyre a-

nlan baz davediler de eyh'in aya altndaki tabure ekilir


ken, cokuya kaplp alklamaya balad.

Tarih, idam sahnelerini seyredenlerin hznn kaydediyordu.


Egemenler arasnda oturanlarn alka durup, sevin gsterisine

katlmas Engizisyondan sonra seyrek rastlanan olaylardand.

175

Asanlarla aslanlarn bir arada olduu alann hemen yaknn


da hzn de yaanyordu. Barikatlarn gerisinde, karanlklar iin deki kentten, surlarn burlarnda ilahi sesleri geliyor, bunlara kadnlarn "zlgt" karyordu. Askerler, sabahn seherine akan sesleri susturup sulular ya kalamak zere drt bir yana seirtiyordu.

29 Haziran 1925 sabah, hava durgun, gkyz lekesiz ma viydi. Gnein yedi rengi ltlarla ayrarak erguvan rengi da

larn ardndan u veriyor, k huzmeleri daraacndaki 47 l


bedenin yzne dyordu. Diyarbakr hznl bir geceden, afan ipiltili aydnlna kyordu. Diyarbakrllar, ounluuyla uykusuzdu. Kimi yas tut

mu, kimi zikre dua ederek sabah karlam, ufuk henz aar
madan Dakap surlarna akmaya balamlard. Surlann burlar, alayan, Allah'a yakaran, dua eden insan sal

km olmutu. Arada bir "Allahu ekber" sesleri nameleiyor, bil


lur billur sabahn alacasna karyordu. Askerler ses dalgasn duy duka tehditkr sesle "barmayn, sessiz durun!" diye banyor-

lard. nsanlar korkuyu yenmi, tehditleri duymuyor, vecd iinde


ve donmu kalm gzlerle bakyor, alyor, atlar, ilahiler mrl

danyor, salavat getiriyor, kimileri cezbeye kaplm dvnyordu.


Gn douyor, gne mzrak boyu ykseliyor, sonsuz aydnlk

balyordu.

Diyarbakrllar

hl,

surlarn

tepesinde,

burlarn

glgesinde, dehet iinde sicimlerin ucunda, yan yana belli belir

siz sallanan 47 l cana bakyorlard.

damlar, korku kolonlar arasnda yaplmt. Gidenlerin ar


dndan alamak, surlarda "su" "yazk" demek yasaklanm. Buna ramen

ileniyor, insanlar alyor, sularna onlar iin

dua etmeyi de ekliyorlard.

176

Gzler, daraacndaki eyh Said'i aryordu. Uykusuzluktan

mdr bilinmez, gzleri kzarm, yz arplm, az eilmi gibi


bakan gen bk Diyarbakri, "eyh Said hangisi?" diye soran mu

hatabna sinirieniyor, "grmyor musun, o uzun boylu olan. u yz, teki aslanlara dnk, ba onlara bakyor gibi duran...

Baksana, sabah yeli nnde ak sakal titriyor, gnete yz pariyor," diyordu.

eyh'in ince uzun bedeni, ipin ucunda belli belirsiz sallanyor du. Ba yana kaym, yatmt. Gzleri, uykudaymasna kapa
lyd.

Diyarbakr sabahnda bahar yeli knal, apak sakaln titreti


yordu.

Aslarak ldrlm 47 isyanc, "ibreti alem iin" gn ortas

na kadar asl kald, daraacnda. pten indirilen cenazeler, ya


knlarna verilmedi.

Daraalannn kurulduu alanda, toplu mezar kazdlar. 47

aslm oraya koyup stlerine toprak rttler. "Burada insanlar yatyor" dedirten bir ta, iaret konmasna da izin vermediler.
1970'lerde Diyarbakri genlerin ou. eyh ve arkadalar
nn orada yattn bilmiyoriard. 1980'lerde ise "toplu mezar

alan" yeniden kefedilerek, "gizli bk ziyaretgh" haline gelecek


ti

1970'lerde toplu mezariann bir yan "Yeniehir Sinemas",

teki yan Astsubay Ordueviydi. Sonra karsna Subay Orduevi'ni ina ettiler.

1980'lerde halk, "toplu mezarlan" kendiliinden kefetti.


"Gizli ziyaretgh" haline geldi alan.

BABALAR, OULLAR VE TORUNLAR

eyh Said'in idamndan 78 yl sonra, 2003 ylnda, bir tek en k


k olu Ahmet hayattayd. Ahmet, babas idam edildiinde ocuk
tu.

177

Srgnlerde, itilip kaklan, aalanp horlanan bir ortamda byd. Babasna kar duyulan kin ve fkenin ykn ekti. Dnne izin verildikten sonra yurduna, bugn artk Hns'n
bir mahallesi haline gelen Kolhisar kyndeki baba evine dnd. Ezilmiliin arl altnda siyasetten, dnya olaylarndan

uzak, kendi halinde bir hayat kurdu. Yalnz ona deil, eyh'in ailesinden herkese aclar ektirildi. Oysa, su ve cezann bireysellii, evrensel hukukun gereiydi. Baka bir anlatmla, evrensel hukuk, birinin iledii su ya da kaba hatten tr, yaknlarnn cezalandnlamayacan ngryordu. Fakat, hukukun fazla nemsenmedii, emirlerin bazen yasa

yerine getii toplumlarda, bu kural pek geerli olmuyordu. Kin ateleri her yana sratlyor, sulanan siyasetilerin yaknlar da
yangnlar arasnda kalyordu. eyh Said'in idamndan sonra, bu anlayla ailesinin stne yrdler. Darmadan edildi, aile. Ailenin erkekleri dalara,

olanan bulabilenler kap komu lkelere sndlar.

Ailenin kadn ve ocuklar, adeta

"ayak altnda"

kalmt.

Korku her yan sarp kol gezdii iin kardein, z kardeine yar dm eli uzatamad gnlerdi. Herkes, ayr ayr kendi bann a
resine bakyor, ayakta kalma, yaama sava veriyor, birinci de

recede "hedef" halindeki aile yeleri ve onlara yakn olan kiiler


den uzak duruyordu.

Bu nedenle Krtler, ancak gizli gizli aile bireylerine yardm ede


biliyordu. eyh Said ailesinin "aslacak" gzyle baklan erkekleri, Suri

ye, Iran ve Irak Krtleri arasna kartlar.


eyh Said'in byk olu eyh Ali Rza'nn rencilerinden

Melle afii (Ball) "Ali Rza Efendi, zulm, alk ve sknrilan h


znle anlatyordu" diyor.

eyh Ali Rza, yurtdna kaarken, kk kardei eyh Selahaddin'i de yanna almt. Irak Krdistan'nm liderlerinden eyh Mahmud Berzenci onlara yardm elini uzatt. Gen Selahaddin'i Badat'taki askeri okula yazdrd. Selahaddin, Irak'da Harp

Okulunu bitirip, Irak ordusunda subay oldu.

178

Ali Rza 1930'da, ayrlp lkesine dnd. Onu yakalayp tutukladlar. "Kurdistan Partisi"ni kurduu gerekesiyle 12 yl ar hapis cezasna arptrld. 7 yl cezaevinde kaldktan sonra tahli
ye edildi.

1957'de Menderes-Bayar ikilisinin Demokrat Partisi'nden (DP)

ve 1980 sonrasnda sac bir politikac olan Sleyman Demirel'in Doru Yol Partisi'nden (DYP) Erzurum'dan iki kez milletvekili se

ilen, her askeri darbeden sonra yeniden tutuklanan torunlanndan


Abdlmelik Frat, 1996 knda, yeniden tutukland. Bu kez, isyan
c "PKK'ye yardm ve yataklk etmek"le sulanyordu.

Frat cezaevindeyken, 11 Mart 1996 tarihinde "Demokrasi"

gazetesinde yaynlanan "lm-yaam" balkl yazsnda. eyh


Said ailesinin aclarn yle anlatyordu: "Dedem eyx Said Efendi Diyanbekir'de sehpaya kanldmda 60 yandayd. Gzleri nnde tek tek aslan 46 yakn ar

kada, kendisine temaa ettirildikten sonra, uzanlan bir kada yazp imzalayp Cumhuriyet ynetiminin savc ve hakim cellatlanna teslim ettii belgede u santiar yazlmtr:

'Bu deersiz dallarda beni asmanza pervam (korkum) yoktur. Hi phe yok ki, mcadelem Allah, din ve milletim iindir.' .
Sehpann aknda Krte olarak syledii son szleri ise, 'Fan

hayatmn sona erdii u anda, milletim iin kurban edildiim

den dolay pimanlk duymuyorum. Yeter ki, torunlanmz bizi


dmanlarmzn nnde mahcup brakmasnlar' olmutur.

Bu ses lkemizin btn dalarna yansm, yanklanm, kazl m ve hak edilmitir. Torunlarn seni mahcup etmeyeceklerdir. Dedem eyx Bahaeddin Efendi mft, eyx Aliyi Paloyi medre

sesinin yneticisi, ders vereni, Allame bir zat. eyx Said'in aln kar

deinin by. TC silahl kuvvetleri gzetiminde evi muhasara al


tndayken, sabah namazndan sonra Kur'an okurken askerler ta

rafindan vurularak ldrlmtr. ehit olduunda 57 yanday


d. Rahmetlik nenem eyx Ahmedi ani'nin kz Rabia Hanm, srgnlerde 23 yl boyunca dedemin kanl gmlei ve yeleini yas
t altnda kutsal bir emanet olarak saklad.

Srgn yllarnda hastalandmz zaman, imkanszlk ve yoksul


luktan ila bulamazdk. Rahmetlik nenem hemen imdadmza ye

tiirdi. Byk bir vecd iinde dedemin kanl gmleiyle yeleinin

179

bulunduu bohay alp, yanmza gelerek derdi ki, 'Bu, byk ehid dedenizin kanl gmleidir. Allah kadnda onun byk bir mer

tebesi vardr. Onu sayg ile pn, Allah size ifa verecektir.' Ba
mzn ucuna koyar, yanmzda oturarak Kur'an'dan ayetler okur du. Rahmetli annem de Krte kaside ve gazeller mrldanr, baba

s eyx Said'in ruhundan istimdan niyaznda bulunurdu. Mekn nz cennet olsun Rabia Sultan ve annem Aye Hanm. eyx Diyaeddin Efendi, yeeni eyx Ali Rza Efendi'nin komu tasndaki Hasenan ve Zrkan airetlerinin ileri gelen yneticileri ile savaarak iran'a ulanklarnda, Atatrk'n yakn dostu olan
Rza ah tarafindan alaka bir tuzakla, kendi askeri klalarnda

mitralyz atei altnda birok yurtsever kii ile beraber ehit d


mlerdir. eyx Said Efendi'nin drdnc kardeidir. ehit oldu unda 40 yama daha ulamamn. eyx Abdrrahim Efendi (iri bi guli) yllarca Kurdistan da larnda gerilla sava verdi. Tartmasz bir gerilla ustasyd. Ad

halknn arasnda efsaneleerek sayg ile anlrd. Hl lkemin dalarnda kar, boran ve rzgr esince, ismi da doruklarndan ovalara yanklanr. Suriye'ye geti, 1938'de Dersim Krtlerine yaplan katliama kar savamak zere Trkiye'ye dn yapt.
Suriye'de senelerce yannda kalan, besledii ve koruduu, ordu dan ihra edilmi bir Trk subay da gruplarna kanld. Diyarbakr-Bismil havalisine ulatklarnda bu subay, kendilerini ih

bar ederek pusuya dmelerine neden olmutur. Dersim'e ula


madan o ve arkadalar ehadet mertebesine ulamlardr. eyx Said Efendi'nin yedinci kardei olan eyx Abdrrahim Efen di'nin de ya 40'na ulamamt.

eyx Said Efendi'nin amcazadeleri, byk alim Ali Rza (kkefendi) ve kardei eyx erif Efendi, Palu'da Murat rma kena
rnda snglenerek, cesetleri Murat rmana atlmtr. ehadete

eritiklerinde 45-50 ya civarndaydlar. eyx Said Efendi'nin yz civarnda yakn akrabalar; kaynbiraderleri, damadan, yeenleri, teyze ve halazadeleri, ldrlmler ve ehit olmulardr. Maksadm mazlumlarn hepsini bu yazda dercetmek deildir. Belki zulmn ku bak bir panoramasn gen kuaklara hanrlatmak ve izmektir. Babam eyx ebabettin Efendi'nin 18 yandan itibaren btn

8o

hayad srgn ve skntlar iinde geti. Annesi, iki kz kardei, yedi ocuu (drd kz, erkek) ve memleketten beraber ge

tirdii iki yetim Mehmetler ile, ceman on drt nfuslu bir aile. Dier be amcazadeleri ile beraber 55 nfusa ulaan byk bir aile topluluu. Trakya'daki srgn yllarmz, uzun ve meakkatii geti. Babam, onuruna ok dkn, az konuan, snrabn iine atan bir seciyeye sahip bir insand. 13 seneye .yakn ikinci
srgn hayat, onu epeyce yormutu. 1947 senesinde vcudunu kaplayan banlar, onu bitap drmt. 1947 senesinin Hazi

ran aynda memlekete dnnde ancak iki ay yaayabildikten


sonra fani hayata veda ettiinde 46 yandayd.

TC bir yasa kard. Bundan byk herkes 'soyunun ad' ile

anlacakt. Herkes hard hani kendine 'soyad' aryordu. Bazlan ailesiyle, soyu sopuyla ilgisi olmayan adlar seip alyordu. eyh Selahaddin babasnn adn almak istedi: 'Saidolu' olsun istedi soyunun ad. Fakat buna izin vermediler. Ailenin soyad
Frat oldu."

eyh Said'ten sonra ailenin erikin erkeklerine eriemediler


ama, kadnlan, ocuklan topluca srgn ettiler. eyh Melik Frat, eyh Said'in hem yeeni, hem de torunuy

du. Babas, eyh'in kardei Sebahaddin'in olu eyh Bahaddin'di.


Annesi ise eyh'in kzyd.

Melik Frat daha sonra, eyh'in byk olu Ali Rza Efen
di'nin kzyla evlendi.

Srgnde byyen Melik Frat, bir gazetede yaynlanan sy

leide "aile boyu cezalandrma" konusunda yle diyordu:


"kiye aynp srgne gnderdikleri ailede erkek yoktu. Ka

dnlar, ocuklard. Kadmlanmzdan hibiri, o gne kadar kendi


evresinin dna kmamt. Gurbet nedir bilmiyordu. Trkle
re yabancydlar, Trke bilmiyorlard. En nemlisi, hayan sr

drmenin kaplarndan habersizdiler. alma, alveri bilmi yorlard. Aile kadnlarnn yanndaki en byk erkek, eyh Kutbeddin'di. O da henz 14 yandayd."

eyh Said'in ailesi dalp parampara olmutu. Ailenin mal var

l, zenginlii de yok olmu, varlkl insanlar sefalete dmlerdi. Trakya'da srgn ise ayr bir acyd. Bir yanda devletin jan darmas, te yanda dman gzyle bakan, her firsatta aala
yan, horlayan yerlilerle gmenlerin rk kskac...

Ailenin bireyleri rk nefret ve dmanca tutum yznden,


bazen kendi paralaryla alveri edemiyor, ihtiyalarm karlayamyorlard.

1928 ylnda, srgnler iin de af kt. Ailenin dnebilen bi reyleri, Hns'n Kolhisar kynde yeniden bir araya geldiler.
Ama ailenin birliktelii uzun srmedi.

Halkn da yardmyla daha yeni yeni toparlanmaya balayan


aile, 1935 ylnda, bir kere daha srgn cezasna arptrld.

ikinci srgnde, Abdlmelik Frat henz iki yan doldurma


mt. Srgn yeri, Trakya'da Vize ilesiydi. eyh A. Melik F rat'n deyimiyle, "buras, ak hava hapishanesi "ydi. Melik Frat, Vize'de jandarmann gzetiminde byd. Melik Frat 6 Mart 1994 tarihinde Hrriyet gazetesinde ya
ynlanan bir syleide, yle diyordu:
"ocukluk yllarmdan bilincimin aknda yer etmi bir olay
var: 10 yandaym. Istranca Ormanlar iinde jandarma nezare

ti altnda bir kyde kalyoruz. Stmaya yakalandm. Vcudumda yaralar ald. Vize ilesi bize aa yukar saat mesafede. Ora ya gitmemiz jandarmann iznine bal. Babam beni, tek varl mz olan merkebimize bindirdi. O yaya yryor, kolumdan tutu
yordu. nk merkebin stnde duramyordum. Be kilometre

gittikten sonra jandarma yolumuzu kesti. Babama hakaret etti ler. Ben o zaman dedim ki; keke keydim de, babam bu haka
retlere maruz kalmasayd."

Daha sonra, bir kez daha af ilan edildi. Srgnler yurtlarna

dndler. Krtler, bir kez daha eyh'in ailesini yalnz brakmad.


Herkes, gc ve olanaklar orannda yardma kotu. Kimi koyun, kei, sr, kimi para vererek katkda bulundu.

182

Bu arada, ikinci Dnya Sava olmu, bitmi, dnya yeniden


yaplanmaya balamt. TC de, "demokrasi var" desinler terti

binden "diktatrikten ok partili sisteme" gemi ve CHP'nin


yannda Demokrat Parti (DP) kurulmutu.

Melik Frat, 1957 ylnda DP'den milletvekili aday olduu zaman, henz 23 yandayd. Mahkeme karan ile yan byte

rek listeye girdi. Krtler, seilmesi iin seferber oldular. Melik F


rat, parlamentonun en gen yesi oldu.

1960 darbesinden sonra tutukland. Uzun sre cezaevinde

kald. Ailenin erkekleri yeniden srgne gnderildi. Melik Bey, daha sonra 1971 ve 1980 tarihlerinde tekrarlanan ak askeri darbelerden sonra yeniden tutukland. 1990'larda da ce
zaevinde yatt.

Krt tarihinde, isyanlara nderlik edenlerden kimilerinin to

runlan, daha sonra sistemle btnletiler, ideoloji ve siyasetin n cleri oldular. 19. yzylda Krt isyanlanna nderlik yapan Botan

Miri Bedirhan'n torunlar arasndan paalar, valiler kt. Torun

larndan Vasf nar, Atatrk dneminde Milli Eitim Bakanyd.


Ayn aileden tarihi Cemal Kutay, Trk milliyetiliine ynel
di. 1960'dan sonra Trk milliyetiliinin lideriiini stlenen

emekli albay Alpaslan Trke'in en yakn fikirda, dostlarndan


biri oldu.

1950'de iktidara gelen ve 1960 darbesine kadar i banda ka

lan DP'nin nl Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu da Bedir


han'n torunlarndand.

Zorlu, 1960'da Babakan Menderes ve Maliye Bakan Hasan


Polatkan'la biriikte idam edildi.

Yine 19. yzylda Krt isyanlarna nclk eden Baban aile sinden yazar Cihat Baban, Kemalizme bahlyla tannyordu.
1980'deki askeri darbeden sonra, bu nitelikleri nedeniyle gene
raller tarafindan Kltr Bakanlna getirildi.

eyh Said'in baz yakn akrabalar ve torunlan da sistemle b


tnleip uygulanan politikalarn yrtcleri oldular.

183

Ali Rza Septiolu, eyh Said'in amcas eyh Hasan'n torunuy


du. Sleyman Demirel, Adalet Partisi ve onun devam, 1980 son

rasnn Doru Yol Partisi'nin deimez Elaz milletvekiliydi, Sep


tiolu...

Ayn dnemde. eyh Said'in torunlarndan Mehmet Fuat F


rat "dinci" Milli Selamet, onun kapatlmasndan sonra srasyla

Refah ve Fazilet partilerinde milletvekiliydi. Bu partide zaman


zaman iktidar ve baskc politikalarn yrtcs oldu. Fuat F rat da destek verdi.

Fuat Frat, 1975 ydnda, rklar ve dincileriyle btn Trk sann birletii "Milyeti Cephe Hkmeti"ne destek verdi. Frat'n yer ald parti, daha sonra, Trk milliyetiliinin lideri
Trke'in MHP'siyle seim ibirlii yaparak parlamentoya tan

masna da olanak salad.


eyh Said'in teki torunlarndan Melik Frat, yllardan sonra,

199rde Sleyman Demirel'in DYP'sinden, Erzurum'dan yeniden milletvekili seildi. Demirel, ayn yl CHP ile yapn koalisyonla Babakan oldu.
Bu dnemde binlerce Krt ky yakld. Milyonlarca Krt mltecileti.

Melik Frat, daha sonra "Atatrk'e suikast" dzenledikleri gerekesiyle idam edilen siyasetilerin itibarlarnn iadesine ili
kin bir nergeye imza atnca, partisiyle ilikileri zedelendi. Parti

den ihra edilmek istenirken, istifa edip ayrld. eyh Said'in kardei eyh Tahir'in kzyla evli olan Diyarbakr

l Avukat Tahsin Ekinci, Trkiye i Partisi (TP) Diyarbakr l


Bakanln yapri. TP, 1960'larda Krt sorununu inkr etmeyen
tek siyasal partiydi.

eyh'in teki kardei Abdrrahim'in olu Fevzi Bilgin, yine

kardei Mehdi'nin olu Muhyettin Aygren de TP'liydi. eyh'in


kardei Abdrrahim'in olu Zlkf Bilgin, 1950-60 arasnda,

DP'den ve kopanlarn kurduu Hrriyet Partisi'nden, Diyarbakr


Belediye Bakanl yapt.

eyh Said'in bir kz, Bingl'n Solhan ilesine bah Melekan kynden. eyh Abdullah ile evliydi. eyh Abdullah, Binba Ka-

184

sm'la el birlii yaparak kaymbabasnn yakalanmasn salam,

sonra eyh'le birlikte aslmt. Abdullah'n ocuklar ve torunlan, daha sonra Krt sorununu hararetle inkr eden sac partile
rin baars iin alacaklard.

eyh Abdullah'n torunlarndan Mahmut Snmez, bu dorul

tudaki partilerin stesinden milletvekili olacakt. Partisinin ikti


dar dneminde, saysz semeni, ky yakmalar yznden g-

menleecek, buna ramen kamuoyunda "hayr" sesi duyulmaya


cakt.

185

Drdnc

Blm

"SLAHAT

PLANI"

YA DA TEDP LE TENKL
eyh Said, Diyarbakr'dan ayrldktan sonra, isyancdar igal

ettikleri ehir ve kasabalardan ekilmi, silahlar susmutu. syana


katlanlar, kylerine dnmlerdi.

Ankara, yalnz isyanc liderlerin peinde olduunu. eyh Said


ile arkadalan teslim olduklar takdirde, kimseye dokunulmaya
can, isyana katlmam halkm ise asla zarar grmeyeceini

aklyordu.

Resmi aklamalara gre, masum halkn hayat, devletin g vencesi altndayd. Herhangi bir endieye gerek yoktu. "eyh Sa
id ve avanesi Trk adaletine teslim" olduktan sonra bar, kar

delik ortam kurulacak, devlet imar ve kalknma iin olanakla


rn seferber edecekti.

Ankara'nn sylemi, korku sislerini datm, iyimser hava halk arasnda gzle grlr bir rahatlk yaratmt. Fakat, eyh Said'in "yarglanmaya" baland gn olan 26
Mays 1925 tarihinde, yaynlanan bir hkmet bildirisiyle, "te

dip ve tenkif'in ayak sesleri duyulmaya, korku gnlerinin haber

cisi iareder grlmeye balyordu. Btn Krt kesimleri akn


lk iinde kalyor, iyimserlik iklimi, bir anda altst oluyordu.

iileri Bakanl tarafndan stiklal Mahkemeleri Savchkla-

nyla nc Ordu Komutanl ve Erzurum, Mardin, Dersim,


Gen, Ergani, Van, Beyazt, Siverek, Malatya, Diyarbakr, Mu,

Bitlis, Elaz, Siirt illeri Skynetim Komutanlklarna gnderilen


bir emirnamede, isyana katlmam, hatta kar km Krtlerle,

isyanclar ayn kefeye konuyordu. Emirnamede, "ayaklanmayla szl ya da eylemli olarak ilgilenmi, fakat ilgi ve izini gizlemi olan herkesin elinde ve evindeki silahlarla, yaralayc aletlerin

86

toplarilmas, kaaklardan sa yakalanabilenler ile onlara yardm ve yataklk edenlerin mahkemeye evkleri" isteniyordu.

"Tedip" (terbiye etme) ve "tenkif'in (yerinde sonuna kadar susturma) ilk ayak sesleriydi bu. lk aknlk, ok gemeden ye

rini dehet gnlerinin korkulanna terk edecekti. Uygulanacak


"program"n ad da konmutu: Islahat (iyiletirme).

Ayn programla, "Krderin var olmadna" da karar verili

yordu. "Krt vardr" demek yasaklanyor, arda, pazarda, okul


da Krte konutuu grlenlerin cezalandnlmas isteniyordu. iileri Bakanl 13 Haziran 1925 tarihinde, ayn kurumlara,

26 Mays tarihli genelgesine aklk getiren bir genelge daha gnde riyor, "programn esaslanna" aklk getiriliyor, yle deniliyordu:
"Douda esasl slahata azmetmi olan hkmetin ilk hedefi, halk zerindeki silahlarn toplanmasdr. Bu i, baz neden ve d-

ncelerie yava yaplsa dahi, kesinlikle savsaklanamaz. Baz bl


gelerde bunun iin byk kuvvetlere lzum gsterilmekte ise de, hkmet, bu ii mudaka byk kuvvetlerle halledilecek sorun ha
line getirmeyi uygun bulmamaktadr. Bundan nce, 26 Mays

1925'te yaynlanan bildiride hakim olan ruh ve ama, Dou'daki


son durumdan faydalanarak, yaknda gereklemesi esas olan
ama iin imdiden hazrikl bulunmaktan ibarettir."

Emirname ak ve netti. Krt sorunu, bir daha u vermeyecek

biimde iddet yoluyla "halledilecek" (slah), baka bir deyile


"zme balanacak"ri.

Genelge devam ediyordu:

"Ayaklanma srasnda, hkmete eidi ekiUerde ballk ve


sadakat gsterenlerie, yurtdnda aleyhte etki yaratacak kiilerin
kukulandnlmamas, her blgede takibi gereken kiilerin yava

yava ve devamh olarak yakalanmalar ve silahlann toplanmas

suretiyle kararlannlm olan slahata imdiden elverili^bir orta mn hazrlanmas iin aba harcanmas gerekmektedir."

Drt bir yana dalm askeri birlikler, genelgeden hemen


sonra, zaman geirmeden harekete gemilerdi.

187

Kyler baslyor, silahlar toplanyor, direndii gerekesiyle

baz kyler atee veriliyor, yakalanan kyller toplanp gtrl


yordu.

O gnleri, ocuk gz ve bilinciyle yaam bir Karakoanl, 60 yl sonra yle anlatyordu:


"Ama, Krderi sindirmekti. Birlik ve beraberlik halinde hare ket ettikleri takdirde Krtlerin neler yapabileceklerini, dnya

alem Birinci Dnya Sava srasnda grd. Gneyde ngiliz ve


Franszlar, kuzeyde Ruslarla Grcleri nlerine katp perian et tiler. Antep ve Urfa destanlarn yazanlar Krtlerdi. ahin Bey, Karaylan Krt't. eyh Said'in Bat Cephesi Komutan eyh e rif, bizim Karakocan tarafndan, milis komutanyd. Babam da onun emrinde arpt Ruslarla. Erzincan' Ruslarn elinden alan Dersimlilerdi. Osmanl, savaa giremeden yenilmi, teslim ol mutu; ama Krder teslim olmadlar, birleip igalcilerle savat lar. Silahlar da yoktu. Ta ve sopalarla yrdler. Bu gc gs teren Krder, potansiyel tehlikeydi. Tehlikenin bertaraf edilmesi

iin hazrhklar yaplrken. eyh Said'in stne yryp, halk


tedbirsiz ayaa kaldrdlar. eyh Said yakalandktan sonra da ge
nel temizlie giritiler."

Hkmetin "Islahat program". Babakan smet nn'nn mecliste yapt konumann paralelinde yryordu. smet Paa,
olaylarn bir daha tekrarlanmamas iin gereken kkl tedbirlerin
alnacan sylemiti.

1925 Hazirannda balayan silah toplama seferleri, zulm sa


yordu. Kyler sarlyor, insanlar meydanda toplanyor, "ya si lah ya da cannz" dayatmas ortaya konuyordu. Silah olmayan

lar dayak, hakaret ve ikenceden geiriliyor, kimileri kurtulmak


iin silah satn alp teslim ediyor, kimileri elinde avcunda ne var

sa rvet olarak verip, ailesini, cann kurtarmaya alyordu. Baz yerlerde, "slahat" denilen silah toplama ile "tenkil" pla
n bir arada yrtlyor, her yatan ve cinsiyetten insan, kurban zincirinin halkalar haline geliyordu.

88

"Tenkil ve tedip" plannda, ocuk, ihtiyar, sakat, cinsiyet ay

rm yoktu. Glkrl Kr Mho "ayrmszla" rnekti. Bir


kyls, ona ilikin "slahat" yksn anlatri:
"1925'in yaz aylarnda, Palu'nun Glkr kyn basp si lah topladlar. Sonra evleri yamaladlar; yiyeceklere, ieceklere ve hayvanlara el koydular. Kyllerin stnde banda neleri

var, neleri yoksa aldlar. Ky de atee verdiler. Birbirine bala yp etkisiz, tepkisiz hale getirdikleri 44 kiiyi sngden geirdi

ler. Snglenerek kadedilenlerden birinin ad Mho'ydu. htiyar


bir adamd. Gzleri krd."

"Islahat program" yrrie konmadan nce, isyana katl


mayan ya da devlet glerine yardmc olan Krder, kendilerine
dokunulmayacana inanyorlard.

Fakat, uygulamayla biriikte "slahatn" genel ve ayrmsz ol

duu ortaya knca panik balad. O zaman, savunma refleksi, "ka" olarak ortaya kt. Kimi daa kp gizlenmeye alt, ki
mi yerini yurdunu terk etti. mkan olanlar yurtdna kari. Her

kesin olanaklan orannda bann aresine bakt bk korku d


nemiydi.

Daa kanlar, dank ve rgtszdler. , bei bk arada


olanlar sderine gelen gce direnmeye baladlar.

Kr Mho'nun akbedne urama korkusuyla direnenkr "is

yanc", eylemleri "isyan" saylyordu. "syanlan basnrmak" ze


re daha byk gler seferber ediliyordu.

"slahat program", devlet yardmclarnn aelerini kapsyor

du: Binba Kasm muhbk olarak, isyanclan tutuklatan kiiydi.


eyh Said'in ayaklanmasn da, "ben sizdenim" diyerek tuzaa
ekendi. Ayrca, mahkemelerde devlet tanyd.

Buna ramen, Varto'nun Kulan kynde oturan ailesi "slahat"n idderinden kurtulamad. Babas Ahmet Aa, arandn

189

renince, bir kaak gibi yaad. Fakat bir gn kyne dnnce yakaland. Kylleri, akbetini "yerde srkleyerek gtrdler.

Bir daha geri gelmedi. ldn haber verdiler. Fakat nerede,


nasl ldn kimse renemedi," diye anlatyorlard.

Dalarda, yerinde "terbiye" ve "sonuna kadar susturma" olan

"Tedip ile tenkil" harektlar btn hzyla devam ederken, "s


tiklal Mahkemeleri" de yakalanp nlerine getirilenler iin idam cezalan retiyordu. Krtler asndan hayat genel maher, baka bir deyile "ana
baba gn"yd.

Merkezi Diyarbakr, Elaz ve Bitlis olan, drt bir yana ube

leri, kasabalara dalm kollaryla stiklal (zgrlk) Mahkeme


leri eliyle ka kiinin ldrld bilinmiyor. Bilinen, mahkeme
lerin hemen yannda kurulu duran sabit daraalan ve onlann da hi bo kalmadklaryd.

Diyarbakr'daki idam manzaralarnn tanklarndan biri olan Ali Kk, Ermeni asllyd. Ermeni "olaylar" srasnda, ailesi "kelime-i ahadet" getirip
din deitirmi, isimlere takla attrm, bu sayede kurtulmulard.

"Markar", yeni hayatnda "Ali", yasayla herkesin "atas" yeni


den belirlenince soyu da "Kk" adn almt.

Ali Kk, 1950'lerde Diyarbakr'n Dakap semtinde bak kallk yapyordu. evre ky ve ilelerden okumak iin Diyarba kr'a gelmi birok lise rencisi, ondan "veresiye" alveri edi yordu. Mterilerinden biri de, Mulu Aydn Sara'n.
Aydn Sara anlatt:
"Ali Kk'n geni dkkn biz taradan gelmi, bekar yaa yan rencilerin buluma yeriydi. Veresiye alveri yapyorduk. O kimseye borcunu hatrlatmyor, skboaz etmiyordu. Bizler de, ailelerimizden geldike parasn dyorduk. Bazen bize aile sinin dramn, kendi ektiklerini anlatyordu. Bir gn, eyh Said ve sonraki idamlardan sz ald. Tank olduu bir manzaray, gzleri yaararak anlatt.

190

'Dakap'dan Mardin kapya kadar, gzergh boyunca dara

alan kurulmutu', dedi. 'Daraalan sabit, ylece duruyorlar d. Her sabah uyandmzda, sehpalarn kollar arasnda salla nan, yeni aslm insanlar gryorduk. Sabahlar, 10-15 aslm

kii saydmz oluyordu. Bir gn aslmaya gtrlen bir kafile yi grdm. Elleri bal, ayaklar zincirliydi insanlann. Sngl
ler arasnda yryp gidiyorlard. Yoksul grnlydler. Pe
rian...

Belki de nereye gtrldklerinden habersizdiler. Etrafi seyre


de seyrede gidiyorlard. lerinden birinin halini hi unutamyo

rum. st ba yrtk, yamalyd. Eskimesin, ypranmasn diye


mi bilmiyorum; arklarn karm, birbirine balayp omzuna
atmt. Yalnayak gidiyordu daraacna. ar bir ara omzun

dan syrlp dt. Eilip kelepeli elleriyle ald. Yeniden omzu

na atn. Yoluna devam etti. Sonra daraalan blgesinde ash


grdm. anklan yerde, ayaklannn dibinde, birbitine bah
duruyordu.'"

TANIKLAR VE RESM BELGELER

smet Paa (nn) hkmetinin "slahat program" korku se


li olmu, "tedip ve tenkil" eklinde yaylyordu.

Tedip ve Tenkil Arapa deyimlerdi. Trk Dil Kurumu tarafin


dan yaynlanan szlkte tedip, "terbiye etme" diye tanmlanyor
du. "Tenkif'in karl ise yleydi:

"Kamuya (halka) zararl kii ya da topluluu, bakalanna

korku ve ibret verecek biimde cezalandrma, ortadan kaldr


ma..."

1925 ylnn Haziran aynda balatlan, daha sonra zincirle


me, ikinci Dnya Sava'na dek srdrlen "slahat" srecinde,

ka kiinin katledildii, ne kadar insann yerinden yurdundan ko


parlp srgne gnderildii bilinmiyor.

Krtlerin btn yurdu batan baa sava alam, kan ve ate

iindeydi. Sulu, susuz ayrm da yaplmyordu. Bk kyden tek


bir kii bile isyana sempatiyle bakm ya da silahl olarak katl
msa, btn ky cezalandrlyordu.

rneklersek: isyanla ilgisi, ilintisi, hatta haberi olmayan kyler

191

yanyordu. Kylerden toplanan insanlar topluca ldrlyordu. Doa da yangn ve krmdan nasibini alyordu. Ba, bahe ve ekin

tarlalarnn yannda, ormanlar da atee veriliyordu. "Islahat prog


ram" dehetin ad olmutu.

Daha nceki blmlerde de ad geen tanklardan Melle Se

lim, sonralar, Trkletirme programyla ad "lekli" yaplan


Varto'nun Diyadin kyndendi. Diyadin isyanc deildi. Ama,
"Islahat" darbelerini ondan da esirgemedi.

Melle Selim'in anlattna gre, 1925 yaznda, ky basld.

Diyadinliler kyn ortasnda toplandlar. nce paralar, kadnla


rn yzkleri, bilezikleri alnd. Sonra ky atee verildi. Kyller arasndan, biri kadn, 32 kiiyi seriler. El ve kollarn urganlarla balayp, giderken yanlarnda gtrdler. Melle Selim anlatyor:
"Ayn mfreze Diyadin'den sonra Randalin (Buzlugze) kyne geti. Randalin de isyana kadlmamt. Ky atee verdikten sonra, oradan da 'esir' kafilesine 8 kii katyorlar. Askeri karargh, Karl ova'nn Selekan kyndeydi. Yakaladklar insanlar oraya gtr

yor ve askeri kararghn arkasndaki derede kuruna diziyorlar.


Ayn gn, bir baka mfreze kolu, Varto ile merkeziyle Karamee kynde 21 kiiyi kuruna diziyor."

Adnn aklanmasn istemeyen Bingll bir ihtiyar anlatyor


du:
"Genc'in Valer ve emsan kyleri, 1925 yaznda, ayn gn ba-

sdd. nce ykte hafif, pahada ar ne varsa alnd. Sonra 22 ki


i bir ahra dolduruldu. Ahrn kapsna kuru ot ylp, kibrit a kld. Ayn mfreze, o gn, Murtezan, Mstan, Botan ve Tavus kylerini yakp ykt. Ele geen tutsaklar sngden geirdi."

nsanlarn diri diri yaklmas, daha sonra edebiyata da konu ol du. Remzi nan, "ey" adndaki hikyesinde, Diyarbakrl bir gen
kzn trajedisini anlatyor: Gen kz, atee verilen samanlktan frla yp darya kyor. Fakat askerlerle yz yze gelince, gerisin geri
alevlerin iine dnyor.

192

Krm, basnda "atmada silahlaryla birlikte l olarak ele geirilen ekya" olarak geiyordu.

* * *

Albay Reat Hall'nn imzasn tayan ve Genelkurmay Bakanl'nca yaynlanan Trkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar 1924-1925 adndaki kitap, Krt yurdunun genelinde yaananla

rn resmi raporlarla anlatmdr. Genelkurmayn yayn, kitlesel krmlar inkr etmiyor, Krt genelinde yaananlar teyid ediyor,
tanklarn anlatmlar dorulanyordu. Kitapta yle deniliyor:
"... Harektn cereyan ettii bu blgedeki kylerin, asilerin

vatan olduu, ekyann aile ve ocuklarnn buralarda barn dklar ve ky halknn ounun birbirlerine akraba olmas do

laysyla, aile yaknlnn verdii ve bu kuvvetle bu ahalinin de


manen ve maddeten asilere yardmda bulunduklar ve buralarda asilerin birok silah ve cephanesi bulunduu anlalm ve her an ekya ve ahalinin baskn veya pususuna uramak ihtimaline

kar, mfrezeler kylere girerken ok esasl tertibat almak zo


runda kalmlard.

Baz kylerin mfrezeler gelmeden boakld grlm, bu


nun zerine kye muhit olan arazi ksmlarnn da dikkade ara
trlmasna zorunluluk hasl olmu; tarlalar, odun, saman, ot y

nlar, ormandaki inler, maaralar, komlar tamamen aratrla


rak perakende bir surette buralara snan ou erkek, ksmen

de kadn ve ocuklardan ibaret kmeler toplatdrlmd. Yakala


nan bu ahslar arasnda kadnlar tecrit edilerek, silah ile tutu

lan ve ekya ile ilikisi olduu anlalanlar hemen kuruna dizil miti. Bunlardan alnan bilgiye gre ekyalardan bir ksmnn

daha nce buralardan uzaklat, bir ksmnn da kyn erkek


leri ile teye beriye dalm olduklar grld. Bundan sonra'
ahali tarafindan esasen boaltlm olan kyler (Botyan, Mrta-

zan, Zergezor blgesinde miktar 22'ye ykselen ky) ekya ile


tamamen birlikte olduu kesinlikle anlaldktan sonra yakld.

Yanan kylerde birok fiek ve bombalann infilak ettii grl yordu. Kl haline gelen saman ynlar arasnda mukadder ak-

193

betine urayan birok ekya avanesinin cesetleri tehis edildii gibi, takip mfrezeleri buraya yaklad srada, elinden silahn

atarak kendine masum hal ve tavr veren birok kimseler dahi


yakalanarak hemen imha edildiler. Tannm elebalanndan

Hartah Sabri de mfrezeler tarafindan yakalanarak ldrlm, Splk dann taranmas srasnda, mer Faro etesine men sup 49, Emin Miko etesine mensup 6 silahl ve 39 silahsz, Kanavare ormanlarnda yine Emin Miko'ya mensup 4 silahl, 12'si silahsz aki tutularak ldrldler. Asilerin terk ettii hayvan srleri msadere edilerek, bir ksm erlerin et istihkak
na karlk biriiklere verilmi, ou Elaz ve Diyarbakr'a gn
derilerek mlki idareye teslim edilmiti."

Genelkurmay'n kitabn okumaya devam edelim:


"Gney birlikleri, blgesinde yaptklar taramalar srasnda

mehur Saki Bicarl Mustafa'nn avanesinden ormanlklar iinde saklanm 19 kiiye tesadf ederek imha etmiler ve bunlardan aldklan bilgi zerine, Mustafa'nn da Paro blgesindeki kyler
den birinde sakland renilerek, blgedeki pheli yerlere ya plan basknlar sonunda, avanesinden 10 kii ile iki gn nce
Nveydan blgesine firar ettii anlalmtr.

Bu safha harekdnn sonunda Kuzey ve Gney birlikleri tara

fndan otela dann en yksek tepelerine kadar yaplan tara malarla btn meskun yerler aradrlm, asilere yataklk ettik

leri kesinlikk anlalan 60 kadar ky yaklm, 450'ye yakn ki


i ldrlm, bunlara ait olup gneye kamlmak istenen btn
srler ele geirilmitir."

Resmi tarih, kurbanlarn cinsiyeti ve yalar konusunda ayrn t vermiyor, insanlar birer rakamdan ibaret kabul ediyor, say
aklamakla yetiniyordu.

Bu arada, talan ve ganimetlerin bilanosunun tutanaklara


kayd da ihmal edilmiyordu.

194

eyh Said'in idamndan iki yl sonra, 1927'nin yaz aylarnda,


Lice, Hani, Silvan, ve Hazro blgelerinde olanlar, yorumsuz ola

rak yine resmi tarihten okuyalm:


"... Blgenin hemen her ksmnda nfus saym srasnda bir

olay olmam, yalnz Lice'nin kuzeydousundaki Harta kyne gnderilen mfreze, bu kyden atee maruz kalmt. Harektn
ilk safhasnda bu kye ve halka iliilmemi, takndklar masu

miyet kisvesi altnda melanetlerini gizleyecekleri tahmin edilmi


ti.

Mfreze kye yaklarken drt-be el silah adlm, derhal mu

kabeleye mecbur kalan mfreze erleri tarafindan etraftaki hakim srtlar tutulmu ise de; silah sesine yetien kyllerin ellerindeki
silahlarla birlikte ekyaya katlmas ve iki saat iinde saylarnn, 60'a ykselmesi, zayf bir durumda bulunan mfrezenin savun mas ile devam etmi, akama doru Lice'den gnderilen kuvvet

li bir bln yetimesi zerine asiler karanlktan faydalanarak etrafa dalmlard. Bu msademede 1 yzba ile 4 er yaralan
m, ekya 10-12 kii kadar zayiat vermiti. Bu ky ve civar
sonradan tamamyla yakld.

nceleri kendilerini hkmete sadk ve bal gstererek ha yatlarn kurtaran ve medyum olduklar kran borcunu byle nankrce ortaya koymaktan ekinmeyen bu ahalinin yaratdklar bu olay ve evre halknn hemen ounun hkmete ve ordu

ya kar besledikleri kt duygu itibariyle bir ibret dersi tekil


eder.

Hveydan blgesinin aranmas ve taranmasna memur edilen 63. Alay taburlan ise, harekta getikleri blgedeki kylerin

ahalisini kamilen i ve gleri ile megul bulmulard. Hkme


te gerekten bal olduklarndan dolay kendi durumlan ve ge

leceklerinden kuku duymayan ve bunun doal sonucu olarak hibir korku ve etki aknda bulunmayan bu masum halk taba kas, etrafinda cereyan eden olaylara kar tamamen lakayt bir halde tarialarn sryorlar ve kendilerini topraklarna adam
bulunuyorlard.

Tarama harekd btn iddeti ile gneye doru ileriedike, halk ve kyller de yava yava deimeye balam ve teden beri eyh Fahri ve Fevzi etelerinin faaliyet sahalar olan bu bl-

195

ge ahalisi de tamamyla hkmete kar isyankr bir durum aln ve ekyaya silah, cephane, yiyecek verecek kadar cesaret

gstermi ve baz kyler ahalisinin de, biriiklerin yaklatn ha ber alr almaz yiyecekleri tokattan kurtulmak iin hemen kyle
rini terk ile etrafa daldklar grlerek, bu gibi kyler kamilen yaklmtr. Bununla beraber Hveydan blgesine zg riyakr

lk nedeniyle mfrezeler, bir ksm kyllerin birok dolambal


yollardan evirdii bin trl hile ve desiselerle kandrldlar. Harta olaynda olduu gibi burada da ilkin birok kylere masum ve kabahatsiz telakkisi ile eflcat gsterilmiti. Oysa bu kyllerin ou, kye yaklaan mfrezeyi birka kii ile karl yor, kylerinde ekya bulunduu halde, kendilerinin ekyadan birok zulm ve ikence grdklerini ve falan istikamete gittik

lerini anlatyorlar, dier yandan da kye haber gndererek he


men silahlann alp daa kmalarn tembih ediyorlard. Bu su

rede hem mfrezelerin kuvvetinden bilgi alm oluyorlar, hem de mfrezeyi artarak gafil avlamak istiyorlard. Pek ksa s ren bu nazik durum srasnda kyden silahn alp kaabilen, e

kya ile birlikte mfrezeye ate ayor, kyde kalanlar ise kendi

lerini sadk gstermek iin gereken rol oynamakta devam edi


yoriard. Bununla beraber bu blgenin aratnlmas srasnda

birok defalar byle ac imtihanlar karsnda kalm olan mf


rezeler, bu gibi kandrc szlere nem vermeyerek grevlerinin

gerektirdii tedbiri almakta ihmal gstermediler. Bir yandan k y abluka ve kyly soruturma ile megul iken, dier yandan
firar edenleri iddetle takip etmekten geri durmadlar. Temri or manlarnda bu ekilde, daha nce Cbranl Albay Halit Bey'in mfrezelerini kandran ve sonradan firar edenlerden 38 kii ya

kalanarak ldrld. pheli bir durumda yakalanarak mahke

me edilmek zere Lice'ye gnderilen 31 kii de yolda muhafizlarn silahlarn almaya teebbs ettiklerinden hepsi ldrld.
Ve Hveydan blgesindeki btn kyler kamilen yakld.
7. Seyyar Jandarma Alay mfrezeleri tarafindan aratrma ya

plmakta ve rtlmekte bulunan Sarum suyu gneyindeki blge de bkok ky taranarak yaklm ise de, bu olayn gerek ederin
eitim noksan, gerekse subaylann azim ve irade zaafi, tarama si

lindirinin nnden kaarak Sarum suyu geitkrine (Goderni kp-

196

rsne) dayanan 3-5 akiyi yakalamak firsatm kaybettirmitir.

Bu alayn aratrma yapt havalide tutuklanan ahslardan bir


ounun on be gn nce Murat gneyinden inen asi gruplarna mensup olduklar anlaldndan hepsi kuruna dizildiler.

Finto civarnda 40. Svari Alay keif kollan ile Hanili Seyfullah etesi arasnda msademe olmu, gneye kamak isteyen bu erir de bu kk kuvvet karsnda iki ksrak brakarak tekrar
kuzeye dnmeye mecbur kalmd.

Tuzla'da bulunan 62. Alay 1. Tabur mfrezekri tarafindan

bu akinin faaliyet blgesi olan ve bundan nceki tedip saflalannn erevesi dnda kalan Ashabikeyf da ve civarndaki kylerde aradrma yaplm, kylerin ounda, zellikk yol bo

yunca olanlarda ahalinin durumunu pheye drecek birok


emareler grlm, hakim srdan tutan erkr tarafindan bura

larda gneye kar yaplm bir siper ierisinde ve henz yeni adl
m birok bo kovanlar bulunmu, erzak kafilelerine pusu kur

mak, hareket srasnda sk sk tekerrr eden telgraf hadannn ke silmesi gibi ekyaya yardmc bir durumda deil, fiilen ekyalk

ettikleri sabit okn bu kykrde erkeklerin bulunmamas da dik


kat ekmi ve ocuklardan yaplan soruturmada bunlann birka
gn nce topluca gittikleri anlaldndan, hyanet ve ekavetle
rinden phe edilmeyen bu kykr de kamilen yaklmd.

Kylerine gizlice girebilmek iin mfrezelerin hareketini civar

mahallerde saklanarak bekleyen birok ekya dkntleri de, birer birer bulunduklar yerkrden kartlm ve bunlarn silahh olan 1 12'si ldrlmt.

Tedip harektnn son saftasna tahsis edilen Hveydan bl


gesi ile Lice ve Hani gneyi blgekrinin aratrlmasna memur

63. Alay taburlannn taramay mteakip Hani'de toplanmalar


emredilmiti.

Bu taburlar geni bir blgeyi taradktan ve pheli kyleri


yakdktan ve ahslan kamilen imha ettikten sonra, 3 Kasm
1927 akam Hani'ye geldiler.

Takriben bir ay sren tedip (cezalandrma, terbiye etme) ha


rekd sonunda blge ve mfreze komutanlklannn raporianna
gre, muhtelif havalide cereyan eden takip ve taramalar sonun

da yaklan ky miktan, harekdn sonucunda 280'e ykselmi ve

197

bu kylerde veya dalarda, ormanlarda yakalanarak imha edil


mi ekya ile bunlara mensup ahs miktar da 2000'i amt."

"BABAMI

DR

DR

YAKTILAR"

smet Paa'nm deyimiyle, amac "isyann yaratt artlardan


faydalanmak" olan "slahat program" 1925 Hazirannda Van,
Mardin, Siirt, Diyarbakr, Mu, Bingl, Erzurum, Elaz, Hakka ri ve Bitlis blgelerinde ayn anda yrrle konuyordu. Ayrnt lar hari her yerde ayn iddet ve yntemle uygulanyordu.
Yllar boyu sren "slahat"n tanklarndan biri de Feyzullah Ko'tu. 2002 yhnda hl yaayan Feyzullah Ko, "babam diri diri yaktlar" diyor ve devam ediyordu.

Ashnda, Feyzullah Ko'un anlattklar, genelde Krtlerin yur dunda yaananlarn bir bilekesiydi. Genelkurmay kitabnn, bir
somut ayrnts...

Genelde yaananlara bir rnektir. Feyzullah Kou'un tarihe


tankln okuyalm:
"Ben, 1912'de domuum. eyh Said ayaa kalktnda 13 yandaydm.

Biz, Palu'nun Erdrk kyndeniz. Erdrk, byk bir ky d. 100 haneden fazlayd. Sonra daha da byd. Adm Trkeletirip, 'Gkdere' yaptlar. Sonra ile oldu. Ailemiz, kyn ileri gelenlerindendi. Varlkl, byk bir ailey
dik. Anne tarafm da yle.

Babam grm geirmi, din bilgisi derin bir adamd. Okuma


imkanlarnn son derece kstl olduu o devirde babam, Rtiye'de okumutu.

Daylarm, Safran kyndeydi. Kn, kyde kimsenin pek ii, ura olmazd. Herkes evine, kyne kapanyordu. Biz ailecek, k geirmek zere daylarmn ky Safran'a gittik. Babam, an nem, kz kardeim ve ben... Biz Safran'dayken, ayaklanma balad haberi geldi. eyh Sa id byk bir isimdi. Tanmayan, bilmeyen, sayg duymayan

yoktu. Onun liderliindeki harekt, byk bir heyecan yarat


mt.

198

Halk arasnda heyecan, hareketlilik bykt. Kylerden in sanlar geliyor, gidiyor, yrenin nde gelenleri toplandlar yap

yor, konuuluyor, eyh'e katlmak zere atl kafileler geip gidi


yordu. evk ve heyecan bir aradayd...

Babam blgenin ileri gelenlerinden olduu iin, zerinde ok


duruluyordu. Tannm ok kimse yanna geliyor, uzun uzun

konuulup tartlyor ve 'sen de kadl' diye zoriuyoriard. Ba

bam bask altnda, ama tedirgin ve endieli olduu iin kadlmyordu. Kafasna, mantna uymayan durumlar vard. 'Her ey erken, hazriksz balad. Bu iyi olmad' diyordu. Onun iin g

nlden isyana taraftar olmasna ramen, katlmyor, bask ve


zorlamalara direniyordu.

Babam plansz, programsz isyann bu haliyle baarya ulaa

mayacan sylyor, 'Dzensizlikler, eksiklikler, yanllklar


ok' diyor ve zlyordu.

Bir yandan da, o zamanki imkanlarla, harekt takip etmeye a lyor, tela ve heyecandan uyku uyuyamyor, yemiyor, imiyor,

gn boyu damlarda, yol balannda, gelip geenlerden haber al-,


maya alyordu.

Aa adndaki enitemiz isyana katlm, savaa gitmid. Bir

gn kp geri geldi. Kyn ileri gelenleri, daymn evinde topla

np, heyecanla anlatdklann dinlediler. Bingl ve Gen yeni ek


geirilmiti. Enitemi dinleyenler sevin ve heyecan iindeydi.
Bu arada babamn stndeki bask bymt. Babamn hat-

nn kramayaca insanlar geliyor, 'daha ne bekliyorsun?' ya da


'bekknecek gn m?' diye zoriuyoriard. Bazdan, silahn alp cepheye gitmedii iin babam knyor, ayplyoriard. Basklar

karsmda bunalmaya balad. Onun iin Safran'da kalamadk. K ortasnda kymze dndk. Fakat dndk ki, bizim ky
ok daha harekedi. Bir grup ath geliyor, bk grup kalkyordu.
eyh erif, Bad Cephesi komutanyd. Ad gruplar, emnne gir

mek zere kymzden geerek Elaz tarafina gidiyoriard.

Gelen haberlere gre Krtler, btn cephelerde kazanyorlar

d. Palu, Elaz gibi nemli yerier de ahnmd. Diyarbakr'n kuadld haberi geldi. Hal byle olunca, babam zerindeki taz
yikler artmaya balad. 'Bak Krtler kazanyor, niye halknn

yannda deilsin?' diyoriard. Babam, srariardan kurtulmak

199

iin, annem ve bizi ald, tekrar daymlarn ky Safran'a geri dndk. Mart ay balarnda devlet, ynaklarn tamamlayp kar ta arruza geti. Mirahmet ky Safran'a yakndr. Orada byk bir arpma oldu. O arpmay biz de uzaktan seyrettik. Aka ma doru devlet taraf bozguna urad. Safran'n hemen altnda
Gewran kyne ekildiler.

Trk ordusunun bozgunu, halk arasnda byk bir korkuya, panie sebebiyet verdi. Bozguna urayan askerlerin alma ve hrslarn karmak zere katliama giriebilecei ihtimali dodu. Kyn nde gelenleri toplanp konutular. Sonuta, ky terk
etmeye karar verdiler. Safran tarafsz, olaylarn uzaktan seyircisiydi ama, ne olur ne olmaz korkusu hakimdi. G balad. Bir saat iinde ky boal

d. Her ey o kadar aceleyle oldu ki, kimse yatan, yorgann, yiyecek ve ieceini bile alamad. Her aile bir tarafa dald. Biz Karakocan blgesine gittik. Dersim eteklerine, ad byk,
hkm geni Hamidiye beylerinden Necip Aa'nn blgesine s ndk. Babam Necip Aa'y tanyordu. Ahbaplklar vard. Ne cip Aa devlet gibi bir adamd. Blgesinde sava da yoktu. Necip Aa isyanda tarafszln ilan etmi ama, gnlyle dev letten yanayd. Onun himayesinde olduumuz iin kendimizi gven iinde hissediyorduk.

Birka gn sonra savan gidiat tersine dnmeye, Trk ordu su baskn kmaya balad. O zaman byk bir korku, tela ve panik dodu. nk gelen haberler, kyde konuulanlar kor
kuntu. 'Trkler, sulu-susuz, kadn, ocuk, ihtiyar ayrm

yapmadan kra kra geliyor' diyorlard. Balangta sylenen ve konuulanlara kimse inanmyor veya
inanmak istemiyordu. Fakat, yakn kylerde olaylar yaanma

ya, kap kurtulabilenler, olanlar anlatmaya balaynca haber ler doruland. Toplu yok etmeler, rza geme, yakp ykma, soygun ve talan olaylar artk konuulan tek konuydu. Korku
hakimdi ama, kimse ne yapacan, kurtulmak iin kap nereye

snacan bilmiyordu. nsanlar toplanyor, 'ne yapalm' diye


birbirine soruyor, kimse bir k bulamyordu. Korku iinde beklerken, bir olay da yaknmzda patlak verdi.

Askerler, Palu'nun Karaman kyn basyor, rastgele 30 kiiyi


katiediyor. Ayn mfreze, ayn gn Bahack kyne geiyor.

Orada da 40 kadar insan katiediyor. Neleri var, neleri yoksa


her eylerine el konuyor; kyleri de atee veriyorlar.

Halbuki bu iki ky de ayaklanmaya karmam, isyana des tek vermemiti. Tarafsz kalm ama, gnlleriyle de devleti des
teklemilerdi.

Hatta, Bahack'ta yle bir olay da yaanyor:

Bahackhlar, Karaman'da olanlardan habersizler. Askerlerin


kye doru geldiini grnce, susamlardr diye souk su ve ay

ran hazrhyoriar. Eerinde su ve ayran bakralanyla askerieri


karlyoriar. kramda bulunuyoriar. Askerler, sunulan su ve ay

ran itikten sonra harekete geiyoriar. Ky yakp ykyor, deerii eya ve kesilmek zere hayvanlara el koyuyor, 40 kadar in
san da katlediyorlar.

Bu olaylar, 'ayrm yaplmyor' haberlerini net olarak doru


lam, korkular bytmt.

Bahar gemi, yaz aylarna giriyorduk. Korku ve ne olaca


nn belirsizlii yznden, kimse bir ey ekememi, yetitireme-

mi, hatta eldeki hayvanlara bakamam veya bir an nce elden


karmann aresine bakmt.

Yaz aylarnda ktlk ba gsterdi. Halk arasnda alk ekili


yordu. Blgede durumu en iyi olan ailelerden biri olmamza ra

men, bizim durumumuz da ktkmiti. Kymzden aynlr-

ken kilerierimiz doluydu. Hibir ey alamadan kamtk. Ktlk balaynca, babam gizlice kye gitmeye, alabilecei ka dar yiyecek getirmeye karar verdi. Fakat her yer askerie doluy du. Annem dahil herkes 'tehlikeli olur, gitme' dediyse de sz
dinletemediler.

Yanna birka kii ald. Atlara binip, gece karanlnda gitti-

kr. iki gn sonra, eli bo ve harap halde geri geldi. Ka balaynca, birka aile, olaylara karmamann da ver

dii huzurla kyde kalmd. Babam ve arkadalar gitmeden bir


iki gn nce, ky baskna uruyor. Atee veriliyor evler. Ta ta stnde braklmyor. Kyde bulabildikleri herkesi sngden

geirip ldryorlar. Katkdilenkrin cesederi, orada burada a


kpekler, kurdar, kular tarafindan paralanm.

Babam ve arkadalar, iip kurdanm, koku dm, hay-

20I

vanlar tarafndan paralanm cesetleri gmmeye karar veriyor

lar. Fakat gndz bu ii yapmalar tehlikeli. Onun iin ky d


na kp saklanyorlar. Akam karanlm bekliyorlar. Gece top
ladklar cesetleri gmp ayrlyorlar.

Babamn anlatdklan herkesi oke etmiti. Kimsenin huzuru


kalmamd. nsanlar korku ve belirsizliin yannda, alktan, se faletten ldracak hale gelmilerdi.

Ama orada burada, a, sefalet iinde srnerek yaamaktan

bkmdk. Bulunduumuz yer de artk gvenli deildi. Bir mf


reze geliyor, teki gidiyordu. Devaml tedirginlik...

Babam, alk ve sefalet iinde lmektense, kye dnmenin da ha iyi olaca kararna vard. Toparlanp Erdrk'e (Gkdere) dndk. Kymzde henz
bir ey yoktu. Ama korku hakimdi.

Varmzdan birka gn sonra, 9. Alay kymze geldi. Yan

larnda, hayvan gibi birbirine urganla balanm 100-150 kadar

insan vard. Hepsi perian haldeydi. sderi balar toz toprak,


amur iindeydi.

Askerler ok ani gelmilerdi. Kimsenin saklanacak, kaacak za man olmamt. Babam ve kyn teki ileri gelenleri, onlar be
yaz bayrakla karlamaya karar vermilerdi. Bir beyaz bezi, 'tes

lim olduk' anlamnda sopaya balayp karlamaya gittiler. Geldi


ler, beyaz beze bakmadlar bile. Kye yaylp evleri sardlar. Silah istiyorlard. Kimde ne varsa teslim edildi. Bak ve baltalar bile.

Sonra kyn erkeklerini bir araya topladlar, ilerinden baz


larn seip, urganlarla birbirine baladlar. Baladklar insan says 50 kadard. Babam ve amcam da aralanndayd. Bizimki leri de yanlarnda getirdiklerine katdlar. Esirlerin says 200 do

layna kmd. nlerine kadp, kyden ayrldlar. Geride, ala


yan kadnlar, ocuklar, ihtiyarlar kald. Alayarak arkalarndan bakarken, yava yava cesaredendik.

Onlara ne yapacaklar diye uzaktan uzaa takibe baladk. Bitiiimizdeki Hor kyne gittiler. Tepelik bir yerde ky seyret

meye baladk. Gtrdklerinden bazlarm, orada serbest b raktlar. Onlar koarak kyden ayrldlar. Geri kalanlar byk
bir ahra doldurdular. Askerler, tfeklerinin namlularna sng

takp ieriye daldlar. Onca insan snglemeye baladlar.

ierden ykselen feryat, figan, yalvarma ve inleme sesleri ta bize kadar geliyordu. Sonra askerler ierden kdlar. Ahrn ka

psna kuru ot ve saman yp atee verdiler. Bir feryat da o za


man balad.

Sngleme srasnda, insanlardan bazlar hemen lmt. Bazlar ise yaralyd. Ahr tututurulduktan sonra, diri diri ya klan insanlar feryat ediyordu. Olanlar uzaktan seyrediyor ve
alyorduk. Askerler, ilerini bitirip herkesin ldne kanaat getirince gittiler. O zaman kye kotuk.

Ky, yanm et kokuyordu. Ahra kapatlan insanlarn ou

yanm, kmr olmutu. Bazlar elleri, trnaklaryla duvar del mi, srnp darya kmt. Onlarn iinde hl nefes alanlar
vard.

Babam da srnerek kmd. Ama uzaklaamam, duvarn


dibinde lmt.

llerimizi toplayp kymze gtrdk, gmdk."

HAYAL

SYANLAR VE

SRGN YOLLARI...

1925-1940 yllan arasnda, "hayali isyan"lar gereke gsterile


rek tedip ve tenkiller yapld. "Islahat program"ndan ka ve ta

kip srasnda meydana gelen atmalar da "isyan" olarak adland


rlyordu.

Bazen, "hayali isyanlar" bastrmak iin birilerinin tfek pat


latmas da gerekmiyordu. Bk Krt'n rza tecavz giriimlerine
tepki gstermesi de "isyan"d.

Hibir ey olmasa, hayali olaylar yaratlp Ankara'ya rapor

ediliyor, oradan gelen emirie "tedip ve tenkif'e giriiliyordu.


"An syan "ndan sonra en ok ad geen, 193 5 'teki "Sason
syan" bu "hayali isyan"lardan biriydi.

Her yatan binlerce kiinin ldrlmesi, kylerin yakp ykl

masyla sonulanan bu "isyan"n nedeni, bk yzbann bk kad


na tecavz giriimine gsterilen tepkiydi. Yzbann rza geme giriimine tepki, Ankara'ya "isyan

var!" diye bildiriliyor, "tenkil" emri kanhyordu.

203

"Sason syanf'n bastrmakla grevli subaylardan biri, o za

man yzba rtbesinde olan Cemal Madanolu'ydu. Madanolu'nun, "isyann bastrlmasndan dnerken yanna ald ganimeder arasnda bir Krt kadn da vard. Anlatlanlara gre, gen

ve gzel kadn bir sre yannda alkoyduktan sonra, dilini bilme


dii, yabancs olduu stanbul'da kendi kaderine terk etti.

Madanolu, daha sonra "Dersim Harektf'na da karild. Ter

fi edip ykseldi. Korgeneral rtbesindeyken, 27 Mays 1960 darbesindeki subaylar arasnda yer ald. Sonra, mr boyu senatr
oldu. Darbeci arkadalaryla anlamazla dnce tabii senatr

lkten istifa etti. 1971 'de hkmet darbesi hazrlamakla sulan d. Tutuklanp ikenceden geirildi. On yl sonra len general, bu
arada anlarn yazd.

General'in anlar 1983'te Cumhuriyet gazetesinde yaynlanr


ken, iktidar elde tutan generaller cuntas, "yeterince vatanseve

rane" bulmad iin mi, yoksa "devlet sriann" aa vurduun


dan m bilinmez, yayn yasa koydu.
Madanolu, "Sason syam"n anlatrken, "isyan" senaryosunun

hayali olduunu gn na kanyor, gerein rpertici yzn, ib


ret verici zulm manzaralanyla ilmikliyordu. Yazdna gre, Sason

kaymakam vekili, vergi toplamak zere, yanna bir askeri birlik ala
rak Harbak kyne gidiyor, Teteri Bedik'e konuk oluyor.
General sonrasn yle anlatyordu: "Teteri Bedik'in evinde erkek yok. Gelin, harl hani akam
yemei hazrlyor. Tam bu srada yzba geline yaklamak iste

yince olay kyor. Kadn direniyor. Balyor barmaya. Yzba


kayor. Peinden koanlar korkutmak iin de birka el ate
ediyor.

Yzba, tepeye yerlemi biriiin yardmyla cann kurtan-

yor ama, olaydan habersiz kaymakam vekili ve dierieri, Harbakhlarca ldrlyor. Jandarma yzbas, sonra olay rapor ediyor. Ama gerei yazmyor, isyan kd, diyor."

Ve isyan bastrmaya koan devlet Sason'da ta ta stnde brakmyordu. Tecavzc yzba da "isyan basriran" birlikler
den birinin komutanyd.

204

1980'den sonra, Sleyman Demirel'in Doru Yol Partisi'nden


Diyarbakr milletveki olan Mahmut Akunakar, "2000'e Do

ru" dergisinin 20 Mays 1990 tarihli saysnda "Sason syanf'n anlatrken, yzbann deil, kaymakamn kadna tecavze kal
ktn sylyor ve devam ediyordu:
"Muhtarn evine gidiyorlar. Muhtarn annesi konuklar buyur

ediyor. Koyun kesiyor. Ziyafet softas ayor nlerine, iki iiyor


konuklar. Kaymakam biraz akr keyif olunca, muhtarn annesi ne, 'Gelinin bize hizmet yapsn' diyor. 'Sen yorulmusundur.' Ka dn yorulmadn, ne istiyorlarsa kendisinin karlayabileceini

sylyor. Olunun izni olmadan, gelinin yabanc konuklara hiz


met yapamayacam sylyor. Kaymakam 'Gelini getireceksin, o

hizmet edecek' diyor. Ve kadnn gsne bir yumruk atyor. Jan


darmalar, gelini zoria odaya getiriyoriar.

O blgede, asker kaa olan, daha dorusu nfus kad ol mayan genler; kye asker gelince kaarlar, saklanrlar. Genler yine saklanm. Olay zerine muhtarn annesi danya kp ba
ryor:

Hey mmet! Ne saklanyorsunuz? Sizde namus yok mu?


Gelinimize saldryorlar.

Saklananlar darya kyor. Kadn her eyi anlatyor. Kyl


ler kaymakam ldryoriar. Jandarma komutann yaralyor

lar. Askerkrin silahlarn alyorlar. Doktoru rehin tutuyorlar.


Bunun zerine Ankara'ya haber veriliyor. 'Halk isyan etti, kay
makam ldrld' deniyor. Sason isyan budur."

Kadnlar da "ganimet"ti. Her yere, btn deeriere uzanan

hoyradk kadnlar da hedef ahyordu. Kadnlar, "durumdan faydalanma" seferieri srasnda, itici grnmek iin paavrala
ra brnyor, yzlerine is, amur, kara boya srerek "huzura"
kyorlard.

Saysz kadn ve gen kz, kendini kayalklardan azgn sula


ra brakarak kurtuluu intiharda buluyordu.

205

Palu'nun Geylan kynden

Glbahar'n

1925'teki

"lm

yolu seimi" binlerce rnekten sadece biriydi. Onun trajik hik

yesini anlattlar:
"Geylan'a baskn yaplyor, btn kyller toplanyor, bir
birine balanp gtrlyor. Kafilenin iinde bir gen kadn da

var. Gzelliiyle naml. Ama yiit ve mert bir kadn. Yolda,


komutan sarkntlk etmeye alyor. Kadn direniyor ama,

kurtuluunun olmadn, komutann onu ekip allarn arka sna gtrmeye kararl olduunu anlyor. Kafile Murat nehri

nin stndeki kprden geerken, gen kadn birdenbire frl


yor, kendini aaya, azgn sulara atyor. Irzn korumak iin lm seen kadnn bir olu vard. Ad Keko'ydu. Annesi in tihar ettiinde bebekti. Sonra yaad. Yallnda Hacca da gitti."

Krtler arasna gnderilen kimi yneticiler, "hayali isyan "la-

n kiisel kazan yolu yapyordu. "Botan syan" bunlardan biridk. Senaryo oluturulduktan sonra, Ankara'ya "isyan"n raporu

yazhyor ve kar taraftan gelen "syan bastrlsn" buyruuyla


Botan dalarna asker ylyor, "tenkil harekt" balatlarak,
"devletin gc", otoritesi, ba edilmezlii kantlanmaya aldyordu.

Mahmut Altunakar anlatyordu:


"Yl 1935... Midyat'ta, zamann nahiye mdr, airetler ara
s ekimeleri firsat bilip ykn tutmu. Bir airet, ya Anka ra'ya ikayet edilecek veya ldrlecek diye karar vermi. Karar nahiye mdrnn kulana gitmi. Tek are var. Kendini kur

tarmak iin Ankara'ya telgraf ekiyor: isyan kd..." Ankara, bunun zerine "isyann ibret verici biimde bastrl

mas" emrini karyor ve gereken yaplyordu. Bir kez daha kan nehirleri akyor, kelle hasad yaplyordu.

206

1940'lara kadar, Krt blgelerindeki "Genel valikr"e, "Umu

mi mfetti" deniyordu. Kurum, 1980'lerde "Olaanst Hal


Blge Valilii" adn ald.

"Umumi mfetti"ler, birer diktatr yetkisiyle donatlmlard.


Kimileri, "derin yetkileri"ni, yine derin karlan iin kullanyor
lard.

1937 ydnda, Diyarbakr'n nl aalanndan Piriniolu ik


Cemilolu aileleri arasndaki anlamazlk ekimeye, kavgaya dnyordu. ki tarafn karlkl alma basknlar balaynca,

"ben devletim" diyenler bundan yararianmaya bakyor, tuzaklar


dyorlard.

Bu "derin tuzak" ve "hayali isyan"n basrinlmasm da yine


Mahmut Altunakar anlatyor:

"Olay, blge mfettii Abidin zmen'e yansyor. O da bunu

firsat biliyor. Olay dallandrp budaklandryor. Bir askeri hare

ktn gerekli olduuna Ankara'y inandnyor. Dman olduu ki


ileri Ortadan kaldrmaya balyor. DP Diyarbakr Milletvekili
Mustafa Ekinci'nin tespitkrine gre 93 kii, fakat benim aratr

malarma gre 700-800 kii sorgusuz sualsiz yok ediliyor. Diyar

bakr'daki insanlar, mahkemede sorun var diye Mardin'e, Mardin'dekileri de Diyarbakr'a gtrp yok ediyorlar."

Ermeni " tehciri "ni yaayarak tanklk etmi, hatta kkrtla

rak, ya da mala tamah ederek, "tehck"de rol alm Krder,


1925'ten itibaren benzer akbeti yaamaya baladlar. Bir zaman

lar elkri balanarak ya da sngler arasnda titreerek uzaklaanlan seyredenler, imdi ayn akbetin kurbanlaryd.
Olu Osmanh subay olan bk "aay" anlatmlard. Dne

kadar biriikte yiyip itii, ahbaplk ettii Ermenilerin bana o fe


laket gelince, en bata talana komu, eziyetiler arasnda yer al
mt. Ama ok deil, birka yl sonra ayn akbete uram, o

lunun arkadalar, hizmet verdii devletin gleri tarafindan yer


lerde srklenerek ldrlmeye gtrlmt.

207

eyh Said'den sonra btn Krtlerin yurdu

"sulu yata"

muamelesi gryordu. Krtler sulu, insan kalabalklar aresiz, aknd. Tevekkl iinde "kaderlerini" bekliyorlard.

te yandan, insan lleri, akbabalar, kurtlar iin ziyafetti.


Da balarnda, kylerin kysndaki derelerde ldrlm, ora

da braklm insanlarn etiyle beslenmi, semirmi akbabalar s


rler halinde, ldrlmlerden, ldrlmler harmanna p uuyordu. Kan deryasndan " srgn "le kurtulanlar her eye ramen,

kendilerini ansl sayyorlard. nk, hayattaydlar.

Babas diri diri yaklm Feyzullah Ko anlatyor:


"Bizim Palu-Karakoan havalisinde grdmz kadaryla, isyana katlmam da olsa, nde gelen Krt aileleri hedef aln
mt. yle veya byle susturma plan uygulanyordu. Asp kes

mekten geride kalanlar da srgn ediyorlard.


Palu havalisinde bilinen, tannan belli bal sekiz aile vard. Bu

ailelerin ileri gelenlerinin ounu astlar veya yerinde ldrdler.


Geride kalanlara da srgn iin yol gsterdiler. Aile dediim de, her biri en az 7-8 hane.

Babam ve amcam ldrdkten sonra, ardk yakamz brakr


lar diye dnyorduk. Fakat, yle olmad.

Birka gn sonra askerler kye geldiler. Bize, 24 saat iinde ky terk etmemizi tebli ettiler. Srgn yerimizin Nide oldu
unu syleyip ayrlddar."

Garip, ama 1 990'larda Krt kylerine benzer tebligatlar yap


lyordu. Zaman deise de yntem ayn kalyor, 1990'lar tebligat larnda da ky terk iin gn ve saat veriliyor, "aksi halde" deni lerek, gz dann yaptrmlar sralanyordu. Bylece, "tarih te

kerrrden ibarettir" deyimi dorulanyor, tehdide ramen boaltlamayan kyler, evler, iindeki yiyecek, iecek, giyecek ve her tr

l eyayla birlikte atee veriliyordu.

Ko ailesinin trajedisi, bk bakma 1925'te yaanan genelin bir

208

bilekesiydi. Yaanmlklarn bir rnei sadece. Benzerini binlerce


aile yaad.

Feyzullah Ko anlatyor:
"Hemen toparlandk. Akrabalar yardmc oldular. Beni, an

nem ve bacm Elaz'a uladrdlar. Canmz kurtarmdk im


dilik. Ama sonra ne olacakd?

Gitmemiz tebli edilen yer Nide'ydi. Nide adn ilk defa du


yuyorduk. Nerede, hangi blgede olduunu da bilmiyorduk.
Sorup soruturduk, hangi blgede olduunu rendik ama, en
kts, Nide'den tren yolu gemiyordu.

O zamann parasyla, 100 liraya bir at arabas kiraladk. Ya nmza alabildiimiz giyecek ve yiyeceklerimizle bindik. Yola
ktk. Yol boylarndaki ky, ehir ve kasabalann iinden gei

yor, ihtiyalanmz karlyor, darda yadyor, yanmzda g


trdklerimizi piirip yiyorduk. Byle konaklaya konaklaya,
yirmi gnde Nide'.ye vardk.

Sivas'tan sonra her yer, kyler, kasabalar botu. Rumlar ve

Ermeniler kap gitmi, evleri, dkknlar bo kalmd. Nide de yleydi. Btn Rum ve Ermeni evleri bombo duruyordu.
Talar naklanarak duvarlan rlm ok gzel evlerdi. Temiz,
badanal...

Bize de, bo evlerden birini verdiler. Oturmaya baladk.

lk zamanlar byk bir yalnzlk yaadk. Trkler bizden uzak duruyorlard. rkek gibi bir halleri vard. Sonradan, terbiyeH,
kkri, hanedan insanlar olduumuzu grdler. Yaklamaya
baladlar. Hatta zr dilediler:

Ne gzel insanlarsnz. Halbuki sizi ok kt anlatmlar


d bize dediler.

Ne diyelim...

Fakat devlet korkusundan m, her neyse fazla yaklamyorlard,


bize mesafeli duruyorlard. Karlatmzda selam veriyoriard, o

kadar. Bir iyiliklerini, insanca yaknlk ve yardmlann grmedik. sene kaldk Nide'de. Sonra af kn. Dn izni verdiler. 20 Temmuz 1928'de yola kdk. Tekrar konaklaya konaklaya
memleketimize, kymze dndk."

209

Yaklp yklan kyler, atee verilen ormanlar, balar, bahe lerin dumanlaryla, srgn edilen insan says bilinmiyor. Devle tin srgn ve lm istatistii yoktu. "2000'e Doru" dergisinin 20 Mays 1990 tarihli saysnda, "eyh Said syannda bin 500 ailenin srgn edildii" yazlyor du. Krtlerde, aile genilii hesaba katldnda, srgn trajedisi

ni yaayan insan says milyonlar buluyor demekti.


1991 'de, ANAP'tan Mu milletvekili olan Alaattin Frat,

Krtler arasnda srgn tanmayan aile bulunmadm syl yordu. Yine Diyarbakr eski Milletyekili Mahmut Altunakar,

eyh Said syanndan sonra babasnn il il dolatrldn. Aydn, Nazilli, Manisa, zmir ve Balkesir'de srgn gnleri yaadn, ayn akbetin 1936 ylnda kendisini de bulduunu sylyordu. Devletin felaketine uramlarn, gittikleri yerlerde halktan yardm, destek grme beklentileri yoktu, olmad da. Merhametin yardm elini uzatan kmyordu. Ama hakaret eden oktu. Krtler, srgn yollan ve mecburi iskn yerlerinde horlanp aalanyor, bu da, ikinci bir ceza, ikence olarak yreklerini ka natyordu. En sradan aalama deyimi "kuyruklu Krt"t. Diyarbakr Milletvekili Mahmut Altunakar anlatyor:
"1936 ylndan 1947 ylna kadar Ktahya'da kaldk. 'Hani
kuyruunuz nerede?' diye soruyorlard. Okuk gitmemiz mese leydi. ocuklar rahat brakmyorlard."

air Cemal Sreya, kck bir ocukken, ailesiyle birlikte


hayvana reva grlmeyecek biimde trene doldurulanlar arasn

da Bilecik'e srlm, Dersimli Krt bir ailenin oluydu. Aalanp horlanmann ac ve hzn ruhunu karartm ola
cak ki, kurtuluu kimliini inkrda arad. Yaad srece Krt olduunu gizleyerek korkularndan kurtulmaya alt.

Irk saldrganlk, insan kimksizlerirecek boyuttayd.

Akunakar, Ktahya'dayken tank olduu bir manzaray anla


tyordu:

2IO

"Bir tren dolusu Sason srgn geldi Ktahya'ya. O zaman il


kokulda renciydim. 'Buras neresi, memleketimizden ok mu

uzaktayz?' diye soruyoriard. Ktahya'daydlar ama, Ktah


ya'nn nerede olduunu bilmiyorlard."

Altunakar, 1938 ylnda, baka srgn kafilesini gryordu is


tasyonda:

"Yd 1938... Bir gn istasyonda geziyoruz. Bir tren geldi. Ka

plar ald. Darya insanlar dkld. Sersemlemi ekildeydi ler. ou baygnd. Havaszhk, pislik, alk ve susuzluktan...
Bazlar feryat ediyor, inliyordu. Klk kyaferieri, bizim Diyar

bakr yresi insanlanmnkine benziyordu. Sorduk nereli olduk larn. Siirt'in Sason blgesinden getirilmiler. Bir tren doluuy
du. Pislik, hastalk, alk, lm, her ey vard trende..."

Srgn manzaralar, insanl utandran rneklerie doluydu.


Kylerden toparlanan her ya ve cinsiyetten insanlar, toplama

kamplarnda yazn gne altnda, kn soukta, a, susuz, gnler ce bekletiliyordu. Bu koullar altnda hayatta kalabilenkr, eski alarda pazar yerine satlmaya gtrlen kleler ya da yabanlam hayvanlar gibi birbirine balanyor, kilometrelerce yrtl
yor, srgn yerlerine nakledilmek zere, en yakn tren istasyonuna
gtrlyorlard.

Bu ikinci toplanma yerinde yiyecek, iecek salamak dahil her

trl ihtiyalar izne balanyor, izin d gkyzne bakmalar bi


le yasaklanyordu, izinsiz helaya gitmek de yasak olduu iin koca

koca adamlar slak haeriyle muhafizlara alay konusu oluyorlard.


Bu insanlar, daha sonra oturma yeri, tuvaleti bir yana, pence

resi de bulunmayan, hayvan naklinde kullanlan vagonlara dol


durularak srgn yerlerine gnderiliyorlard.

Dnemin ar ileyen teknolojisiyle yokuluk gnlerce sryordu.

Bu sre iinde yk vagonlanmn kapdan kilitli nttluyordu. Yannda


gda, su bulunduranlar anslyd. Ama ttvalet ihtiyac sorundu.
Mahmut Altunakar'n Ktahya garnda grd manzara, srgnlerin genel bir zetiydi.

211

BENC

Blm

HOYBUN VE SYANCILAR
htiyar bir Krt't. Aesine, torunlarna ilikin endieleri var
d. 1925 ve sonrasna Uikin belleini zetlerken, "bunlarn, ki me ne zaman, ne yapacaklar belli olmaz, adm yazma" diyordu.
"Ben ocuktum, ama Krtlerin deyimiyle, 'analarn bebekleri
ni att, dnp bakamad hevvar', Trkesiyle 'gazap gnleri'ydi. Askerlerin bast kyler yanyordu. Ky meydanlarnda

topluca dayak, hakaret allan olaylardand. Askerlerin yakala


yp gtrd insanlar bir daha geri gelmiyordu. Kimse niin

arandn, yaknlarnn niin gtrldn bilmiyordu. Her yerde korku vard. Kimse evinde oturamyor, kynde kakm
yordu. oluu ocuuyla dalara snan insanlarmz, yaban

hayvan gibi avlanyor, askerlerin getii gzerghlarda, insan


lleri toplanyordu. Dalarda yiyecek yoktu. Ne bulursak ayrmsz yiyorduk. Ken

di arm yiyeni grdm. At, eek dahil, btn hayvan lleri bizim iin ziyafetti. Yediimiz baz bitkiler zehirliydi. Bu yzden ok insan ld. Trk askerlerinin geceledikleri yerlerde at dk
larn topluyor, bunlar ykyor, iinde diri kalabilmi buday ve

arpa tanelerini ayklyor, yiyorduk."

Irak, Iran, Lbnan, rdn ve Suriye'ye kamay baarm ay


dnlar, geride braktklar "dehet ormann" uzaktan izliyor, bir araya gelenler, "are" stne tartyorlard. Dertlemeler, mem leketten gelen haberlerin tartld sohbetler, zaman iinde, pe riyodik toplantdara, o da rgtlenerek mcadele etme dnce sine dnyordu.

Baz kaynaklara gre, "Hoybun"un fikk babas. eyh Said s


yanndan sonra Suriye Krdistan'na yerleen Vali Memduh Se-

lim'di. Memduh Selim; aralannda eyh Said'in olu eyh Ali R

za, Krt aydnlarndan kr Sekban, hsan Nuri, Berazi aireti


nin reisi Mustafa ahin, Haco Aa, Paris'te yaayan erif Paa ve

Msr'da bulunan Celadet ile Kamuran Bedirhan kardelerin de


bulunduu Krt nderlerle ilikiye geiyor, grmeler yapyor

du. Grmeler, 1926'da amal, programl toplantdara, giderek


byyen, kalabalklaan toplanrilar maratonu Krt Kongresine
dnyordu.

Krt Kongresi 5 Ekim 1927 tarihinde, Lbnan'n "Bihamdun" kasabasnda balad.

Hoybun Kongresi; din, inan, mezhep ve airet farkllklarn gzetmeden, btn Krtleri, Krdistan'n kurtuluu amac etra

fnda birlerirme kararn alyor, bakanla da Bedirhan ailesin den Celadet Bey'i getiriyordu. Kongre, ikinci bir kararla, Kurdis

tan mcadelesi iin oluturulacak ordunun bakomutanlm da


Paa rtbesine ykseltilen ihsan Nuri'ye veriyordu.

hsan Nuri, 1893'te Bitiis'te domutu, ilkokuldan sonra Er zincan Askeri Lisesi ve stanbul'da Harp Okulu'nu bitirerek su bay olmu, Osmanl ordusunda almaya balamt. eidi as

keri ktalarda grev yapm, Birinci Dnya Sava'na kanlm, 1924 ylnda, Nasturi isyann bastrmakla grevli olarak Hakka
ri'ye gnderilen birliklerin iinde yer almri.

hsan Nuri, Albay Halit Bey'in lideriiindeki "Azadi" rgt

nn iindeydi. Hakkari'deyken, Krt subay ve ok sayda as

kerie biriikte Trk ordusundan ayrlm, eyh Said syanna ka


tlm, daha sonra yurtdna gemiti.

Hoybun'un kararyla, 1926 ylnda yeni isyann askeri kana


dnn bakomutanlna getirildikten sonra lkeye dnmt.

hsan Nuri, Ar Da yenilgisinden sonra tekrar yurtdna kari. 1976 ylnda, bir trafik kazasnda ld.

Hoybun'un ynerimi ve sava kadrosu, daha nce adm du yurmu, arkasnda halk destei bulunan pek ok Krt nderden
oluuyordu.

213

Bunlardan biri de, hem siyasi kadroda, hem de askeri ynetim

de grev alan, Krt dengbejlerin pek ok "kdam"na, "stran"lara

konu olmu komutan Ferzende idi. Rohat Alakom, Hoybun rg


t ve Ar Ayaklanmas kitabnda, An ayaklanmasnn gerilla li derlerini nitelerken, "An ayaklanmasnn efsanevi liderlerinden en
nemlisi, hi kukusuz Ferzende Bey'dir" diye yazyor. Ferzende Bey, arlyla Malazgirt'te olan Hasenan airerin-

dendi. eyh Said ayaklanmasnda, Malazgirt cephesini aan oy

du. Ayaklanmadan sonra, 150 kadar arkadayla birlikte ran


Krdistan'na doru ekildi. Yolunu kesen Trk ordusunun em berini yararak ran'a gemeyi baard.

Fakat, burada ran ordusu engeliyle karlayor ve silahlarn teslimi isteniyordu. Ferzende, istei geri evirince, arima kyor
du. Ferzende'nin babas Sleyman Ahmed, Hasenanl Halid Bey'in olu emseddin ve Zirkanl Kerem Bey bu atmada lyor, Fer

zende ise yaral olarak Krt lider Smko'nun blgesine geiyordu.


Ferzende, daha sonra arkadalanyla birlikte Ar'ya dnyor

ve yrtt gerilla savayla ayaklanmann efsanevi lideri hali


ne geliyordu.

Szl Krt edebiyatnn ustalar denbejlerin "klam" lan dn da, Ferzende'nin yrtt sava hakknda saysz hikye anlat
lyordu.

Rohat Alakom, komutan Ferzende'nin girdii savalardan bi


rini yle yazyor: "Ferzende Bey, bir arpmada, kendisi zerine gnderilen ve iki alaydan oluan askeriere kar, altm kiilik bir svari biriiiyle sa var. Ferzende Bey'in karsnda bozguna urayan Trk askerleri
nin komutan, sahte bir rapor yazar. Raporda yredeki btn ai

rederin Ferzende Bey'i destekledii, bu yzden arpmada baz as kerlerin ldrld dile getirilir. Bunun zerine Zilan'da seksen
Krt ky yerle bir edilir."

Ar isyannn liderlerinden ou, aileleriyle bklikte ayaklanma

ya katlmt. Ayaklanma srasnda blgede bulunan ingiliz gazeteci Rosite Forbes, Krt kadn savalardan uzun uzun sz ediyor.

214

Ferzende Bey'in ei Besna Hanm ve annesi Aye Hanm da sa


vaan kadnlar arasndayd.

Ar isyannn komutanlarndan bir bakas Halis Bey (ztrk) idi. Halis Bey, Ar'nn Tutak ilesinden, Sipki airetinin n deri Hamidiye Alaylan'nn komutanlarndan Abdlmecit Bey'in

oluydu. Abdlmecit Bey, Rus igali srasnda 18 yara almt.

Halis Bey, Kurdistan tarihinde, isyanc gelenei srdren bir


aileden geliyordu. Dedesinden sonra kendisi nc kuak isyan
cyd.

1984 ylnda balayan isyanda ise torunlan yer alacakt.


Has Bey, 1900'lerdeki ayaklanmalarda aktif rol almri. Da

ha sonra Trabzon'a srgn gnderilmi, fakat o. yolda kap l


kesine dnmt.

Ar isyannn nclerinden olan Halis Bey, tpk Ferzende gibi

hem ayaklanmann ynetim kadrosunda grevliydi, hem de gerilla


lideri olarak scak arimalarn iindeydi. Trk hkmetinin istei zerine, 1928 ylnda yaplan ban grmelerine hsan Nuri, Bira
ibrahim ve Ferzende ile bklikte Krt tarafin temsil etmiti.

Halis Bey, yenilgiden sonra ran'a geiyor, genel af ilan edilin


ce geri dnyor, daha sonra Bayar-Menderes ikilisinin partisi De mokrat Parti'den (DP) milletvekili seiliyordu. Halis Bey ok zeki ve espiriliydi. Trkeyi "bilmiyor" grne

rek, Trke konumalarna Krte kelimeler katyordu. Bu yz


den Trk parlamentosunun "en renkli" yesiydi.

DP iktidan 27 Mays 1960 tarihindeki askeri darbeyle devri

lince, o da tutuklanp Yassada'ya kapanlm ve yargdanmri.


Yassada mahkemesi bal bana bir korkuluktu.

Fakat o, "korkuyla dalgasn geer gibi" davranyor, sorulara kendi slubuyla Krte-Trke kanm bk dille cevap veriyordu.

Anayasann, iktidar tarafindan inenmesi davasnda, mahke


me bakan Salim Baol'un sorusu zerine, "ma va (bu), benittir
(sakzdr) ben inemiim hakim beg" cevabyla korku ortamn

"5

glmsetmi ve "el kaldrmakla ineme ohr m hakim Beg?" di


ye devam etmiti.

Ferzende ve Halis beyden sonra ad, "klamlara" konu olan


bir baka gerilla lideri Seyithan'd. Seyithan motifi, daha sonra sinema ustas Ydmaz Gney'e de konu olacakt. Seyithan, Ferzende gibi Hasenan airetindendi. Ylmaz Gney'in annesi de ayn airetin kzyd. Ylmaz Gney, onun efsanevi yksn annesinden dinlemi olmal ki, 1970'lerde yapt ve baroln oynad "Seyithan" filminde, koyu sansre ramen biyografik elerini serpitirmiti.

Yine Seyithan tpk Ferzende gibi "klamlara" konu olan ad n eyh Said syanyla duyurmu, daha sonra uzun sre kaak ya amt. syanclarn toplanmas zerine Ar Dana geiyor, ge
rilla lideri olarak savaa giriyordu. Seyithan, birok gerilla lideri gibi daha sonra da atmaya devam etti. 1932 ylnda Suriye'ye gemek isterken kurulan tu zakla ldrld...

Memo ve Nadir kardeler, Ar isyannda ortaya kan teki


gerilla liderinden ikisiydi.

Nadir ve Memo, Hamidiye Paas Kr Hseyin Paa'nm oul


laryd. hsan Nuri, anlarnda iki kardeten sz ederken, "Hse

yin Paa'nm ocuklar Memo ve Nadir, Krtlerin bamszl iin byk fedakrlklar yaparak, babalarnn olumsuzluklarm
giderdiler" diye yazyor. Kr Hseyin Paa ve Hac Musa Bey "Azadi" hareketinin n-

clerindendi. Fakat, 1925 ydnda eyh Said syan padak verince,


saf deitirmi, yakn evrelerinin tepkisine ramen, TC yanls bir
tutum taknmlard. kili, devlet yanls tutumlarna karlk dl beklerken cezalan drlarak, Kayseri'ye srgn gnderiHyordu. Bunun zerine 1928

2l6

ylnda Kayseri'den kaarak Suriye'ye gidiyor, Hoybun'a katlyor,

An ayaklanmasnda yer almak zere geri dnyorlard.


Mehmet erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi kitabnda,
Hseyin Paa'nm Hac Musa ile birlikte yola ktn yazyor ve yle devam ediyor:
"Hac Musa yolda hastalanp lm. Hac Musa'nn olu Me deni, Hseyin Paa ile Ar eteklerine kadar gelmi. Burada hepsi bir pnarn banda uykuya dalmlar. Bu srada Medeni, silahn alarak uykuda bulunan Hseyin Paa ve oullarn ldrp kelle
lerini Birinci Mfetti brahim Tali Bey'e getirip affa uram."

Ar ayaklanmaclarna kar savaan Trk ordularn, daha

nceki Krt "hareket" ve "harekt"larndan deneyimli general


ler ynetiyordu.

Genelkurmay Bakan Fevzi akmak bakomutand. O, Ko

giri olaylarndan. eyh Said syan ve sonrasndaki "tedip ve ten-

kif'den de deneyimliydi. Ordular yneten komutan ise Salih


Omurtak't. Daha sonra Genelkurmay Bakan da olacak olan Omurtak, resmi deyimle "kari" ve tartmasz disipline sahipri. Yine 1920'den sonraki btn Krt hareketlerine mdahaleci
olarak katlm, "harektlarda" deneyim kazanp uzmanlamt.

Ayn uzmanlkta olan bir baka komutan. General Hseyin Ab dullah Alpdoan'd. Alpdoan da 1920'deki Kogiri olaylarndan beri Krt hareketlerini bastran ve bu konuda deneyimli bir subay

d. 1920'de Kogiri'de katiiam ve soygun yapmakla sulanan Sakal


l Nurettin Paa'nm da damad olan generallerden bk bakasyd.
Alpdoan, deneyim ve baarlar nedeniyle, daha sonra "tek ba
na" Dersim harektnn bakomutan olacakd.

smet nn generallerin arkasndaki ikinci gt; Atatrk ise


An isyannn uzamasndan rahatszlk duyuyor, batl basna g
re "asab bozuluyor"du.

New York Times gazetesi bir haberinde, Atatrk'n isyann

daha fazla uzamas halinde, Krdistan'a gidip dorudan ordula


rn bana gemeyi dndn yazyordu.

217

BRAHM PAA
hsan Nuri, isyanc Krt silahl birliklerinin bana getirildi
inde, Beyaztl Bira brahim e Hssk e Telle, Ar'ya km ve
dada hareketlilik balamt.

Trklerin adn, "Ar" diye deitirdikleri da, bilindi bileli


Ermeniler iin "Ararat", Krtler iin de "Agiri" idi. Dnyann en ulu dalarndan biridir Ar. Buzul ve drt mevsim bulutlu ulu luklar, o dnem iin eriilmezdi. Geni yayla ve otlaklaryla, bir

yan Ermenistan'a, ran'a, teki ucu Krdistan'a uzanyordu.


Erimez heybetinin yannda, hayat da sunan Ar, bu zel

likleriyle gerilla savalar iin doal korugand...

Ve Krtlerin "Bira vrahim e Hessk e Telle" dedikleri Celali


airetinin nderi ibrahim Bey, 1926 ylnda isyan edip Ar Da na yerleti. syanclarn orada toparlanmasndan sonra "bra
him Paa" rtbesiyle atmalara katld.

Krt szl edebiyatnn srdrcleri dengbejler, sava, isyan

ve toplumsal olaylarda rol alan halk nderleriyle, trajedileri k lam, destan ve kasidelerle kuaktan kuaa aktararak geliyorlar
d. eyh Said'e ilikin saysz klam ve kasideyi onlar, dilden dUe

aktarddar.

"Ivo Bege Pasin e" klam da, onlarn namelerirdii ve zve


ri, mertlik ile yiitlik onurunun bir arada harmanland destan,

onurun lmle dans hikayesiydi.

Denbejlerin nameletirdii "Ivo Beg e Pasin e" destan KrtRus savan konu ediyor. Degnbejlerin syledii Krt Beyi, "Ivo

Bege Pasine"nin (Pasin Beyi brahim) destan yle:


Ivo Beg, Rus istilaclara kar savaa gidiyor. Fakat, dmann
gc karsnda, aresiz geri ekiliyor. arparak kyne, evine kadar geliyor. Dman peinden kye giriyor, kapsna dayanp,

zorlamaya balyor. Ivo Beg ei, kz ve geliniyle evde yalnz. Ka


p krld krlacakken ei kurtulu umudunun bulunmadn

syleyerek, ne kyor:

218

Ivo Beg, diye sesleniyor kocasna. Kapy knp ieriye gir mek zereler. Bizi dmana sa tesm etme!..

Ivo Beg, aresizlik iinde karsna, gen gelini ve kzna bak

yor. Sonra tabancasn ekip kapya yneliyor. arparak le


cek...

Kars arkasndan sesleniyor:

Ivo Beg, Sen Ivo Bege Pasine'sin. Bugn, namus gndr.


Namusunu geride brakp nereye gidiyorsun byle? Namusunu
dmana m teslim edeceksin, Ivo Beg?
Ivo Beg, hzn iinde geri dnp soruyor:

Ben ne yapabilirim, lmekten baka?.. nce bizi vur, tek tek. Dmana sa teslim etme!..
Gen gelini ne kyor:

Vur bizi baba. nce beni vur. Dirimizi dmana teslim et


me.

Gencecik, ceylan bakl kz;

Bizi vurup, namusumuzu kurtar baba, diye haykryor...

Kadimiz helaldir sana Ivo Beg. Vur bizi, diye ekliyor kans da.
Kap tekmeleniyor, demir menteeler sklmeye balyor. Ge
lini ve kz yalvarmaya devam ediyorlar:
Geliyoriar baba. Vakit yok. Kurtar onurumuzu...

Ivo Beg, kaskat, kprtsz kalyor. Onur gnnde, lmden baka seenek olmadn biliyor. Fakat onur savanda da olsa
karsna, gen kzna ve gelinine kyamyor. Parma terie gitmi yor. Uyumu gibi dyor parma. Kap knlrken, kans ba
ryor:

Uyan Ivo Beg! Sen ki dalann ahinisin. Neden yle derin

uykuda gibi duruyorsun? Namus ve eref andr imdi. erefini


kendi elinle dmana m teslim edeceksin? Uyan Ivo Beg, uyan! Kap knlrken Ivo Beg, uykudan uyanr gibi oluyor. Taban

casn dorukuyor. nce karsn, sonra genini, ardndan kzn


vuruyor.

O anda kap knlyor. Dman askerleri ieri doluuyor. Ivo


Beg namluyu onlara dorultuyor...

219

"Ivo Bege Pasine" destan. Bira brahim e Hussek e Telle'nin


deiririlmi yks, onun destan myd? Bilinmez.

Fakat, Ermeni yazar Garo Sasuni'nin anlattklaryla bu destan

pek farkhlamyor. rtyor, bir oluyor.


Garo Sasuni, 1930 ylnda 100 bin askerin uaklar desteinde giritii Ar Da taarruzunun trajedik yzn yle anlattyor:
"Genel taarruza ramen, Trk ordusu, Eylln 2'sinden

(1930) 15'ine kadar, ok zor bir cephe sava vermeye mecbur oldu. Ararat (Ar) cesurane bir ekilde 25 Eyll'e kadar diren

di. Her trl irtibattan yoksun olan Ararat liderleri, savaa de


vam iin zorunlu olarak iki ayr sorunu dnmeye baladlar.

lki her trl erzak ve yiyecek darlyd. nk savalardan


baka, ok saydaki sivil halk beslemek imkansz hale gelmiti,

ikincisi ise cephane ve tehizat darlyd.


Ararat liderleri, nce sivil halk kurtarma ve sonra da orada

ki gleri baka dalk blgelere nakledip sava oralarda de


vam ettirme arelerini aramaya baladlar, ihsan Nuri ve bir k

sm liderler bu plan uygulama taraftaryken, en byk lider

Ararad Bira Ibrahime Husseke Telle buna kar kd.


Husse Telle u teklifi sunuyordu: Btn kadnlar, gsz ihtiyarlar ve ocuklar kltan gei

rilsin ki, arkalarndaki btn kprleri yakm olan devrimci


gler, son neferinin son nefesine kadar savasnlar... Bu devrimci gaddarlk iinde, Husseke Telle, plan ilk nce

kendi aile ve akrabalarna uygulayarak, Ararat tepelerinde bir


trajedinin manzarasn ortaya serdi.

Btn nfuzlu liderler ve eyhler, yal gzlerle Ararat asla nndan bu mitsiz krma son vermesini rica ediyorlard. Husse ke Telle'yi yumuatmay baardklarnda, zaten on kadar g nahsz Krt, bamszlk ocann alevlerine kurban gitmiti."

Uzun bir adla anlyordu: Bira Ibrahime Husseke Telle... "Bira" Krte erkek karde demekti. Bira ibrahim'e halk, b

rahim'in ksalrilmyla "Ivo" diyordu. Ninesinin "Telle' olan

adyla anlyordu. Babasnn ad Hseyin'di (Hussk): Telle'nin

olu Hseyin'in olu Kardei ibrahim...


Sanld gibi Krtlerde, aileler erkeklerin gc (baba erk) zerinde deildi. Bilge kiilii, liderlik nitelikleriyle ne kan ka dn, erkekleri geride brakak aileyi simgeleyip temsil ediyordu.
Aile ve ocuklar da onun adyla anlyordu. Yine Krtlerde, geleneksel soyad, ailenin kk, nl dede, ni

nelerden birinin adyd. Byle adlandrlyor, biliniyor, anlyordu

aileler.
O nedenle ninesinin ad. Bira brahim'in lakabyd. Daa k
tktan sonra ise Hoybun tarafndan Paalkla rtbelendirildi.

Beyaztlyd. Ar Da eteklerindeki iftlik kyndendi. n


yaygn Celali airetinin nderlerindendi. Ad, Birinci Dnya Sava'nda, Rus igali srasnda efsaneleti.

Osmanh ordusu yenilip dalnca, engelsiz kalan Ruslar, drt


bir yandan ilerlemi, Beyazt'a da dayanmt. Bira ve dostu Gur Huso (Kurt Hseyin) nderliindeki Krtler, ehri savunuyor,

Rus igalini nlyorlard. Ruslar, bundan sonra Bira ile ihki ku


ruyor ve anlama yapyorlard.

eitli kaynaklarn belirttiine, hsan Nuri'nin de anlarnda


doruladna gre, anlama gereince Ruslar, Beyazt merkezine

girmeyecekleri gibi, yredeki Krtleri de rahatsz etmeyeceklerdi.

Ruslar, halkn normal hayatn srdrmesi iin destek verecek, ihti ya sahiplerine her ay, eker, pirin ve sabun datacak, buna kar
hk Krtler de onlara saldrmayacakt.

ki taraf da anlamaya bal kalyordu. Ta ki Ruslar, Sovyet ihtilali zerine 1917'de ekilene kadar. Ruslar ekilince Beyazt,

kendi bana kalyordu. Osmanl devleti yar dald iin hibir


kurumu yoktu.

Ermeniler, bu boluktan yararlanarak Beyazt' igal ediyor,


kylere giriyor ve o arada kan akyordu. Bunun zerine Bira ve

Gur Huso yeniden silaha sarlyor, Krtlerle Ermeniler arasnda,

aylarca sren kanl atma balyordu. Beyazt'n Ermenilerden


geri alnd gn. Bira ibrahim'in dostu, silah yolda Gur Huso e
hit dyordu.

221

Bira, Ermenilerin ekilmesinden sonra savunma birlikleri ku ruyor ve ehrin ynetimini stleniyordu. Aradan aylar getikten

sonra, bir gn, birka Osmanl askeri yolunu arm gibi kp


Beyazt'a geliyor. Bira, "din kardei" Osmanl niformal askerle

ri karlayp arlyor, kentin ynetimini devrediyor, kesine e


kiliyordu.

Bra'mn ynetimi teslim ettii gn, TC tarihine, "Trk ordu


sunun dmanla arpa arpa Doubeyazt' kurtard tarih" olarak geiyordu.

TC, her yl ayn tarihte, Beyazt'ta "kurtulu" enkleri d


zenliyor. Meydan savalarn kazanarak Beyazt' kurtarm Trk

ordusunu anmak zere, ordu birlikleri top, tfek ve tanklarn e


liinde ehre giriyor, yeniden "temsili dman" kuvvetleriyle

temsili arpmalar dzenliyor. Btn dman askerlerini sngleyip ldrdkten sonra, bir diree balanm gen kz "zgr
lemenin simgesi" olarak zyor, diree Trk bayra ekiyor

lar. Tabii askerlerin kaz adml "zafer turu" da ihmal edilmiyor.

te, Beyazt'n "kurtuluu" her yl bu msameresel manza


rayla kutlanyor.

Bira, Beyazt' Trk askerlerine teslim ettikten sonra kyne dnmyordu. Bir dkkn ap bana geiyor, o arada Belediye Bakan Mahmut Efendi'nin kz kardeiyle ikinci evliliini yap yor, ilk ei ve ocuklan kyde kalyordu. Bira, kendince huzurlu bir hayat kurmutu. Fakat yle olma

yacakt. Onca hizmeti, daha sonra yapaca katklar da hesaba


alnmayacakt. Vefa borcu bir yana, hizmetleri teki yana savru-

lacak. eyh Said syanndan sonra, cann almak zere peine d


eceklerdi.

Oysa Bira btn istekleri, hatta yalvarmalar geri evirmi, is yana katlmam, destek de vermemi, tersine TC'nin yannda yer
almt.

hsan Nuri Paa, anlarnda. Bira ibrahim'i anlatyor:


"Bira, eyh Said isyannda devlete sadk kald, isyanm yenil-

222

giye uramas ve eyh Said'in yakalanmasndan sonra, eyh Sa

id'in olu Ali Rza ve birka Hesenenli lider, adamlaryla birlik


te ran'a gemek istediler. Devletin istei zerine. Kr Hseyin

Paa, adamlaryla ve Celalilerle birlikte bunlarn yolunu kese rek, geilerini engellemeye altlar. Bira, engelleme olaynda

bunlarla beraberdi. Fakat geii engellemeyi baaramadlar.


eyh Said syannn bastrlmasndan sonra, Trk devleti Krt
nderlerini, aileleriyle birlikte Bad Anadolu'ya srgn etmeye

balad. Bra'mn dosdan, kendisinin de listede olduunu, sr gn edileceini sylyorlard. O sylenenlere kulak asmayarak, 'Devlete ok byk hizmetlerde bulundum. Bugn bir eye ka-^
nmyorum. Rahatszlk vermiyorum. Dkknmla urayo

rum. Devletin dostuyum. Beni niin srsnler ki!' diyordu. Fa


kat dnemiyordu ki, Trklerin gznde Krtler ister hizmet
kr, isterse asi olsun, yine de Krt't."

hsan Nuri Paa devam ediyor:


"1926 ylnn ilk aylan ve kn sonlarna doru, bir gn a

fakla beraber; Bra'mn An'nm iftlik kynde bulunan kars

ve ocuklar, daha yeni uykudan uyanm ve srlerini gnder


mekle urarken, 20 Trk svarisi kye girdi. Bira Husseke'yi

soruyorlard. Bundan sonraki gelimeleri Bira bana yle anlatd:

'Ben Beyazt'taki evimde aym iiyordum ki, Ar'dan gelen

kk olum llhami, telala bana, 'afakla bir subay ve 20 Trk


svarisi kye geldiler. Seni soruyoriard. Anam subaya, senin

kyde olmadn syledi. Hizmetkrmz, senin atn alacaklann dnerek atlad gibi srd. Svarilerin bir ksm peine d

t. Ben hemen yola ktm. Bir sre sonra birka el tfek sesi gel
di. Fakat ne olduunu anlayamadm.'

Ona abuk kye dnmesini syledim. 'Ben de ksa yoldan ge leceim. Tfeimi ve fiekliimi ayn kenarna getir' dedim. O gittikten sonra evden ktm. Caminin nnde durdum. Yn

m Kble'ye evirdim. 'AUahm, sen biliyorsun ki, ben devlete hi ktlk yapmadm. imdi beni srmek istiyorlar. AUahm, yeter ki tfeimi kavutur bana. Sonra ne olursa olsun...' diye rek Allah'a yalvardm. Dkknmn nnden geerek ehirden
ayrldm. Qotis zerinden giderek ayn kenanna vardm. Sr-

223

lerim ayn kenarndayd. obana meseleyi sordum. 'Askerler kye geldiler, seni bulamaynca adnn peine dtler; epe Kubent ky yaknlarnda Keskoi'lerden birka kaaa rasdam1ar, aralarnda atma km, bir asker yaralanm' dedi. oba nm tfeimi getirdi. Askerlerin yaraly benim evime brakp
gittiklerini syledi.

Kye giderek, yaraly Beyazt'a gnderdim."

Bira brahim'in onca hizmetine ramen karlat muamele,


btn yrede aknlk ve korku yaratmt. Pek ok kii, "kendile
rine hizmet eden ve sadk kalan Bra'ya bunu reva grenler, bize ne
ler yapmazlar!" diyordu. Bira, birka adamyla birlikte, An Dana snd. ok ge

meden, yanna gelenler oalmaya balad. Onun adn ve daa sndn duyan, tehlikeyi sezenlerle, aranan, bu yzden firari bir hayat yaayan Krtler, drt bir yan dan, tek tek, gruplar halinde yanha akmaya balamt.

BLDR SAVALARI hsan Nuri'nin kndan sonra, Ar Da "Krt Ulusal Meclisi"nin merkezi haline geliyor, yer yer atmalar balyordu.

Arap asll brahim Tali ngren, karl genel valilik, ya da


1980 sonrasnn "Olaanst Hal Blge Valilii" olan "Umum

Mfettilie" atanyor, Trkiye Cumhuriyeri politik ve askeri ta


arruza geiyordu.

brahim TaH ngren, Hoybun'u halk desteinden soyudamak


amacyla bir propaganda kampanyas balatyor, yanna ald ba z aalarla kylere gidiyor, halktan biri olduunu gstermek iin, kyllerle birlikte yer sofrasna oturup yemek yiyor, cebine dol

durduu renkli ekerleri ocuklara datyor, ezberledii birka ke


lime Krteyi yerli yersiz szleri arasna sktrarak konumalar
yapyor, bu arada "ben de sizdenim" demek adna ii Krt giysile ri giymeye kadar vardryordu.

224

ibrahim Tali'nin propaganda kampanyas karsnda Hoybun


da bo durmuyor, grevlileri kar atakla kyleri, airetieri dola
yor; yaptklar konumalarda, "unutmayn, yakn gemite ya

adklarmz, gelecekte olacaklarn aynasdr. Trk propaganda


sna kanmayn!" diyorlard.

smet Paa hkmeti de bu arada bar taarruzuna geiyor, ge


nel af ilan edildiini aklyordu. Bunun zerine Hoybun bir bildi
riyle "affin tuzak olduunu" duyuruyordu. Bildiride yle denili
yordu:

"Trk hkmederi, bundan nce de suikasder ve hileler yo

luyla Krt rgtlerini datmlardr. imdi de Hoybun'u dat


mak istiyoriar. Halbuki Krt halk rgtnn arkasnda ve
onun araclyla zgrlne kavumak istemektedir. Genel af

karmasnn tek nedeni Hoybun'u datmaktr. Fakat Krt hal


k, Trklerin riyakrlna inanmayacakdr."

te yandan Trk hkmeri firarda bulunan ve aranan Krt


liderlerine "devletin efkatli kollarna snma" ve genel aftan ya
rarlanma arlar yapyordu.

hsan Nuri Paa'nm anlarnda yazdna gre, Hoybun, "af" s


z zerine, aranan liderleri bir bildiriyle uyaryor, bunun bir tuzak

olduunu, Trklerin szne inanp teslim olmamalarn istiyordu.


Genel Mfetti brahim Tali de, kar bildiride Hoybun'un

gerekleri saptrdn, aftan yararlanmak isteyenlerin hibir ey den korkup ekinmeden teslim olmalarn isriyordu.
Bundan sonra karhkl bildiri savalar balyordu. Haybon'un 1928 Martnda yaynlad ve "Krt ulusuna" di

ye balayan bildiride yle deniliyordu:


"Ey Krder! Trklerin affina inanmayn. 'Rome Xayine, bexte we tne!' Atalarmzn bu szn unutmayn. Trklerin affi na inanarak teslim olanlar ldrleceklerdir. Bu aff karmak

taki ama, snrlarn dnda ve dalarda yaayan Krt milliyet ilerini hile ile ele geirmektir. Trklere gven yoktur. Srgn edilmi yz binlerce Krt'ten ka kii bugn hayatta kalabilmi
tir. Affin bir amac da skn var diyerek Bat'dan yardm almakdr. 'Krt sorunu ve Kurdistan yok' demektir."

2-5

Genel Mfetti brahim Tali de kar bildiride, halktan isyan

clara inanmamasn istiyor, "gelin, devletin efkatli kollarna s nn!" tekrarnda bulunuyor, gemiteki yaralarn sarlacan,

yaklp yklan kylerin yeniden imar edileceini sylyor, mudu


bir gelecek vaat ediyordu.

Hkmetin propaganda savann ilk etabn Trk hkmeti

kazanyor, ilan edilen af zerine, baz Krt nderler, 1928 yln


da dadan kylerine, yurtdndakiler de lkeye geri dnmeye

balyorlard. Dnenler arasnda, yasal zeminden yararlanmak,


bu olana deerlendirmek isteyenler de vard.

Said e Telhe (Talha'nn olu Said) Bingl'n Azizan kynden.

eyh Said'in ekirdek kadro adamlanndan biriydi. eyh Said k


ynden ktndan beri yanndayd. Daha sonra Suriye'ye gemiti.

eyh Said'in iki olu Ali Rza ile Selahaddin ve eyh Said ha reketinin nemli adamlarndan Said e Telhe de aftan yararlan
mak isteyenler arasndayd.

eyh Said'in iki olu ile birlikte dnen Said e Telhe ve teki baz Krt liderler tutuklanp Ankara'da yarglandlar. Mahkeme

de, "Kuzey Kurdistan Cemiyeri"ni kurmakla sulandlar. eyh


Selahaddin 12 yl hapis cezasna arptrld. eyh Ali Rza uzun

zaman tutulduktan sonra serbest brakld. Ama Saide Telhe


idam edildi.

Saide Telhe'nin idam. eyh Ali Rza ve Selahaddin'in mahkm edilmesi zerine Hoybun bir bildiri ile gelimelerin kendilerini

doruladn belirterek, Krtlerden oyuna gelmemelerini istedi. hsan Nuri Paa'nm yazdna gre, bildiride yle deniliyordu:
"Trk hkmeti, sahte afla baz Krtlerin dnne izin ver

di. Gelenlerin yok edilmesi nceden kararlatrld iin, birer

bahaneyle hapse adldlar, ldrldler. 1400 kii hapsedildi ya


da srgne gnderildi. Fakat Hoybun, Krtleri zamannda uya
rarak pek ounu tuzaktan kurtard.

Krtler yeni byk bir tehlikeyle kar karyadr. Trklere has ldrme ve yok etme devam ediyor. Yaklm yzlerce k-

226

y, ldrlm binlerce Krd, kzlarnz ve kadnlarnzn sefa


letini gzlerinizin nne getirerek birbirinizi seviniz, silahlarn
z koruyunuz. Aranzdaki ekimeleri unutunuz. Trklerin ama c Krd Krde ldrtmektir. Oyuna gelmeyin!"

* t *

brahim Tali ngren ise kar bildiride, verilen szn tutulmamasmn suunu hsan Nuri'ye yklyor, onun yanl tutumu
yznden bakalarnn ceza grdn sylyordu.

te yanda,

1928 yaznda, atmalar yaylarak byyordu.

Trklerin kayb ise bykt. Atatrk'n yakn kadro adamlarndan biriyken, Lozan Anlamas srecinde yollar ayrlan ve gzden den
Dr. Rza Nur, anlarnda, bu dneme ilikin olarak unlar yazyor:

"istanbul'a yeni gelmi biriyle grtm. ok ey anladyor. Fe


ci eyler. Krderi Ar Danda btnyle imha ettik diye, ku

mandan Salih Paa bildiri yaynlad. Meer Krtler, karlar arasn da iki alaymz imha etmiler. Mthi masraf olmu. Krtler da
dan bizim araziye inmiler." Trk devleti, btn abalarna ramen sonu alamaynca ve

kayplar byk olunca diyalog abalarna giriyordu.

Genel Vali brahim Tali ngren, dorudan hsan Nuri'yle


ilikiye girerek, dadan inip teslim olmasna karlk, nne maddi ve manevi olanaklar sermeye balyordu. Bu yntem ba
arl olamaynca, dorudan "bar grmeleri" nerisi gtr

lyor ve bu Krt tarafinca da kabul gryordu. ihsan Nuri'nin anlarnda yazdna gre, grmelerin en nemlisi, 1928 Maysnda, Ankara'dan gelen bir delegasyonla gerekleti. Trk heyetinde 12 milletvekili yer alyordu. Ayrca yre valileri, kaymakam ve generaller...

hsan Nuri Paa, 60 kiilik bir svari birliiyle grmelerin

yaplaca eyhli kprsne gelmi, toplantya Bira ibrahim,


Ferzende ve Halis Bey'le birhkte kadlmd.

Hoybun'dan silah brakmas isteniyordu; karlnda, ihsan


Nuri'ye ekici armaan ve vaadler sunuluyordu. hsan Nuri silahn brakt takdirde, klliyetii miktarda akn
verilecekti kendisine. Ayrca seip beenmesi kendisine ait ol-

227

mak zere, ister yurtiinde, ister yurtdnda diledii makam,

grevi alabilecekti. Bu arada genel af kapsam geniletilecek,


tm Krtler bundan yararlanacakt. Srgnler ve cezaevindeki
ler de af kapsamna alnacakt.

hsan Nuri, yazdna gre, sunulanlar dinledikten sonra sz alarak, rvet karlnda halkn satacak kadar klmediini sylyor, "Trk askerlerinin kaytsz koulsuz Krdistan'dan e kilmesini, bamsz Krdistan'n derhal tannmasn" ieren kar

grleri ne sryordu. hsan Nuri, bu artlarn dnda her


hangi bir konuda mzakereye oturmayacan da belirtiyordu. hsan Nuri'nin ardar karsnda pazarlk ortam yok oluyor,
sonu almamadan toplant dalyordu.

Fakat, ibrahim Tali vazgemek, pes etmek istemiyordu. Top lanndan hemen sonra ihsan Nuri'ye mektup yazarak, vakit var ken, nne konanlar alp rahatna bakmasn neriyordu. M

fetti, mcadeleden vazgemesi halinde, Trk ordusunda mm taz bir yer verileceini, bunun korgeneral rtbesi ve kolordu ko
mutanl olacan vaat ediyor; eski tekliflerini tekrarlayarak, beenmiyorsa, diledii lkede bykelilik greviyle, istedii miktarda parann hazr kendisini beklediini ekliyordu. ihsan Nuri, nerilen rvete ok fkelendiini belirtiyor ve
mektuba mektupla yant vererek, "Ben Hoybun askeri lideri ve Krt Silahl Kuvvederi'nin bakomutanym" dediini ve sonra
yle devam ettiini yazyor:

"Ben bu grevde, Hoybun'un emriyle bulunuyorum. Hoy

bun'a

mensup olmaktan

eref duyuyorum.

Grevim; Trki

ye'nin, Krdistan'n bamszln tanmasna ve onun ordula rndan boaldlmasma kadar sava yrtmektir. Grevi, ancak Hoybun emrettiinde terk ederim. Muhatabnz Hoybun'dur.
Siyasi neriniz varsa, onlan Hoybun'a iletebilirim. nk sorun

kiisel deil ulusaldr. Bu da ancak ulusumuzun bamszlk


haklarnn tannmasyla zmlenebilir."

RUSLAR VE RAN DA SAVAA GRYOR


Trk ordusu, 1926 baharndan beri Ar Dana, nafile genel taarruzlar dzenliyor, her sonbaharda byk kayplar vererek,
ama eli bo klasna dnyordu.

228

Resmi tarih, bu taarruzlar "Birinci" ve "kinci Ar syan"

diye adlandryordu.

Genelkurmayca yaplan

"resmi tarih"te,

"Birinci Ar syan" iin 16 Mays 1926 tarihi veriliyordu.


Genelkurmay'n Krt syanlar kitabnda yazlanlara gre, TC, ulusal birlik ve beraberlik ile gvenlii iin Ar yresinde
yayla yasa ilan etmiti. Fakat, Beyazt'a bal Muson kasabas

nn Kaleci ky, "yasaa saygszlk etmi" ve 16 Mays 1926 ta


rihinde, bir sr koyunla An Da yaylalarna kmt. Bu, dev
let otoritesine "bir isyan "di.

Devlet, derhal harekete gemi ve 28. Jandarma Alaym isyan

basrirmakla grevlendirmiti. Jandarma alay, isyanclarla srle


rinin peine dm ve Ar Da eteindeki Demirkap blgesin

de isyanclara yetimiti. Fakat, "ekya" dur ihtar ve "teslim ol"


arlarna aldrmad gibi, "atele karlk vermi", bunun ze
rine, Trk askerleri, zorunlu olarak atmaya girmilerdi.

Fakat jandarma alaynn ans yaver gitmedii iin bozguna


uram, koyun srs ve sahipleri, yamalan trmanp yaylaya

km, askerler de l ile yarallarn toplayarak Beyazt'taki ka


rargha ekilmiti.

Devlet isyanclarn peini brakmak niyetinde deildi. Otorite

sini kantlamak iin nc Orduyu, "asilerin tedip ile tenkili"yle grevlendirmiti. Bir ay gibi ksa bir zaman iinde hazrlk lar tamamlanm ve Haziran aynda "byk taarruz" balamt.
Ama btn aramalara ramen, dada "asilere" rastlanmam, "scak temas" kurulamam, o arada havalar souduu iin or du, da terk edip geri dnmt.
Resmi tarihe gre, kyllerin yaylaya k "Birinci Ar s
yan" ve ordunun koyun srlerinin peine dmesi de "isyann

bastrlmas" oluyordu. Resmi tarihin kaydettii "ikinci Ar syan" da ilginti:


Genelkurmay'n kitab yazyor: "Hoybun" denilen "ekya

etesi", 1927 baharnda Ar Dan karargh yapmt. Devletin

iyi niyetli btn srarl arlarna ramen, teslim olmuyor, tersi


ne, "ekyaln" her gn biraz daha ileri gtryor, "kandrd " Krtleri yanna ekiyor, byyordu.

229

TC yine de insanca davranm ve asilerin dadan inmesi iin genel af ilan etmiti. Fakat, "ekya insanlktan anlamam" ve
affa srtn evirmiti. Trk ordusu, bunun zerine "ekyann k

kn kazmak" zere, Ar Dann sarp kayalklarna, dik ya


malarna yryp trmanmak zorunda kalmt.

Resmi tarih, "ekya"nn saysn vermiyordu. Ama Trk or dusu, iki kolordu ve 10 bin kiiden oluuyordu. Ordu iki kol ha linde taarruza gemiti. Birinci kol, Erzurum'dan Elekirt ve Karakilise zerinden yrm, ikinci kol da Kars'tan dr'a kayd rlm, oradan hcum emri verilmiti. Kolordularn toplar, tanklar, arkasnda da uaklar vard.
13 Eyll 1927 tarihinde. Hava Kuvvetlerinin de destei ve top atlaryla genel taarruz balamt. An Da, iki hafta topa tutuluyor, uaklar bomba yadr yor, kara birlikleri, taarruz stne taarruz tazeliyor, ama isteni

len sonuca yanlamyordu. nk, arama abalar boa kyor, "aranan ekya, gn nda bulunamyor", scak temas kurulamyordu. Ama, gece olunca, nereden peydahland bilinmeyen
ekya aniden ortaya kyor, gerilla basknlaryla Trk ordusuna

zayiat verdiriyordu. Zaten bir kere daha havalar souduu iin Ankara'dan "ri

cat" emri veriliyordu. Bu da, "ikinci Ar syan" ve bastrlmas


"harekt" oluyordu...

Ermeni yazar Garo Sasuni, resmi tarihin "kinci Ar syan"


diye adlandrd olaylar yle zetliyor:
"Trkler, haziran (1927) aynda dr ve Beyazt'a 10 bin ka dar asker ydlar. Ama, Ar Dana kesin darbe indirmek ve
olay sessizce kapatmakd.

Trkler ilk taarruzda malup olup daldlar. Yksek askeri


idare birbirine girdi. Hkmetin prestiji krld. Trk basnnda
endieler belirmeye balad.

Trk ordusu yeni byk bir sava iin hazrlanrken, srgn


deki Krtler de kap harekete katldlar. Ayaklanma serpilme ye balad."

230

Trk ordusu, gerek sava says gerekse silah bakmndan zayf olan Krtlerle baa kamyordu. O nedenle kiilere rvet niteliinde maddi ve manevi olanaklar sunuyor, teslime iknaya alyordu. 1928 yl sonbaharnda, bu abalarn nafilelii orta ya kyor, diyalog kesiliyor, taraflar sz namlulara brakmak
zere hazrlklara giriiyordu.

TC, bir yandan Ar eteklerine asker ve silah yyor, daa tr


man yollar ve kn barnmak zere, klalar ina ediyor, te

yandan d destek araylarna hz veriyordu.

TC, Iran ve Sovyetler Birlii'nin (Rusya) desteini almak iin youn bir diplomatik faaliyet yrtyor, Trk diplomatlar, ran
ile Sovyetler Birlii arasnda mekik dokuyordu.
1919'da Samsun'a ktan beri Atatrk'n yannda bulunan

ve eitli vesilelerle sadakatini kantlam olan eski asker Hsrev

Gerede, ran' ibirliine ikna iin Tahran eliliine atanmt.


Stalin ynetimindeki Moskova ile de grmeler yrtlyor
du. Sovyetler, Krdistan'n kurulma abalarn, "emperyalizmin Kafkaslar ele geirme plan" olarak nitelendiriyordu. Moskova, bu sylemle "ilerici TC'ye destek" veriyor, manevra

yeteneklerini krmak ve Ermenilerden yardm almasn nlemek iin

Krderi kuzeyden kuariyor, bu arada Trk birliklerinin geiine de


imkan veriyordu. Iran da "kendi Krtleri" nedeniyle "ortakla" scak bakyordu.

Bir yanyla TC'nin Krtlerle davas, kendilerini de ilgilendiriyordu.


nk, bitiik Krtlerin baarya ulamalar halinde, bunu srama

tahtas yaparak, ikinci bir hamle ile ran'a atlayacaklarndan korku


yorlard.

Emin Karaca'mn Ar Eteklerindeki Ate kitabnda ayrmrilaryla yazdna gre, Moskova da, Trklere yardm etmesi iin

ran' skrinyor, hatta tehdit ediyordu. Fakat Iran, skm Trk

lere kendini pahalya satmaya, karln almaya alyordu. ran


uzun ura ve mzakerelerden sonra, aldklarna karlk olarak
TC'ye istenilen destei veriyordu.

ran'n kazanc bykt. Toprak bile kopanyordu. Snr d-

231

zeltmeleri ad altnda, 1639 ylnda imzalanan Kasr- irin Anla

masyla izilen snr ilk kez ran lehine deitiriliyor, Ar Da


nn eteklerindeki baz verimli alanlar, destee karlk ran'a ve
riliyordu.

Bu, ayn zamanda "delinemez" denilen Lozan Anlamasnn da delinmesiydi.

te yandan, gneyden gelecek yardm kanallarnn tkanmas


iin Fransa ve ngiltere'den destek alnyordu. O dnemde Fran sa Suriye'de, ingiltere de Irak'ta ynetimi elinde bulunduruyor
du.

Trkiye Cumhuriyeti an egemen dnyasn yanna alm,


gcn gcne katmt. Artk vuru zamanyd. Bundan sonra temas ve grmeler kesiliyor, sz namlularn

diyaloguna geliyor; taraflar, hesaplamak zere silahlarn eki


yordu.

hsan Nuri Paa, anlarnda, Krtlerin mevzilendii Ar Da


nn taarruz ncesi halini yle anlatyor:
"Ar Danda durum gelitirildi. Gen savalar niforma giydiler. Erlerin 'kum'lerinin (apka-kasket) nnde, byk ve
kk Ar'nn sembol olan metal bir arma vard. Subaylarda ise Ar yerine Xoybun'un armas ve onun stnde de, kendi

rtbelerini belirten armalar bulunuyordu. Xoybun'un (Hoybun)


armas, haner, buday baa, kalem ve gneti. Hibir yerden destek ve yardm beklemiyordum. Elimizde ye terince silah olmad iin, baka silahlar ele geirip sava cep hesi aamyordum. Top, tank ve uaklarla ok iyi tehiz edilmi Trk devletinin ordusu karsnda, dmandan ele geirilmi t

fek ve fieklerle savamann kolay olmayacan biliyordum.


Onun iin Ar'y teslim etmeden nce, gerilla sava ile, Trk lerin Krtler zerindeki nfuzunu krmak istiyordum. Bunun iin Krtler arasnda bamszlk dncesini hakim klarak, on lar genel ayaklanmaya hazrlamaya alyorduk. Bu taktik,

Xoybun merkezi tarafndan tespit edilmiti.

232

Krdistan'da Xoybun'un tekilatlarn oluturmak ve genel


ayaklanmay rgtlemek zere, Kurdistan ilerine, hem ala cak, hem de darbeler indirecek fedai gruplar gndermitim.

Gruplarn says azd. Bunlardan biri, Sphan danda, yemek


iin tccarlardan bir koyun istemiti. Fakat tccar vermemiti.

Bunun zerine bir baka grup gnderdik. Fazlasyla verdiler. Bu

da gsteriyor ki, bamszlklarn yakt ate, yalnz Ar'da deil, Trklerin hakimiyetindeki Krdistan'n dier yerlerinde
de yanyordu.

Arllar sayca ok azd. Tarma elverili toprak ktt. retim


yaplamyordu. Varolan topraklar da Trklerin devaml atei al tndayd. Tarmla uraacak kimse de yoktu. Onun iin kdk ekiliyordu. Eli silah tutan herkes, srekli dman karsnday
d. Bu zor ve kt koullar altnda Krdistan'n bamszl yo

luna balarn koymular, ulusal bayraklarnn glgesi altnda,


her trl tehlike ve eziyete razydlar. Savalar at, silah ve cep

hane konusunda ok zayftlar. ok az fiek olduu iin, ele ge

en mitralyzler kuUanlamyordu. Ama Ar savalarnda ol


mayan tek ey korku ve mitsizlikti. Kornikork savandan son

ra gven artmt. Savalar, Trklerin bir kolordusu bik biri


mizin stne gelmeye cesaret edemez, diyorlard."

ATE EMBER

Trkiye Cumhuriyeti (TC) Rus ve ran'n gcn de yedekledikten sonra 1930 baharnda, dalarn kan eriyip yollar gek

vermeye balar balamaz, sava uaklaryla desteklenmi 100 bin


kiilik bir orduyla genel taarruza geiyordu,
ihsan Nuri yle yazyor:

"1930'un bahanyd. Ar'nn k daha bitmemiti ki, Trkler


Keskoi airetinin bir grubuyla birlikte eyh Abdlkadir'in st ne saldrdlar. Saldry, svari alay komutan Ferhat Bey yne

tiyordu. Dman eyh'in kyn sarmd. Dz bir arazide bu

lunan ky, ta ve kayalarla duvar gibi kaplyd. Bu nedenle k


mak mmkn deildi. Rumiler, gece, kyl uykudayken gelip
ky sarmlard.

133

eyh sabah abdeste karken kuruna tutuluyor. Kyller


uyanyor. Ky tfek ve mitralyz atei akna alnyor. Kyler
savunma iin darya kyor."

Krtler direniyor, kar saldnlaria zayiat veriyor, tfek atyla

uaklar dryoriard. Nitekim, 1931 ylnda Ar ehir merkezin

de, drlen uak ve len pilodann ansna bk "Hava ehitieri


Abidesi" dikiliyordu. Abide, drlen uaklardan birinin salam
paralarndan oluuyordu.

hsan Nuri, 10 Haziran 1930 gn, 100 bin askerin uak,


tank ve toplann desteinde balatt genel taarruzu da yle an
latyor:

"Yazn ilk gnleriydi. Anllar adriann alp dan doruklan-

na kmlard. Biz adr aal henz birka gn olmutu ki, kuzey-

bad ynnden silah sesleri geldi. Sesler, dan kuzeyindeki Miro


yolundan geliyordu. Ardndan birka dman ua yaylann ze rinde umaya balad. Caddan bombardman ettiler. Karm Yaa Hatun yaraland. Odamakta olan hayvanlar ldler. Silah sesleri
nin geldii yne gittiimde, Trklerin gece bir piyade taburu ve bir

topla gelip Kabaktepe'yi igal ettiklerini grdm. Bu, Trklerin


1930 ylndaki byk saldnsnn balangcyd."

hsan Nuri Paa anlannda, aynnnlara yer veriyor ve unlan


yazyor:

"Bir gn, Bra'mn olu Davo'nun biriii, Kabaktepe'nin irtiba-

dn kesmek iin gece harekete geti. mere Besse-Keltanilerin re


isi de Kabaktepe'deki hedeflere arkadan saldracakd. Gittiler. Ge
ce 15 asker snaklarndan kp dadan aaya inerken, Davo yollarn kesiyor. Bir saadik arpmadan sonra askerierin tm

ldrlp silahlanna el konuyor. Tepedeki askerier ise aada


arkadalannn lmn seyrediyorlard.

Besse de, gecenin karanlndan yararianarak askeriere yak lat. Birkan etkisizletirip silahlanna el koydu. Fakat teki askerierin yeri ok sarp olduu iin onlara ulaamadlar. Geri
dndler.

Ama bir baka birlik, Kabaktepe'yi uzaktan kurun yamuru


na tutmutu. adma leye kadar srd.

234

unu sylemek istiyorum: Trkler Kabaktepe'yi igal ettikleri


zaman, kar tepede Krt bamszlk bayra dalgalanyordu.

Buray savunacak gcmz olmad iin, arada bir birka kii


gidip orada grnyordu. Trkler bir trl buraya yaklama ce

sareti gsteremediler. Bayrak sonuna kadar orada kald."

hsan Nuri, en byk trajedilerin yaand, kadn ve ocuk larn topluca kadedildikleri Zilan'a da deiniyor ve yle diyor:
"Ben, saldnnn yolunda gitmesi iin, Kr Hseyin Paa'nm

oullar Memo ve Nadir, Erci halkndan Seid Resule Berzenci ve Heseni svari biriiini Zilan vadisine gnderdim. Zilanhlar, An svarilerini byk bir sevinle karladlar. Bu

sevin iinde, emirnamede yazl tarihi anlamadlar. Hasan Ab


dal zerine erken saldrddar. Hasan Abdal'daki ordughta 200
asker bulunuyordu. Zilanhlar, zorlu bir savatan sonra Hasan

Abdal' ele geirdikr. Askerleri esir edip silahlanna el koydular. Ardndan ayn blgede bulunan Norad ehrine hcum ettiler.
ehirde bir piyade taburu ile bir mitralyz bl vard. Komu

tan, Norad kalesini savunmak iin, her tarafi onarp muhkemletirmiti. Fakat Krtlerin kendi davalan ve vatanlan iin ken

dilerini feda edebilecei, komutann aklna gelmemiti. Norad, 24 saat bile dayanamad. Kale zapt edildi. Komutan admada
lmt. Sa kalan asker ve subaylar esir alnd.

Krtler, Norad'la biriikte Erci ve Bargeri ehirierine de sal

drmlard. Erci'in bir ksm, Bargeri'nin tm hemen alnd.


Trkler, Erci'in imdadna yetimek zere top ve asker gnder
diler.

Yardma gelenlerin yolu kesildi. Kurtulamayacaklann anlayan

Trkler teslim oldular. Trkleri esir alanlar Hayderi savalanyd. Teslim zerine tepelerden iniyorlar. O srada, askerier az olduk lann grnce silahlanna sarlyorlar. anma kyor. Krtler mermileri bitene kadar adyor ve orada lyoriar. Bylece Trk
yardm biriii Erci'e yetiiyor."

hsan Nuri savaan airetleri tek tek sayyordu. Bu arada, sa

van kaderini deitiren nedenleri sralarken, silah ve cephane kt-

i35

lnn yannda Krdn Krde silah ekip saf deitirmesini en ba


a koyuyordu.

Keskoi aireti ve dier baz airetlerin saf deitirip Trklerin yannda yer almasnn olaylar etkilediini yazyordu. Bu arada

Kr Hseyin Paa'nm olu ve bir dier airetin reisi olan Seid Resul'la ekime iine girmesinin de zarariar verdiini naklediyordu.
Dersim'in bir trl ayaa kalkmamasn da, nedenlerden biri ola
rak sayyordu.

Krder, ilk atmalarda baar elde etmilerdi. Fakat ilerle


yen zaman iinde gerilemeye baladlar.

hsan Nuri anlarnda yle yazyor: "Silahmz yoktu. Silah ve kurunlan savaarak dmann

elinden alyorduk. Kanikork savama kadar benim bile tfeim


yoktu. Bu savata bir tfek ele geirdim."

ihsan Nuri, hibir yerden maddi yardm alamadklann. Er


meni Tanak Partisi'nin sz verdii paralarnsa kendilerine ula
madn belirtiyordu.

Sovyetler Biriii ve Iran da savan hemen banda, 1930

Temmuzunda Trk devletinin yannda yer alyordu. Krtler,


l kskaca alnmt.

ihsan Nuri, ran'n savaa girmesi konusunda, "Iran snr ka


rakolunun bulunduu Aybey ynnden, nce top, sonra mitral
yz ve tfek sesleri ykseldi. Bunun bir yanllk olduunu san

dm. Gidip kendim baktm. Gerei gzlerimle grdm" diyordu, ihsan Nuri, Sovyet cephesi iin unlan yazyordu:
"Sovyeder Birlii kuvvetlerinin, Trk kuvvetlerine yardm

iin. Ara nehrini geerek Kk Ar eteklerine vardn bana

haber verdiler. Ruslar Trklere yardm ediyordu. Kuvvetlerini


Culfar'a ymlard."

hsan Nuri ve arkadalar, 1930 Eyllnde An Dann do


ruklarna snp burada direndiler. Fakat fazla dayanamadlar.
Dalma balad. emberi yarabilenler ran Krderine kart.

236

Ermeni yazar Garo Sasuni, Ar isyanndaki "nc gz"d. Olaylar tarafsz bir bakasyla inceliyor ve yorumluyordu.

Garo Sasuni, Ulusal Krt Hareketi ve Ermeni-Krt likileri


adndaki kitabnda, Ar isyannn btn Kurdistan ve Krtleri
kapsamadn sylyor ve devam ediyor:
"Ar hareketinin byk lideri vard: ihsan Nuri Paa, Ib
rahime Husseke Telle Paa ve Zilan Bey... Bunlarn de geni siyasi grlere sahipti. Ermenistan ve Krdistan'n bamszl ndan yanayd. Gl yeteneklere sahip liderin evresinde is

yanc airetler ve devrimci Krtler toplanmlard. liderden


baka u .liderleri de sayabiliriz: Ferzende Bey, Adevi Aziz, Ta

ceddin, Kamil Mahor, Yusuf Redkini, Mustafa Kelo takma


isimli Dijana Hesse Sori ve dierleri...

1930'da, Krder daha hazriklarn tamamlamamken, Trk ler saldrdlar. Bu srada. Dersim bata olmak zere birok Krt blgesi hareketsizdi. Buna ramen, Abaa, Pergiri, Zilan ve Ma lazgirt'teki Krt gleri biriikte hareket ederek, yollan zerinde bulunan askeri ve idari merkezleri igal ettiler. Kanl admalar-

dan sonra Erci ve Zilan kasabalarn aldlar. Vanllarn hcu muyla Van ehri de igal edildi. Fakat ehri uzun zaman elde tu

tamadlar. arpmalar yayld. Hakkari'nin bir ksm isyan bay


ran ap Trk askerlerini krarak lemerik'i aldlar. Trkler temel glerini Zilan ve Erci blgelerinde topladlar.

Sava kzt. Krtler, 7 Trk uan drdler. Binlerce kur


ban verdirttiler. Savalarn silah ve cephaneleri tkendi. An

Dana ekildiler. Trkler, lerini silahsz sivil Krderden ald lar. 5 bin kadar kadn, ocuk ve ihtiyar kadettiler. 200 kadar ky talandan sonra yaktlar. Ayn gaddari Van blgesinde de devam ettirdiler. Yzlerce Krd toplayp Van Glne dk
tler. arpmalar bir yerde snerken, bir baka yerde padak
veriyordu.

Hkmet, erimi biriiklerini takviye iin ksmi seferberiik ilan


etti. Avrupa basn, 15 Temmuz 1930 tarihinde Ar Da ev

resindeki blgede 60 bin kiilik ordu ve 100 uan topland


n yazyordu.

Trkler, temmuz aynda Beyazt, dr ve Iran snnndan taar-

ruza getiler. Fakat byk kayplar verip yenildiler.

237

Bundan sonra cephe sabitleti. Sava kesintisiz bir hal ald.


Krtler zaman zaman baskn yapp panik yaratyordu.

Taburun arpmalar mehurdur. Krtler zaman zaman

dr'a hakim oluyor, Trk birliklerini Sovyet Ermenistanna sn


maya mecbur ediyordu. Trkler aresiz kald. ok sayda uak

kaybettiler. Salih Paa'nm birlikleri Beyazt yakmlanndaki ba


taklklarda ksmen yok edildi, ksmen de esir alnarak byk bir
yenilgiye uradld. Bunun dnda Van, atak, Hakkari, Hns ve Malazgirt blgelerinde arpmalar sryordu. eyh Barzani, s
nn geerek Hakkari arpmalarna hz verdi.

Ankara-Moskova ibiriii de uzun zaman gizli kalmad. Kzl

Ordu birlikleri Ara nehrini geip, Krderi bomak zere Trk lere yardma kotu. Moskova bununla da kalmad, ran' Trki
ye'yle ibirlii iin zoriad ve ikna etti.

Buna ramen Ar Da 25 Eyll'e kadar ok cesurane biim


de dayand."

25 Eyll 1930'da dzenli ordu karsnda yaanan baarsz lk "genel yenilgi" sayld. Lider kadrosu dadd. "Tenkil" ve

"tedip" balad. Birbirinden kopuk kimi liderierin, "tek kiilik k"la uygulad gerilla yntemleri ie yaramyordu. Krder, nereye olduunu bilmeden, panik iinde kayordu..
Dnemin yar resmi Cumhuriyet gazetesi, An bozgunundan

sonra, birinci sayfasnda yaynlanan bir karikatrde, mezar ta nn altna, "Muhayyel (hayali) Kurdistan burada gmldr"
cmlesini yazarak sonucu ilan ediyordu.

RESM TARH VE YAAR KEMAL


Krder iin her trl muamele "mubah", su ileme zgrl
ise sonsuzdu.

Gnn birinde, biri kp insanln evrensel hukuku adna

sululardan hesap sormasn diye, hukuka uygun olamasa da, ya salardaki boluklar sk skya kapatlm, "tedip ile tenkil" iin
sonsuz zgrik getirilmiri. Bu amala, 1931 ylnda, "isyan

238

blgesinde ilenen ef aln (fiil, eylem, ilem) su saylmayacana dair kanun" yrrle giriyordu.

Bu yasann birinci maddesinde yle denUiyordu:


"Erci, Zilan, An Da havalisinde meydana gelen isyan bl
gesinde, bunu mteakkip Birinci Umum Mfettilik mndkas ve

Erzincan'n Plmr kazas dahilinde yaplan takip ve tedip ha


reketleri mnasebetiyk 20 Haziran 1930'dan 1 Arahk 1930 ta

rihine kadar askeri kuvvetier ve devlet memurlar ve bunlar ile beraber hareket eden beki, korucu, milis ve ahaU tarafindan is yann ve bu isyana alakadar vak'alann tenkiH emrinde gerek
mstakilen ve gerekse mtereken elenmi ef al ve hareket su
saylamaz."

Bylece, yeryznde devletin her personeli ayr ayr birer "in

faz" eleman kesiliyor, onlara sonsuz yetki veriliyor, dokunulmaz


lk tannyordu.

Zilan blgesinde yryen btn canllar hedefti. "Krtler ko yun klna brnyor" denilerek koyun srleri havadan bom
balanyordu. Ortasna bomba den koyun ge friadktan son
ra, cansz olarak yere dyordu.

nsanlar arasnda ise ya ve cinsiyet ayrm yaplmyordu.

Dman grld yerde, "mstahak olduu akbete" uratdyordu.

Ankara'nn Kzlcahamam ilesine bal Etil kynden pek Yl


maz, 1990'da 85 yandayd. Pimanlk ve hzn iinde anlann an

latrken, "onlarn da Mslman olduklarn bilmiyorduk" diyordu. pek Ylmaz, askeriik yaparken Zilan blgesinde sivil katliam
larda rol almt. Bir yayla basknna katldn, bebek, ihtiyar

kimsenin sa kurtulamadn sylyordu. Birou gibi o da, ihtiyarimda, emir gerei su ilediini ne srerek, ruhunu temiz
lemeye, vicdann ykamaya alyordu.

amzn ulu yazarlarndan Yaar Kemal, Krt trajedisini en


iyi biknkrdendi. Trajedinin klleri, hemen hemen btn roman
larnn sayfalarna serpilidir.

239

Yaar Kemal, An krmnn bir sahnesini, Deniz Kst ro


mannn 8. basksnn 88. sayfasnda yle anlatyor:
"... An Danda diyordu. Selim Balk. Ben bu yaray An

Danda aldm. An Danda Krder isyan karmlard. Ben o


zaman Erzurum'da askerdim.

Ban kaldrd, bana bakd.

Sen An Dan grdn m? diye sordu.

Grdm, dedim. Tepesine kadar da kdm.


Bana, inanmaz inanmaz bakd.
Tam tepesine kadar m?

Tam tepesine kadar deil... Ar Dann tepesine vannca


nce bir dzlk grrsn.
Eeeee?

O dzln stnde de, tane baka kk tepecik var

dr. Asl An Dann en yksek yeri, sylediklerine gre bu


tepecikten biridir, ite ben o dzle vardm da, o en yksek te peye kamadm. O en yksek tepenin de ykseklii altm met
re kadarm.

Nasl lyoriar dalann yksekliini?

Bir alet var, grdm, dedim. Demek sen An Danda...

Krderie arpdm. Krder yaman adamlar, ok atc... Karlkl arprken, ben asker kasketimi bir denee takp -

kanyordum. kar kmaz kasketim en az be kurunu birden


yiyordu. Bizim bir komutanmz vard, ad Salih Paa... Meyme
netsiz bir adamd ya, Atatrk onu severmi. Beni yanna an

yordu, hele bir bitsin Selim diyordu, hele bir bitsin, emekli ola
cam, geleceim senin Meneke'den bir taria alacam. apka
sn yana ykyordu. Cemal Grsel gibi kabaday paalar hep

byle apkalann yan ykariar. Belki de ekmece'de bir taria alnm. At yetitireceim, domates dikeceim. Seninle bala ka

cam. Ta Bykada'ya kadar krek ekerek gideceiz, diyordu.

Sen denizden korkarsn paam, diye taklyordum. Ne, diyordu glerek, korkmak diyordu. Ama paann denizden dnn kop
tuu belliydi.

Bir Krt bir askeri ldrrse, bu paa var ya kuduruyordu.

len her askere karlk bir Krt ky yakyor, ne kadar erkek


varsa kyde kurundan geirtiyordu. Hi akl almyordu, bu dil

240

bilmez kylnn Atatrkmze bakaldrmalarn. Deli divane


oluyor, elinize geen her Krd kurundan geirin, bir tanesini sa brakmayn bu ylanlarn, diye baryordu. Asker onun de
diini dinleseydi, imdiye Trkiye'de bir Krt kalmazd. Biz as

kerler ne yapyorduk, yakaladmz Krtleri serbest brakyor duk; din kardei deil miydik? Paa byle yapdmz bir duysa,
alimallah tm orduyu Krtler gibi kurundan geirirdi.

Baz askerler zengin oldular, bir altna bir can balayarak.


Krtlerde ok para, ok altn vard. Ben bir kuru almadm b

raktm Krtlerden. nsanlk iin... Bizim memlekette can kard para alnmaz. Ben hi para almadm. Her askerin antasn da kat paralar, birok altn gerdanlk, bilezik, akn balballar,
altn hzmalar...

Halhal dedikleri, kadnlarn ayak bileklerine taktklar bir ho


bileziklerdir. Hzma dediklerini de, burunlarna takarlar.

Bir bahar, Ar Dan, eteklerini bir bir dolaarak yaknk,

yktk, yangn yerine evirdik.

ldrmedik, srmedik adam

koymadk. Krderin kkn kestik... Salih Paa, o gn arpma bitip akam olunca, bize yardm eden Krt beylerini de adrna arr, sabaha kadar ier, Krt

beylerini de oynatr, kendi de, o gn ldrlen Krtlerin erefi


ne kadeh kaldrr, gbek atard. Bir sabahd. Salih Paa beni ok iirmiti. (...) Gzm adm ki, ne greyim; bir karyolada, sakz gibi bir yataktaym."

* * s

Yaar Kemal'in anlatt Salih Paa, gerek bir isimdi. Salih


Paa ad, Dersim'de de ortaya kacakn. Bu Salih Paa, daha son

ra Genelkurmay Bakan olan Salih Omurtak'ri. Ar savan yneten Salih Paa, 15 Temmuz 1930 tarihinde
yaynlad bildiride yle diyordu:

"Ekya eteleri, ok perian ve mnhezin bir halde Zilan ve Hacdr derelerine snmlarsa da; ordumuzun, bu dereler etrafinda
tedricen skan emberi iinde, hi kurtulmamak artyla yok edil
mitir."

Hi kurtulamayanlarn ka bebek, kadn, ocuk ve ihtiyard?

241

Salih Paa'nm resmi bildirisi, bu konuda herhangi bir ayrntt


vermiyordu. Basn da, ka kurtulu sanp, Zilan'da topluca

yok olan silahsz, savunmasz sivillere ilikin aynnri yaynlam


yordu.

1930'daki Krt ayaklanmasna katlanlarn says, tm alan

da birka bin silahly bulmuyordu. hsan Nuri, anlannda An


Danda 300 kiiyle direndiklerini sylyor, "500 kiilik bir ek
gcmz olsayd, Trk ordusuna yenilmezdik" diyor.

Ermeni yazar Garo Sosuni, iki tarafin sava gcn karla


tryor ve yle diyor:

"Her ne kadar byk miktardaki Trk biriikleri Van, Hakka ri, Mu, Hns ve ran snrnda isyanc airetlerie megul olduy sa da, savan asl merkezini An Da tekil ediyordu. An'dan Van Glnn gneyine kadar, savaa kanlan Krt ulusal hare

keti savalannm says 10 bin idi. Halbuki Trk ordusunun


toplam 60 bini buluyordu. Hatta Avrupa ve Amerika'nn
nemli gazeteleri, bu rakam 100 bin olarak vermekteydi. Ayn
ca Trkler 1400 tane de uak kullanyordu."

Devlerin yar resmi yayn organ durumunda olan Cumhuri


yet gazetesi, 16 Temmuz 1930 tarihindeki saysnda, Zilan vadi

sindeki toplu katam yle veriyordu:

"Karakse, 14 (zel muhabirimiz bildiriyor) - An eteklerinde


ekyaya kadlan kyler yaklarak, ahalisi Erci'e sevk ve orada is
kan olunmutur.

Zilan harekdnda imha edilen ekya miktar, 15 binden fazladr. Yalnz, bir mfreze nnde dp lenler 1000 kii tahmin edi

liyor. Zilan deresine svan 5 aki teslim olmutur. Buradaki harp,


pek mthi bir tarzda cereyan etmitir. Zilan deresi, lebaleb ceset
lerle dolmutur."

Gazetenin yazd sayda silahl isyanc bulunmadna gre,


ldrlenler, savatan kaan masumlar myd?

KATLAMCI ASKER ANLATIYOR


Merkez ss Ar Da olan isyanclar, uak ve toplarla tak
viyeli, 100 bin kiilik Trk ordusu ve yardm eden Ruslar ve Iran-

242

llarla savamak zorunda kalm ve yenilmi, cephe dalm, si


vil, savunmasz halk krmn hedefi olmutu.

Krm kollarn gren halk, kyleri boaltm, drt bir yana dalp bebei, ihtiyaryla insanlar, kurtulu umudunu dalarda
aram, doruklara, vadi ve kanyonlara snmlard.

Snaklardan biri de, Krtede "filizler" anlamna gelen "Zi


lan" blgesiydi. Zilan deresi olan kanyondu.

Zilan, Beyazt'tan balayarak, ykselen tepeleri, dzlkleri, yer yer daralan, kilometreler boyu genileyerek alan ayrlan, yayla ve otlaklaryla, Van'n Erci'ine kadar uzanan vadinin ady d. ZUan, bahar karlarndan hemen sonra balayan yayla zamanyla birlikte, koyun srleri, yan yana konan "el"le (obalar) "e-

ni"leiyor. Yldzlarn alabildiine yakn grnd Zilan gecele rinde, yayla ateleri uzaktan uzaa birbirine gz krpyordu. Gece
yelleri, ot ve iek kokular tayordu. Zilan zemininin orta yeri, atlayacak kadar olgunlam, kabu
unun alt ktr ktr olmu, baklanm karpuz gibi, iki kol ha linde yark...

Bu, Krderin

efsanevi

"Geliye

Zilan"dr.

Ingilizcesi

"ka

nyon" olan Geli'nin Trkede karl yok. Trkede, kk

akarsulara, ukurluklara, "Celilere" de "dere" deniyor. Biz de,


Trkedeki deyimle "dere" diyelim.

Zilan deresinin

uzunluunu

kilometre olarak bilmiyorum,

ama Beyazt nlerinden Van Glne kadar uzanyor. Derin ya

malar, yer yer bir kydan tekine adanacak izlenimi verecek

kadar yakn. Baz noktalarda ise uzak...


Yamalar yaklasa da uzaklasa da Zilan deresi, boylu bo
yunca uzanan dipsiz manzarasyla, yer krenin merkezine inen

bir kuyuyu andryor. Yamalar sarp, kertenkelelerin bile zor tu


tunduu dikliktedir. Dnyann merkezine varyormu izlenimi
veren derinlii, baz blgelerde kilometreleri buluyor.

Zilan deresinin zemininde drt mevsim souk, duru sular a-

ldar. Pnarlar, yamalarndan aaya cam duruluunda sular


aktr. Aada, dipte birleerek, aalar, otlar arasnda aldar.
Baharda yaylalar, ayrlar, deresiyle Zilan batan baa iek ko-

243

kar. Havada iek ve ot kokulan akar. Geeni sarho edercesine...


"Gula Maran" (ylan gl) mevsiminde Zilan'n ylanlan sar
hotur. Dibinde yatarak ar, uslu yle dururiar.

Yaz Ortalarnda, Zilan'da olgunlamaya balayan yaban elma


s, armut ve "hulitrk" kokulan, otlann, ieklerinkine kanarak
akar...

ZUan vadisi, yalnz yaylalar, odaklar, ayriar cenneri, Gula Maran'n benzersiz kzlhyla at tek yeryz paras deil,

dnya kurulduundan beri, zalimin zulmnden kaanlann da ba


rnayd. Hristiyanlan korudu; Mslmanl seen, ya da kar

kanlan, 1900'Ierin banda da saklad. En son. Birinci Dn


ya Sava'nda isrilaya kan Ruslardan kaan Krdere bannaklk
etti.

Zilan'n

koruyucu,

mazlumu

esirgeyip saklayan

efsanesi

1930'da krlarak yerle bir edildi.

An Da bozgunundan sonra Krder akn akn Geliye (dere)

Zilan'a snmlard. Toplanan insanlarn says, hi kimse tara findan hibk zaman bifinmedi. Ama korkudan kaan Vanllar,
Bidisli, Anh, Beyazdlar "Trk askerierinin giremeyecei bir ko runaktr" dncesiyle Geliye Zilan'a akn ediyor, derinliklerine
iniyorlard.

"Ben isyana katlmadm" dncesiyle, kendini gven iinde

hissedenler ise yayla ve dzlklerinde, "kom kom" adriann a


mlard.

Fakat, yanlglar ayn zamanda tarihin en byk toplu knmm beraberinde gerirecekti. Zilan dalan, yamalar ve Geliye
Zilan tarihte benzeri olmayan bir kadiama tank oldu. Giri ve klan tutulmu, on binlerce asker tarafindan batan

baa sarlm Zilan deresinde, knm balam, krm boyunca yer

gk insan feryadanyla dolmutu. Yeni domu bebekten 90'hk ih


tiyara kadar her ya ve cinsiyetten saysz insan; mitralyze tutula

rak, snglenerek, buday baa biilircesine yok edildi. "Zilan deresi"nde topluca kadedilen insan says hibk zaman bilinemedi.

244

Dnemin yar resmi Cumhuriyet gazetesi, Zilan'daki knm ve

kan sesini "zafer" olarak duyuruyor ve "Zilan deresi lebaleb, in san lleriyle doldu" cmlesini manete karyordu.

Zilan yaylalar yanyordu. Yangnlarn iinden insanlar firlyor, can derdi ve feryat figan iinde alevlerin arasndan kanlar,
kurunlanyordu. Krmn resmi sylemdeki ad, "ekya tenkili" idi.

Dursun akrolu, 1906 yhnda Trabzon'da domu bir ky

lyd. Dursun akrolu, askerfiinde, avu rtbesiyle Zilan


katliamna katlmt. 1990'da Ankara'nn Stz semtindeki gecekondu mahal lesinde yayordu. Din, salkl grnyordu. Mahallede "Laz
Hoca" lakabyla tannyordu. Kendini, tutku derecesinde slam

dinine adam, ibadete vermi gibi bir hali vard.


Tek derdi ise hac olamamakt.

ok istedii halde, paraszlk yznden, Mekke'ye gidip Ka-

beye yz srmemi, hac olmay Allah nasip etmemiti. Hac pa


rasn bir trl denkletiremedii iin fkeliydi. Ama yalnz k t talihine, yardm etmeyen ocuklarna deil, yrekten bal ol

duu devletine de...


Dediine gre, hac olamadan lrse, gzleri ak gidecekti

br dnyaya.
Genliinde, uzun yllar askerlik yapp "memleketi kurtar mak" iin cann siper etmi, kurun skm, Krtlerle savamt. Ama devlet hizmetlerini grmezlikten gelmi, onu hac bile yap
mamt.

"Sen Mslman ve dindar olduunu sylyorsun, Laz Hoca. Zilan'da ldrdn kadnlar, ocuk ve ihtiyarlar da Mslman

deil miydi?"

Irkildi Laz Hoca. Uykudan uyanr gibi oldu. Baklar yere in


di. Susup kald. Gemiinden sklr, utanr gibi olmutu.

Benzer sorular o da kendi kendine sormu muydu? ldrlen


ocuklarn, ihtiyar ve savunmasz kadnlarn lklar ryasna gi-

2-45

riyor, uykusunu blyor muydu? Utancn kahnn yayor muydu?


Skm, aresiz kalm gibi savunmaya geti:
"Benim bir suum yok ki" diyordu. "Ben, hepimiz emir ku

luyduk. Bk askerdim. Emir verdiler, yaptm. Komutanmz Deli


Kemal'di. Krderin vatan haini ve dman olduunu sylyor du. Emk verdi, 'ate serbest' diye. Emrine uyduk ve vurduk."

Sustu. Sonra kendi kendine konuur gibi, "Oldu bk kere. O


orada kald," dedi.

O, kanl bir tarihin celladanndan biriydi. nne konan teyp

alyor, sylediklerini kaydediyordu. Sonra syledikleri birieririldi. Aadaki metin ortaya kt: "Askerlikte avutum. Herhalde stierimi memnun etmi ol
malym ki, bu rtbeyi vermilerdi.

Karakse'deki (An) harpte Krderie savadm. Karlkl

kurunladk birbirimizi, iki taraftan da ok adam ld. Vurdu


um olmutur belki. Adyordum kurunu.

1934 senesinde bana tezkere verdiler. O zamana kadar orada

kaldm. Tezkereden nce oldu o mesele. ok mesele oldu. ok


kan dkld.

Yayla meselesi yaz mevsiminde oldu. Austos ay olabilir.

Yerierini nceden kefetmitik. Zilan yaylasnda, byk bir dzl adriaria doldurmulard. Yzden ok adr vard. S

rleri oktu. Yaylann evresinde yaylyordu. Adar, eekleri de


oktu. Onlann hepsine el koyduk sonra. Adar ykte, binekte

kullandk. Koyunlan yanmza aldk. Yemek iin kestik. Koyun


oktu. Her taraf sahipsiz koyunla doluydu. Asker et yemekten
bkmd.

Geceden sardk yaylay. Sabah erkenden yaylada bir hareket

lilik balad. Her naslsa fark edip, renmiler bizi. 'Askerier


geliyor' diye ge, kamaya hazriamyoriard.

Komutanmz Deli Kemal Paa, kahvak iin emir verdi. Kah-

vakmz yapdk. Sonra yaylay epeevre iyice sardk; yava ya


va yaklatk.

Grnrlerde ok az erkek vard. Herhalde kamlard. Ka

dnlar, ocuklar, ihtiyarlar vard ortalkta. Aralannda birka de


likanl...

246

Bizi karlarnda grnce, bir feryatdr koptu. Kadnlar, o


cuklar oradan oraya kouyor, alyor, figan ediyorlard. Deh Kemal Paa, 'k!' diye emir verdi askere. Diz ktk.
Sonra bard:

'Ate serbest!' diye.

Rastgele, verdik kurunu. Yayla ana baba gnne dnd. Feryadar, inleme, alamalar, kama, konuma...

Hi karlk veren olmad. Kadn ve ocuklard. arpma k mad. Aniden basdrmdk. Belki silahlarna davranmaya vakit

bulamadlar. Bilmiyorum. Belki silahlar yoktu. Ama adma ol


mad.

Ktyd. Her ey ok ktyd. Kadnlarn, ocuklarn ferya d, kaarken vurulmalar... yi bir ey deildi. Ama emir ite...
ok kanl oldu. ok kii ld. Sonradan 600 l dediler. Ben
ce daha oktu. Kck ocuklar da vard. Her yata ite. Bir

evde, kyde hangi yata insan varsa...


Drt saat taradk tfek ve mitralyzlerle. Sa yakaladmz 20-30 kiinin dnda kurtulan olmad. Yaylm ateinde kpek ler, atlar da vurulmutu. O yayladakilerin suu neydi, bilmiyorum. Krt diyorlard. Devlete isyan etmilerdi. Sesler, kprdlar kesilince adrlara girdik. Her taraf l... ok l vard. Birbirine sarlp kalm ocuklar, kadnlar, ihti
yarlar orada burada dp lmlerdi...

iyi deildi.
Baz arkadalar, llerin stlerini balarn aradlar. Aknlar

n, paralarn aldlar. Benim yreim kaldrmad. llerden bir


ey almadm. adrlar yakp ayrldk oradan."

Dursun akrolu'nun, Krt savanda "insaniyete dair" an

lar da vard. "Esir aldklarmz da oluyordu. Ama bunlarn ou ldrlyordu," diyordu, Laz Hoca... nsanlk da yapp, bir hayat kurtardn ise gururlanarak an

latyordu:
"Bir ky atee verdikten sonra, esir aldklarmz birbirine

247

baladk. Yanmzda gtrdk. Neden orada ldrlmedikkrini

bilmiyorum. nk esirler de ldrlyordu. Esir aldmz bu kafilede, bir gen vard. 16-17 yalanndayd. ok yakkl, te
miz bir delikanlyd. Onun lmesine gnlm raz olmad. Kaya
lk, etin bir yamata, gizlice ellerini zdm.

'Ka saklan', dedim. Bir srayta kayalar arasnda kayboldu.


Yllar sonrayd. Bk i iin Polati'ya gitmitim. Otobs bekler ken biri uzaktan bana bakyordu. ok dikkadi bakyordu. Hu zursuz oldum. Yrdm, teye gittim. Ama yanma geldi:
Sen Dursun avu deil misin? diye sordu. Tanyamadm onu. Krt ivesiyle konuuyordu.

Krder arasnda ok kalmdm. Savamdm. Kinli biri de


olabilir diye adm gizledim.

Birine benzettin herhalde. Benim adm Dursun mursun de


il, dedim.

Yzme bakp gld: Seni tandm, dedi. Sen Dursun avusun.

Onu o zaman hatrladm. Bu kurtardm delikanlyd. Ama

onca yakn ldrlm birine tanklk veremedim. Yrdm,


gittim..."

248

ALTINCI

Blm

DERSM SIRASINI BEKLYORDU


1920'de "kanl Kogiri" yaanm, 1925'ten itibaren Krt

yurdunun btn paralar, kan ve atee boulmutu.

1930'larn ortalarnda Krt dalar, kyleri ve insanlaryla


batan baa yara bere iindeydi.

Yurduna dnebilen, dadan inen insanlar yangnlar sndr

yor, ykntlar ina ediyor, bir yandan da kayp kardeler birbi


rini, anneler, babalar evladarm aryordu.

Osmanllarn btn aknlarnda baarsz kalp bir trl gire medii blge olan Dersim, yeni dnemde yara almam, yangn

lar yaamamt. Krtlerin safinda eyh Said syanna katlma


m, Ar'ya karmam Dersim, kendi ayaklan stndeydi.
Cumhuriyetiler, ounluu Alevi olmas nedeniyle, "siz on

lardan deilsiniz" sylemiyle Dersim'i adeta ayrm, bylece sra.51 gelene kadar krm ve kan sesinden ayr tutmu, dokunmamn.

Dersim, dosta syleme ve gler yzl yaklama kannuO. Byk ounluuyla Dersimliler, kendilerini gven iinde hisse
diyordu.

O "gven ve huzur ortamnda", yaklaan tehlikenin ayak ses lerini de duyacak halde deilkrdi. "Sesi" haber verenleri "felaket tellal" ilan ediyor, inadna kylerinde oturuyorlard. Ama, "girilemeyen tek blge" olarak Dersim, srasn bekli
yordu. Ziyaretiler kapdayd.

Dersimliler, ayak seslerinden habersizdi. Ama kurmay heyetle

ri, "Dersim'in iyilii iin" inceden inceye planlar hajuryoriard. 1935'e gelindiinde, hazriklar ileriemi, "sefer" yollan alm,
klalarn inaas bitmiti.

"Tedip ve tenkillerin emektan" smet Paa (nn) planlarm hazriam, "Sel Seferieri" adyla vuruunu yapmaya hazrd.
lk hedef, halknn "Rzo" dedii, Seid Rza'yd.

2-49

RIZO

Mehmet Alada, Elaz'da beden iilii yapyor, kazancyla


ailesini zar zor geindiriyor, ama devlete pay veremedii iin,
1937 yhnda "kazan vergisi kaakl" gerekesiyle, Elaz ce
zaevinde yatyordu.

Bir sre sonra, Seid Rza'y da Elaz cezaevine gerirdiler.

Mehmet Alada, onu grnce ap kald. nk, grd Se

id Rza, resmi bildiri ve sylemlerle tanmlanan kiiye hi benze


miyordu. Bildirilerinde o, canavar yapl, kana susam biri olarak
tantlyordu.

Karsndaki kii ise, nurani yzl, ak sakall, sinei bile ra

hatsz etmemeye zen gsteren, mlayim, sevecen bakl, filozof


sylemli, kendi halinde bir ihtiyard.
Mehmet Alada anlatyor:
"Seid Rza'nn getirilecei haberi, nceden duyulmutu, ceza evinde. Heyecanla bekliyorduk. Gece yars getirdiler. Uzaktan
seyrettik geliini. Etrafinda, ok sngl asker vard. Elleri ke

lepeliydi. Ayak bileklerine zincir vurmulard. Zorlukla yr


yordu.

Herkes gibi ben de onu, dev csseli, zapt edilmez biri sanyor

dum. Ortann stnde boyda, halim selim bir ihtiyard, getirdik leri. Gr, uzun, gbeine doru sarkan sakaln aklar sarmt.

st ba temizdi.
Ziyaretine gitmek iin askerlerin ekilmesini bekledik. Etra

fnda byk bir kalabalk toplanmd. Krder elini pyor, ge


mi olsun dileinde bulunuyorlard.
Yanma gelip sayglarn sunan herkese nereli olduunu ve ne

den cezaevinde yattn soruyor, 'insann bana her ey gelir,


bu da geer' diye teselli ediyordu.

Krtler sayg gsteriyor, nnde eiliyorlard. Hizmet etmek


iin yaryorlard. Ama o, ok mtevaz bir adamd. Kimseden

bir ey istemiyor, ziyarete gelenleri ayakta karlyor, oturmas


iin yerini veriyordu.

Cezaevinde ok az yemek veriliyordu. Ekmek ktd. 'Siz yeyin,

bize lazmsnz' diyerek ekmeini genlere pay ediyordu. Gen ler, ikram karsnda mahcup oluyor, kzaryorlard.

250

Bir gn olsun krk moralli grmedim. Glmsyor, herkese moral veriyordu. Birka gn sonra, bir delikanl olan olu Reik Hseyin'i ve birka Dersimliyi daha getirdiler.

Mahkeme nne kaca gn bekliyordu. Ama mitli deil di. Mahkemeden sz edildiinde glyor, 'Testi krld. Su d kld. Ne olacaksa bundan sonra, bir an nce olsun' diyordu.
ok kalmad cezaevinde. Souk bir gecenin yarsnda, kalaba

lk bir asker grubu gelip ald onu. Askerlerin arasnda, siviller de


vard. Seid Rza'nn bana toplandlar.
Giyin, gidiyoruz diyorlard.

Seyrediyorduk. Seid Rza yatanda dorulmu,


Nereye? diye soruyordu Seid.

Mahkemeye! Cevabn alnca, Seid Rza gld: Gndzler, gn bitti mi? Gece yarsndan sonra mah

keme mi olur? Bu saatte ancak aslacak adam yatandan kald


rlr. Asmaya gtrmeye geldiinizi neden gizliyorsunuz, dedi.
Cevap vermediler. Giyinmesini beklediler.

Seid'in olunu ve teki Dersimlileri de uyandrmlard. Ba


larnda durmu, giyinmelerini bekliyorlard. Olu Hseyin, gen

cecikti. Gzel deil, ok gzel bir delikanlyd.

Hazriamnca Seid'i, olunu ve Dersimlileri alp gtrdkr. Giderken bize el salladlar. Bir daha geri gelmediler. O gece asl
mlard."

Seid Rza'nn doum tarihi hakknda kesin bilgi yok. 1937 Kasm'ndaki sorguda 83 yanda olduunu sylyordu.
Dr. Nuri Dersimi, Hatralarm adndaki kitabnda soyaac
iin yle diyor:

"Seid ibrahim. Bat Dersim'in Hesanan airetinin kabile reisle ri, yani Ocak slalesinden srp gelen ve Krtlerce en asil saylan

bk ailenin oludur. Tarikat noktasnda da, en yksek derece ola


rak Rehber mertebesine varm olduu iin kendisine 'Seid' unva

n verilmi. Bu ekilde gerek asalet ynnden ve gerekse manevi


ynden Dersim'in eyh Hesanan airetlerinin hepsi, kendisini airederinin ba evlad olarak tanmtr.

5I

Dersim'in kuzeydou blgesinde, Dersimlilerin asl atalan

adna armaan edilen Kaimen Sor ve Lrtik blgelerinin Deri Ari kyn kendisine merkez yapmt. Drt erkek ocuu vard. En

kkleri Rza'yd. Seid ibrahim, Rza'da grd zeka ve ka


rarllk nedeniyle onu ok severdi. Bu nedenle lmnden son
ra, airederin idari nderliini Rza'ya braktn, vasiyetinde
belirtmiti.

Dersimliler, Seid ibrahim'e, baba anlamna gelen 'Babo' unva n vermilerdi. Bunda hakl idiler. nk Seid ibrahim, Dersim'i

tamamen bamsz ve Trk hkmetinin zulm ve ihtiraslarn


dan uzak bir halde tutmutu.

Merhum Seid ibrahim, renimini byk atam Colik olu


Mehmet Ali Efendi'den grmt. Mehmet Ali Efendi, Seid ib

rahim'e Krdk dncesini telkin eden esiz bir Krt bilginiy di. Seid ibrahim, olu Rza'y ayn dnce ile eitmiti." Nuri Dersimi, Seid Rza'y da yle anlatyor:
"Krder, Seid Rza'ya 'Rzo' ve Rayber ve 'babasnn olu'

anlamna gelen, 'Lace Baboy' unvanyla seslenirlerdi. ahsnda,


tavr ve hareketlerinde, Krt karakteristii, Krt civanmertiii ve Krt fizyonomisinin btn zellikleri grlmekteydi. Babasnn lmnden sonra Lirtik'ten g ederek, Tujik Da
eteklerindeki Adat kyne yerlemiti."

Seid Rza'y tanyanlar onu, mtevaz bir halk lideri olarak ta nmlyordu. Nuri Dersimi'nin, Kurdistan Tarihinde Dersim kita bndaki anlatm da bu tanma uyuyordu. Dersimi yle yazyor:
"Kendisi de zaten fakirdi. 'Ben fakir bir Rzo'yum' derdi. Ai ret yeleriyle bir sofraya oturur, gler, ikramda bulunur, yal

lara hrmet gsterir, kklere bir karde gibi davranr ve b


tn Krderin karde olduklarn tekrar ederdi.

Seid Rza, hem byk bir Krt, hem de yksek ruhlu bir in sand. Kibir ve azamet gsterenlerden nefret ederdi. Airet ye

leri gibi giyinir ve onlardan ayrlacak hibir iaret tamazd. Al akgnlll o kadar geniti ki, hrs, kin ve dmanlk ta-

252

mazd. Airet iinde, btn bireylerin yaay biimlerinde mad di ve manevi bir eidik ve dzen kurulmasna dikkat ederdi. Ge nel toplandlarda, btn Krderin srekli bir aile ve ocak evlad

olduklann ve kardelik balaryla birbirierine bal bulunduk


larn, saadet ve felakette ortak olduklarn propaganda ederdi. Kurduun tutsaklktan kurtulmas, hr ve bamsz bir vatana sahip olmas iin her Krdn almaya ve gerektiinde lmeye
borlu olduunu ilan ederdi."

Seid Rza, bir aa ailesi geleneinden geliyordu. Krderin deyi

miyle "hanedan" bk ailenin, kz, yedi ocuundan en k


yd. Annesinin ad Krte anlatmla "Xece"ydi (Hece).

Evin en k olmann avantajlarn yaayarak, Krte de

yimle "delali" (deerii ocuk) muamelesi grerek byd. Daha


ocukken, ak sakalllar meclislerinde bulunmas, byk muame
lesi grmesi, sevgi ve sayg emberinde olmas, onu martmam,

tersine ocuk yata olgunlatrarak "bytm"t.

Dersim, zenginler ve zenginlik diyar deildi. Yoksulu ok, zen


gini azd.

Krder arasnda zenginlik, ailenin sahip olduu ba, bahe, bostan, taria ve ayria deil, eldeki hayvan saysyla llyor du. Seid Rza'nn ailesi srye sahipti. Bu adan, varikl sayl
yordu.

Krtlerde kii adlar, bazen sylem tak ve ksaltmalaria dei

iklie uruyordu. Erkek adlan ksaltlp, sonuna "o" harfi eklene

rek syleniyor, rnein Hesen "Heso", Mehemed "Memo" olu


yordu. Kadnlarda ise ksaltmalann sonuna "e" eki geliyordu.
Emine'nin "Eme" olmas gibi...

Isimkrin ocuk yata urad sylem deiiklikleri, bazen ya


am boyu sryordu.

Rza yerine "Rzo" diye anlyordu. Dersim'in tartmasz li

deri haline geldiinde bik o halkn "Rzo"suydu. O da bunu be-

i53

nimserti, gerektiinde, kendini "Rzo" diye tamriyordu.

Nitekim 1937 Eyllnde, kpr bandaki nbetinin, kim ol

duunu sormas zerine, "Rzo'yum ben" diye tantacakri kendi-

Seid'in Dersim liderliine trmannda ve zirvede tutunmasn da, zek ve yeteneklerinin yannda, aile soy aac ile maddi zen
ginliinin rol de vard.

Ailesi, Venk Kisesi, Kei Kaksi y da Kei Kilisesi de deni

len ve eski alardan beri, hem Hristiyan, hem de Mslmanlarca kutsal saylan emanederin bulunduu topraklara sahiplik edi
yordu. Kei Kilisesi, islamiyet'ten nce, Zerdt zamanndan be
ri kutsal saylan tavvaf merkeziydi.

Kei Kalesi, Munzur vadisiyle Zaderesi'nin birietii nokta

da Gogan Kalesi denilen yerdeydi. Ulu nariarla kapl bu yre,


Seid'in aile mezarlyd.

ki din ve slamn btn mezheplerince kutsal saylan toprakla


r ziyarete gelenler, konaklayp kurbanlar kesiyor, giderken bakc

s, koruyucusu olan aileye armaanlar brakyoriard. Bu kendi ba


na bir gelirdi.

1937 ylnda Seid Rza hakknda dzenlenen iddianamede.


Kei Kilisesi konusunda yle deniliyordu:
"Seid Rza'nn, Kei Kilisesi'ne yakn Venk isminde bir ky vardr. Kydeki kilisede, alt tarafi gm savad, st tarafi akn

yaldzl, tahminen iki kilo arinda bir ha vardr. Bu han


ortasnda muhaddep bir cam iinde de findik tanesi kadar bir nesne vardr. Bu nesne imam Hseyin'in ba parmann kemigidk."

Venk Kilisesi, devlet eliyle aile arasnda nifak unsuru olarak

kullanlm ve baarya da ulalma. Seid Rza'nn kardeinin


olu Rayber, "Kutsal emanederde senin de hakkn var" denilerek

kar cepheye ekilmi, amcasnn kelle avcs haline getirilmiri.

254

Seid Rza, evfilik yapt. lk einin ad Zeyne (Zeynep) idi.


Zeyne, ilk meclise Dersim Mebusu olarak giren, Mustafa Ke
mal'in yanma alp birlikte fotoraflar ektkdii Diyap Aa'nn

kzyd. Fakat ok yaamad. Onun lmnden sonra. Ele (Elif)


ile evlendi.

Seid Rza'nn, Ele'den ikisi kz ve Hdr, eyh Hasan, Baba, Bi

ra brahim ile Reik Hseyin adnda bei erkek, yedi ocuu oldu.
Seid'in nc ei Bese'ydi. Ele'nin stne kuma gelmiti.
Onun ocuu olmad.

Bee, Trk basnnn en ok saldrd Dersimli kadnd. Onu

ve kiiliinde Seid Rza'y kk drmek iin, gazetelerde bkmez tkenmez hikyeler uydurulup tefrika ediliyordu.
Bee, einin yannda savaarak ld.

Osmanl devkri, btn abalanna ve dzenkdii askeri sefer


lere ramen, Dersim'in sosyal yapsnn iine sokulamam, yer

edinememi, yaama biimine mdahale edememiri. Airetler mozaii olan Dersim bk bakma kendi kendini yneriyor, sosyal

ve ekonomik sorunlar, mozaiksel dokunun iinde zme bala


narak, birey ya da airetkr aras bar ve adalet salanyordu.
Doal yapsyla kaleyi andran Dersim, kendi kendini yneten

haliyle 1930'lara gelmiti. Seid Rza, doal lideriydi. Okuma yaz

may bilenlerin parmakla gsterildii Dersim'de evinde ktpha


ne bulunduran bir kiiydi.

Dersim 1937'de "byk taarruz"a uradnda, "ele geirilen


su alederi"nin banda kitaplar saylmt.

Dersim'deki btn byk "davalarn" deimez hakemiydi. Yanszl nedeniyk kararlar tartma gtrmeyen, adaktinden
phe edilmeyen...

TC bu yapy sarsp ykarak, kendini hissettirmek ve yasalar

n geerii klmak istiyordu. Bunun iin de, nce Seid Rza engeni amas gerekiyordu.

i55

OSMANLILARIN

SON

DNEMNDE DERSM
Kurdistan, 1800'den beri bamszlk istemiyle kaynama ha
linde, Osmanl'ya isyan ediyor, Perslerie savayorlard.

isyan zincirinin halkalar arasnda olmamakla birlikte. Der


sim sessiz de deildi. Osmanh'nn "fethetme" abalanna direni
yordu.

1908'de Merutiyet ilan eddip, ttihat ve Terakki Cemiyeti ik

tidar olunca, "aznlklar zecri tasfiyeye uratma" devletin ilkesi

haline geldi. Dersim, "devlet otoritesinin tesis edilecek" aznlk


planna dahildi.

Fakat Dersim, "otorite"nin temsilcisi askeri biriiklere, "ko


nuk severiik" gstermedi. Dalarn eteinde silahla karlad.

Silahl Dersimlilerin banda, gler yzl, ama kararl gen bir lider vard: Gen adamn ad, Seid Rza'yd. Tarih sahnesine,
Dersim'in lideri olarak ilk kyd.

stanbul, Neet Paa komutasndaki orduyu isyanclar "tepe


lemekle" grevlendirdi.

Paa'nm ordusu, zorlu ve uzun bir yryten sonra Dersim yaylalanna varmay baard. Fakat, burada beklemedii bir dire

nile karlat. Neet Paa, yaz sonlarna doru, ordusuyla birlik


te dalar arasna skp kald.

Taarruz iin dalara kan ordu sarlm, kprrisz kalm,

kendini savunma derdine dmt. "Vur ve ka" basknlaryla


akna dnyor, byk kayplar veriyordu. Neet Paa.

Giderek daralan kuatma yetmiyormu gibi, ordu iinde sal

gn hastalk yaylp can almaya balad. Askerler, tifsten knl


yordu.

Neet Paa, aresizlik iinde "mtareke" istedi. Tek art, sa

kalan ordusuyla biriikte ekip gitmesine izin verilmesiydi. Der


simliler ablukay kaldrdlar. Paa, ordusunu Elaz'a ekri. Fakat
ans yaver gitmiyordu. Elaz'da rifse yakalanp ld.

256

Dersim'in corafi yaps, doal bir kale niteliindeydi. Dik dalar, derin yarlar, geit vermeyen engel ve ulalmaz tepelere hava koullar da eklenince. Dersim zapt imkansz bir kale hali
ne geliyordu.

Sonbaharda yamaya balayan kar, k aylarnda metreleri

buluyordu. Ordu kn barnma zorluu ektii iin, fetih seferi ni, her defasnda bahara erteliyor, taarruzlar ksa yaz aylarna sarkyor ve istenilen sonu alnamyordu.
Nitekim Osmanl'nn baarszlklarndan ders karan TC,
1935'te Dersim'in sonuna kadar susturulmasna karar verdiin

de, ilk i olarak yaz-k kalmasna olanak veren yollar, kpr ve

klalar ina edecekti.


Neet Paa'nm beklenmeyen lmnden sonra, Boynukara

Krt Hdr Paa, Dersim'i ele geirmekle grevlendirildi. Paa, za

feri yakalamaya kararl grnyordu. Amacna ulamak iin bir


yanda askeri ynaklar pekitiriyor, te yandan da "kaleyi ier

den elde etme" planlar yapyordu.


Hdr Paa Krt kimliini kullanarak Dersimlilere yanayor,

onlar dnen, esirgeyen biri olarak yardma geldiini sylyor; "gelin, zorluk karmadan, devletin efkatii kollarna atln" diyor du. Bir yandan da "adam satn alma pazar" ayor, baz aalar ya
nma ekmeye alyordu.

Hdr Paa, hazrlklarm tamamladktan sonra. Haziran ay

sonlarnda taarruza geti. Ama hibir ey umduu gibi olmuyor

du. nk, ordusu arpacak dman bulma zorluu ekiyordu.


Seid Rza'nn ynettii Dersimliler, bir grnp baskn yap
yor, sonra dalar, kayalar ve ormanlar arasnda kayboluyor,

Boynukara Hdr Paa aa kalyordu.


Dersimliler, Paa'y artyor, gcnden para koparyor, si

lah ve cephanesini ele geirip onunla savayorlard.


Hdr Paa, askerlerine moral vermek iin, bizzat Dersimlile

rin peine dmek zorunda kald. Fakat ilk atmada, her ey


tersine gifti. Paa tutsak dt.

Dersim tarihinin kaydettiine gre, Paa'y, Seid Rza'nn ya-

2-57

nna gtrdler. Seid, onu bir konuk gibi karlad. Bir daha si

lah ekmeme szn aldktan sonra hayatn balad. Paa s


znde durdu. Dersim'i terk etti.

Osmanl devleti. Birinci Dnya Sava'nn arifesinde, son kez


Dersim'i ele geirme atana kalkt. Bu kez, orduda "Krt Ha lit" lakabyla tannan Miralay (Albay) Cbranl Halit Bey komu tasnda, bir askeri alay gnderildi. Baytar Nuri, anlarnda Halit Bey'in Dersim'e gnderilmesini "hile" olarak niteliyor ve yle diyor:
"Dersimhler gerek Alay komutannn ahsna ve gerekse evre sine sayg gsterdiler. Hibir olay kmadan alay Ovack'a yer

leti. Trkler, Krt komutan sayesinde meydana gelen sessizlik ten faydalanarak, Ovack'ta Trk kaymakamln kurdular.

Kaymakamlk kurulduktan sonra alayn Dersim'e yerlemesi sa


kncal grldnden geri ekildi."

Krt isyan iin hazrlk yaparken 1924 ylnda idam edilen

Halit Bey, Dersim'e bask yapmam, korumutu. ttihatlarn iktidar altndaki Osmanl devleti. Birinci Dnya
Sava gnlerinde, d fetih hayalleriyle megul olduu iin Der sim seferine kmad...

SED

RIZA

EREFNE

BANDO-MIZIKA

VE

"KOUN YTLER VATAN MDADINA..."


Darbeyle iktidara gelen ittihat ve Terakki Partisi'nin efleri Ta
lat ile Enver, Almanya'dan aldklar 5 milyon altn karlnda, ileri karakol olarak Rusya'ya saldrma grevini stlenmi, fakat

Sarkam bozgunuyla saf d kalmt. ttihat efler, bozgun ve


Almanya'nn da yenilgisinden sonra yurtdna kam, ierde ka
lanlar yeni duruma uyum salamt. Bunlar daha sonra "Kema

list" kimliiyle ortaya kacaklard. Bu srete Dersim, belli bir rahadama yayordu. Seid Rza, Alier Bey araclyla Ermeni komutan Murat Paa ile Rus gene-

258

raU Lahof'la grmeler yapm, "zerk Dersim" konusunda an

lamaya varm, Nazimiye, Hozat ve Mazgirt'te Krt yneticiler


i bana gemilerdi. Veteriner Dr. Nuri Dersimi'nin anlarnda anlattna gre,

artk Seid Rza'nn Adat kyndeki evinin stnde de Krt bay


ra dalgalanyordu. Fakat Ermenilerle yaplan anlama uzun mrl olamyor, ip

ler kopuyor, dostluk dmanlk haline geliyor, atmalar bal


yordu.

Dersim tarihi konusunda

balca yazl kaynaklardan bki

olan Nuri Dersimi'nin "Dersim Tarihi" kitabnda belkrildiine

gre, Osmanllar bu durumdan yararlanyor, gler yzl bir poli

tikayla yanayorlard. Ermeni kart ibirlii yapld takdirde,


hak ve isteklerinin gvence altna alnaca bildiriliyor, Krtlerin

sayg duyduu Diyarbakrl Cemil Paa ailesinden Ziya Bey, eli


olarak Dersim'e gnderiliyordu. Ziya Bey, Dersimlileri Osmanh ile dayanma ve ibirlii konusunda ikna ediyordu.

Osmanl'nn ikinci ordusu, o srada Kafkasya Cephesi'nin ge risini gven altna almak zere, Bingl yaknlarndaki Gazik'te

karargh kurmutu. Ordu Komutan Ahmet zzet Paa, Kurmay Bakan da, "ttihatlarn C" takmndan, "sar" lakaph Albay

smet Bey'di. Sar smet daha sonra "smet Paa", ardndan "s
met nn" olacak ve 1937 ylnda "sel seferieri" adyla Der sim'in "tedip ve tenkil" programnn yrtcs olacakt.
Ahmet zzet Paa, Ruslara kar mevzilenmiken, Diyarbakr

l Ziya Bey'in yapt "anlamay kutlamak, dosduk ve kardeli i pekirirmek" zere, Dersimli aalar Gazik'teki kararghna
davet ediyordu.

Sonrasn Baytar Nuri yle anlatyor:


"Ahmet izzet Paa, Dersimlileri okamak ve genel kaynama

y sakinletirmek amacyla, airet reislerini ordu merkezine da


vet etti. Dersimliler bu daveti reddetti. Vali Sabit ve Ziya yeni

den giriimlerde bulundular. Airetlerden bir heyet seilerek

259

Elaz'a, oradan da karargh merkezi Gazik blgesine geldiler. Bu

heyetle birlikte ben de Ahmet zzet Paa'nm verdii ziyafette bu lunmutum. Ordunun Kurmay Bakan Sar smet (nn) idi."

Gazik Boazna giden Dersim heyetine Seid Rza bakanlk ediyordu. Seid Rza ve arkadalar bando-mzka sesleri arasnda, askeri trenle karlanyordu. Ahmet zzet Paa, Seid Rza'y can
dost olarak kucaklayp yanaklarndan pyordu.

Konuklarn onuruna grkemli bir ziyafet sofras hazrlanmri. G, maddi varlk ve cmerdik gsterisi sofraya da yanstl m, bu konuda elden gelen esirgenmemiti. Yemee oturulduunda, Ahmet zzet Paa kardelik stne

sylevde bulunuyor, ardndan kardeliin bir gstergesi olarak


ilk lokmay kendi eliyle Seid Rza'nn azna koyuyordu.
Paa bu arada gemite Dersimlilere hakszlk yapldn, ev

lerinin, kylerinin yakldn sylyor, bunun iin zr diliyor

du. zzet Paa, Dersim'in hak ettiine kavuma iin sabr diliyor
ve "yaknda gerekleecek byk zafer"den sonra, devlet olanak
larnn Dersim'e akacan mjdeliyordu. Paa'ya gre, daha nce yamalanan Dersimlilere ait mallarn

bedeli de denecekti. stanbul hkmeti, bu konuda gereken emir


leri vermiti bile.

Dersimliler bundan byle vergi ve askerlikten de muaf tutula cakt. Ama btn bunlarn olmas iin, Dersimlilerin nce, ortak
amalara ve memleketin kurtarlmasna katkda bulunmas gere

kiyordu. Ortak dman Ruslar ve Ermenilerdi. Ruslar gitmi, ar


ka ktklar Ermenileri geride brakmlard. Bunlarn da "tasfi
yesi" gerekiyordu.

Dersim heyeti, daha sonra Sar smet'le ikili bir grme da

ha yapyordu. Ertesi gn, ykte hafif, pahada ar armaanlar, Ermenilere kar kullandmak zere tfekler ve bando mziinin
eliinde, trensellikle Gazik'ten uurlanyorlard.

1917'de padak veren Sovyet Ihtali'nden sonra Rus ordusu, kendiliinden Krdistan'dan ekilmi. Dersim eteklerinde karar-

260

gh kuran General Lahof da ayrlm, Erzincan, Murat Paa ko


mutasndaki Ermenilerin elinde kalmt.

Dersim-Ermeni

ilikileri

kopunca,

Osmanllarn

temsilcisi,

"koun Dersimliler vatan imdadna!" dercesine kapda grn yordu. Gelen temsilci, Gazik'te Seid Rza'y bando-mzka ile kar

layp arlayan Sar Ismet'ti. smet Bey, bu kez Osmanl ordu


lar bakomutan Enver Paa'nm yaveri sfatyla geliyordu.
smet Bey, gnl bol davranyor ve Ermenilerin vermeye ya

namad haklann kurtulutan sonra Osmanllarca verileceini

vaat ediyor, ziyaretinin asl amacn ise kardelii pekitirmek


olarak aklyordu.

smet nn'nn "hayatn, sanat ve eserlerini" anlatan resmi

tarih, bu olaya yer vermiyor, ama Dersimliler, baba ve dedelerin


den dinlediklerine dayanarak, ziyaretin "1918 ylnn bahannda"
yapldn sylyorlard.

Anlatlanlara gre smet Bey, Dersimlileri, 1980'lerde ile ya

plan Kovanclar yaknlarndaki Segedek kynde toplantya da


vet etri. O gn grmeye katlanlardan biri de, 1937'de Seid R

za ile birlikte aslanlardan Seid Hseyin Cesur'du. Seid Hse yin'in yeeni Kahraman Ayta, babas Seid ibrahim'den dinledik lerini aktarrken, Dersimlilerin Seid Rza'nn bakanlnda bk
heyetle Segedek kyne gitriini anlatyordu.

Anlatlanlara gre, smet Bey toplantda, kendisinin de Bidish ve airet ocuu olduunu syledikten sonra, memleketin igal altnda olduunu, buna ok zldklerini, lkeyi kurtarmak iin
areler aradklarn belirtiyordu. Ancak mtareke artlan gere

ince, Osmanl ordusunun datldn, devletin eli kolu bah hale geldiini sylyordu. smet Bey, devletin, mtareke artlan-

nm balaycl yznden kar koyamadn, ama halkn ayak


lanp igalleri krabileceini anlattyor. Sultan Halife Hazretleri

nin elisi olarak bu konuyu konumaya ve yardm istemeye gel


diini bildiriyordu.

smet Bey'e gre, Dersimliler isterlerse Erzincan' kurtarabilklerdi.

Kahraman Ayta'n anlattna gre, Osmanh devlerinin tem-

261

silcisi smet Bey'in muhatab Seid Rza idi. Seid Rza, smet Bey'in
"koun Dersimliler vatan imdadna" yollu istei zerine, airet
reisleriyle bir toplant yapyor, ortaya kan olumlu sonucu ken
disine bildiriyordu.

Dersimliler Erzincan' kurtarmaya hazrd, ancak savamak

iin silah, cephane ve savaacak genlerin doru drst giysileri


yoktu.

Sar smet, bu istekleri karlamaya hazr olduunu sylyor,


askeri depolarn silah ve porinle dolu olduunu, ihtiyalarnn en ksa zamanda fazlasyla karlanacana dair sz veriyordu. Ay
rca, yalnz porin ve silah vermekle kalnmayacak, sava taktikle
rine katk amacyla subay da gnderilecekti. Dersim ve tarihi konusunda aratrmalar yapan Avukat Kah
raman Ayta anlatyor:

"smet Paa'yla Segedek kynde yaplan toplanty, btn


Dersim biliyor. Toplandya, amcam Seid Hseyin de (Cesur) kadl md. Dorudan amcamdan dinleme olanam olmad ama, ba

bamdan defalarca aynndlanyla dinledim. smet Bey, Enver Pa


a'nm yaveri sfatyla geldiini sylyor. Osmanl ordusunun ye

nik sayldn, mtareke gereince silah brakp daldn, ama

halkn rgtlenerek igali sona erdirme yolunda alabileceini,


ordunun da el akndan gereken yardm yapacan sylyor. s
met Paa, ncelikle Erzincan'n kurtarlmasn istiyor."

ERZNCAN'IN KURTULUU
VE DERSM GENERAL Seid Rza, "Segedek Ky Anlamas"ndan hemen sonra, ai
ret reisleriyle Ovack'ta toplanp hazriklara balyor, ardndan

btn Dersimli genlere savaa katlma ars yapyor, yzlerce


kii toplanyordu.

Bu arada gerekli planlama yaplyor, hangi airetin kimin ko mutasnda birleecei karariatnlyor, ama Sar Ismet'in sz

verdii silah ve ayakkablar gelmiyor, kendisinden de haber k-

262

myordu. Fakat, Dersimlilere sava taktiklerini retip kurmayhk


yapmak zere Kr Halil Paa adnda biri kp geliyordu.

Ruslann geride kalan birlikleri, o sralar Karakocan yaknla


rnda. Dersim dalarnn eteklerinde bulunuyordu. Dersimlilerin

Erzincan'a saldrmas halinde, Rus ordusunun Ermenilerin yard


mna koaca kesindi.

Fakat, Karakocan tarafindan Erzincan'a gemeleri iin tek ge

k. Dersim ortalarndaki dalk ve sarp Sansa deresiydi.


Avukat Kahraman Ayta anlatyor:

"Seid Rza, Sansa geidinin tutulmas grevini. Airetinden amurekli Zeynel Aa'ya (Aldnta), Dersim'in en savakan, en
gz pek airetieri olan Heyderanlar, Alanllar, Balaban, Demenan ve Kureanllan da emrine veriyor.

Zeynel Aa, Sansa vadisine yerietikten sonra, Rus ordusu ve


askerlerinin tehizadm yakndan gryor. Grdkleri karsn

da ayor. nk Rus askerkrinin elinde toplar, makineli t

fekler var. Buna karlk kendilerinde, ancak be kiiden birinde


silah var. Onlarn ou da namludan dolan, sopadan farksz es
ki tfekler.

Zeynel Aa Seid Rza'ya gidiyor. Grdklerini anlatyor. Bu

silahlaria baa kmann imkansz olduunu sylyor. Seid R

za, 'ne yapalm, yani vaz m geelim?' deyince, silahlan Ruslar


dan alacan syleyip ayrlyor. Rus karargh ile iliki kuru

yor. Komutanla grmek istediini bildiriyor, ktei kabul olu


yor. Zeynel Aa komutann yanna gidince, 'sizinle alp vereme

diimiz bir ey yok', diyor. 'Biz Krdz. Bizim sorunumuz Os manlyla. Bamszlk iin yllardan beri mcadele halindeyiz.

Ama silah bakmndan gsz olduumuz iin, amacmza ula amyoruz. Eer silah yardm yaparsanz, bu kez baarya ula
mamz mmkn olacaktr.'

General, Zeynel Aa'y dikkat ve ilgiyle dinliyor. Ama ne 'evet', ne de 'hayr' diyor, istein kendisini atn, durumu st

lerine bildireceini, ondan sonra bir cevap verebileceini syl


yor.

Aradan bir ay gemeden Rus komutan, Zeynel Aa'y am-

yor. Gereken yardmn yaplacan bildiriyor. El skyorlar.

Gerekten de silah ve cephane veriyoriar. Ama beklenenin ok

263

stnde bir yardm yapyoriar. Tam 117 kadr yk silah, cep

hane ve giyim eyas veriyoriar. Kadrlardan bir mekare olutu ruluyor. Rus kararghndan Dersim dalanna gnlerce silah ve
cephane tanyor. Bu sayede Dersimli silahlanp, ayana ayak

kab, stne elbise giyiyor. Artan silah ve cephane maaralara


depo ediliyor.

Dersimliler, bu silahlarla Erzincan'n stne yryor. Rus si


lahlaryla Ruslan vuruyoriar."

TC'de, her yl tekrarlanan ayn msameresel trenlerie, ehirle rin "kurtuluu", ayn ayn kutlanyor. Erzincan'n "kurtulu gn"
26 ubattr.

Her yl ayn tarihte Erzincan'n ana caddesinde kutlama t

renleri dzenleniyor. Vali, belediye bakam askeri komutan tri

bnde yerierini aldktan sonra renciler, asker ve polisler saflar halinde, kaz admlanyla nlerinden geerek, kiiliklerinde "kur tuluu" salayan devkri selamlyoriar. Ardndan "kurtulu" sah
nesi canlandnhyor. Askerler, top ve tfeklerini ateleyerek, "Al lah Allah" diye bara ara dman stne taarruza geiyor,

nlerine kan "dman" seskriyle sngkye sngleye ilerii


yor, zafer ann kucaklyorlar.

"Kurtanchn" bir de heyecanl sonu vardr: Bk Trk suba

y, son dman askerini yere ykp sngsn grdana sapladk


tan sonra, tede diree bal gen kzn yanna kouyor. Gen

kz, tutsak dm lkeyi temsil ediyor. Subay onu balanndan

kurtarp zgrie kavuturuyor. Bu arada tribnleri doldurmu


olanlar alka geiyor, kurtanc subay da oradaki devlet ululanna selama duruyor.

Erzincan kurtanlm, tutsaklk bitmi, zgrik gelmirir, ar


tk.

Erzincan 1918'de kurtanlmt. Bu doruydu. Ama, "msa


meresel trende" anlarild gibi mi?

264

Erzincan'n kurtarlmasnda bir tek de olsa Osmanl askeri var myd? Silah ve cephane katks da...
Nuri Dersimi Kurdistan Tarihinde Dersim adndaki kitabnda, Halit adndaki bir Trk subaynn, Ermenilerle savamaktan yana olmayan Seid Rza'y, "Erzincan'daki Krtler imha olma tehlike siyle kar karya" diyerek ikna ettiini yazyor ve devam ediyor:
"Seid Rza, airetiyle birlikte Erzincan'n zerine harekete

geti. Seid Rza Krtleri korumak amacndayd. Seid Rza Mun zur dalarn aarak 13 ubat 1334'te Erzincan' igal etmitir."

Ailesi de olaylarn iinde olan Dersimli Kahraman Ayta an latyor:


"Hazrlklar tamamlandktan sonra, Dersimliler Seid Rza'nn
nderliinde Erzincan'n stne yrmeye balyor. Krkmerdi

venler blgesine geldiklerinde, danman olarak gnderilen Kr Halit Paa, kendini bakomutan gibi grp saa sola emirler vermeye balyor. Dersimliler, adamdan zaten holanmamlar.

Komutan edas karsnda Seid Rza'ya gidiyorlar ve 'bunu ba


mzdan aln' diyorlar. Seid Rza, Paa'y aryor, grevinin sona erdiini syleyip uzaklatryor. Dersimliler ehri kuatma akna alyorlar. ehir

deki komutan, yardm gndermesi iin Karakoan'daki karar gha haber veriyor. Karakoan'daki Rus birlikleri harekete ge iyor. Fakat Sansa deresine geldiklerinde aknlk iinde atele karlayorlar. Aldadldklarn anlyorlar ama, ok getir. Ora da byk admalar oluyor. ki taraftan da binlerce kii lyor. Dersimliler, kayplarna ramen Ruslara geit vermiyor. Byle
ce Erzincan'a yryenlerin arkas gvene alnyor."

Erzincan muhasaraya alnyor, ama gl bir savunmayla karlalyordu. Dersimliler, 12 gnlk bir kuatmadan sonra
Erzincan'a girebiliyorlard.

Dersimlilerin ald tutsaklar arasnda, Seid Rza'nn dostu Ermeni komutan Bogos Paa da bulunuyordu ve ar yaralyd. Bogos Paa, lmeden nce Seid Rza'y grmek istediini sy-

265

lyordu. Seid, yaralnn yanna gidiyor, moral vermek iin aka


layordu. Bunun zerine Bogos, yle diyor:
"Seid Rza, bouna bana moral vermeye alma. Aldm ya
ra ldrc. Bunu sen de biliyorsun. Seni yaram grmen iin armadm. Kirvem, yzne sylemek istediim bir szm var: Yanl yapdn. Bize yaplanlar yarn siz Krderin de bana gele cektir. Sylemek istediim buydu. Szm unutma. Siz de sra
nz bekleyeceksiniz."

Seid Rza, Bogos Paa'nm sylediklerini, daraacna giderken


de hatrlayacakt.

Seid Rza, arnk Osmanllar nezdinde bir kurtarcyd. Alkla


nyor, devlete kutsanyordu. Armaan, unvan ve vglere bou

luyor, bk "fatih" muamelesiyle taltif ediliyordu. Vatan "minnet


tard" ona...

Devletin blgedeki eli, kolu, varl ve simgesi bir ordusu var

d. Ordu komutan ise Kara Kazm Paa (Kazm Karabekir) idi.


Kara Kazm, Seid Rza'nn "vatana stn hizmederi"ni devlet

adna kudamak, takdir ve teekkrlerini sunmak zere yanna kouyor, hararede kucaklyor, kranlanm sunuyordu. Bununla da kalmyor, "Sultan Halife Hazrederi"nin buyruunu yerine ge tirdiini syleyerek, "memlekete hizmederinin karl"nda, lt fen kabul buyurmas ricasyla, nne bir niforma koyuyordu.
Bu bir general niformasyd. Kazand zafer, memlekete sundu

u hizmede bunu hak etmiti. Sultanlk onu, "Dersim Generali"


unvanyla dllendirmiti.

Karabekir, Seid'in niformay giymesine bizzat yardm edi


yor, apolederini kendi elleriyle dzelttikten sonra, yakasna bir

de, "memlekete stn hizmederinin nianesi" olarak madalya ta


kyordu. Seid artk, apoledi, nianl bir Paa'yd...

*
*

Verilen bu rtbe, giydirilen niforma ve gsne taklan ma

dalyadan habersiz olanlar, onun 1937'de, knm ve kan sesi ara


snda baz Avrupa devletlerine "general" unvanyla yazd mek-

266

tuplar yadrgayacak, "kendi kendine unvanlar veren hafif biri"


diye kmseyeceklerdi.

Oysa, "kendi" uydurmas deildi generallik rtbesi. Madalya ile onaylanm "Dersim Generali" unvan Osmanllar tarafndan
ona verilmiti.

Sansa deresi efsanesini yaratan Zeynel Aa da unutulmam t. Ona da avuluk rtbesi verilmi, niforma armaan edilip
gsne madalya taklmt.

Devletin minnet ve kran duygularnn anlatm bu kadarla


da kalmyor, Kara Kazm Paa, Seid Rza ve Zeynel avu'u ma kam arabasna alp Erzurum'daki kararghna gtryor, izzet-i ikramlarla arlyordu.

Seid Rza, sonra trenlerle Dersim'e ugurlamyordu. O, imdi


Dersim Generali unvanyla bir baka efsaneydi.

KOGR SYANI VE DERSM


Mustafa Kemal ve arkadalar Osmanl Sultanln devirip etki siz klma srecinde, Sevr Anlamasyla ngrlen zerk Kurdistan ilkelerine yakn sylemde bulunuyor, Krderi bylyoriard. Erzu rum Kongresi, Krtlerin destei ve katlmyla gerekleiyordu.

1920 Nisannda Ankara'da bir pariamento toplanacakt. Va-

adere gre bu parlamento seimle oluacak ve "Krtlerle Trkle


rin ortak meclisi" olacakt.

Fakat seimler yaklanca, "halaynn bys" bozuluyordu.


nk Ankara, adaylar kendisi belirlemeye balamt.

Sivas'n ileleri olan Divrii, Zara, Refahiye, mranl ve Hafik blgelerini kapsayan "Kogiri"nin etkin beylerinden, Hamidiye
Paas Mustafa Bey'in oullan Haydar ile Alian Bey, Ankara'ya

ektikleri bir telgrafla, milletvekillerinin atanmas usulne kar


olduklarn bildiriyoriard. ki karde, atanmak istenenlerin Kur

distan fikri ve Sevr Anlamasnn ilkelerine ballklannm da ku


ku gtrdn belirtiyorlard.

Ankara, itiraz zerine, Alian Bey'e milletvekillii neriyor, bu

nu beenmiyorsa eer, memuriyette diledii makam seme hakk


sunuluyordu.

Alian Bey cevabi telgrafinda, tepkilerinin kiisel, sen-ben

267

kavgas olmadn, sorunun Kurdistan davas olduunu bildiri yor, Sevr Anlamas gereince Krdistan'n zerklii kesine ba l kiilerin Krtleri temsilen seilmesini istiyordu. Alian Bey'le Ankara arasnda telgraflar diyalogu srerken,
Seid Rza da Dersim'de sesini ykseltiyordu.

Dersim'den meclis yeliine Mustafa (Mio) Aa, Diyap Aa ile emekli bir subay olan Hasan Hayri Bey atanmt. Seid Rza atama yntemine kar kyor, akrabas da olan Diyap Aa ile Mo'nun halktan kopuk, yalnz zel karlarn dnen, zerk Kurdistan fik rinden uzak kiiler olduklarn belirtiyor, temsilcilerini zgrce se
mek istediklerini bildiriyordu. Karlkl ztlama, Kogiri'de kanl olaylara varnca, Der

sim'in direnci krlyor, Ankara'nn setikleri, yani Diyap ve Mi o Aa ile Hasan Hayri Bey, milletvekili oluyordu. Hasan Hayri Bey, daha sonra Atatrk'n izgisiyle eliecek ve

idam edecek. Mio Aa da, 1938'de Dersim'de kurunlanarak


ldrlecekti.

Yal biri olan Diyap Aa ise sistemin Krt motifi oldu. Ulu sal Krt giysileri iinde Mustafa Kemal'le gezilere kp fotoraf lar ektirdi, fotoraf ektirip, arabasna binerek gezilere kt.
Basnda eleri, ocuk ve torunlarnn saysyla, magazinin de
imez konusu oluyordu.

Dersim'in geri admna karlk, Kogiri'nin lideri Alian Bey, isteklerinde direniyordu.

1920'nin balarnda, "ikna edici" olarak Binba zzet Bey'in


komutasnda bir askeri birlik gnderildi.

Resmi belgelere gre, Alian Bey'i "iknaya" giden zzet Bey mala, paraya dknd. Grevini unutup halktan para, hal, ki
lim ve kurt postu toplamaya giriti.

Faaliyetleri Ankara'da duyulunca grevden alnyor, yerine


akir Bey atanyordu.

Fakat, akir Bey daha da a gzl kyor, sofradan sofraya

268

kouyor, bir yandan da grd her eye "benim olsun" diyor.


zzet Bey gibi aktan aa rvet topluyordu.

Alian Bey'in sofrasnda yiyip itii bir akam, rvet isterken,


bk ara, hazr bulunan herkesin duyabilecei biimde tehdkler savu
ruyordu.

Erzincan milletvekili Emin Bey'in, 3 Ekim 1921 gnk mecHs


gizli oturumunda akladna gre, akir Bey sofrada Krt aa

lara bk kat gstererek, "te bakn, bu katta idam fermannz

yazl. Ben istersem her ey olur. stemezsem bk ey olmaz. ster


sem, sizleri de Ermeniler gibi tamamyla imha ederim" diyor ve
ortam gerginletiriyordu.

Emin Bey, sonrasn yle anlatyor: "Bunu sylemesinden dolay Krtkr galeyana gelmi. Bizi Er

menilere benzetmek ne demektir, demiler. Hacer kynde as-

kerkrie tardmlar. Bunun zerine (kye) askerier sevk ediUyor. Asker kye gelince olay genelleiyor. (adma kyor) Bu
rada halktan da, askerlerden de lenler oluyor."

Hacer kynde askerlerle kyller kar karya getirilip at

ma balaynca, olaya isim de bulunuyordu: syan...

Ankara, "isyan bastrmak" zere, her biri kendi alannda bker


n olan Topal Osman ve Sakall Nurettin Paa ikilisini, Kogiri'ye
gnderiyordu.

Laz Osman da denilen Topal Osman Giresunluydu. 1918 de


basma getii etekrk Karadeniz eridindeki Rumlarm arama

dalm, toplu krm, talan ve rza gemelerle terr firtnalan estr-

miti. Rumlar, Topal Osman etesinin durdurulmasn salamak

zere stanbul'daki ngiliz igal ynetimine bavurmu, onlar da


Sukana etelerin nne geilmedii takdirde mdahak edecekle
rini bildirmilerdi.

Sultan Vahdeddin, bunun zerine Mustafa Kemal'i "sulh de

sknu temin etmek" zere Samsun'a gndermiti. Topal Os


man'la tanan Musfata Kemal, onu daha sonra Ankara'ya geti

recek ve Binba rtbesiyle kendine "ba muhafiz" yapacakt. Topal Osman, Ankara'ya getirdii adamlaryla zel bir biriik
kurmu, Atatrk'n kknn yanma yerlemiri.

269

Lozan Anlamasna kar kan Trabzon milletvekili Ali kr'y ldrnce, "ekyann yapt bini asri" tepki sesleri ykse

lecek, bunun zerine ldrlerek, ls meclisin kapsna asla


cak ve dosyas kapatlacakt.

Sakall Nurettin'e gelince; Trk-Yunan savandan sonra, z


mir'e giren ilk komutand. "zmir fatihi" diye nlendi. zmir'de

katliam yapt ve ehrin onun emriyle atee verildii sylentileri


ise kantlanmad.

Kogiri'de susuz, gnahsz sivilleri kadettii gerekesiyle, Nu rettin Paa hakknda meclis soruturmas ald. Grevden alnd.

Fakat Atatrk tarafindan kurtarlp ordu komutanlna getirildi.

1921 yhnda zmk'te grevliyken, stanbul'da tutuklanan eski trihatlardan gazeteci ve yazar Ali Kemal, Ankara'ya gtrlrken
trenden indiriliyor, lin edilerek ldrlyordu.

Sakall, daha sonra "en byk kurtarc benim" havalarna gi

rince gzden dt. Ordudan atld. 1980 askeri darbesinden son


ra, iriban ykseltilerek iade edildi. Kemikleri bulunduu yerden

karld. Trk byklerinin yatt "devlet mezarlna" nakledil


di.

Kogiri'de Sakall'mn kurmay bakan damad Hseyin Ab

dullah Alpdoan'd. Alpdoan, daha sonra "Ar syann bastr ma" olan "Zilan katliamn". Korgeneralken de Dersim krmn
ynetecekti.

Kogiri'de isyan var myd? Hayr...

Erzincan milletvekili Emin Bey, 3 Ekim 1921 tarihinde, mec

lisin gizli oturumunda, Kogiri'deki olaylarn isyan deil, krm


olduunu yle anlatyordu:
"imdi rica ederim. Asi, diyoruz. Ve zerlerine askeri kuvvet gnderiyoruz. Halbuki onlar, hkmetin teslim ol arsn ka

bul etmi bulunuyorlar. Nurettin Paa'nm tabirince, 'ben bunla r hkmetin tekliflerini daha tedit ederim diyerek, ember ii ne aldm' diyor. Tuttuunu ldrmeye, rzlara gemeye, namus
lara taarruz etmeye kalkyor. Rica ederim, hanginiz bu facia

270

karsnda sabredebilirsiniz? Buna yandaki ocuklar bik ta

hamml edemezkr. Byle bir eye maruz kaldnzda, rka ede rim, nasl karmza kanlara kurun atmazsnz? Bu suretk 5
milyon, 18 milyon liralk servet mahvolmutur."

Emin Bey "18 milyon liralk servet mahvolmutur" derken,

soygun, apukuluk ve rvetten sz ediyor. Topal Osman'n tek bana 30 bin altn gtrdn sylyor ve devam ediyordu:
"Servetine tamah edilerek, kars cebren ahnm, mal ve ml
k yamalandktan sonra adam ldrlmtr. Efendiler, dn

yann herhangi bir yerinde grlm mdr ki; baba, bir evla-

dmn elinde bir ip, dier evladn elinde bir iple ekikrek, tam ald saat zarfinda, bu suretk feciane ldrlmtr? Rica ederim

efendi, sen bu vaziyet karsnda asi olmaz msm? Eer asilik


varsa ve bu ise, ite mraniye hadisesi..."

Emin Bey konuurken, Mersin milktvekili Selahaddin Bey,

anlarilanlan tam anlayamam olmal ki, "Kimin kuvveden?" di


ye soruyor ve "Nurettin Paa'nm emri ile buraya gekn Osman
Aa kuvvetkridir" karln alyordu.

Emin Bey, dzmece senaryolarla isyan havas yaratarak, in

san krm ve talan yapldn, Dersim'in de hedefler arasna aln


mak istendiini sylyor, devam ediyordu:
Kurdistan namna gelen gazeteleri dorudan doruya Der

sim'e tevzi ettirmi ve o gazeteler de, 'Krtleri de Ermenilere ben


zeteceklerdir' diye yazmtr. Maalesef bu adam, 'Krtkr Erme

nilere benzeteceiz' diyen kaymakam hal Tortum kaymakam


olarak terfian gnderilmitir."

Mu mebusu Hac Ahmet Efendi'nin oturduu yerden syledikkri de gizli tutanaklara geiyordu:

"Hakikaten buraya gelirken uradm yerkrde, 'bizi de Ermenikr gibi keseceklerdir' diyerek dalgalanan havadis Dersim e ka
dar gitmitir."

Emin Bey devam ediyordu:

"Ve mraniye'de vuku bulan ve tedibat denikn bu eyin, Af


rika barbarlarnn bile kabul edemeyecek derecede olduunu go-

271

rnce, Dersimliler korkmulardr. te numunesi budur, demi lerdir. Bu facia Ermenilere bile yaplmamdr."

Kogiri olaylar, 5 Ekim 1921 tarihinde de meclisin gizli otu rumunda tartlmaya devam ediyor, blgede aratrma yapan milletvekilleri izlenimlerini anlatyorlard.

Konya milletvekili Vehbi Efendi, Kogiri'de isyanla ilgisi ilin tisi olmayan halka zulmedildiini, apulculuk, hrszlk ve talan yapldn anlatyor ve "Yetmi, seksen ky mahv ve perian ol
mu" diyordu.

O arada, baz "etkin ve derin" evreler, Dersim zerine "bir

sefer dzenleme"yi baarmak iin, Kogiri olayn "Dersim vaka


s" olarak adlandryorlard. Yrede inceleme yapan milletvekilleriyse, ayn kanda deillerdi. Kogiri olaylarnn Dersim'le bir ilgisi ilintisi bulunmadn syleyerek olacaklar nlemeye al
yorlard.

te yandan, "isyan etti"i sylenen blge birka kyden ibaret


ti. Askeri taarruzda btn bir Kogiri hedef alnm, kyler yaklp yklm, yzlerce cinayet ilenmi, rza geilmi, hrszlk ve yama
yaplmri.

Bir baka ilgin gelime de uydu: Topal Osman etesi ve Sa

kall Nurettin Paa'nm yaptklarn rtmeye abalayan baz ev reler de Abdlhamit dnemi alkanlyla, yine "d mihraklar" sorumlu gsteriyor, "olaylarda ngiliz parma var" diyorlard. Nitekim, resmi tarih Kogirililerin ngiltere'nin parma ve tevi kiyle ayaklandklarn not edecekti, daha sonra.

Dersim mebusu Mustafa (Mio) Bey'in, 5 Ekim 1921 gnk meclis gizli oturumunda, anlattklar da "resmi azlarn tehisi

ni" deitirmiyordu. Mustafa Bey, Topal Osman'n savan ve


elde ettii "ganimetler"in nakil kervann yle anlatyordu:
"Hallar Erzurum'a doru gndermilerdir. Eer yama ise.

272

sahann (taban) breini hep beraber soyalm. Yazk deil mi


bu millete?"

Mustafa Bey, Topal Osman ve etesinin yaptklarm anlatma


ya devam ediyordu:

"Kadnlann rzna geilmi, herifin olu ldrlm, kansnn

rzna geilmi, be yandaki kznn rzna geilmek iin kesil


mitir."

Mustafa Bey, Topal Osman ve etesini anlatyordu:


"Bunlar Havza'ya geliyorlar. Askerier gnderilen yemei d
kp, 'biz unu bunu istiyoruz' diyorlar. orum'a geliyoriar. Be

lediye bakann sokak sokak dolatryorlar. 'Bize illa et bul, bi ze et bulacaksnz.' Amasya'dan bir mektup vardr: Allah ak na bu Topal Osman'n yapd ne haldir? Zara, mraniye isyan etmi diyelim... Oray brakalm... Ne a kalm, ne ul..."

lgintir, 1990'lar Trkiye Cumhuriyeti'nde de, "PKK ile m-

cadek" ad altnda, eski sabkallar, kiralk katilkr, mafya efle


ri ve uyuturucu kaaklar kullanlyor, ceplerine en st dzey

devlet grevlilerine mahsus "krmz pasaportlar" konuyordu.


*

Topal Osman'n Kogki vaherine tepki gsterenlerden biri,

henz corafi ve sosyolojik adlarn yasaklanmad dnemin de


yimiyle "Lazistan mebusu" Ziya Hurit'ti.

Karadeniz blgesine srgn edilmi bir Krt aileden geldii


sylenen Ziya Hurit'in babas Hurit Efendi, kadlk ve vali ve killii yapm, Erzurum Kongresi srasnda Mustafa Kemal'e yar
dm etmi, katklar nedeniyle 1920'de mebusluk nerilmiti.

Hurit Efendi, bu grev iin ok yal olduunu, ama ok isteni yorsa olu Ziya Hurk'in milletvekili yaplabileceini bildirmiri. Ziya Hurit, Almanya'da gemi mhendislii okumu bir ay dnd. Eskiehir'de retmenlik yaparken milletvekili seilmiti.

nceleri Ankara rejiminin gzdeleri arasnda, Yozgat'ta kurulan


"Isriklal Mahkemesi"nde grev verilecek kadar gvenilen biriydi.

73

Fakat gce kar kmaya baladktan sonra yol ayrmna geldi.


"Lazistan"n teki mebusu Ali kr, Topal Osman tarafindan l

drlnce. Topal Osman' deil, dorudan doruya Atatrk' he def ald. Bundan sonra kenara atlmlar arasna katld. Bir daha

milletvekili olamad. 1926 ylnda da, zmir'de Mustafa Kemal'e


suikast dzenledikleri gerekesiyle cezalandrlan muhalifler ara
snda idam edildi. Ziya Hurit, 5 Ekim 1921 tarihinde, Kogiri kadiam ve apul

culuklarnn grld meclisin gizli oturumunda yle diyordu:


"Geen sene merkez ordusu kuruldu ve bana Nurettin Paa
getirildi. Grevli olduu blgenin her tarafinda, o zavall halkn,

o ehirlerin, o kylerin zrarn (zarar verme) mucip (sebep, ne

den) oldu ve mraniye Kogiri hadisesi oldu. Birok Mslman


kyleri yand. Yalnz Sivas vilayeti dahilinde birok kyler yan d, ykld. Nurettin Paa bu faaliyeti izhar etti (yapt)."

Mecsteki tartma ve sulamalar bir sonu vermedi. Topal


Osman ve Sakall Nurettin'in cinayetleri karlksz kald.

Ankara ynetimi, olmayan Kogiri isyann, toplumsal heyecan yaratan bir kasrgaya dntrp kendi lehine kullanmaya bala mt. Yedek askerleri de silah altna alan genel seferberlik ilan ede
rek, olay byk gstermi, "birlik, beraberlik ve btnlk" bildiri leriyle de ne olduundan habersizlerin heyecann trmandrmt. Kan ve soygun alanna dntrlen Kogiri'nin "iki kurtar

cs" Sakalh Nurettin ve Topal Osman da bildirileriyle heyecana

krk oluyorlard. kili, bildiri stne bildiri yaynlayarak, halk


"devletin efkatli kuca"na davet ediyor, silahn brakp teslim
olanlarn adaletle dllendirileceini sylyorlard. Topal Osman ve Sakall Nurettin Paa'nm sz ile rverine

teslim olan baz airetler saf Alian ve Haydar Bey kardeleri ar


kadan vuruyor, tutunma imkanlar yok oluyordu.

Alian ve Haydar Bey, kadn, ocuk ve ihtiyarlar katliamdan kurtarmak amacyla Dersim'e doru ekiliyor, fakat "lm pa hasna da olsa dara dene yardm" ngren Krt geleneinin

274

umulmayan

bir biimde inenmesiyle

karayorlard.

Der

sim'in iki nl aireti Kureyan ve Balabanllar, elde silah Kogirilikrin yolunu bekliyorlard. Dersimlikr, Trklerle kar karya

gelmek istemediklerini bildirerek, balannn aresine bakmak


zere geri dnmelerini istiyorlard.

Airetsel trelere smayan, beklenmedik bu tutum karsnda


Alian ve Haydar beyler ap kalyor, ate hattna dnmelerinin
imkanszln syleyerek ilerlemeye kalkyor, fakat, Kureyan airerinin reisi Kr Paso, nlerine mevziledii adamlarn gstere rek, savamak zorunda kalacaklarn sylyordu. Kimi kaynaklara gre Haydar Bey, bunun zerine Pao'ya

seslenip onu aalyor ve "Kendi halkma silah ekecek kadar al


ak deilim. Halkma silah ekeceime geri dnp savaacam

ve kendi dalarmda leceim" diyordu.

Yolu kesikn Haydar Bey, aresizlik iinde geri dnp sava

maya devam ediyor, bir sre sonra da tutsak dyordu. Seid Rza, Kogiri olaylar srasnda, Alian ve Haydar Bey'e

elinden geldiince yardm etmeye alm, ama yetersiz kalm


t. nk, artk gc sarslm, mutlak etkinlii krlmt.
1919 ylnda, Ankara'ya kafa tutan tutumundan hemen sonra,

ajan-provokatrler meydana salnm, "dokunulmaz" olmad


kamtlanrcasna didilmi, etkisi krlmt. O artk bir szyle Der

sim'i ayaa kaldran lider deil, sz fazla dinlenmeyen, etrafma


sz geiremeyen bir adamd.

Gszlne ramen, Alian ve Haydar Bey kardelere sahip


km, Atatrk'e telgraflar ekerek Haydar Bey'in idam edilmeme sini istemiri. Atatrk verdii cevapta, "sknerin korunmasn is
temi, cezalar konusunda ise adil davranlacam bildirmiti.

Seid Rza'nn etkisi bilinmez, ama Haydar Bey idam edilmedi.

Kogiri'den kaan Alier Bey ve Alian beyleri ise yanna ald.

SED

RIZA VE DERSM KISKACI

Lozan Anlamas ve Trkiye Cumhuriyeti'nin ilanndan son

ra, Ankara rejimi artk yerlemi, yerine oturmu, Krderie den


ge kurma ihtiyac kalmamt.

75

Parlamento, 1924 ydnda "atama usulyle" oluturuluyor ve

"muhalif" bilinenler tasfiye ediliyordu. Dersim'de yeni milletve


kili Feridun Fikri (Dnsel) idi. Seid Rza, bu atamaya kar karak. Hasan Hayri Bey'in mil letvekili olmasn istiyor, fakat cevap bile alamaynca Hozat'a y
ryordu.

Nuri Dersimi'nin (Baytar Nuri) Kurdistan Tarihinde Dersim

adndaki kitabnda anlattna gre, askerler yoluna knca a tma kmri. Feridun Fikri'nin hafif yaraland atmada, Se
id Rza askerlerin direncini krp kasabay igal etmiti.

Seid Rza daha sonra yaplan grmelerde varlan anlamay la kasabay terk ediyor, ama Feridun Fikri de milletvekili olarak Ankara'ya gidiyordu.

Krtler, arrik genel bir kaynama halindeydi. "Azadi" (z


grlk) rgt kurulmu, isyan hazrlklar balamt. eyh Said, bu srete "Azadi"ye destek iin Dersim'e gidiyor, fakat arad destei bulamyor, bir yl sonra da isyann fnyesi
ateleniyordu.

Dersimliler eyh Said'e, ayaklanma halinde, tarafsz kalacak

larna dair sz vermilerdi. Fakat, zol aireti bata olmak zere,


baz gruplar szlerinde durmam, kar cephe amlard.

eyh erif, eyh Said'in istemi zerine Dersimlilerin yansz kalmalar iin giriimde bulunuyordu. eyh erif, Elaz'n Hseynik kynde bulunan eski milletvekili Hasan Hayri Bey'i ziya ret ediyor, grme sonrasnda, "hareketsiz" kalmalar iin eli
gnderiliyordu. Bu arada Karaball airetinin reisi Celalzade Mehmet Efen

di'ye de "hareketsiz durmalar" yolunda, ortak bir telgraf eki


yorlard.

Hasan Hayri Bey, bu telgraf gereke yaplarak bir yl sonra idam ediliyordu.

dam zerine, Koua aireti. Hasan Hayri'nin olunun n


derliinde ayaklannca Trk ordusu 1926 ylnda Plmr'e giri yor, isyanclar iddetle cezalandryordu.

276

eyh Said syann izleyen srete, Dersim'de tedirginlik bala mt. Seid Rza ve evresi srann Dersim'e geldiini sylyorlard.
Dr. Nuri Dersimi, yazyor:

"Gerekleen btn olaylar, 1926 ylnda Trk hkmetinin

Dersim'e kar bir katiiam hazrlamakta olduunu gsteriyordu.


nk eyh Said olaylan nedeniyk merhametsizce uygulanan

lm cezalarn durdurtmak iin Seid Rza tarafindan Anka ra'ya yaplan bavurular hibir yarar salamam ve bu olaylar bahane edikrek, sistemli bir ekilde Krtlerin imhasna devam
edilmiti.

Diyarbakr Valisi Ali Cemal (Bardak), Seid Rza ile grme yapmak zere (1926) Dersim'e geldi. Grme yeri olan Karaca

kynde, Ali Cemal'i, etrafinda seidleri ve dedekri toplam ol


duu halde iki masas banda bulduk. Ali Cemal sze balaya

rak, kendisinin Alevi olduunu, Dersimlilere byk saygs bu lunduunu, Erzincan, Elaz blgelerindeki bo Ermeni arazile

rinin Dersimlilere verileceini, Dersim'de okullar aarak Alevi


geleneine uygun renim yaplacan ve Kogirililer iin genel
af ilan edileceini bildirdi.

Ertesi gn, Diyarbakr'dan Genel Mfetti zzettin ve Elaz


Valisi Rza da Hozat'a gelmikrdi. Ali Cemal, bizi zzettin Paa

ile grtrmek iin srar ediyordu, izzettin Paa'nm ani olarak


Hozat'a gelmesi Seid Rza'y kukuya drmt. Bu nedenk g

rme istemini kabul etmede mteredditti. Bunu anlayan Cemal,


cebinden tabancasn kararak, 'Tabancam ahnz, arkamdan ge

liniz. Size ufak bk yan bakan olursa beni bu tabanca ik ldr

nz. Size erefimle sz veriyorum. Beni mahcup etmeyiniz' dedi."

Seid Rza, valinin srar zerine genel mfetrii (genel vali) zi

yarete gidiyor, fakat artc bir "gurur okama"yla karlan


yordu. Genel vali, Seid Rza'y askeri trenle karlyordu.
Seid Rza, tren ktasn selamlayarak hkmet konana gir

diinde. Umum Mfetti izzettin Paa, onu kapda karlyor, eli


ni skmak iin ilerlerken soruyordu:

i77

"Seid Rza siz misiniz?" " Dersim'de her mee aacnn altnda, her da banda bir

Rza vardr. Siz hangisini soruyorsunuz?" Vali Paa, bu "ba bozuk", yz kl iindeki sarkl Krdn, karsnda "ukalaca" konumasna fkelenmi miydi, bilinmez
ama, "Mademki Adat kynde oturuyorsunuz, o halde Seid R za sizsiniz" diye glmsyor, Seid Rza da:

"yle diyorlar Paa Hazretleri" diyerek onu onaylyordu.


Paa, Atatrk'n kendisi adna airetleri selamlama grevi
verdiini, bu nedenle davette bulunduunu sylyordu.

Bir "Krt uzman" olan Diyarbakr Valisi Ali Cemal Bardak

, Elaz valiliine atanmri. Vali sk sk Dersim'e uzanyor, ki mi aa ve seidlerle iki sofralarnda buluuyor, yiyip ierken Ale vi olduunu sylyor, halkn gelecei konusunda mutluluk tab lolar iziyordu. Nuri Dersimi'nin anlarimna gre, vah, Dersim

lileri Atatrk ve smet Paa'nm Aleviliine bile inandrmt.


Ama karlkl ziyaretler, ziyafetler, aalarn Ankara ve stanbul

gezileri, armaan alverileriyle byk bir balay yaanyordu.

Krder iin 1927 ylnda snrl bir af yasas karlyor, sr gnler yurtlarna dnyor, cezaevleri yar yarya boalyordu.

Ayn yl, zzerin Paa Genel Mfettilikten (genel vali) aln


yor, yerine Atatrk'le birlikte Samsun'a gidenlerden Albay Arap

ibrahim Tali (ngren) atanyordu. Yeni Genel Vali Diyarba


kr'daki kararghna yerlerikten sonra, Seid Rza'y Diyarba
kr'a davet edip arlyor, armaanlarla uurluyordu. Devletin Dersimlilere ilgisi ve dosta scakl bykt. Der

simli aa ve seidler de devlerin yksek dzeydeki ilgisinden mut


luydular.

Nuri Dersimi, madalyonun arka yz iin unlar yazyor:


"Seid Rza ihtiyad durumunu koruyor ve Trk hkmetine

278

gvenmiyordu. nk tarih boyunca Trk ynetimi, daima bu gibi hilekrle Krd aldatm, gafil avlam ve firsatlar kollayarak Krdere kar facialar yaratmd. Bu gerei en iyi takdir

edenlerden biri, byk Krt nderi Seid Rza olmutu. O, Trk hkmetine Krt milli haklarnn nelerden olutuu hakknda srarl isteklerde bulunuyor ve isteklerin ierii Trklerce gizli
tutuluyordu. Bu isteklerden balcas, Dersim'de Krte okullar amakt. Bu istee, Bad Dersim'in kahraman Koan aireti de sraria kadhyordu. Vali Cemal bu isteklerden tr son derece si-

niriiydi. Dersimlilerin dal Trk olduklann sylyordu."

Dersimi'ye gre bundan sonra, ban ba olarak grlen Se id Rza'nn iribarszlatnlp etkinliinin knlmas ve airetlerin

birbirine drlmesi sreci balatlyor. Vali Cemal Bardak, baz airet nderleriyk Hozat merkezinde bir toplanri yapyordu. Toplantda, Koan airerinin saf d braklmas kararlarinlyordu.

Dersimi sonrasn yle anlatyor:

"Reislere boyun eilecei kararlatrldktan sonra. Cemal

kaynaa yaklad ve halka seslenerek, 'Aalar, ben de sizinle sadakatle konuup, sadakatle hareket edeceime, bu kutsal Munzur suyundan bir bardak ierek yemin ediyorum' dedi ve

cebinden kard bir bardakla su iti. Daha sonra, 'Aala rm, Gazi Paa'nm size zel selam var. Beni size o gnderdi. tiim su ile yemin ederim ki, o da Alevidir. Dnyadaki b
tn Alevileri kalkndracaktr. Ben de Aleviyim. Bu nedenle si
ze sz veriyorum; yollarnz yaplacak, okullar alacak, top

ra olmayanlara Elaz ve Erzincan'da toprak verilecek. An


cak sizden bir hizmet bekliyorum. Yaknda hkmet kuvvet

leri gelecek ve teden beri Dersim'in adn lekeleyen Koan

airetini biraz dzeltecek. Siz de btn airetinizle biriikte bu


harekete katlacanza imdi sz vereceksiniz. Bu ekilde Ko an aireti dzeltildikten sonra, Dersim'de her ey yoluna gir mi olacak, hkmet Dersim'den emin olacak ve Dersimlile
rin her tri istei yerine getirilmi olacak."

279

* * *

Koan airetinin kartlaryla varlan anlamaya gre, girii

lecek atmaya askerler karmayacak, ama silah ve cephane ve


receklerdi. Nuri Dersimi'nin anlattna gre, silahlandrlan airet aa lan. Koanllar durumdan haberdar ettikleri gibi aldklar cep

hane ve silahlarn bir ksmn da onlara veriyorlard. O neden le i atma beklenirken tersi oluyor. Koanllar bir gece bas
knyla Amutka blgesindeki bir bl basp saf d brak yor, silahlarna el koyuyordu. Koan aireti ordu birlikleriyle atrken, teki airetler

beklendii gibi devletin yannda yer almyor, artc biimde


sessiz kalyorlard. Trk ordusu, bu yzden ar kayplar veri yor, bir sava ua da drlyordu.

Sonbaharda, souklarn balamas zerine ordu geri ekili


yor. Koanllar da kylerine dnyorlard.

Ordu, teki Krt illeriyle megul olduu iin bu dnemde, Dersim'e kar yumuak ve dostane bir politika yrtlyordu. "Umum Mfetti" diye adlandrlan Genel Vali, bu amala sk sk Dersim'e dostluk ziyaretleri yapyor, ya da liderleri Diyarba

kr'a davet ederek, "sknet" tavsiye ediyor, "sizin iin her ey


iyi olacak" diye umut veriyordu.

Umum Mfetti ibrahim TaH, 1928 ylnda Seid Rza'y da


Diyarbakr'da arlyordu.

Vali brahim Tali, Seid Rza'y birka ay sonra yeniden Diyar


bakr'a davet ediyordu. Fakat, Seid Rza gitmiyor, olu eyh Ha san bakanlnda bir heyet gnderiyordu. Genel Mfetti, Der sim heyetini arlarken ekonomik ve sosyal sorunlar bildiini, yakn bir zamanda btn bunlarn tek tek zme balanacan sylyor, heyeti yolcu ederken herkese biner lira para veriyor, Se id Rza'ya da, iki bin lira de birlikte iinde ipeklilerin bulunduu bir sandk armaan gnderiyordu. Fakat, dnemin "derin devleti", ayn gnlerde Seid Rza'nn da-

280

mad Aa Abasanl airetinin reisi brahim Aa'y, Meo Aa'nn

olu Hseyin'e ldrtyordu. Katilin, Hozat Kaymakam Kazm


Bey tarafindan bin lira karlnda kiraland daha sonra ortaya
kacakt.

"Derin ilikilerden" habersiz Seid Rza, bu olay zerine fkeyk ayaa kalkyor, tetikinin ky yaklp yklyordu. Cinayet

amacn bulmu, Dersim'de, Seid Rza'nn yaknlanm da hedef


alacak biimde, birlik ve dayanma bozulmutu.

Ayn dnemde, Elaz Valisi Deli Fahri, kiralk tetikiler kul

lanarak cinayetler iletiyor, sorumlu olarak kar aile ve airedere ykleniyordu.

1930'lara gelindiinde. Dersim kan davalarnn kargaasyla alkalanyordu. Seid Rza da, artk Dersim'in tartmasz lideri,

szcs deildi. ekime ve kavgalarn iine ekilip etkinlii knlm, aresiz biri haline getirilmiri.

Genel Mfetri ibrahim Tali ngren, 1932 ylnda Seid R

za'nn gcn ve flcesini snayp stne ekmek amacyla, olu


eyh Hasan' tutuklatarak Diyarbakr'a gnderiyor, cezaevine
koyuyordu.

Fakat Seid Rza sessiz kalnca. eyh Hasan serbest braklyor,

ama Dersim'in eitli blgelerine askeri seferler dzenkniyordu.


"TEHLKE ANLARI" VE SMET PAA'NIN RAPORU

Genelkurmay Bakam Mareal Fevzi akmak, 1930 ylnda

Krt iUerinde uzun bir geziye kyor, dnnde, "devkt bekkyen tehlike" konusunda. Cumhurbakan Atatrk ve Babakan
smet nn'ye bk rapor veriyordu.

Paa, "tehlike anlar" niteliindeki raporunda. Dersim e dik

katleri ekiyor, Krtlerin hzla oalp Erzincan ovasna yayldk


larn, bu gidile, Erzincan'n yaknda bir Krt ehri olma "tehl-

kesi"yle kar karya kalacan belirtiyor, vakit varken onkm


alnmasn istiyordu.

Babakan smet nn, Genelkurmay Bakanmn raporundan

sonra, blgeye bir uzmanlar heyeti gnderiyordu. Diyarbakr Va


lisi, Cemal Bardak'dan da aynca rapor istiyordu.

281

Cemal Bardak raporunda, "Dersim'deki Krt tehlikesi"ni

kabul etmekle birlikte, "isyan" olaslnn bulunmadn syl


yordu.

nn'nn elinde zel uzmanlar heyetinin de bir raporu var


d. Fakat, raporlar yer yer Genelkurmay Bakan akmak'n g rleriyle eliiyordu. nk Genelkurmay Bakan isyandan sz

ediyor, vali ve uzmanlar ise "tehlike yok" diyorlard.


Paa, ikilemden kurtulup karara varmak iin, bu kez gveni

lir adamlarndan ileri Bakan kr Kaya'y "gerei" aratr


makla grevlendiriyordu. kr Kaya, Dersim'e yapt geziden sonra Babakana verdi
i raporda, Dersim airetlerinin ayrntl bir dkmn yaparak,

hangisinin dost ve hangisinin dman unsur olduunu tek tek s

ralyordu. Bakan, Dersim'in Trklk iin kanayan bir ban ol


duunu, derhal kesilip arilmas gerektiini neriyordu.

ileri Bakan, "bann koparlmas "nn ivedi olduunu haber


verdikten sonra, yaplmas gerekenleri de sralyordu. Bakan'a g re, birinci aamada Dersimliler iyilik ve gzellikle silahtan arndnlmah, ikinci aamada ise bata Seid Rza olmak zere 347 aa ai lesi, bir daha geri gelmemek zere bariya, Trkler arasna srgn

edilmeliydi. Bu ailelerin nfus toplam 3 bin 470 kiiydi. Bunlarn


uzaklatrlmasndan sonra, geriye kalanlarn "tedibi" (terbiyesi)
kolaylaacakri.

kr Kaya'nm nerileri 1937 ve 1938 yllarnda hayata gei


rilecekti.

Babakan nn, raporlardan sonra, "Dersim'in slah" al


malarn balatyor, ama "tehlikeyi" yerinde grmek iin de gezi
ye kyordu.

smet nn Van, Bitlis, Diyarbakr, Mardin, Urfa, Elaz, Der


sim'e yapt geziden sonra, "Dersim Fermam" niteliindeki rapo

runu kaleme alp, Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk'e veri


yordu.

Paa, 21 Austos 1935 tarihini tayan 55 sayfalk raporunda,

282

tm ehk ve blgeleri Krtlk asndan irdeliyordu. Paa, topye

kn Krdemeyi nkmek iin, verimli ovalara Trk gmenlerin

yerkririlmesini neriyordu. Paa'nm bu nerikri daha sonra ha

yata geirilecek ve Krtler arasna Bulgaristan, Yunanistan ik


Kaflcas gmenleri yerietkilecek, fakat "rk as" tutmayacakt.
smet Paa, raporunda yle diyordu:
"... Van, Mu ve Erzincan ovalan, Krt yaylmasna akdr.

Van ve Erzincan'da acele olarak, Mu ovasna yava yava, bk de Elaz ovasnda kuvvetii Trk kitleleri meydana getirmek zo
rundayz.

... Erzincan yakmndaki bo kyler, Dersim'in sert ve mte-

hakkim halk ile hzla dolmaktadr. Erzincan beyleri, arazileri i lemek iin Dersimlileri maraba ad ile kullanmaktadr. Bu, bey
lerin bir nevi Dersimli himayesine snmasdr.

... Bu kyler ve meralar. Dersim apulcu kollannm ieri yayl


mas iin menzil ve yataklk rol yapmaktadr. Az zamanda Er
zincan'n Krt merkezi olmasyla asl korkun, Krdistan'm

meydana gelmesinden ciddi olarak kayglanmak yerindedir. ... Krtlere okullar yaplp yaplmayaca, imdiye kadar bir po

litika olarak mtalaa edilmitir. Bu politikay halk biliyor. Biz,

bundan hi yararlanmadmz halde zararlarm ekiyoruz. Daha


Trk kylerindeki okullar yapmamken ve en nihayet yzde lO'a

varamayan okutmada bir zel siyaseti halkn diline drmede hibir fayda yoktur. Sonra, ilkokulu okutmada kanmzm daha yksek olduu kansndaym. Krtlemi ve kolayca Trkle d
necek yerleri okutmak, hana Krtlere Trke reterek Trkle ekmek iin ilkokul ve onun iyi retmeni ok etkin aradr."
*

s-

Babakan smet nn, daha sonra Dersim'in Krtlerden arm-

dnlmasmn projesini sunuyordu. Birka ay iinde "yasaya dn


en proje"nin ad, "Dersim'in slah" idi. Paa'nm, "slah program" drt aamay ieriyordu, ilk admu

hazrik ve halkn elindeki silahlarn toplanmasn ngryordu. Bunun iin Korgeneral rtbesinde bk genel vali atanacakt Vah, ka-

rariar yasa yerine geen diktatr yetkileriyle donamm olacakt.

283

ismet Paa, valiye Almanca, "teftii" ya da "mfetti" anla mna gelen "Inspektr" adn veriyordu. "nspektr"e bal ola
rak alacak vali ve kaymakamlara da "lbay" adn veriyor ve
bunlarn, askerlerden olumasn istiyordu. Bir baka nerisi de, "harekttan nce", blgedeki Krt me
murlarn ayklanp temizlenmesiydi.

smet Paa, eylem plann yle akla kavuturuyordu:


"Dersim vilayetini yeni yntemle yaplandracaz. Muvazzaf

bir kolordu komutan, vali ve niformal muvazzaf subaylar il

e kaymakamlar olacaktr. Memurlardan hibiri yerli olmaya


caktr. Bulunduka emekli subaylar, tali memuriyetiere tayin olacakdr.

Ilbaylk

(valilik)

idaresi,

bir kolordu

karargh gibi,

fakat

amaca uygun olarak oluturulacaktr. Asayi, yol, maliye, eko

nomi, adliye, kltr ve salk ubeleri olacaktr. dama kadar in

faz Ilbaylkta bitecektir. Yarglama usul basit, zel ve kesin


olacaktr.

Ilbayln, yarglamak zere Dersim haricinden istedii yerli


ilgililer veya ibirlikileri Ilbayla gndermeye, devlet tekilat
mecburdur.

Ilbayln emrinde, en az 7 seyyar jandarma taburu buluna caktr. Sabit jandarma ayrdr. Ilbayla yardm etmek genel m fettilerin grevidir. Ilbaylk bu tekilat ile idareyi alacaktr.
1935 ve 1936'da kara yollar yaplacaktr. 1937 ilkbaharna

kadar hazr olursa, dzenlenmi ve seferber iki frka kuvvet Il bayln emrine, 1937 ilkbaharnda verilecektir. Btn Dersim

hzla silahtan arndrlacak, Ilbayln o zamana kadarki incele


meleri sonucunda kuvvetle yaplmasn tasavvur ettii, hkme te bildirdii icraat da yaplacaktr.

Bundan sonra Dersim'e verilecek eklin safhas balayacaktr. Btn tasavvurlar gizlidir.

Ilbaylk, yol, orman iletme, abuk ve kesin adalet gibi idare


ile ie balayacaktr.

Ilbayln lzum gsterecei dier ihtiyalar temin etmek ve


eer Dersimliler bizim dndmz zamanda harekete kal

karlarsa, program acilen tatbik etmek zaruridir.


Bu tasavvurlar. Bakanlar Kurulu, Genelkurmay Bakan ve

284

Meclis Bakanndan baka yalnz ilbay, genel mfetti ve ordu


mfettii ahsen bilecektir. Emirkrinde alan memuriar bilme
yeceklerdir."

Milli ef nn'nn raporu, ilk kez 1992 Eyllnde Hrriyet


gazetesinde yaynlannca, gn na kt.

Bu arada baz ksk, isrisna sesler hari, basnda "bu ne ayp

tr, byle!" diyen kmad. air ve yazar Can Ycel "istisna"lar-

da'n biriydi. Can Ycel, 20 Eyll 1992 tarihinde Gerek dergisin


de yaynlanan yazsnda, yle diyordu: "Zamann ast astk, kestii kestik Babakannn bu rapo
runda ne srd neriler harfiyen uygulanyor elbette. (...)

TC, Lozan'da izilen esaslar iinde Anadolu'yu Trkletirmek


karanndadr. (...) Hukuki ve ideolojik planda kaba, kaln izgi-

lerie izilmitir. Trkiye snrian iinde herkes Trk yurttadr.

Ve Lozan'da aznlk olarak tannan Ermeniler, Rumlar, Yahudi

ler dnda cmle alem Trk'tr, kterse olmasn. Azls tenkil


olacak, mlayimi asimile edilecek, yani benzetilecektir."

Ve Can Ycel'den sonra bir parantez de biz aalm:

"Dersim'i slah" pkmn hazriayp uygulayan smet Paa, nede


ni bilinmez, ama byk bk tuhaflk rnei olarak krmdan kurtu-

kbilenlerie, ocuklan ve torunlannn "tapnd adam" haline gel


di. Tuncelililer, her vesileyle ona sevgilerini, sayg ve ballklarm
sunuyor, 1950'lerde her yerde seimleri kaybederken, yalnz Der
sim'de kazanyordu.

Tuncelilikrin ballk ve sadakati daha sonra da devam edi yor, nn yaadka, partisinin dnda, hibir parti milletvekili
karamyordu. Sonraki aamalarda da partisi olan CHP'nin y
klp sarslmad tek kale oluyordu.

Tuncelililer baba nn'ye sunduklan hizmeri, olundan da

esirgemiyordu. 1983'te siyaset meydanna kan olu Erdal n-

285

n'y, Tuncelililer herkesten nce ve en bata koar adm omuzlayp oylarn veriyorlard.

Tuncelililerin, Milli efe tapnmalannn nedeni, normal insan larn kolayca anlayabilecekleri bir ey deildi, ama bir gerekti. Yi
ne gariptir ama, Tuncelililer smet nn'ye ballklann "ilerici lik" diye aklyorlard.

TUNCEL YASASI, GBEK HAVALARI


VE APKAYA HCUM

Emekli retmen bir Dersimli, Kltr Bakanl'ndan nema-

lanmak ve belediyede i bulmak amacyla m bilmiyorum. Der

sim syan adnda bir kitap yazyordu. Kitap, stne kendi bulu
u yalanlar kondurulmu "resmi tarih tezlerinden" ibaretri. Emekli retmene gre, "gerici" Dersimliler, devletin medeniyet
gerirme abalanna, yol, okul, fabrika yatnmlanna kar karak is
yan etmilerdi. Yaranma gdsnn rn yalanlar btnyd,
bunlar.

Oysa, Dersimliler, "yatnm geliyor" diye seviniyorlard. Baz Dersimliler, "yatnmlann" alt yap inaatndan yarariandklan
iin daha ok seviniyorlard.

Bunlar Dersim'in nde gelen isimleri, baz airet reisleriydi. Honut tutulmak zere yol, kpr inaadannda, "mteahhidik"

hizmederi veriliyor, bu yoldan devlete balanyorlard.


Seid Rza'nn yakn dostu ve tannm kiilerden Kureanl Se

id Hseyin Cesur bunlardand. Ona "sen mteahhitsin" denile


rek, yol inaat ileri vermilerdi.

Seid Hseyin, bir mfreze tarafindan "komutanla grmeye anldnda", bunun bir tuzak olduunu sezinlemesine ramen,
mant kabul etmiyordu. nk, o sadakade hizmet veriyordu. O nedenle kap kurtulma ans olduu halde kendi ayayla gi

dip teslim oluyor, daha sonra Seid Rza'yla birlikte aslyordu.


Seid Rza ile birlikte aslan teki liderlerin hemen hemen tm,

dosta grme iin daveriye alm, sonra daraacna gnderilmi


lerdi.

286

Babakan smet nn'nn raporundan hemen sonra, ayn yd


(1935) "Tunceli Yasas" yrrle konuyordu. nn, yasay parlamentoya getirmeden nce, dzenlenen giz

li bir oturumda "tehlikenin boyutlarm" anlatyor ve onay alyor


du. Yasa nerisi ondan sonra gndeme geliyordu. 1935 ylnda karlan yasa, Dersim'deki uygulamalar yasa

maddesi haline getirerek "icraclar" her trl sorumluluktan


arndryordu.

ileri Bakan kr Kaya, mecliste yasay aklamak amacy


la yapt konumada yle diyordu:

"Dersim'de 91 airet vardr. 1876'dan bugne kadar eidi zamanlarda. Dersim zerine 11 askeri harekt yaplmtr. As keri harektlar belli amac ngrd iin, askerler sonra geri ekilmitir. Askeri harekt asl gerektiren hastalk, tahlil ve te

davi edilememitir. Cumhuriyet'in amac, hastalklan kknden

tedavi etmek olduu iin, medeni yntemlerle tedbk dnld.imdi burada tartlacak kanun byle bir kanundur."

Daha sonra yasa gndeme alnyor, zerinde doru drst


tartma yaplmadan meclisten gekiliyordu.

Yasayla, Korgeneral rtbesindeki "Inspektr"e (genel vah)


meclis, mahkeme ve hkmet yetkileri veriliyordu. "Inspektr" grevine, daha nce Kogiri'de adn duyurmu.

eyh Said syan ile sonraki olaylardaki "tedip ile tenkiP'krde de

neyimler kazanm, Ar isyannda uzmanlam bir asker olan


Korgeneral Hseyin Abdullah Alpdoan atanyordu.

Sdka Avar, "Tunceli Kanunu"nun uygulanmas srasnda anasz, babasz, ortada kalan kz ocuklarn eitip, Trk kkrne uygun biimde asimik ettirmekle grevli Elaz Kz Sanat Enstits'nn mdiresiydi.

Avar, Alpdoan'la karlamasn "Da iekkn" adndaki


kitabnda yle anlatyor:

"Elaz, Tunceli, Bingl isyan blgesi emrinin akndayd. O

Paa ki. Byk Millet Meclisi yetkilerini tayordu. O blgede,


ipe ekme, ipe ekilecekleri affetme yetkisi vard. Paa teftie ge-

287

liyordu. Yanllar korkuyor, heyecanlanyoriard. Onlara moral


veriyordum ama ben de korkuyordum. nk Paa hakknda
ok havadis dinlemitim.

Saat lO'da Paa geldi. Yannda yaveri, Elaz ve Tunceli vaH-

leri. Doruca mdr odasna girdiler. Tok ve hakim bir sesi var

d. Orta boyluydu. imana yakn, gbeksiz, adaleli bk vcut.


ekme burnu ve kalnca dudakl azn kuvvetli bir ene evre
liyordu."

Alpdogan'n ana karargh Elaz'dayd. Grev ba yaptk


tan sonra Tunceli, Bingl ve Elaz'da skynetim ilan etmi, ar

k dndrmeye balamt. Cumhurbakan Mustafa Kemal Ata


trk, ayn gnlerde mecliste yapt konumada. Dersim konu
sunda unlar sylyordu:

"ilerimizin en nemlisi Dersim meselesidir. Bu yaray, bu


korkun ban temizleyip ve kknden kesmek ii her ne paha sna olursa olsun yaplmal ve bu hususta en acil karariann aln
mas iin, hkmete tam ve geni yetkiler verilmehdir."

Alpdoan, ard ardna bildiriler yaynlayarak ie balamn. Komutan, ilk bildirilerinde. Dersim ve Dersimlilerin iyiliini d
nen, onlarn muriuluu iin rpnan adam portresi iziyordu.

Komutann bildirilerine gre, Tunceli imdiye kadar ihmal

edilmi, yatnm yaplmam, bu yzden ham kalmt. Ama, TunceH'nin temel sorunlan, ilk kez temelden halledilmek zere ele

alnyor, zm yolunda ciddi yatrmlar yaplyordu. lk etapta


yollar, kprler ina edilecek, sonra okullar, fabrikalaria Tunce

li, ksa zamanda bir "mamure" haline geririlip kalkndnlacak ve


kurtarlacakt.

*
* s

Generalin bildirileri, Dersim'de hedefini bulmu ve halk ara


snda, umulandan da fazla olumlu etki yaratm.

Dersimliler, devletin yatrm taarruzu geliyor diye dn bay-

288

ram ediyor, general, kimi aa ve seidlerle sofralarda bir araya geli

yor, kadeh tokuturup, Atatrk ve nn'nn de aslnda Alevi ol


duklarm Dersknlileri ashnda kardeten ileri sevdiklerini hayku-yordu. Yatrmlarn cokusuna kaplan Dersimliler, keyifleniyorlard. Dersimlileri sevindiren somut veriler de yok deildi. General valinin szn ettii yatrmlar tek tek hayata geiriliyor. Dersim batan baa bir inaat antiyesine dnyordu. Makineler al yor, dalar yarlp yollar yaplyor, kprler ina ediliyordu.
Ky ve kasaba evrelerinde temeller kazlyor, "okul" dedik leri, daha sonra kla olduklar anlalacak binalar ykseliyordu.

Dersimliler, bir yandan da, yeni rejimin deyimiyle "apka gi


yerek medenileme" yanmdaydlar. nk, Ankara, apka giy meyi, "medeni insan" olmann ilk arri olarak aklamri. Der

simliler, Ankara'nn medeni insan tipolojisini temsil etmek zere


apkaya hcum ediyorlard.

Ankara, erkeklerin

"medenilemesi"nin temel art olarak

apkay koymutu ortaya. Yrrle koyduu bir yasayla "fesi,


sar atp, apka giyerek medenilemesi" kararlatrm ve bunu zorunlu lale getirmiti. Sistemin "iyi aile ocuklar" itirazsz ap kal olmutu. Baz yerlerde ise, apka gavur giysisi diye tepki gr m, tepkiler "isyan" saylm, isyanclar, devlerin demir yumru-

uyla terbiye edilmeye aldm, pek ok insan ldrlm, ki


mileri de mahkeme kararyla idam edilmiti.

apka giyerek bir anda medenilemek isteyen Dersimli kimi yoksullar, bu uurda keilerini ve ineklerini sattyor, ceplerine
koyduklar parayla apkac dkknlarna kouyorlard.

Dersimlilerin anlattna gre, apkaya hcum o denli hzlan yordu ki, apka karaborsaya dyor, kapann elinde kalyor,
edinemeyenler melul mahzun oluyordu.

MFREZE KOLLARI DERSM' SARIYOR


Trkiye Cumhuriyeti, 1935 ve 1936 yllarnda, acelesi var-

masma, btn imkanlarn seferber ederek, Dersim'de askeri

gei yollan, klalar ina ediyor, bir yandan da, mfreze kollan

kyleri tek tek tarayarak, tavuktan keiye, koyuna, ata, eee ka


dar btn hayvanlar ve yalar, cinsiyetleriyle insanlar sayp ev

raka geiriyor, baa varana kadar btn silahlar topluyorlard.


Dersimliler, inas sren "okul", yol ve ne retecei bilinme

yen "fabrikalar" a kark, kran borlarn dercesine devlete yardmc oluyor, istenilen bilgileri veriyor, hayvan kesiminde kul
landklar baklar da, varsa ateli silahlarla birlikte teslim edi yordu. Kimileri, devlete mahcup olmamak iin, teslim edilmek zere silah bile satn alyordu.

Sivil memurlar ve jandarma kol kol kyleri dolap, insann


dan hayvanna kadar tm canllar tek tek sayp defterlere yaz yordu.

te yandan, kendilerini dnp yatrma gelen devlete kat


kda bulunmak iin seferber olmulard. Kimileri cret istemeden inaatlarda alyor, ta tayp duvar ryor, kimileri de al anlarla askerlere yiyecek yardmnda bulunuyordu.

Dersim'de hummal bir faaliyet srrken, "Inspektrlk" de


faaliyet iindeydi. El altndan muhbirlik alar deniyor, rakip airetler bilenip birbirinin aleyhine kkrtlarak, dman karde
ler haline getiriliyordu.

Devlet gleri bu sayede, kimin elinde tfek, tabanca, kama varsa tek tek tespit ediyor, silah toplamaya giden askerler, mar
kasn, hatta numarasn da syleyerek "getir" diye tebligatta bu lunuyordu.

Inspektr Paa, bir yandan da, Dersim'in nemli airet aala


rn Elaz'daki kararghna davet edip dostane grmeler yap yordu. "Dost airet" reislerinin arkasn okayp armaanlar su nuyor, "dman airet" reislerine de gzda veriyordu. Dersim'in sosyal haritas Paa'nm elindeydi. Hangi kyde ka
kiinin yaadn ve bunlarn neler dndn, toplumsal et

kinliklerinin ne olduunu tek tek biliyordu.

290

Didilmi, etkinlii andrlarak azaltlm Seid Rza, gelimele


ri dikkatle izliyor, ina edilmekte olan yol ve klalarn Dersim'in

kalkndrlmasna, iyiliine olmadn sylyor ama, arrik kimi es ki dostlar bile onu ciddiye alp dinlemiyor, "devlet efkatini kt lemekle" suluyorlard.

Seid Rza, yol yapmlarnn hz kazand bir dnemde "Ins


pektr Paa "dan grme ars alyor, arya uyup uymama

da kararsz kalyor, sonra yakn arkadalarnn "gerek fikrini renebihrsin" demelerini dikkate alp Elaz'a gidiyordu. Grme, umulandan ok ksa sryordu. Paa, nn duy

duu adam grp tanmak istediini sylyor ve grmeyi biririyordu.

Seid Rza, Adat kyndeki evine dner dnmez dosdann


topluyor ve u uyarda bulunuyordu: "Niyederi kt. Tedbirli olun. Ezmek iin, stmze yrye cekler. Hem de yaknda."

Seid Rza, bir yandan da, muhbirleen airet reislerini, "birbi


rinizi ihbar etmeyin. Acy hepiniz ekeceksiniz" diye uyaryor,
ama etkiH olamyordu.

Ortaya dklen paradan pay kapmak isteyenler, muhbirlik


konusunda birbirleriyle yar halindeydiler.

Muhbk an, halk arasnda Binba evket ya da "Kurmay

evket" diye adlandrlan bir subay dyordu. Kurmay evket,

pazarda kavun karpuz seercesine, Krderin "keklik" diye ad


landrd muhbirler seip satn alyor, bir yandan da insan avc
s tetikiler eitiyordu.

Keklik ve tetikilerden biri de, Seid Rza'nn z yeeni, karde


inin olu Rayber'di.

Inspektr, 1936 bahannda. Dersim airet reislerini toplantya aryordu. Faik Bulut, Dersim Raporlar adndaki kkabnda, ad aklanmayan bir Dersimlinin anlattklanna dayanarak, y
le yazyordu:

291

"Alpdoan, her aaya zel eli gnderdi. Grme yapaca

n belirtti. Airet aalar ve reisleri, denilen gn ve saatte toplan


tya gittiler. Komutan Alpdoan yle dedi: : Sizin iin zel askerlik kanunu karacam. Hi askere

alnmadnz. Belki zor gelir. Dolaysyla Dersimliler sadece 6 ay askerlik yapacak. Baka yerlerde bu 24, 36, 48 aydr. Ayrca

kpr ve yol yapacaz. Siz de silahlarnz vereceksiniz.


Airet reislerinin ou kabul ediyor. Yalnz silah teslimi konu sunda tereddtler var. Kimi: ok az silahmz var. Kimi de:
Hi yok ki, diyor.

Bunun zerine Alpdoan:

Hepsinin tfek olmas art deil. Eski tabanca ve kamalar

nz da olsa teslim edin. nemli olan silah verdi diye raporlar ya


zp tutanaklara geirmemiz, dedi onlara.

Neyse, anlama salanyor. Airetler silahlarn, haner ve kama

larn, Ruslar zamanndan kalma eski tfek ve tabancalarn teslim ediyorlar. Bu arada airet liderleri, kendi airederini nfusa kaydet
tiriyorlar. Silahlar yle yld ki, gnlerce Elaz'a tand."

O zaman 11 yanda olan Mehmet Kangotan, 1987'de Nokta dergisine olaylan anlatrken unlan sylyordu:
"Abdullah Paa, hem adli, hem de idari btn yetkilere sahip
ti. Airet reislerine emir kard. Dedem, Karaball airetinin re isiydi. Ona da kard: Herkes airetinin btn silahlarn gndersin!

Dedem, 100-150 tfei, odun ykler gibi kadra ykleyip gn derdi. Paa fesi yasaklad. Herkes emrine uyup apka giydi. Tc carlarda apka kalmad. Btn istedikleri yerine getirildi. Byk kariiam gerektirecek bir ey yoktu."

General, planl-programh ve tedbirli yryordu.

Halk silahszlandrrken, Seid Rza faktrn de unutmuyor-

292

du. Hayata geirilen provokatif planlarla ailesi hedef alnyordu.


Airetlerle attrlyor, onlarla kanl bakl hale getirilmesi iin

gelini hedef seiliyor, damadndan sonra olu Bira ibrahim pusu


ya drlyor, kurunlanp ldrlyordu.
Nuri Dersimi, Hatralar' nda. yazyor: "Seid Rza'nn olu Bira ibrahim, Hozat'a gekrek Abdullah

Alpdoan idaresinin ricali ile temasa gemi ve yaplmakta olan

askeri harektn durdurulmasn, babas adna dilemiti. Bira ib


rahim geri dnerken. Kurmay evket'in hazrlad plan gerein

ce, Krgan airetinin dahilinde. Dest kynde misafir bulundu u evde, gece uyurken feci ekilde imha edilmiti. Gen evlad
nn kahpece ldrlmesinden mteessir olan Seid Rza, Krgan

airetinin merkezi olan Sin kyn kuatarak katillerin teslimi ni dilemiti. Trk Generali bu hakl istei yerine getirmedii gi bi. Bira ibrahim'in katilleri. Kurmay evket'in himayesine alna
rak taltif edilmilerdi."

Dersimlilerin anlattna gre, tetiki, Krgan airetinin aas

atolu Mehmed'di. Ama onu kullanan da Binba evket'in ada


m Rayber'di. Rayber, olaydan sonra devletin atolu'nu koru yup gvence altna alacana dair senet bile imzalayp vermiti. Senette hem Rayber'in, hem de Mehmed'in imzas yer almri.
Mehmed imza kullanmasn bilmedii iin, senedin altna par
mak basmt.

Bira brahim olay ik "derin devlet" hedefine varm, kurun menzilini bulmutu. Ama, Seid Rza ile savakan Krgan aireti

ni kan daval yapmakt. Bu gereklemiti. Seid Rza yanhlan,

Krgan airerinin stne yrm. Sin kyn yakp ykmlard.


Taarruz kapdayken meydana gekn bu olay, Seid Rza'y bk
airetten daha koparm, biraz daha yalnzlatrmt.

KADINA TECAVZ VE
SED RIZA'NIN YENDEN IKII

Hdr Gkta, Krtler, syan-Tenkil adndaki kitabnda un


lar yazyor:

293

"Dersim'in Krder iin tad nem, yzyllar boyunca bu

blgenin korunabilmi olmasnda, isyanlara kaynaklk etmesin


de, stratejik ve taktik uygulamalara elverili arazi yapsna sahip
olmasnda yatmaktadr. Btn bu zellikleriyle Dersim, Krder
iin asla vazgeilmez bir kaledir. Bu kalenin korunmas iin her ey yaplmaldr. (...) TC kurucular iin de ayn derecede nem

lidir. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra geen 15 yl ierisinde, zellikle de eyh Said syanndan sonra srarla uygulanan 'tedip
ve tenkil' hareketierinden sonra, Krderin etkinlii byk l

de kmlm ve ele geirilmeyen yalnz Dersim kalmtr.


Dersim'in de her yol denenerek 'tedip' edilmesi halinde Trki

ye Cumhuriyeti rahadayacakdr. (...) Yalnz, Dersim'e gelinceye

kadar, ok ciddi ve dn verilmeden uygulanan bir 'harekttan'


sz etmek, ar bir yorum olmasa gerek. Krderin youn olarak

yaad blgeyi denetim altna almak isteyen ve buralarda ken di otoritesini kurmak isteyen Trkiye Cumhuriyeti, bunun iin
her yolu denemekten kanmamtr. Bu yollann iinde, anlamak kadar zor kullanmak da vardr.

Nasl ki, 'milli mcadele' srasnda, zellikle Dersimli baz aalar elde edilmi ve 'mebus' olarak Meclis'e alnmsa, anlamaya ya
namayanlara ya da kar koyanlara, 'tenkil' harektna kadar va
ran yntemler uygulanmtr."

1937 baharnda balanlan byk taarruzun tek amac, "ele


geirilmemi Dersim'in zapt" myd?

Krmda btn ailesini kaybeden, kendisi rasdant sonucu


kurtulabilen bir Dersimli anlatyor:
"Dersimliler yol, okul, fabrika yapmna, medeniyetin gelme sine kar kdlar. 'Harekta mecbur kaldk' demeleri byk ya

lan. Gerek uydu: Dersimliler, yoldan sonra okul gelecek, fab


rikalar yaplacak diye seviniyoriard. Tilki tavuu yemee karar
vermiti. Yedikten sonra, kendini savunmak iin gerekeler uy

durdu. Kimse yol, kpr yapmna kar deildi. Kimse kar


kmad. Tersine herkes yardmc oldu.

Dersimliler yol yapmn, kprlerin inasn ylesine benim-

94

semikrdi ki, bu yzden aralarnda kavgalar bile kd. Baz ai

retler gelen ve gelecek hizmetlerden byk pay almak iin bir


birleriyle yart.

Mesela, Dersim merkezinde yeni bk kasaba kurulacakd. De-

menan aireti kendi blgesinde, Yusufanllar da kendi toprakla


rnda olsun istiyoriard. Onun iin, el altndan devlet grevlileriy le grmeler yapyor, hatta rvet veriyorlard. Paylaamadkla-

n yadrm iin, neredeyse birbirine deceklerdi. Allahtan, akl ba

nda insanlar araya girdiler de, sorunun zm iin General


Alpdoan'la grmelerini nerdiler, iki taraf biriikte Elaz'a gi dip grtler. Orada kasabann, iki airetin nimetkrinden eite

yararlanabilecei ekilde, iki tarafa da ayn mesafede olan Kahmut'ta kurulmasna karar verildi. Bylece mesele kmad."

Dersim'de "hayali isyana" gereke yaplan olaylardan biri de,


tecavzc askeriere gsterilen tepkiydi. yky, adnn aklan masn istemeyen, "knm"dan kurtulabilmi bk Dersimlinin an
latmyla okuyalm:

"1937'nin Mart ay balannda, birka evlik Uhundu kyne kk bir askeri biriik geliyor. Tlk kynden geliyoriarm. Tlk, Uhundu'ya birka saat uzaklkta. Askerkr yol yorgunu
ve a.

Mehmet Ali (Mente), banda gen bir subayn bulunduu


mfrezeyi evine buyur ediyor, knmalan ve kannknm doyurma lar iin iki kardei Hasan ve Beko'yu (Yldz) seferber ediyor. Kansna da, konuklar iin taze ekmek yapmasm sylyor. Kan
s gen ve gzel. Ad Fatma.

Aile, onlan yedirip iirmek zere seferber halindeyken, Meh

met Ali misafir odasnda, konuklann yannda. Bk ara subay


ayaa kalkyor. Mehmet Ali, ihtiyac iin darya kacam sa nyor. Yol gstermek iin nne dyor. Fakat subay onu itip
oturmasn sylyor ve odadan kyor.

Az sonra gen kansnn lklar duyuluyor. nce anlam ve remiyor. Konuklara kar ayp olur diye, yerinden de kalkam
yor. Fakat karsnn imdat isterken:

295

Mehmet Ali, bu kpekten kurtar beni, l ortal dol

durunca, sesin geldii bitiikteki mutfak tarafna gidiyor.


Grd manzara karsnda donup kalyor. Koskocaman su

bay, karsn yere ykm ve onunla bouma halinde. stn


ban paralamaya, karmaya alyor.

Mehmet Ali bir an, kan donmu gibi ylece kalyor. Subay,

heyecandan kendinden getii ve arkas dnk olduu iin ie


riye girdiinin farknda deil. O, kadnn vcuduna erime sava
nda. Mehmet Ali gen karsnn:

Ne durup bakyorsun yle namussuz herif, szyle aylyor.

Subayn orada, duvara dayal tfeini kapyor. Namlusunu


srtna dayayp tetie basyor. Subay yan devriliyor. Gen kars

da cansz dyor. Subayn srtndan giren kurun, akndaki


gen kadnn yreine saplanyor.

Silah sesini duyan teki askerler koup geliyorlar. Mehmet

Ali, bu defa namluyu akn askerlere dorultuyor. Tetie bas


yor, ikisini yaralyor. tekiler de kayorlar. Olaydan sonra kyller toplanp, 'imdi ne yapacaz' diye
tardyor. Askerlerin ky basacaklann biliyorlar. Mehmet Ali

ve kardelerinin kyden ayrlp canlarn kurtarmalarn karar-

ladnyoriar. Mehmet Ali ve iki kardei kyden kyorlar. Pah kprsnden geerken, birka tahtasn skyoriar. Kpr, ka laslarn yan yana getirilmesiyle yaplm. Pelerinden gelecek as
kerier oyalansn, yavalasn diye. Sonra, ahap kprden sk

len birka tahta da Dersimliler isyan edip kpr yakdlar oldu."

Uhundu kynde sa kalan askerlerin olay nasl anlattklar bi linmiyor, fakat Ankara bunu, Dersim'in Seid Rza nderiiinde top yekn ayaklanarak askerieri ldrmeye balad, kprkri yakp
ykt biimine brndrerek "isyan kt" eklinde ilan ediyordu.
*
*

Mehmet Ali, gl ve geni Yusufan airerindendi. Askerier, Mehmet Ali ile kardelerini yakalayamaynca, Yusufan airetinin
reisi Kamer Aa'nn kapsna dayanyor, "Trk subayn, grev

banda ehk edip, kpr yakan sulularn" teslimini istiyorlard.

296

1937 Kasmnda, Seid Rza ik birlikte Elaz'da, "isyann

eleba" olduu gerekesiyk aslan Yusufanl Kamer; "Sululan teslim et, aksi halde, kyn atee vereceiz" diyen Albaya u
cevab veriyordu:

"Komutan, rza tecavz giriimine tepki gsterilmitir. Bu

devlete isyan deildir. Her insann gsterebilecei nitelikte bir


tepkidir. Sanyorum, Mehmet Ali'nin yerinde siz olsaydnz ay n eyi yapardnz. Kprden sklen tahtalar yerine koymaya, tahribad onarmaya hazrz. Ama eini koruyan, erefini savun

mak zorunda kalan birini teslim etmem mmkn deildir."

Tanklarn anlattna gre. Kamer Aa, basky tek bana


gsleyemeyeceini anlaynca, teki airetlerden destek istiyor

du. Kapsm aldklarndan bki de, Demenan airetinin liden


Cebrail'di.

Kamer Aa, bundan sonra Kurean airetinin reisi Yetim H

seyin'e (Cesur) gidiyordu. Bu l, 18 Kasm 1937 gn, Seid R


za ile birlikte, bir arada aslacakt.

Airet reisleri, sorunu Seid Rza ile konumaya karar veriyor

ve Dersim'in tm airet liderkrini Halbori gzelerinde toplantya


aryordu.

Halbori toplanris Seid Rza'nn yeniden ortaya kyd.

HALBOR GZELER

Dersim dalan, ge akan ululuklar, erguvan rengi kayalklan, dalarn yamalannda mee kmeleri, birbirine eklenip ke

silen tepekriyk byl bir manzara yaratyor. Kuru, som ulu ka


yalklardan oluan Halbori bynn teki rengi.

Kaya dipkrinden, sular burgalanyor, aniden. Dans edercesi

ne, ahenkh, uyumlu fkrarak padayan sular efsanevi Halbon

gzekridir. Halbori gzekri, Dersimliler kend.lenm bdd bkl,


ilk babalarndan beri byl kutsalln simgesidir.

Halbori topraklar ve Halbori gzeleri, Zerdt'ten ve Zerdum'den beri Dersimliler iin kutsald. Kei Kalesi bu kutsanm
topraklardayd.

297

Yerden, kaya diplerinden fikrp kaynayan, gzelerde devi


nen sular, ok uzaklarda deil, iki adm tede aldayarak kpryor, yeni kollar, damariann eklenmesiyle besleniyor, aknri-

1ar birbirine karyor, aldayarak ilerde nehre dnyor.


Kurdu, kuu, bcei, iyanyla btn canhlann hayaridr su.

Halbori, kayalann can bulup, canllara can, ruh katmas nede


niyle kutsaldr. Kutsal kayalklarn dourduu su deil hayatn

kendisidir. Kayalardan fikran, ondan olan, onun ocuu su, ha


yatn kendisi olduu iin kutsaldr.

Halbori gzeleri ilkbaharda addayan, kendi lmlnden


yeniden dirilen hayatn cokusunu temsil eder. Eriyen da kariar, mesil akntlaryla beslenip oalyor, geit vermez bir coku
oluyor, Halbori sular.

Dersimli aalar, Seid Rza'nn ansna uyarak, dou ve bat

Dersim'den at srp gelmi, Dersim'in orta yeri olan kutsal top


raklarda kmelenmilerdi.

Kutsal Halbori gzelerini grmek, kutsanm topraklanna yz srmek, her Dersimlinin byl ryas, bir enlikti. Ama onlar, bu

kez Halbori kayalanna yz srmek, kutsal sulardan avulamak,


hayat umudaria doldurup enlendirmek iin gelmemilerdi.
Zaman dar, hava kasvetliydi.

1937'nin bahar balan. Mart ay idi. Hayarin fikrma zaman,

ama kutsal Halbori'de henz enlik vakti deildi. Sulann saklaya

rak, kayalara arpp grieyerek akri zamand. Kariann yumuad , dipten erimeye balayarak, Halbori kayalklannda akan sulann adayp kprerek, geit vermez biimde aldad, topra dipten
stan cemre, kutsal Newroz bayramnn yaklat zamand.

Halbori gzelerinden fikran sular kar erimeleriyle beslen


mi, her yl ayn mevsimde isyan eden Munzur bir kere daha asilemi, geit vermez olmutu.

Dersimliler, Halbori'nin bahar enliine saygh biimde, sula ra girmeden iki yakasnda toplandlar. Dou Dersim'den gelen airet nderieri, kabaran sulara girip batya, batdan gelenler de

298

te yakaya geemediler. ki yakada, karlkl oturdukr. Syledik lerini, suyun grksn alt edip birbkine duyurmak iin, karlkh bararak konumaya baladlar.

Sorun, tecavzc askerlerin yaratt olay ve aranan Mehmet


Ali ile kardelerinin kaderiydi.

Cemaate anl kimi Dersimlikr flceliydi. Mehmet Al'mn


namusunu koruduunu, dolaysyla masum olduunu baryor,

"bir sulu aranyorsa eer, o da tecavzclerdir" diyorlard.

Uzun tarrimalardan sonra Dersimliler, Mehmet Ali ve kar-

dekrinin sulu olmad, ama devkt isterse serbest braklmak


zere, tankhklanna bavurabilecei kararna vardlar. Onlarm,
sulu olarak teslim edilemeyecei karanna...

Kararn Trk yetkililere bildirilmesi grevi, Seid Rza'ya venl-

Toplantya katlanlar, dalmadan nce Mehmet AH ve karde


inin davasnda biriikte hareket edecekkrine dair namus sozu

verdiler. Szlerinden dnn imkanszlnn dehl olarak da,

balanndaki sanklan, klahlar karp Munzur sularna atarak


vedalatdar ve geldikleri yne doru uzaklatlar.
Seid Rza, bir kez daha Dersim'in lideriydi...
*

Halbori gzelerindeki toplantya katlanlar ve ocuklan anla


tyordu:

Airet reislerinin "Halbori'de buluup isyan karan uzennde


. j >.

..

yemin ettikleri" doru deil, yaland. Anlama ve yemm, sorunun

barl yoldan halline dairdi.

Seid Rza, toplantdan sonra, Inspektr Abdullah Alpdoan a

, ,

>

hitaben bir telgraf yazarak, rza tecavz olayn ve bunun yaratt

genel rahatszl anlatyor, aynca iddia edildii gibi kpr yakma


diye bir olayn bulunmadn, yayalarn geii iin yaplan kpr

den bkka kalasn skldn, bunun hemen onanlablecen

belirtiyor; barn srmesi iin, askerierin halka yaklammda dik katli, rza ve namusa saygl olmas iin gereken emrkrm venlmesini istiyordu.

299

Telgraf, Hozat postanesine gtrlp ekilmek zere Elie

Muse'ye (Ali olu Musa) teslim eddiyordu. Ali de, telgraf metni
ni Hozat posta mdr Salih Tuncer'e veriyordu.

SaHh Tuncer, eski nahiye mdr Ahmet Tuncer'in oluydu. Babas vurularak ldrlmt. Bu yzden DersimHlere kinliydi. Anlatlanlara gre Salih Tuncer, telgrafi deitiriyor, iine tehdit
unsurlar katarak gnderiyordu.

Buna ramen. General Alpdoan gazaba gelmiyor, tersine

Dersimlilerle toplant iin emir veriyordu. Sorunun bar yoluyla

sonulandrlmas iin dzenlenen toplantya, askeri yetkililer,


Dersim'den Demenanl ve Yusufanl iki reis. Kamer Aa ile Kure
anl Seid Hseyin katlyordu.

Grmelerde, devleri temsil eden subay, Mehmet Ali'nin na mus ve haysiyet uruna silaha sanldn kabul ediyor, ama bir

subayn ldrlmesinin de gerek olduunu sylyordu. Askeri


temsilci, olay Ankara'ya bildirildii iin, stn kapatmalannn

olanaksz olduunu, Mehmed AH ile kardelerinin teslim olup

ifade vermelerinin art olduunu bildiriyordu. Temsiki, sankla


ra herhangi bk ceza verilmeyeceini, ifadeleri alndktan sonra
serbest braklacaklarn da belirriyordu.
Dersimlilerin istedikleri de buydu.

* * a

Fakat, ayn sralarda beklenmeyen bir gelime oluyor. Pah kp


rsnn bana bir tabur asker yerletirilerek, geiler kontrol alt
na ahnyordu.

Geilerde insanlar durdurulup srieri aranyor, hakarederle


aalanyor, itiraz edenler tartaklanp dvlyordu. Dersimliler bir kez daha askeri makamlara gidiyor, bu uygu

lamann kaldrlmasn istiyorlard. Ancak, uygulamada deiik lik olmaynca, kpr bandaki taburu, tam iki gn iki gece bo
yunca muhasara altnda tutuyorlard.

Komutan, kprden her tri geiin serbest olacana, n-

300

betilerin kaldrlacana dair sz verince, muhasaraya son veri


liyordu.

Dersimlikr, yeni bansn erefine Pah kynde bk de len d


zenliyorlard.

Tanklarn anlatmna gre, askeri taburun da davetli olduu


enlik iin 22 tane boa kesiliyordu.

Yemekler ve kavurma pierken, Yusufanl Kamer Aa'nn o

lu Fndk, olaylardan habersiz, Seid Rza'nn ky Adat'tan ge


lip kyne dnyordu.

(Gen adam daha sonra Seid Rza ve babas ile birlikte Ela
z'da idam edilecekri.)

Gen adam, kprden geerken durdurulup st aranmak is

teniyor, kar knca, smail Hakk adndaki temen tarafndan


tokatlanyordu. O da, tabancasn ekip subayi ve silahlanna
davranan iki eri de vurup gidiyordu. (Fndk olay, daha sonra is
yann balangc olarak resmi tarihe geecekti.)

Bu olayn meydana geldii srada, askeri tabur bkiikteki ky


de dzenknen enlikteydi. Haber zerine bk anda ortalk kar
yor, tabur kyden ekilip mevzileniyordu.

Uzun grmeden sonra, gerginlik yerini yumuamaya brak

yor ve askeri biriik Pah'tan ekilip Mazgirt merkezine gidiyordu.


Ankara'ya ulatnlan raporda ise DersimHIerin isyan edip Pah
kprsne saldrdklar, biri subay, iki nbetiyi ldrp kpr y atee verdikleri ve isyanclann Mazgirt'e doru ileriediklen
belirtiliyordu.

Btn bunlar olurken, Seid Rza misilleme olacam seziyor

ve olaylann nne gemek iin General Alpdoan'a mesaj gn


deriyor ve yle diyordu:

"Size, Dersimlilerin isyan etmek niyetinde olduu iletiliyor.

Bu sylentiler doru deildir. Savatan yana deiliz. Biz, bir ul,


bir ekmek peinde koan yoksul insanlarz. Sava istemiyoruz.

301

Ban ve devletin Dersim'e elini uzatp yadnm yapmasn bekli


yoruz. Sylentilere kanmayn. Yazkdr, insanlara kymayn..."
Fakat, arnk ok geti.

Ulam yollar, askerlerin bannaklar tamamlanm, ymak

lar bitkilmi, harekete geme zaman gelmiri. 21 Mart 1937'de


Newroz Bayram sabah, Seid Rza'nn evi bombalanarak "Der
sim slahat" program uygulamaya konuyordu.

302

YEDNC

Blm

BOMBA YAMURU

Trkiye Cumhuriyeti, 1937 yna girerken, ekonomik ve as

keri gcn Dersim nlerine ym, bte gelirleri Dersim har-

camalanna aynlm, genel seferberlik ilan edilmi, 38 yana ka


darki yedekler silah akna alnmt.

Askeri ana s Elaz'd ve aralksz ynak yapdyor, ard ar kas kesilmeyen konvoylar asker ve silah yyordu. Hava destei iin, Elaz'da Vertetil askeri havaalan ina edilmiti. Uaklarn biri iniyor, teki kalkyordu.
Ankara da taarruz emri vermeye hazrd. Uygulamalarn ayrn

tlarn kada dkm, yrtc olarak General Alpdoan'a uy


gulama kalmt.

rnein, "tenkil" ile kylerin yaklma biimi bile Ankara ta


rafindan esaslara, kaide ve kurallara balanmt.

Babakan smet nn, genel taarruza "Sel Seferleri" adn


vermiti.

Bakanlar Kurulu'nun 4 Mays 1937 gn ald ve uygulan

mas iin General Abdullah Alpdoan'a gnderdii "ok gizli"


damgal kararda yle deniliyordu: "Son gnkrde Tunceli'de vukua gekn hadiselere dair rapor-

kr, 4.5.1937 tarihinde Atatrk'n ve Mareal'in huzurlar ile


tetkik ve mtaka edikrek aadaki sonuca vanlmtr:

1- Toplanan kuvvetkrk, Nazimiye, Keiseken (Aa Bor), Sin,

Karaolan hattna kadar, edit ve messir bir taarruz harekd ik


varlacakdr.

2- Bu defa isyan etmi mntkadaki halk toplanp baka yere

nakil olunacaktr. Ve bu toplama ameliyesi de kylere baskn

edilerek hem silah toplanacak, hem de bu suretle elde edilenler

303

nakledilecektir. imdilik 2000 kiinin nakli tertiban hkmete


ele alnmtr."

Karann "mlahaza" (dnceler) tarafi da vard. "Mlaha


za da yle deniliyordu.

"Sadece taanuz hareketiyle ilerlemek iktifa ettike, isyan


ocaklar daimi olarak yerinde braklm olur.

Bunun iindk ki, silah kulknm olanlan ve kullananlan ye rinde ve sonuna kadar zarar vermeyecek hale getirmek, kyleri
kamilen tahrip etmek ve aileleri uzakladrmak lzumlu grl
mtr."

du:

Emirnamenin akma iki not daha dlmt. yle deniliyor"Not: Malatya'dan ve Ankara'dan gnderilen kuvvetlerin
cepheye vasl olmalan ve cephedeki kuvvederin ufak tefek ta

limleri ve stirahatian ve bundan baka Diyarbakr'dan gelecek taburun tazyfi; btn bunlar dnlerek bir hafta sonra, yani
12 Mays'ta ileri harekta balanabilecei anlalmaktadr. Not: Paraya acmakszn, ilerinden ok adam kazanp kul
lanmaya almak lazmdr."

Genelkurmay Bakanlnca yaymlanan Ayaklanmalar kita bnda, "Dersim harektr'nn gerekesi bir cmleyle zetleniyor"Hemen hemen her gn, ekyann u veya bu karakola bas
kn yapaca haberleri alnyordu."

"Dersim harekat", Krtlerin bayram Newroz gn (21 Mart) balyor sabahn erken saaderinde, Seid Rza'nn Adat kyndeki
evi uaklaria bomba yamunma tutuluyordu. Bu, "Sel Seferieri"nin
ilk vuruuydu.

Genelkurmay, "ilk vuru "u anlatyor:

"Birka kez, Elaz'da bulunan uak blnce, ekyann top land yerier, zellikle bu ayaklanmay grnrde perde arka sndan ynettii bilinen Seid Rza'nn evi ve civar havadan bom
baland."

304

Evi bombalanan Seid Rza ailesiyle birlikte dalara snyor,

bu da "isyan"n bir baka gerekesi oluyordu.

Bir Dersimli, 1937'deki "byk taarruz"un balangcm anlattyor:

"Bir sabah aniden dalar gmbrdemeye balad. Da, ta ya

nyordu. Dalar gazaba gelmi gibi yerden imekler fiknyordu. Gren maher gn koptu sanyordu. ocuklar baryor,

kadnlar 'vay bamza gelenler' diye inleyip salarn yoluyor,


hayvanlar saa sola kouyor, snacak delik aryordu.

Ben o zaman 10 yamda bile deildim. Benden kk kar


deim daha vard. Babam ailemizi talarn, kayalarn arasna

saklad. lm imeklerinin durmasn bekledik orada. imekleri, 'Kemal'in demir kular' dediimiz uaklar ak

yordu. ok rperticiydi. Kye, evlere den bombalar, kulakla


r sar eden bir gmbrt karyor, evler toz bulutu arasnda
kayboluyordu. Bulutlar dalnca, evlerin yerinde olmadn
gryorduk."

O tarihte 11 yanda olan Mehmed Kongotan anlatyor:


"Bir ara dediler ki, yukardan krp geliyorlar. Annem beni ve

aabeyimi kyden kard. Gelmiler kye. Toparlamlar ky lleri, bizimkileri... Biz tepenin arkasndaydk. Oradan mitral
yz seslerini duyuyorduk. Bizim ky atee verdiler. Konamz

bykt. Onu atee verdikleri zaman beni alama tuttu. Kyde


kilerin hepsini ldrdler, insanlar ldrldkten sonra kyde
kimse kalmad.

Ama birka kii kap kurtulmutu. Ben de kurtuldum."

* * *

Bombalara paralel olarak bildiri yamuru da balamt, Der sim'de. Elden datdan, uaklaria yadrlan Krte ve Trke ya
zlm bildirilerde, halk "devletin adaletine, efkatii kollarna tes
lim olmaya" arlyordu.

Bildirilerin birinde yle deniliyordu:


"Cumhuriyet hkmeti sizi efkat ve merhametli kucana al mak, sizi mesut etmek istiyor, iinizde bunu anlamayanlar ok-

305

dr ki, hrmetsizlik ediyor; veyahut iinizde bazlar ahsi men faatleri iin sizi kurban etmek istiyor. Cumhuriyet hkmeti, bu gerei bildii iindir ki, sizlere son

ihtarm yapyor. Onun size son artian udur: Sizi ayaklandr


maya alan zavalhlan Cumhuriyet hkmetine teslim ediniz. Veya onlar kendileri teslim olmaldr. Bu takdirde cmleniz ma

sum kalacaksnz. TesHm edilen, kendiliinden teslim olanlar. Cumhuriyetin adil muamelesinden baka bir ey grmeyecekler

dir. Bu suretle siz kymetii vatandalarmzn hibirinin burnu kanamayacakdr. Aksi takdirde, yani dediklerimizi yapmazsa nz, her tarafinz sarm bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici
ordular tarafindan kahredileceksiniz. Cumhuriyet hkmetinin bu son efkat ve merhametini bildiren bu bildirisini 24 saat o

luk ve ocuunuzla beraber okuyun. Dnn ve abuk karar


verin. Yoksa hi istemediimiz halde, sizi mahvedecek olan kuv

vetler harekete geeceklerdir. Devlete itaat etmek gerekir."

Seid Rza ve arkadalarn asmak zere zel olarak grevlendi rilen, daha sonra Senatrlk, uzun zaman Dileri Bakanl ve Senato Bakanlyla Cumhurbakan vekillii yapan hsan Sabri alayangil, anlarnda "isyan"n balangc konusunda unlan
yazyor:

"Frat zerindeki eytan kprsn basan Dersimliler, smail

Hakk adndaki temen ile 33 askeri ehit ettiler, isyan byle


balad."

hsan Sabri alayangil'in syledikleri doru deildi. nk


ne baslan byle bir kpr, ne de 33 askerin ldrlmesi vard. alayangil'in szn ettii kpr Pah kprs olabilirdi. Bir delikanl olan Fndk, hakarete uraynca, orada askeri vuru yordu. alayangil, 3' 33 m yapyordu? Bilinmez, ama resmi
tarih de alayangil'in sylemi dorultusunda yazlyordu.
Genelkurmay'n kitab yle diyor: "lk olay, Pah buca ile Kahmut bucan birbirine balayan
Harik deresi zerindeki tahta kprnn 20-21 Mart 1937 gece-

306

si Demenan ve Hayderanllar tarafindan yaklmas ve kpr ile


Kahmut arasndaki telefon hatdnn tahrip edilmesiyle balad."

BOMBACI AMAZON SABHA


Trk kara ordusu dalar, dereleri, orman ve kyleriyle Der
sim'i sarmt. nsanlar tutuklanp toplanyor, toplananlar srgn edilmek zere ayrlyor, direnenler ldrlyor, kyler yaklyor; hava gc ise "asi" denilen kylere bomba yadryordu. Havadan bombalamaya kanlanlardan biri de, Atatrk'n bir pilot olan "manevi kz" Sabiha Gken'di. stanbul'da Ermeni ce yaymlanan "Agos" gazetesi 2004 ylnda yaynlad bir r

portajda, Sabiha'nn, ailesi 1915 ylnda yok edilmi bk Ermeni


kz olduunu yazyordu.

Resmi tarihe gre ise Sabiha Gken 1913 ydnda Bursa'da


dodu. Makedonya gmeni, yoksul bir ailenin kzyd. Ama cin
gibi zeki ve sevimli...

Atatrk'n, 1925'te, Bursa'ya yapt gezisi srasnda, kalabahn arasndan synlp p diye elini pmesiyle hayat, kaderi deii yordu. Atatrk, 12 yandaki bu sevimli kzn salarn okayp, adm, ailesini soruyor, o da bir rpda yoksulluklarn anlatyor,
yardm istiyordu.

Atatrk, "benden ne istersin?" diye sorunca, kk kz, gz

lerinin iine bakarak, "okumak istiyorum" cevabn veriyordu.


Sabiha kzn kaderi o an deiiyordu.

Glsm Toker (Bilgehan), ninesi, smet inn'nn ei Mevhibe nn'nn hayatn derledii kitapta, Sabiha Gken'i yle anladyordu:

"Sabiha Gken, Atatrk'n manevi kzlanndan en ilginciydi.

Afet 'abla's ile birlikte Mustafa Kemal'in himayesi akna aln dnda henz ilkokul anda bir ocuktu. Bursah, kalabalk bir ailenin drdnc evladyd. Babas lm, aabeyi Kurtulu. Sava'na katlarak geride kalanlar yalnz brakmd. Becerikli, gl bir kadn olan anneleri btn ocuklarna bakabilmek
iin urayordu. Elinde ne varsa sadp evini ayakta tutmaya a

lyordu. Kk Sabiha gzel ve ok zeki bir ocuktu. Ayn za-

307

manda da duygulu ve hassast. Yokluk yznden renimi yar

da kalmd. En byk merak bir kere olsun, hayran olduu,


aabeyinin komutan Mustafa Kemal'le kardamakd. Dilei yerine geldi. Byk bir tesadfle, Bursa'da birka gn geirmekte olan Gazi'nin yanna yaklaabildi. Ak szl, mert

bk kzd. Heyecann ksa srede yenip, Mustafa Kemal'e oku


ma arzusundan, ailesinin durumundan sz ad. Kendini sevdir

miti, nasl olduunu anlayamadan hayad deiti; Sabiha, an


kaya Kk'ne tand.

Atatrk'n desteiyle skdar Amerikan Kz Kokji'ni bitiren


gen kz artk Ankara'dayd. zellikle spora dknd, iyi ata

biniyordu. Ksa sre sonra bir merak daha geliti. Trkkuu'nun kurulmasyla biriikte Sabiha uak kullanmaya balad.

Tuhafdr, zaten daha pilot olmadan bir yl nce Atatrk de ken

disine 'Gken' soyadn vermiti. Gen kz. Afet Hanm gibi


ankaya sofralarnda zaman zaman bulunuyordu, evin en sevi
len ve gvenilen sakinlerindendi."

Yksek Trk sosyetesinin bir bireyi olan Sabiha Gken, el

bebek, gl bebek hayari yayor, bk dedii iki olmuyordu. Ak


tenli kz, Avrupah prensesler gibi giyiniyor, onlar gibi yayordu. Ruhu serven hevesleriyle fokurdayan bir gen kzd. Heye
candan heyecana komalar arasnda, en ok havacl seviyordu. Oysa havaclk, henz kadn "zarafetiyk badak olmayan", da

has "cesaret" isteyen bk erkek ura saylyordu. Ama ok iste dii iin kar geHnmedi. Mudu olsun diye sivil havacdk okulu
na yazdnld. Buradan da gereken belgelerie baans mhrien-

dikten sonra, yksek planrclk kursu iin Sovyeder Biriii'ne


gnderildi. Tabii ki, baaryla dnd.

Bu arada, "soyad yasas" kmri. Herkese bir "soyad" ve

riliyordu. Havaclk tutkusu soyunun ad oldu. Gen kz, artk


Sabiha Gken'di.

Piloriuk belgesi vard ama, sava pilotu olmak istiyordu. Mu

rad 1936 ydnda geree dntrld. Askeri Hava Okuluna

308

yazdrld. Sava uaklar ve onlarla gkyznde szlmenin ta


dna vardnda 23 yandayd.

Askeri pilot diplomasn aldktan sonra, Eskiehir'de avc ve bombardman uaklaryla utu. Ordunun Trakya ve Ege manev
ralarna katdd.

Fakat "manevralar" ne de olsa birer glge oyunuydu. O ise ger

ei, savan kendisini yaayarak vatana hizmet etmek istiyordu.


Sabiha Gken, 1937 baharnda, devlet treniyle Dersim'e

yolcu edildi. Resmi tarihin yazdna gre, uurlama treninde,

Mustafa Kemal Atatrk bata olmak zere, Babakan ismet in


n. Bakanlar Kurulu ve tekmil devlet bykleri hazr bulundu. O uakla havalanrken, Atatrk elini gnee kar siper ede rek ardndan bakyordu. O an gsteren fotoraflar ekildi. Fa kat, tarihe geen nl "istikbal gklerdedir" szn bu srada m
syledi, bilmiyorum.

Sabiha Gken, Elaz'n "Vertetil" havaalannda, "devletin

kz" ve "sava ilahesi"ne yarar grkem iinde, trenle karlan

d. Bando-mzka eliinde ve askeri bir birlik selama durarak...


Inspektr Abdullah Paa, kendi kknde istkahatini salad. n hazrlklardan sonra, trenlerle uurlanarak, bomba yk
l uayla Dersim'e doru gklere ykseldi.

Basnda, Sabiha Gken'e ilgi bykt. Devletin kz, dahas tek kiilik ordu, "Amazon"larn en yenilmezi gibi takdim ediliyor

du. Sava sanat ve baarlar, gazetelerde sonu gelmeyen tefrika


malzemesiydi.

Gazetelerin

her

biri,

ayr

parlak

balklarla

gen

kadn

"Amazon"latryor, vp kutsuyor ve vatana hizmet tertibinden


kazand zaferleri mjdeliyordu.

Akam gazetesi, 18 Haziran 1937 tarihinde, "Sabiha Gken'in kahramanl" balyla, dman karsnda kazand za

ferleri, "Sabiha Gken baarl bombalyor. Harekt baanh.


Asiler kuauld" balklaryla veriyordu. Ama gazete, Sabiha Gken'in bombalarna hedef olanlarn

309

nitelii hakknda bilgi vermiyordu. Gazeteleri gren bir yabanc,


"Amazon "un silahsz, savunmasz kylerle deil, ayn gteki bir
dman ordusuyla savatn sanabilirdi.

Sabiha Gken iin dzenlenen vgler, tek kalem, tek mer

kez tarafindan yazlp basna datlm izlenimini yaratacak bi


imdeydi.

Cumhuriyet gazetesi 18 Haziran 1937'de unlan yazyordu:


"Trk Amazonu Sabiha Gken, Tunceli'de baanh adlar yapmaktadr. Yaklak 25 bin askerie baladlan Dersim harekd, kanl boumalara meydan verilmeden tamamlanacak."

Ayn gazete, 20 Haziran 1937'de, Sabiha Gken'in efsanevi

kahramanlklarn duyurmaya devam ediyordu:


"Sabiha Gken Tunceli'de aknlanna baanyla devam et
mektedir."

Basnda, Dersim "tenkiH", Sabiha Gken'in kiiliinde yer

alyordu. O bir "sava tanras"yd. Ad ve bombalamalanyla


fondayd. Kamuoyu onunla yatyor, onunla kalkyordu.
Atatrk, bir sre sonra blgeye gidiyor, onu grev banda
takdir ve tebrik ediyordu.

Sabiha Gken, daha tarih oluurken tarihe gemiti. Genel kurmay Bakanl, baanlann, "50 kiloluk bombalaria dma
na nefes aldrmyordu" cmlesiyle tarihe not ediyordu. Devlerin resmi yayn organ "Ayn Tarihi" adndaki tutanak

dergisi, 1938 tarihH bk saysnda, "tek kiilik ordu" Amazon Sa


biha hakknda unlar yazyordu:
"1937'de Anadolu'da zuhur eden Krt isyannda, askeri bir tay

yare ile fiilen harekta kadlan Sabiha Gken, burada byk kah ramanlklar gstermi ve en byk madalyann sahibi olmutur."

Sabiha Gken'in gsne madalya taklmas nedeniyle d zenlenen devlet treninde, Atatrk de hazr bulunuyordu.

310

Sabiha Gken, yllar sonra, 1992'de devkt televizyonundaki


bir programda hayan, sanat ve eserleri hakkndaki sorulan ya-

ndarken, Dersim'de ka ky yerle bk ettii, ka kii ldrld


yolundaki soruyu yantsz brakyor, "Memleket ve millet iin
altk" diyerek tevazu gsteriyordu.

Nokta dergisinin 28 Haziran 1987 tarihli saysnda onunla ya

plm bk sylei yaynland. Gken, sorulan yantlarken, kyle


rin stne 50 kiloluk bombalar attn inkr etmiyordu. Ama o

luk ocuu, silahsz, savunmasz kadn, ihriyar ile kylerin bom

balanmasn da "insanlk d" sayyordu. Dergide yaynlanan


sylei yleydi:
"Nokta: Harekt grevi size nasl verildi?

Gken: O zaman orduda alyordum. Bulunduum bl


bu ile grevlendirmilerdi. Gittik. Havalanmadan nce ne ya

pacamz biliyorduk. Hedef dorudan doruya Dersim idi.


Nokta: Bombalar nasld, tahrip gleri neydi? Gken: Byk tahrip gc yoktu. 50 kiloluk bombann ne e
yi olur.

Nokta: Harekt srasnda halktan lenler oldu mu?

Gken: Yoktu. Keif yaplyordu, ordunun da istihbaran var

d. Biliniyordu bu kt kiilerin nerede olduu. oluk ocuk olan yerleri dorudan tahrip etmek insanlk d olurdu. Byk bir ey
olmamdr.

Nokta: Dersim-Tunceli harektna neden gerek duyulmutu?

Gken: Ufak bir aznln ayaklanmas neticesinde bu harek


ta gerek duyulmutur ve ksa zamanda nlendi. Pek mhimseme-

mek lazm aslnda bunu. Evvela yerden birtakm harekeder yapl


d. Sonra havadan.

Nokta: Bu olaylara Atatrk'n bak as ne idi?

Gken: Ufak bir ayaklanmay basnrmak. Nihayet oradaki

insanlar da bizim insanlanmzd. Ama her zaman bu gibi haller


olabiliyor her yerde.

Nokta: Atatrk harekt blgesine ne zaman geldi? Gken: 37 sonlanna doru. Pertek'te bir kpr yaplmt,

onun al dolaysyla gelmiti. Yani bu mevzular grlm-

311

yordu. Arazide geziler yapyorduk zaten Atatrk ile. Ben gsteriyordum yerleri, uras udur, buras budur diye.

Nokta: Harekt sonrasnda insanlann badya gnderilmesini


nasl deerlendiriyorsunuz?

Gken: Yaadklar yerier iptidai idi, konut denecek halleri


yoktu. Onlar daha iyi bir yaama kavuturmak iin baka yer

lere yerletirdiler. Atatrk'n gayesi buydu. Daha insanca yaa


malarn istiyordu Atatrk."

Sabiha Gken, "gaye onlara daha iyi hayat vermekti" de mekle. Dersim olaylarnn "insancl" amacn aklyordu.
*

Gazeteci Oktay Verel, Sabiha Gken'in hayatn, Atatrk'le

Bir mr ad altnda kitaplatrd. Sabiha Gken kitapta, "


be apukunun balatt ayaklanmay basnrmak zere Dersim
harektna gnll olarak katldn" anlatyordu.
Ancak grevin tehlikeli olduunu Atatrk de anlamt. Ua nn drlme olasln dnen Atatrk'n, gerektiinde

kendisini korumas ve "ekyann" eHne sa dmektense hayat


na son vermesi iin zel tabancasn verdiini anlatyor.

DERSM DALAR YANIYOR

Nokta dergisi, 1987'de Dersim'i kapak yaparken, ulaabildi


i tanklann anlattklarna da yer vermiti. Bunlardan biri de Menez Akkaya idi. Akkaya, unlan anlatyordu:
"Ben o zaman gen kzdm. Bizim kye askerier birka defa

gelip gittiler. Bize bir ey yapmadlar. Trke bilmediimiz iin

ne dedikkrini anlamyorduk. Daha sonra, bir gn yine geldikr.


Btn ky halkn topladlar. Hepimizi deirmen tann oraya
gtrdler. Bize, silahlarnz toplayp serbest brakacaz diyor

lard. Ama bizi ay kysna gtrp kurunladlar. Biz kii kurtulduk. Ben aaca yapdm, yle kurtuldum. Gnlerce a su
suz llerin yannda kaldk. yle olmutu ki, korku diye bir ey
kalmamd."

312

Basna koyu bir sansr uyguland iin, Trk kamuoyu, ger ek anlamda Dersim'de olup bitenlerden habersizdi. Kamuoyuna sadece propaganda niteliinde haberler veriliyordu.

Basn; haber, bilgi verme yerine, arada bir cehennem ateindekileri hedef alyor, svp saymay, kfretmeyi, hakaret ve aa lamalar "haber" diye sunuyordu.

Son Telgraf gazetesi, "Dersim tenkili" btn hzyla srerken,


14 Mays 1937 gnk saysnda; sradan olaylardan sz eder gi

bi, "Dou'da karklklarn olduu yolunda haberlerin geldii


ni" yazyordu.

Gazete, kankhklar konusunda net haberler alnamadn belirtiyor, varsa yaanan olaylarn aklanmasn istiyordu.
Bu masumane haberin yaynland gn, bir buyrukla gazete nin yayn durduruldu. Rejim, kamuoyunun bir ey renmesini,

duymasn istemiyordu. Sessizlik iinde her ey gerekletirildikten sonra, "isyann bastrldn" aklayacakt nasl olsa. Ayrntla

rn bilinmesi gibi bir durum, vatann yksek karlarna ayknyd.

Babakan smet nn, ilk kez 14 Hazkan 1937 gn meclis

te Dersim hakknda aklamalarda bulundu. Babakan, girien


genel harekt "Dersim zel iyiletirme program" olarak sunu
yor, baz reislerin gtrmek istedikleri medeniletirme program

na kar ktklarn sylyor ve yle diyordu:


"Hkmet, iki seneden beri Tunceli mndkasnda zel iyile tirme program uyguluyor. Bu program, bu yreyi medeniletir
mek iin, btn vastalarla ve zel hkmler iinde, orada geni

bir alma ayrntsn iermektedir. Bunu, imdiye kadar, srarla


kanuna muhalefetten kuvvet ve zevk alm baz reisler iyi kar

lamadlar. Islahat programna muhalefet etmek istediler. Bu bi


zim zel askeri nlemler almamz gerektirdi. Orada unu dn dk: Mukavemet eden ve hkmet programna muhalefet eden

mntkada ne yapmalyz? imdiye kadar olan Dersim tecrbele ri, orada hkmetin emrine kar muhalefet olunca, nemli bir kuvvet toplayarak blgede ciddi bir tedibat yapmak ve brak-

313

mak... Biz buna 'Sel Seferieri' dedik. Ve memleketin bk tarafin

da bir hadise olunca, onun zerinden kuvvetii bir surette ve sel


halinde gelip gemekten bir fayda hasl olmayaca kanaatinde

bulunduk. Biz, muhalefet edenlerin mukavemetini bertaraf ettik


ten sonra, kendi programmzn, hibir ey olmam gibi takip
olunmasn esasl vazifeden bildik.

Tunceli'de, slahat program olarak dndmz tedbirier, aralksz devam etmektedir. Yol yapyoruz. Okul yapyoruz. Ka
rakol yapyoruz."

Ertesi gn nn'nn konumasn manetten veren Tan gaze tesi, Tunceli'de "zafere" ulaldm, Trk ordusunun duruma

hakim olduunu haber veriyor ve kayplar konusunda, "Yalnz


13 ehit, 18 yaral verdik" diye yazyordu.

Cumhuriyet gazetesi ayn gn, "Babakan inn Tunceli'yi

teftie gidiyor" diye haber veriyor ve bir isyanm varim st ka


pal biimde anlatyordu:

"Asikr, yabanc bk devletin yardmn bekliyoriarm." Cumhuriyet gazetesinin haberine gre, gney snrianndan giren

casuslar, Dersimlileri kkrtp, "medenilemeye" isyan ettirmiti.


Gazete bununla da kalmyor, "harektn kan dklmeden devam
ettiini" yazyordu.

Faik Bulut, Dersim Raporlar adndaki kitabnda, Seid Rza'nn emireri F. Doan'm anlattklarna yer veriyordu. Doan, yaadk

larna, tanklna amcasnn sylediklerini de katarak aktaryor ve


yle diyordu:

"Nasl yenildik? Dorusu Dersimlilerin hepsi savamad. Bir ks


m savan. Birou da devlede ibiriii yapp, milis olarak ald.

Silahlar, nasl m temin ediliyordu? Bir ksm kaaklardan...

Basknlarda askerierden elde ediliyordu. Aynca teslimat srasn


da bazdan silahlarn saklamlard.

Her airette devlet yanls olanlar ounluktayd. Kmlp kk

kaznan airetlerde bile. Yusufan aireti, gece yans nne d


t askerieri, ekemedii Demenanllann stne salyor. Bl-

314

genin ad Kzlda ve Aziz Abdal da. Demenanhlar sabah uya nyorlar ki, askerler en yksek tepede karargh kurmu. Airetin en yiit elemanlar olan Ibi Seyik Ali, Hese Gene,

Meme Kek'in olu Hdr ve kardeleri, Kamer Aa'nn olu H

seyin admaya balyorlar. Gzpek bir delikanl olan bi hem


Krte koaklama yapyor, hem de direniyor. Koaklamasnn
esas ksaca yle:

Airetler bize hiyanet etti/Kimse yardmmza gelmiyor/Unut-

maym/Bizi

ezerlerse/Sizleri

de

Ermeniler gibi

kesecekler/Ge

lin/Bu ihanetten vazgein.

bi srne srne tepedeki mevzilere ulayor. Bir mitralyz ele geiriyor. Ama kullanmasn bilmedii iin, kayalardan aa
ya adp tahrip ediyor.

Telefon ve telgraf direkleriyle donanmt dalar. Ama kimse akl edip kesmiyordu. Mitralyz kullanmasn bilmemek gibi... Makineli tfek kullanmasn bilen tek kii, birinci cephede S

leyman Phtolu'ydu. Birok cephe almd. Birinci cephe De menanhlar blgesiydi. kinci cephe Kutu deresi, Zel da idi.
nc cephe Kalan airetine kar ald. Seid Rza'nn aireti

burada topluca kadedildi. Drdnc cephe Hozat ynndeydi.


Merkezi Dest ve Seid Rza'nn ky Adat'd. Seid Rza'nn a dma blgesi, Malatya-Erzincan-Sivas hatd. Seid Rza, askerieri

Konaklar denilen yerde karlyor, ilk admada, Mstefai Berte

adndaki yiit vuruluyor. admamn ikrieyen saatlerinde Seid


Rza'nn amcas Hseyin bir uak dryor."

lk hedef Seid Rza'yd. Evi bombalanarak ilk vuru yapdmri. Ama Seid Rza kurtulmutu. Bundan sonra, devlerin tek ama

c onu yakalamak olmu ve peine dlmt. Onu l ya da di


ri ele geirmek iin, akla gelebilecek her yola bavurmulard.
Bakanlar Kurulu'nun karar gereince, bu uurda para harca
maya acnmyordu.

Seid Rza'nn bana byk dl konmutu. Pek ok Dersim-

H, bu dle konmak abasyla birbiriyle yanyordu. En bata da,


Seid'in z yeeni Rayber...

315

Seid Rza'nn yeri hakknda ard arkas kesilmeyen ihbariar yaplyordu. hbar geldike dalar bombalanyor, toplar, tanklar seferber ediliyor, askeri biriikler kaydnlyordu. Ama ou kez
ihbariarn aslsz olduu anladyordu.

Birka kez, Tujik danda olduuna ilikin haberler alnm, uaklar da havadan kalbura evirirken, yerden de top ve tank ateyk yangna verilmiri. Benzer manzaralar baka alanlarda,
dalarda da yaanmt.

Askerier, onunla Konaklar blgesinde yz yze geldi. Seid b tn ailesiyle oradayd. Kk ei Bee, oullan, gelinleri, damat
ve torunlanyla atmaya girdi. Koullar ok erindi. "Kemal'in

demir kulan" dedikleri uaklar gz atrmyordu. Yadrdklan bomba ve kopardklan grltyle panik yaratyoriard. Seid Rza'nn ok deer verdii Berte'nin olu Mustafa, o gn yan banda vurulup ld. Ama ok gemeden amcas Seid H
seyin tfek ateiyle bk uak drnce, moraller dzelecek, em ber yanlacak, Seid Rza ve aiksi kurtulacakt.

Seid Rza, devlet tarafindan kan ve atein sorumlusu olarak gsteriliyordu. Ard ardma yaynlanan bildirilerde, hkmete ka

fa tutan, Halbori'de aalara "isyan yemini" ettiren Seid Rza tes

lim olduu takdirde, kan gllerinin kuruyaca, yangmlann sne


cei belirtiliyor, o teslim olmad iin harekatn devam ettii tek
rarlanyordu.

Onun teslim olmas halinde Dersim'e yalnz huzur deil, kal

knma hamlesinin gelecei de mjdeleniyordu. Bu yzden,' Seid Rza bask altndayd. Birok kesim, kurtuluunu onun tesl'iminde gryor, dolayl ya da dorudan bunu telkin ediyordu. Pek ok airet, bildirilerin ieriine bakarak, 1937 yaznda,
Seid Rza'y ailesi ve bk avu dostuyla yalnz brakmt.

Seid Rza'nn, "bu bir oyun ve tuzaktr, sorun ben deilim" diye rpnmas fayda vermiyordu. "Sorun ben isem eer, bunca

kan neden? Niin masum insanlar kadediliyor? ocuklann, ka

dn ve ihtiyarlann kadi neden? Bunca ky neden yaklyor.'' Or-

316

manlann,

ekinlerin yaklmas niin?"

diye nefes tketiyordu

ama, kimse onu dinlemiyor, inanmyordu.

1937 yaznda, Dersim'deki tm ormanlar ve ekiH alanlar

yangna verilmi, ama basna gre bunun sorumlusu, isyan ede


rek Trk askerinin kanna giren Seid Rza'yd.
Tan gazetesi bu konuda unlar yazyordu:
"Uaklarmz keif uular yapyor. Ekyann yiyecek ve gi yecei bitmitir. Ekilmi topraklar, mfrezelerimizin elindedir.
Alk, ekyay bitkin bir hale getirmitir."

Cumhuriyet gazetesinin 26 Hazkan 1937 tarihindeki haber


balklar yleydi:
"Tunceli'deki ekyalk can ekiiyor. Uaklanmz, ekyann son barmaklann da bombalad. Seid Rza'nn kk olu yara l olarak ele geti. Seid Rza maaraya snd."

Ayn gazete ertesi gn, "ekyann imha edilmekte" olduunu


bildiriyor ve devam ediyordu:
"Kahraman ktalanmz dn sabah iki harekta balad. Kutu

deresinde kanl bir adma oldu. akilerden 32 kii ldrld.


Maaralara snan ekya amansz bir ekilde takip ediliyor."

Haberier daha ok Seid Rza ile ilgiHydi. ki gnde bir, onun

ldrld ya da teslim olduu yazlyordu. Haberin yalan k


mas da tekrarn nlemiyordu.

Cumhuriyet gazetesinin sahibi ve bayazar Yunus Nadi, 18

Temmuz 1937 tarihindeki yazsnda, Dersim'e "baba efkari" ile


yaklaldn yazyor ve yle devam ediyordu:
"Cumhuriyet hkmetinin iyi dnceler ve kesin azimle uy

gulamaya balad 'elik tedbirler' sayesinde, senelerden beri


adna Dersim denilen mesele, tarihin ummanna katlm ve ebediyen lmtr. Malm olduu zere iki darbe ile direni
kmld. imdi hkmet, programn uygulamaya koyuyor. Her

ne olursa olsun, hkmetin hareketierine bir baba efkati ha


kimdir."

317

1937'nin yaz ortalannda, baz aireder tek hedefin Seid Rza olmadm anlamaya balamlard. nk, Seid Rza ile ilgisi ilin tisi bulunmayan aile ve aireder de budanyordu. Bahtiyar aireti hedef haline geldiini grnce 1937'de Hozat'ta cephe am, Seid Rza'nn yannda savaa girmi, atma alan genilemiti. Bir sre
sonra ayn blgedeki Yukan Abbas, Karabal ve Ferhat airetieri sa

vaa katlm, onlan Nazimiye blgesindeki Heyderan ve Mazgrt'teki Demenan ile Yusufan airetleri izlemiti.
Dr. Nuri Dersimi anlatyor:

"Sava, btn iddetiyk devam ediyor ve arik merkezi Bah


tiyar airetinin zerine yklenmi bulunuyordu. Seid Rza bizzat

sava aknmdayd. Trk askeri kuvvetieri, Dersim ormanlann


atee verdikleri iin, yangn Dersim'in birok yerini sarm ve

geceleri dehet verici yanarda manzaras oluturuyordu.

Kureyan aireti de Seid Rza'nn yanna koarak savaa kadl


md. Bahtiyar aireti reisi ahin harbi idare ediyordu. Hain

Rayber, Bahtiyar airetinin iinde bulunduu srada, Pro'nun


olu Hdr' kandrmay baarmd. ahin Aa, haftalarca uyku suz kaldndan bir iki saat uyumak zorunda olduunu Hdr'a

bildirmi ve nbet beklemesini istemiti. ahin uykuya dalar dal


maz, Hdr bana bir kurun skm, onu ldrmt. Sonra ba

n kesip, gecenin karanlnda airet blgesinin dna km, Ho


zat'a giderek ahin'in ban kumandana teslim etmi, kendisinin

affedilmesini istemiti. Ama Hozat'tan dndkten sonra, ahin'in kardei ve amca ocuklar tarafindan mitralyzle imha edilmiti.

nderini kaybeden Bahtiyar aireti, bir sre dayandktan son


ra, gc knlm, ksmen yenilmi, ksmen imha edilmiti. Sa
kalanlar, Seid Rza airetine kadlmd.

Seid Rza'nn kk olu Hseyin Reik, uak arapneliyle yaralanmd. Bunu haber alan Trk istihbarats evket, Seid Rza'nn byk eine haber gndererek, kendisiyle grmek is
tediini bildirmiti. Seid Rza'mn kk eine kar olan byk ei Elif Hatun, evket'in grme nerisini kabul etmi ve g
rme sonucunda zavall yal kadn aldadlarak, yaral olu H seyin'i Elaz'a gtrp, tedavisi iin evket'e emanet etmiti.

318

evket, yarah ocuu Elaz merkez hastanesine yatrm, baba


snn planlan hakknda bilgi vermesi iin hayli ikence yapdrm, istediklerini alamaynca da idam ettirmiti.

Seid Rza, blgesini terke mecbur olmu, tarafsz kalan airet

ler arasna geerek, bunlan harekete katmaya ve sava alanlann geniletmeye ahyordu. Trkler, Tujik da eteklerini tama

men igal etmi ve buralarda ellerine geen Krt halkn merha


metsizce ldrmlerdi. Tujik da eteklerinden llksor vadkin-

deki byk maaralara snm binlerce ocuk, kadn ve kz, maaralarn az imento ile kapadlarak ldrlmlerdi. Bu
olaylarn belgeleri mevcuttur. Maaralara, haritalarda 1, 2, 3,

eklinde iaretler konmutur. Bktakm maaralarn kaplarnda

ate yaklarak, ieriye boucu duman verilmi ve iindeki zaval


llarn birou dumandan boularak lm, canlanm darya
atanlar ise snglenerek imha edilmilerdir.

Bahtiyar ve Kureyan airetlerinin byk bir ksm, eref ve


namuslann korumak iin, kendilerini uurumlardan sarp talar
zerine veya Munzur ve Harik sulannn kurtarc derinlikleri

ne atarak, Krt kadnna yakr ekilde lmlerdir.


Seid Rza'nn, Koan aireti blgesi dahilinde. Uzun Mee

noktasnda bulunduunu sezen Trk kuvvetleri, bu nokta zeri ne uak bombardman ve topu hazrlndan sonra iddetii bk
hcum yaparak, blgeyi sarmlard. Durumun ciddiyetini g

ren Seid Rza, bir yarma hareketiyk emberi krmay ve Ovack


ynne ekilmeyi baarmd.

Fakat bu baar ok pahalya mal olmutu. nk Kozluca


muharebesi adyla anlan bu savata, Seid Rza ik biriikte sava
a katlan kk ei Bee ve byk olu eyh Hasan, torunu ve bin kiiye yakn kuvveti ehit dmt."

ALER VE BAYTAR NUR Seid Rza'nn dost ve arkadalar arasnda iki nemli aydn da
vard: Alier ve Baytar Nuri.

Alier, Krte yazan bir airdi. Sivas'n mranl ilesinde do


du. Sivas medreselerinde renim grd. Okuldan sonra bir sre devlet memuriyeti yapt. Sonra me-

319

muriyetten aynlp Kogirili Alian Beyzade Mustafa Paa'nm ya

nnda almaya balad. Onun lmnden sonra da ailesine va si oldu. Oullan Alian ve Haydar beylerin yetimesinde katkda
bulundu.

Birinci Dnya Sava srasnda, Ruslar Krdere zerklik vere

cekleri vaadinde bulununca, onlaria scak ilikilere girdi. Sivas,

Erzincan ve Dersim'de halk rgdeyip, ekirdek de olsa yerel'


Krt ynetimleri kurdular.

1917'de Rusya'da arik devrilince, ordusu geri ekilmeye

balad. Bunun zerine Alier, merkezi istanbul'da bulunan


"Krt Teali Cemiyeri"yle iliki kurdu.

Fakat ok gemeden alma ve abalan haber alnp takibe

alnd. Dersim'e geerek, almalann burada younlatrd. Daha sonra kan aftan yararlanarak tekrar Kogiri'ye dn d. "Kurdistan TeaH Cemiyeri"yle ilikilerini pekitirdi. Ardn dan dncelerini yaymak amacyla "Jepin" adnda bk gazete
yaynlamaya balad.

1920'de bk karakolda meydana gelen atma "isyan" saylarak Kogki'ye ordu sevk edildi. atmalar balad. Alier, Alian ve

Haydar beylerin yannda atmalan yneten liderierden biriydi. Olaylardan sonra Dersim'e geri. Seid Rza'nn yanma yerkri. O gnden iribaren Seid Rza'nn siyasal danman, lnceye
dek yolda olarak kald.

Seid Rza, onu kaybettii gn, "Artk bu dnyada yaanmaz" di


yecekti.

Seid Rza'nn teki dostu, Dersimli Baytar Nuri idi.

Nuri, "Mil" airetindendi. Fakat ailesi, airerin etkinlii ve

byklnden ok "aydn yapsyla" tannyordu.


Nuri, Dersim'de ve evre illerde orta renimini tamamladk tan sonra, istanbul'a gidip "Baytar" (Veteriner) okulunda re
nim grd ve mezun oldu.

Baytar Nuri'nin Krt sorunuyla alakas stanbul'daki renci


lii srasnda balad.

320

Krt renci rgtne ye oldu. 1919'da "Krt Teali Cemi-

yeti"ne girdi. rgtn akrif elemanlarndan biri haline geldi.


Okulu bitirdikten sonra Kogiri'ye atand. Burada, Alier
Bey'le tant. Alian ve Haydar Bey kardelerle dostluklar kurdu.

te yandan "Krt Teali Cemiyeti"nin yesi olarak stanbul'daki


rgt merkezi ve cemiyetin bakan Seid Abdlkadir'le scak ili kilerini srdrd. Kogiri olaylarndan sonra Dersim'de tutukland. Anlarnda anlattna gre, daha sonra bizzat Mustafa Kemal tarafndan af

fedildi.
Kogiri olaylarndan sonra, Alier Bey'le Dersim'de yeniden bu

lutu, ikisi Seid Rza'nn en yakn dostu haline geldi. Genel bir anla
tmla Alier Seid Rza'nn sa koluysa. Baytar Nuri de sol koluydu. Anlatdanlara gre, Seid Rza'y mezhepsel snrllk ve Der- .

simliHk kalbndan karp daha genele ynelten de Baytar Nuri


ile Alier idi.
Nuri Desimi, 1937 yazna kadar Seid Rza'nn yannda bulun

du. 1937 yaznda Gney snrndan yurtdna kt. Grevi d

dnyayla iliki kurmak, Dersim'de olanlar duyurmak ve destek


salamakt. Fakat bir sre sonra, Trk yetkililerle grmeye giden Seid

Rza tutukland. Ardndan idam edildi. Dersim basz kalnca Nuri Dersimi Beyrut'a yerleti. Yazmaya arlk verdi.
Yurtdnda ld. Geride Hatralarm ve Kurdistan Tarihinde Dersim adnda iki kitap brakt.

Seid Rza, 1937 Austosunda Alier'le durum deerlendirme si yaparken, onun Sovyetler Biriii'ne gidip olaylar anlatmas ha

linde yardm salayabileceini sylyor ve Moskova'ya gitmesini


istiyordu.

Karara gre, Alier Erzurum'a gidecek, Seid Rza'nn oradaki

bir dostunun yardmyla Sovyetler Biriii'ne geecekti.


Alier, Seid Rza ile vedalam, bir gn sonra da Dersim'den

ayrlacakt. Dersim dalarnda son gnyd, llksor danda, kul-

321

land maarann nnde, "heval" (arkada) diye hitap etrii ei


Zarife'yle oturuyordu.

Alier drbnle yollan tararken, bir kafilenin bulunduklar yere doru gelmekte olduunu grd. Gelenlerin banda Rayber
vard. Rayber, Seid Rza'nn kardeinin oluydu. Alier'le de kir
ve...

Kirvelik, en yakn akrabalktan, kardeten de ileri kutsal bir


bad Aleviler arasnda.

Rayber'in yannda baka tandklar da vard. Biri Rayber'in amcazadelerinden Vankl Efendi'ydi. Yakndan tand teki at

l Rayber'in kardeinin olu smail, teki Halborili Emir Ali'ydi.


Ayn srada Seid Rza da, kar dan yamacndayd. O da

elinde drbnle yollar gzlyordu. Rayber'in adamlaryla birlik


te Alier'in bulunduu maaraya doru gittiini grnce yerin

den firlam, "eyvah, kardeim Alier hainin penesine dt" de


mi birka kiiyi arp, "Alier'in imdadna yetiin!" diye emir
vermiti.

Seid'in imdada gnderdii adamlar yola karken, Alier de


eine, "Heval, konuklarmz var. Rayber geliyor. ay ve yemek
iin hazrlk yap" demiti.

Rayber, devlet gleriyle alm, muhbirlik, yol gstericilik

yapmn. z amcas Seid Rza'nn kellesinin getirilmesi grevi de


ona verilmiri. Fakat bunu baaramamri.

Daha sonra takrik deitirilmi, Rayber'in direniilerin safi


na getii resmi bildirilerle aklanmn. Ama, avna yaklap

avlanmasn salamakt. Devlet oyunun inandrc olmas iin bil


diriler datarak, onun isyancdara katldn her tarafa duyur
mutu.

Ama Seid Rza oyunu sezinlemi, evresini uyarm, dahas


Rayber'i yaknna yanatrmamt.

Rayber bildirilerde hl "direniilerin safinda" grnyor


du.

322

*
* *

Zarife Hanm,

Seid Rza'nn uyanlarm hatrlatarak, tam

yurtdna kaca srada Rayber'in kp gelmesini hayra yor


madn sylyordu.

Alier, eine endielerinin yersizliini anlatrken, onun kirve

sine zarar verecek kadar dp klemeyeceini belirtiyordu.


Rayber bulunduklar yere yaklamt. Alier, onu maarann

bkka metre tesinde karlad. Minderini sundu. Oturdular.

Alier'in ei Zarife Hanm, konuklara ikramda bulunmak zere yanlarndan ayrld. Hizmetlerine bakan adamlarndan bi
rini taze su almaya gnderdi. Kendisi de ay yapmak zere atei
harlad. Alier ttn tabakasn karp Rayber'e sundu. Krt ge

leneklerine gre, ttn konua ilk ikram ve dostluk sunuuydu.


Rayber, gven vermek istiyor olmal ki, ziyarerinin nedenini
aklama gereini duymutu:

"Biliyorsun kirve, dmana kar savayoruz. Trk ordusu


top, tfek ve uaklaryla bize aman vermiyor. Onun iin ska yer deitiriyoruz. Yolumuz buraya dmken kirvemi bir ziyaret edeyim dedim. Sava hali. Ne zaman ne olacan kimse bilemez."

Alier'in ttn tabakas elden ele dolayordu. Kada bk si

garalk ttn alan, tabakay tekine uzatyordu.

Rayber ve

adamlar birer sigara sarp yakarken, ttn tabakas tekrar Alier'e gelmiti.

Fakat tam bu srada bir silah patlamas ve Zarife Hanm'm


haykr ykseldi:

"Yoldam (rehevalm) vurdular!.."

Zarife Hanm, dost grnml Rayber'e gvenemedii iin,

kendince tetikte ve hazrlklyd. Rayber ve adamlan daha gr


nr grnmez, tabancasnn namlusuna mermi srp beline yer
letirmiti.

Baytar Nuri, sonrasn anlarnda yle anlatyor: "aalayan ei, kendisini einin stne atarak, 'Ew hevale
min e, m nekujne!' (arkadam o, ldrmeyin) diye feryat et
mi, fakat ldn anlaynca tabancasn ekerek hain Ray ber'e ate etmi, mermi Vankl Efendi'nin bana isabet etmi

tir. Vankh Efendi cansz yere derken, alakln sonuna ka-

3i3

dar gkmeye karar vermi olan Rayber, silahn Alier'in emsal


siz ei, bu emsalsiz Krt kzna da tevcih ederek, onu kocasnn
cesedi zerine cansz drmtr."

Aratrmac Kahraman Ayta anlatyor:


"O gn Rayber'in yannda bulunanlar arasnda Balikan ai retinden biri de vard. Dersimliler, Alier'in nasl, hangi hileyle

katiedildiini ondan dinlediler. Onun, Alier'in hizmetine ba kan adamlann ve olayla yakndan ilgili Dersimlilerin anlatn
na gre gelimeler yle:

Seid Rza, Rayber ve adamlarnn maaraya doru gittiklerini


grnce iine sinmiyor, 'Paraya tapan, bu yzden tm deerieri

hie sayan bu hain bk melenet yapabilir' diyerek adamlar gn deriyor. Fakat Seid Rza'nn adamlar yetiemiyoriar. Maaraya
vardklarnda Alier ve einin ba kesik cesetieriyle karlayor

lar. Katillerin peine dp ate ediyoriar. Fakat vuramyoriar."

Rayber, dl Abdullah Alpdogan'n elinden almak zere,


Alier ve einin ban Elaz'a gtryordu.

smail Top'un daha sonra anlattna gre, Abdullah Paa


Rayber'i bir kahraman gibi karlyor, hizmetlerinden tr sr
tn svazlayp yanaklarndan pyor ve yle diyordu:
"Vatana byk bir hizmette bulundun. O hain Alier'i orta

dan kaldrmakla Seid Rza'nn elini, kolunu kestin. O bundan


sonra Alier'siz bir ey yapamaz."

General, Rayber'e yiyecekkr, iecekler sunuyor, 5 bin liralk


dln verip yolcu ediyordu:

smail Top, Dersim yolunda, "bu ii bklikte yaptk. Biriikte teh


likeye attk kendimizi. Kans silaha davrand, sonra arkamzdan
ate atlar. Vurulabilirdim. Onun iin u 5 bin liradan ben de pa
ym istiyorum" diyordu.

Rayber smail'in pay istemesine fkeleniyor, silahna davran


yordu:

"Eolu eek, ne paras? Ben para mara almadm. Bu ii pa


ra dl iin deil, vatana hizmet iin yaptm!"

smail Top susuyor, para olduu gibi Rayber'e kalyordu.

34

Kirvenin kirveye ktl, o gne dek Dersim'de 'grlme

mi, duyulmam bir olay ve balanmaz en byk ihanetti.


Ama para hrsyla bu da olmu, yaanmt.

Bir Dersimli olan Ali Atik, "Rayber ad bizde ok yaygnd. Fa


kat bu olaydan sonra hibir Dersimli bu ad vermedi doan ocu
una" diyordu.

DI DESTEK VE BESfi'NlN LM
Seid Rza, halka kar gkiilen hareketin vahim bk hal alma
s zerine. Dersim Generali imzasyla ngiltere, Fransa ve Ameri

ka Birkik Devlerieri bata olmak zere, dnyann etkin birok


devlerinin Dileri Bakanlklarna birer mektup yazarak, insanlk
adna acil mdahalede bulunulmasn istiyordu.

Seid Rza'nn mektuplar, cevapsz kalacak, ancak Ankara ta

rafindan, Sovyetler Biriii, ngiltere ve Fransa'dan ald destekk


isyan ettiinin kant olarak gsterilecekti.

Oysa, sansr duvar nedeniyle dnya, Dersim'de olanlardan ha

berli de deildi. Dnyann gndemi, Almanya'da yksekn Hider rejimiydi. Krtlerin sorunu kimseyi fazla ilgilendirmiyor, dikkatkri bile ekmiyordu.

Ayrca, "ilerki dnya kamuoyu" diye nitelenen Sovyetler Bir lii'nin de Dersim'k ilgiknme nedeni yoktu. Sovyetlere gre Krt

kr, "gerki, medeniyete kafa tutan" bk yapyd. "lerici Trk dev


leti", isyankr gericileri gemlemek ve medeniletirmek iin ura
veriyordu.

Byle bir ortamda, Seid Rza'nn mektuplan hi kimse tara

findan dikkate bik alnmyor, ngiltere ise kendisine gekn mek


tubu "bakn dikkate bile almyoruz" anlamnda, stanbul Konso
losluu araclyla Trk hkmetine veriyordu.

Seid Rza'nn, lkelerin Dikri Bakanlklarna gnderdii


mektupta yle deniliyordu:

3^5

"Yllard'an beri Trk hkmeti Krt halkn asimile etmeye

almakta ve Krt dilinin gazete ve yaynlann yasaklayarak,

ana dillerini konuanlara eziyet ederek, Krdistan'n bereketi!


topraklarindan gidenlerden byk bir blmnn telef olduu Anadolu'nun orak topraklanna zorunlu ve sistemli gler d
zenleyerek, bu halka zulmetmektedir.

Son olarak Trk hkmeti, kendisiyle yaplan bir anlama so

nucu bu basklardan anndnlm Dersim blgesine de girmeye


kalkmdr.

Bu olay karsmda Krder, gn uzak yollarnda can vermek


yerine kendilerini korumak iin, 1930'da Ararat tepesinde, Zi

lan ve Beyazt ovasnda olduu gibi silahlara sanldlar.

aydan beri lkemde tyler rpertici bir sava sryor.


Sava olanaklannn eitsizliine ve bombardman uaklannn yangn bombalannn, boucu gazlann kullanlmasna ramen,

ben ve yurttakrm Trk ordusunu baanszla uratdk.


Direniimiz karsnda Trk uaklan kasabalan bombalyor,
yakyor.

Zindanlar yumuak bal Krt halkyla dolup tayor. Aydn lar kuruna diziliyor, aslyor ya da Trkiye'nin tecrit edilmi
blgelerine srgn ediliyor.

milyon Krt, benim sesimden ekselanslanna sesleniyor ve


bu hkmetinizin yksek manevi etkisinden Kn halkn yarar
landrmanz istirham ediyor.

Sayn Bakan, en derin sayglanmn kabuln rica ederim.


Dersim Generali Seid Rza"

Seid Rza, 1937 ylnn yaz balanna kadar ailesiyle Bogr damm Sosm yaylasnda tutundu. Yaz ortalarnda bir sabah, kara

biriikleri uak filolannm eliinde taarruza geiyor, akam ka


ranlna kadar bombalama devam ediyordu. Gece sknet iin

de geiyor, fakat sabahm ilk klanyla biriikte taarruz, gnler


boyu srmek zere tazeleniyordu.

Sosn yaylalannda, Trk ordusunu durduran kii, Bahriyar ai-

rennden ahin Bey'di. ahin Bey, kendi buluu gerilla taktikleriy-

326

le szmalar yapyor, kayplar verdirip silah ve cephane ele geiri


yordu.

ahin Bey, sabahn seherinde balayp akam karanlna dek


sren bir arpmada yorgun dm, top atlarnn kesilmesin
den yararlanarak uyumaya ekilmiti.

ahin Bey, bana dl konan bir gerilla lideriydi. Ortahkta


"kelle avclan" drt dnyordu. O nedenle, yaklaan, ama iyi ta
nmad kiilere ihtiyatl davranyordu.

Uyurken, Pro'nun olu Hdr diye tannan adamn nbeti


brakmt. Hdr, uzaktan akrabas ve en gvendii adamlarn
dan biriydi.

Hdr, onu uykuda vuruyor, ban kesip Hozat'taki askeri ka


rargha gtryor ve dln alyordu.

Seid Rza olay duyduunda byk kedere kaplyor ve birka gn sonra da Sosn yaylasn terk etmek zorunda kalyordu.
Seid Rza ve yaknlar, hava ile kara taarruzlarna ramen
emberden kurtulmulard.

Ama, Ovack'n Senkan blgesinin, Uzunmee yresinde a

nma yeniden balyordu. Bu Seid Rza'nn karild en byk


kavgayd. Seid Rza, kk ei Bee, olu eyh Hasan ik torunu
nu bu arpmada kaybediyordu.

Bee, Trk basnnn da balca malzemelerinden biriydi. Ba

snda, onunla ilgili haberler eksik olmuyordu. Gazeteler, hakkn da uydurduklann birinci sayfada yaynlyorlard. rnein, Cum
huriyet gazetesinin bkmez tkenmez malzemesiydi. Onu, duygu
dan arnm bk sava ve ldrme makinesi olarak gsteriyordu.

teki gazetelerden bazlar, onu cepheden cepheye koarak


asker ldren biri olarak gsteriyor, bir bakas ak, zevk ve se
fay dnen bir kadn portresi iziyordu.

Bee, daha sonra "propaganda edebiyattna" da konu oluyordu. Gazeteci Barbaros Baykara, devlet raporianna dayanarak

yazd Dersim adndaki iki ciklik romannda, Bese'nin gz pek,


savakan portresini iziyordu.

327

Baykara'ya gre Bee, Keisekmez kayalklannda bir avu in


sanla,, bir ordu ve gkten lm yadran uaklara kar kurunu bitene dek arpyor, kurunlar birince talar firlatyor, yakala
naca an, "bem sa yakalayamazsnz. Namusuma dokunama-

yacaksmz bemm. Bu zevki tatnrmayacam size. lm bile bulamayacaksmz!" diye bararak uuruma adyordu.

Baykara'nm anlatklannm geree uygunluu bir yana, F.


Doan m anlattklan yle:

"Aik efradmn lm haberi gelince, Seid Rza'nn dizi dibindeydm. Kara haber, Adat'taki ikinci mezra olan Gogan'da Se id Rza'ya ulad. Buras Munzur vadisi, Bogr da blgesidir
Baktm (Seid Rza'mn) mavi gzler byd. Uzun sakal titredi.
Sert kakn dikeldi. Sinir krizleri geirdi. Sakalm yolmaya has

ad. ocuklan ve torunlannn adlann teker teker sayyor, a


lyordu. Unutamadm bk kelimesi vard:

Dersim'i yok edecekler, oluk ocuu kracaklar, silahsz


larn canna kyacaklar!

Seid Rza, lm haberinden sonra Gogan kalesine snd


Kutsal aile kabristan da buradadr. Kutsal trbeler, yz-yz el-

h yllk ulu nar aalanyk kapldr. Her aacn ap 7-8 met reyi bulur. Bunlann ii rk ve botur. Bu kovuklardan askeri harekd izliyordu. Gzleri ok keskindi. 2 bin 200 metreye ula
an uzun menzilli bir Alman tfei kullanyordu. Bir defasnda

2 bm metre uzaklkta, atmm stnde dimdik yryen bir suba


yn binek hayvann vurdu. Yere ykd."

SED RIZA BAR GRMELERNE


GDYORDU...

Dr. Nuri, Seid Rza'nn, 1937 sonbahanna doru Ovack'n


sarp bolgelenne ekildiini yazyor ve devam ediyor:
"Bu blgede k mevsiminde savamak Trkler iin imkansz d. Bu nedenle arpmalara ara vermek zorunluluu vard. Ses sizlik mevsiminde hile yoluyla almann amaca daha ok uy gun olduunu kararlatran ordu kumandam, Munzur dalann da mevzilenmi olan Seid Rza'ya Erzincan valisi araclyla ha

ber gndererek, Dersimlilerin isteklerinin kabul edileceini, im diden btn orduya atekes emri verilmi olduunu, ashnda

328

Dersim'in tek bana baz airetieri dnda dier airederin ze


rine henz askeri harekt yaplmadn, yapdmasna da gerek

grlmediini ve oluan zararlar demeye hazr olduklarn bil


direrek, Seid Rza'y Erzincan merkezine getirmeyi baarm ve orada yanndakilerk birlikte tutuklamd. (5 Eyll 1937)"

* * *

1937 sonbaharna doru. Dersim batan baa yangn yeriydi. Kidesel krmlarla kan nehirleri akyordu. Baz dosdan onu terk
edip, "devletin efkatli kollar arasna" komutu. Ailesi krma

uram, ei Bee, olu eyh Hasan dahil, torunlar, kzlar, damadaryla aileden 47 kii ldrlm, kavga arkadalar, kelle
avclar tarafindan avlanmt.

Dersimlilerin bir ksm "insan avcs" olmu, akrabalarnn peine dmt. Ortaya dklen dl yznden, babann oula, kardein kardee gveni kalmamt.

Dersim'de insanln bu denli ryp kokmaya balad bir


srada, Erzincan valisinden, Seid Rza'ya grme ve bar yapma

nerisi geliyordu. Valinin yapt arya gre, silah brakp g rme masasna oturduu takdirde. Dersim harekri durdurula cak, af ilan edilecek, kimsenin klna dokunulmayaca gibi, za
rarlar devlete karlanacakt.

ne srlen artlar ekiciydi. Anlatlanlara gre, Seid Rza, artlar arkadalaryla grp
tarrinktan sonra. Austos ay sonlarnda, grme masasna

oturmay kabul ettiini bildiriyordu. Ancak, bir art vard:


"Inspektr" General Abdullah Alpdoan'la ban anlamas

imzaladktan sonra, Ankara'ya gidip Atatrk'le grmek ve


Dersim olaylarn dorudan ona anlatmak istiyordu. Vali, bu isteinin de kabul edildiini, Atatrk'n kendisini
beklediini bildiriyordu.

Cumhuriyet gazetesinin 29 Austos 1937 tarihindeki bal


yleydi:

329

"aki Seid Rza yakalanmak zere."

Gazete bu haberi verirken, Seid Rza'nn "bar grmeleri


ne gitme" karan henz kesin deU, "niyet" niteliindeydi.
Ayn gazete, 13 Eyll 1937 tarihinde, "ekya Seid Rza'nn

Erzincan hkmet binasna gelip teslim olduunu" yazyor ve


ekliyordu:

"ki avanesiyle beraber Tunceli Ar Ceza Mahkemesi'ne ve


rilecek."

Tan gazetesi, ayn tarihte olay "Tunceli'de son temizlik" di

ye duyuruyor, Seid Rza'nn "dehalet" ettiini (sndn) yaz


yordu. Haberde yle deniliyordu:
"Dersim'in son sergedesi Mahut Seid Rza hkmete dehalet etti. Sulu kap gizlenmi, fakat kurtulu mitleri snnce Er
zincan'da teslim olmutur."

Oysa, "teslim" olma yoktu. Devlet, vali araclyla, "ban


grmelerine" arm, o da gitmi, ama "daverin tuzak" oldu
unu, ellerine kelepe vurulunca anlamt.

Erzincan'a gidii, resmi sylemle "teslim" tarihi elikiliydi.

Yakn dostu Dersimi, "5 Eyll gn Erzincan'a gitri" diye yaz


yordu.

Genelkurmayn kitabnda ise Seid Rza'nn "10 Eyll 1937


gn Erzincan'da teslim oldu"u yazyordu.

Gazetelerin yazdna gre, Seid Rza Erzincan'da sorguland, ertesi gn de Genel VaHlik kararghnn bulunduu Elaz'a g
trld.

Saprmalar bir yana, Seid Rza Atatrk'le grmek ve "ban

anlamasn" imzalamak zere, kendi isteiyle Erzincan'a gitmi, ama ele getikten sonra, verilen szler unutulmu ve tutuklanmt.

"Kurtulu gnleri" enliklerk, top ve tfek atlanyla kudanan ehirlerin Rus, ngiliz ve Franszlarla arpa arpa geri

alnd ne kadar doruysa, Seid Rza'nn da kendiliinden gelip

teslim olduu da o kadar dorudur. Doru olan, Seid Rza'nn


"gel grp banalm" denilerek tuzaa ekilmesiydi.

330

Seid Rza, Erzincan'a giderken, tannmamak iin yzn g


zn kapatmt. Grme yerine salkl bir biimde varmak iin

bir tedbirdi bu. ilgisiz bir asker tanyp ate etmesin diyeydi.
O nedenle sradan, yoksul bir kyl gibi giyinmi, katra bin mi, yanna da iki adam almt.

Yllar nce Erzincan' kurtarmak zere at Krkmerdivenler


geidinden geip, Erzincan'la Ovack arasndaki AHbey kprs ne vardnda nbeti askerlerce durdurulmutu. Nbeti askerin, silahn dorultup "Dur, kimsin?" sorusuna u karl veriyordu: Bir yolcuyum olum... Adn ne?
Rzo...

Nbeti uyank biri miydi, yoksa Seid Rza'y bekleyence tembihli mi bilinmez, bu cevap zerine, Yzn a da greyim, diyordu.

Seid Rza, yzn anca asker, aknlktan byyen gzler le ona bakyor, yine de emin olmak iin "bir dakika bekle" diye rek, nbeti kulbesine gidip, bir fotorafla geri dnyordu. As ker bir fotorafa, bir de karsndaki sakall, yal adama bakyor,

sonra gzlerinde sevin pnltlanyla "sen Seid Rza'sn. te bu fo


torafla tpksn," diye baryordu. Bunun zerine, Seid Rza eksik olmayan espirilerinden birini

padatyor "olum" diyordu. "Ben Seid Rza deilim demedim


ki. Ben Rzo'yum dedim. Ama sen Seid Rza diyorsun. Her ney
se, oyum ite..."

Nbeti

armt.

Ne yapacan

bilemiyordu.

Seid

Rza

onun akn haline glmseyip yol gsteriyor, "burada olduu


mu komutanna haber ver," diyordu.

Nbetinin telefonundan birka dakika sonra, kpr ba as kerlerle dolmutu. Kimi grevli, kimi meraklyd. Yredeki as kerler efsanevi dman yakndan grmeye kouyorlard. Seid Rza bir araca bindirilip gtrlyor, fakat daha vaHHk binasndan ieriye girerken yz aslyordu. nk, Seid Rza, defalarca geldii bu binay biliyordu. Vali

331

makamnn olduu st kata deil, bodruma, nezarethanelerin bu


lunduu alt kata gtrlyordu.

Verilen szler umu, havaya karm, yok olmutu. Seid Rza,

bo yere "Atatrk" diyor, "vali ile grmekten" sz ediyordu.


Onu bodrum kattna gtrenler, bir ocuu kandrmaya al

anlarn edasyla sylediklerine, "tamam tamam, greceksin"


diyor ve onu bir hcreye kapatyorlard. O, arnk "ele gemi" bir tutsakt.

BlR GARP YARGILAMA


Seid Rza, "yakalandktan" sonra sorguya ekildi. Ama bilgi vermek bir yana, konumay da reddetti. Aldanlp tuzaa drl
dn syledi.

Seid Rza'nn konumamakta direndii, savcnn, hakknda

hazrlad "sulamada" da (iddianame) yer alyordu. Sulama

da, Seid Rza'nn konumamakta direnerek, Atatrk'le ikili g


rme yapmak istediini tekrariad belirriliyordu.

Seid Rza, srarla ynelrilen "neden isyan ettin?" sorusuna da umursamaz bir tavria, "knlan testi, dklen sudur" karln
yermekle yetiniyordu.

Seid Rza, balangta, yarglanmak zere mahkemeye de karld. Yasaya gre, mahkeme de "Inspektr"e balyd. Hatta savc, "usule-adaba uygun" iddianame bile hazriyor-

du. Fakat, daha sonra, Ankara asndan "ilem acilleiyor", o


zaman yarg yolu-yntemi firlatlp kenara atlyor, kesrirmeden
gidilerek, Seid Rza idam ediHyordu.

iddianameye dnecek olursak. Savc Hatemi ahamolu'nun


imzasn tayordu. "Yksek Mahkeme'ye" hitabyla balayan

sulamada, Seid Rza ve arkadalarnn, bamsz Krdistan' kurma hayaliyle isyan etrikleri belirtiliyor, daha sonra Dersim'de Krt bulunmad ne srlyordu. Bylece, sulamaya gre, ha reket, olmayan Krrierin, "Krdistan' kurma isyan" oluyordu.
Savc, "Krt yoktur" dedikten sonra, Dersim'in aslnda z be

z Trk olduunu sylyor, da bayr ve airet adlarn syledik


lerine kant yapyordu.

332

Savc, daha sonra "Dersim olaylarna" geliyor. Dersim ekya yuvas olarak nitelendiriliyor, ancak sylediklerini bir sonraki

paragrafta yalanlayarak, son iki ylda nemli bir olayn meydana gelmedii, "asayiin berkemal" olduu beHrtiliyordu. ddianameye gre, son bir ylda tm Dersim'de 1 8 cinayet i
lenmi ve faillerin tm yakalanmt. Ondan sonraki sreten 1937'nin k aylarna kadar ise hibir olay olmamri Dersim'de.

Sulama, yer yer baz airetlerin, adeta mutluluktan sklarak olay kard izlenimi veriyordu. yle deniliyordu:
"Mart ay iinde (1937) birtakm aireder skn ve huzurdan
sapmlardr. Mazgirt'in Pah nahiyesinde ve Harik ay stn

de yeni yaplan ufak Kahmut kprs yaklm ve baz karakol larmza silahla taarruz edilmitir. Nitekim seid ve reisler, bu defa btn airetlerini arkalarnda
srkkyememilerdir. "

Sulama, syleneni bir cmle ya da bir paragraf sonrasnda kendini yalanlamas, rtmesiyle ilginti. "Dersim basknna", isyan deniyor, fakat daha sonra "isyan"n meydana gelmediini
dorulayan, teyit eden ifadelere yer veriliyordu. Savc devam ediyordu:
"lin nfusu da 110 bini geer, isyana kadlan aireder ise un lardr: Mazgirt kazasnda Demenanhlar ve ksmen Yusufan ve Nazimiye kazasnda Hayderan ve Hozat kazasndan da Abbasu-

a airetieridir. Bunlara, Bahtiyar aireti reisi ahin (Sahan) ile


Kureyan airetinden eyhanl kolu reisi Hso Seydo (Hseyin

Cesur-Sey se) ve arkalarna takdklar 15'er 20'er kiilik a


pulcular ilave etmek lazmdr."

iddianamede, 1937'deki askeri mdahale ncekilerden fark


anlatlrken yle deniliyordu:
"Her zaman olduu gibi, (Dersimliler) baar salayacaklarn

dan pheleri yoktu. Hkmetin ii gc yoktu da pelerine as ker salacak deildi ya! Asker gelse de ne olabilirdi? Dersim son otuz senede 1 1 defa askerle karlamt. Balar sknca, yine Kutu deresine. Kalan deresine, Ali boazna kaarlard. Daha olmazsa Bakr dana (Bogr), Tujik Baha'ya klrd. Asker

333

krklara kansa Kutu deresine inemezdi. Ku olsa Bakr dana kamazd. Btn hesaplar yanl ksa dahi, askerler daha me
e yapraklar dklmeden ekilip giderdi."

Savcya gre, DersimHIer, isyan ederken bu kez yanlmlard.

Ekya yuvalan temizlenmek zere hazrlklar yaplm ve nlem


ler alnmt.

ddianamede, Alier zerinde zellikle duruluyor ve "isyan


hazrlayanlardan bahsederken, ba tarafa Alier'in adm geir
mek lazmdr" deniliyordu.

Savc okumaya devam ediyordu:


"Seid Rza, Hozat'n Sin nahiyesine bah Adat kyndendir.

Seid Rza, Dersim'in seidi ve Yukar Abbasua'nn reisidir.


ok defa Viyalk'ta, Sesenkak'deki evinde oturur. Dersim'e ait iler Viyalk'ta grlr. Otur kalk emri de Sesenkale'de verilir. Son fiengini sarf ettikten ve yanndaki avanesi de ksmen imha

ve ksmen dadlarak, kendisi Sarolan'da tek bana brakl dktan sonra, komu vilayetlere kaarken Erzincan kprsnde
yakalanm ve yksek mahkemeye mevcuden sevk edilmitir. Sulunun, kiiliinde toplad seidlik ile reislik haleti ruhiyetini, sorgusunda verdii ifadede de kolaylkla okumak mmkn

dr. Seid Rza, Erzincan kprsnden geerken, belge aranp


aranmayacan inceliyor. Gelip gemenin serbest olduunu re

niyor. Fakat kprye gelince jandarma nbetisi kendisini yakal yor. Kimliini zenle saklamasna ramen, yanndaki drbnn zerinde yazl isminden pheye den grev a nbeti, sn
gsn ekiyor, kendisini karakola davet ediyor.

Seid Rza'nn, bu ksma ait ifadesinde ifade ettii son temen


niyi tekrar ediyorum:

Jandarmann sng ektiini, rica ederim yazmayn. Ken


disine zarar gelmesin.

Seid Rza, kendisine sorulan her soruya cevap yerine u szle


ri tekrarlyor:

Krlan testi, dklen su imi... Bir kere teslim olduktan sonra, artk sorguya suale ne gerek

grldn bir trl anlayamyor. Srekli olarak Ankara'y


sayklyor. Sululardan, Yusufan aireti reisi Kamer ile eyhanl

Hsso (Hseyin Cesur) ve Hayderan reisi Kamer de yukardaki

334

zihniyeti anlattmz tiplerdendir. lk isyan hareketi Yusufan ve


Demenan airetieri iinde balamtr. Demenan aireti reisi

Cebrail, isyanda Seid Rza'dan aa kalmayan bir rol oynam

ve ahsen ve fiilen asileri sevk ve idare etmitir. Bahtiyar aireti reisi ahin de nihayet kendi yandalarnn nef
ret ve kini arasnda can vermi, birtakm benzerleri gibi hesap
gnne yetiememitir.

isyann meydana geliine gelince; hkmet imar ve reform


programn uygularken, halkn geleceini iyiletirmeye alr

ken, bata Seid Rza, Cebrail ve l Alier ile ahin olmak ze


re sulular da bo durmuyorlard."

iddianamede, hl "Dersim'in imar ve reform" programndan


sz ediliyordu. Ama "imar ve reform dmanlar" bo durmam

lard.

"Bo durmayanlar",

kprlerin askeri amah olduunu

yaym, halka bask yaplacan, kadnlara tecavz olacam sy


lemilerdi.

a-

Seid Rza ve birlikte aslanlarn tm entrika, tuzak ile bir araya getirilip asldlar. Mahkeme ise evrensel "hukuk" bir yana, sistemin yasalarn da yadsyan, kenara atan bir "garipHk"ti. Ba

langta, yasalara gre bir yol izlenirken, aniden piman olunu yor ve acele tarafndan "idam treni" dzenleniyordu. Aceleye geldii iin mi bilinmez, astklar insanlarn adlar bi
le tutanaklara yanl geiriliyordu.

dam tarihi ise baka bir tartma konusuydu. Gazetelerin

yazdklanyla, resmi sylem ve idam edilmilerin yaknlar tara fndan sylenen tarih uyumuyor, birbirini tutmuyordu.
Seid Rza'nn dostu Nuri Dersimi, idamlarn 18 Kasm 1937 ta

rihinde gerekletirildiini yazyordu. Trk basnnn yazdklar ise bu tarihle eliiyordu. Yine Dersimi'ye gre, Seid Rza'yla birlikte
10 kii daha asld.

Ankara tarafindan "infazlar" yapmakla grevlendirilen a


layangil, Seid Rza dahil, 7 kiinin idam edildiini yazyordu. D nemin Trk basn da bu rakam doruluyordu.

335

Dnemin yar resmi Cumhuriyet gazetesi, 16 Kasm 1937 ta

rihinde, birinci sayfasnda "Seid Rza ve 6 avanesi dn idam edil


diler" balkh bir haber yaynlyordu.

Rejimin resmi organ "Kurum" gazetesi, tarih ve gn bak


mndan Cumhuriyeti doruluyordu.

17 Kasm 1937 tarihli Kurum gazetesi, Seid Rza'nn idam ha

berini stunluk balkla veriyordu. Gazetenin haber bal


yleydi:

"Seid Rza ve arkadalar asdd."

Hemen altndaki alt balklar haberi zeriiyordu:

"dam edilenler 7 kiidir. Dier idam mahkmlarndan


4'nn cezas 30 sene hapse evrildi. 32 sulu da muhtelif ceza
lara arptnld."

Haber drdnc sayfada devam ediyor ve yle denUiyordu:


"7 idam mahkmu unlardr: Seid Rza ve olu Hseyin, ey

hanl airet reisi Haso, Yusufan aireri reisi Kamer olu Fndk,
Demenanl airet reisi Cebrail olu Hasan, Kureanl Hasan,
Mirza Ali'dk."

Oysa idam edilenler ve adlar yleydi:

Seid Rza, olu Reik Hseyin, Yusufan aireri reisi Kamer,

Kamerin olu Fndk, Kureanl Seid Hseyin, Hayderan aireti


reisi Kamer ve Demenan aireti reisi Cebrail.

Kurum gazetesinin idam haberini yaynlad saysnda man


et Atatrk'n seyahatine aynlmtt. Gazete, Atatrk'n Malat
ya'da olduunu da manetten bildiriyordu.

Parti ve hkmet yayn organ Ulus gazetesi, idamlann "ta-

rih"i konusunda, hem Cumhuriyet, hem de Kurum gazetesiyle


eliiyordu. 15 Kasm 1937 tarihli saysnn maneri "Atatrk Malatya'da tetkikler yapt" biimindeydi. Hemen altnda ise
"Makinede" bah ile "Seid Rza, olu ve be avanesi idam edil
di" diye, "son dakika" haberi veriliyordu.

Haberin ayrntlar ise Kurum'da yaynlananlarn aynsyd.


Resmi tarih ve resmi sylem idam tarihini karmaklatnyor-

du. Kankhk, Ankara'da alman idam karan tarihinin "infaz" g


n olarak anlalp, basna verilmi olmasndan da kaynaklanyor

336

olamaz m? Bilinmez ama, Atatrk'n Elaz'a varndan bir gn

nce idam edilmeleri dikkate alndnda, Seid ve 6 arkadann


18 Kasm 1937 tarihinde ipe ekildikleri gerei kyor ortaya.

Seid Rza'nn kk olu Reik Hseyin, asldnda byklar


yeni terlemeye balamt. 17 yan bile birirmemiti.

Sosn yaylasndaki atmada, babasnn yannda, uaklarn taarruzunda yaralanmt. Annesi Elif, olunu saklam ve yara larn sarp kendi olanaklaryla tedaviye almri.

Dersim'de "stihbarat evket" adyla tannan Albay evket, olay reniyor ve anneyle dostane iliki kuruyor; olunun hasta
nede tedavi grmemesi halinde yarasnn kangren olacan ve lebileceini sylyor, sa salim geri getirmek zere Reik Hse
yin'i almay baaryordu.

stihbarat subay sznde duruyordu. Reik Hseyin gerek


ten hastaneye yatrlyor, ama iyileir iyilemez hapishaneye ka
patlyor, sonra da babasyla birlikte aslyordu.

Gencecik delikanly da astran "entrika adaleti" tekiler iin

farkl m iliyordu? Bilinmez...


Onca krm ve kan sesine ramen, neden zahmete katlanp, Elz'da mahkeme dzme, dzenleme gerei duyulduu da bir

baka bilinmeyen ya, Seid Rza'nn evi bombaland sralar ve daha sonra, Kureyanl Seid (Yetim) Hseyin, hl "devletin en
gvenilir adamlarndan" biriydi.

Yetim Hseyin, ocukluundan beri, Seid Rza'ya ballyla

bilindii halde, doru drst Trke bilmeyen haliyle, "Dersim'in


iman" programnn mteahhiderinden biriydi. Ona yol ve kpr
inaatlar veriliyordu. Ban amac, onu Seid Rza'dan koparmak myd? Bu da bir

bilinmez, ama Dersim'de insan krm srerken, Seid Hseyin hl yol yapmyla meguld. Onu, banda bulunduu yol ina-

337

atndan "komutan seni isriyor" diyerek gtrmkrdi. Seid H


seyin, giderken, bu kez yol ve kpr hallerini konumaya arl

madn, gtrmeye gelenlerin tavrndan sezinlemiri. Gtr lrken, kadnlar kalabal tarafindan seyredilmiri. Onlarn
uyarsna kamamri. Akndaki aria menzili ap kama olana

olduu halde, "ben bir ey yapmadm" rahadyla entrikaya


kanm, kendi ayayla tuzaa gitmiti.

Kamer ve Cebrail aalar da, tpk Seid Hseyin gibi entrika

kurbanlanyd. Onlar albaylarn, valilerin sofra arkadalaryd.


"Atatrk de Alevi" denildiinde en bata "ah" diyenlerdendi. Tutuklamaya geldiklerinde, tpk Seid Hseyin gibi hl "dosttan
ar" aldklarna inanyorlard.

nk, devleti rahatsz, tedirgin edecek bir halleri olmam,


akllarndan da gememiti.

Cumhuriyet gazetesinin yazdna gre, Seid Rza'nn sorgu


su, 23 Eyll 1937 gn tamamland. Savc Hatemi ahamolu,

daha sonra iddianamesini yazp, 5 Ekim 1937 gn mahkemede


okudu.

Resmi kaytlar, bundan sonra, idam formalitesinin tamamlan

d gece yars mahkemesi hari, duruma, yarglama olduunu


kaydetmiyor.

Bazlar Trke de bilmeyen sanklarn avukat yoktu. lk sor

guda sylediklerinin dnda, hele hele savcnn sulamasndan


sonra savunmalarna da yer verilmedi.

Gariptir, idamn o kadar acelesi var ki, davann grlmesine

bile zaman aynlamyor; infaz grevlisi alayangil'in aklad


na gre, idam karan nceden yazlyor, Inspektr Abdullah Alp

doan Paa tarafindan onaylanyor, daha sonra sanklar yaka pa


a cezaevinden alnp, uykulu uykulu "gece yans mahkemesinin
huzuruna" karlyordu.

Hukuk, diktatrln emrindeydi.

338

Korkunun kol gezip, iktidar srd gnlerdi. Resmi propagan

dann etkisiyle Dersim canavar yata, her Dersimli birer canavard. Dersim'e en yakn ehir Elaz merkezi ise, eski alarn hkm darlarnn yetkileriyle takviyeli General Vali'nin karargh sayesin

de ovenletirilmi bir ehirdi. Dersimliler, burada "lanetli"ydi.


"Ben Dersimliyim" demek de sutu. Horlanp aalanyor, hakaret

gryorlard. Dersimliler ehirde, kendi kimliklerinin kaayd.


Kuarilmlklanna ramen, baz Dersimlilerin gz ve kula

Seid Rza davasmdayd. Halborili Hasan bunlardan biriydi.

Halborili Hasan, "aleni" olan mahkemenin "sorgu" blm


n izleyen merakllar arasndayd. Onun daha sonra anlattna
gre, durumaya geririlen Seid Rza rahat ve huzurlu grnyor

du. Mavi gzleri gaml deil, her zamanki gibi gle bakyordu. Umursamazlk iindeydi. Kendisine soru soran mahkeme baka nna, "bizi asacaksnz. Bu belli. Emir yukardan geldi. Formalite
iin neden yoruluyorsunuz?" diyordu.

Mahkeme bakannn, "durup dururken neden isyan edip hu zuru bozdun" sorusuna glyor, "Dersim'de nekr olduunu he
piniz biliyorsunuz. Buna ramen neden isyandan bahsediyorsu

nuz? syan etmedik. lm basknna uradk" cevabn veriyordu. "Ama Halbori'de isyan yemini ettiniz" sulamasn sinirli bir
dille yantlyordu:

"Halbori'de isyan yemini ettiimiz doru deildir. syan etmek


g ister. Oysa bizler ekmek peinde koan yoksullarz. Hangi

gk, hangi sikhla isyan edebilirdik? Biz Halbori'de, bk eref ve


namus meselemiz iin toplandk. Siz de biliyorsunuz ki, orada is
yan karan alnmad."

Savc, iddianamede Seid ve arkadalarnn idamn istiyordu.

Fakat TC yasalanna gre, 65 yan aanlar idam edilemiyordu.


Nuri Dersimi'nin yazdna gre, Seid Rza ldrldnde 75 yandayd. Ama, belgelerde 58 yanda gsterilerek idam edile
bilir hale geririliyordu.

339

Seid Rza'nn Olu Reik Hseyin 17 yanda bile deildi. Tu tanaklara ya 21 diye geirilerek idam engeli kaldnlyordu. TC yasalanna gre, kiinin idam edilmesi iin 18 yan amas gereki
yordu.

NFAZ GREVLS

ALAYANGL ANLATYOR hsan Sabri alayangil, Kaflcas gmeni erkez bir ailenin
oluydu. niversite mezunlannm "yok" denilecek sayda olduu

bir dnemde Hukuk Fakltesi'ni biririp ileri Bakanl'na ba


l polis tekilatnda almaya balamt.

Sistemin, sokulan ve komnisderi "birinci derecede tehlikeli dman" sayd devirdi. alayangil, "komnisderi takiple g
revli" birimin efiydi.

Hem zeki, hem de kurnazd. Bu iki yeteneiyle, gen yata, g


cn gzdelerinden biri haline gelmi, emniyet mdr olmutu

Demokrat Parri (DP) 1950'de ikridar olunca, "diktatrin gzde polisi", saf deirirmi, bu kez yeni gelenlerin adam ol
mutu. Yeni ikridann Cumhurbakam Celal Bayar'm en gveni

lir adamyd. Bayar, seim blgesi Bursa'nn diriik, dzenlik ile kendisine oy getirecek hizmederin yrtlmesini ona teslim et
mi, askeri darbeyle devrilene kadar, orada vali tutmutu.

alayangil, 27 Mays 1960 askeri darbesinde DP kadrolanyla birlikte tutuklanm, cezaevinden ktktan sonra, DP'nin yerine kurulan Adalet Parrisi'ne (AP) kanlm, yllar boyu valilik yapn
Bursa'dan senatr seilmi, 1965'te de nce alma bakam, daha sonra Sleyman Demirel'in yllar boyu deimeyen Dileri Baka
n olmutu.

12 Eyll 1980 darbesinde Senato Bakanyd. Bo bulunan Cumhurbakanlna da vekalet ediyordu. Bu darbede tutuklan

mad; makamndan indirildi. Daha sonra, generallere ramen si


yaset konutuu gerekesiyle bir sre gzakmda tutuldu.

Sonra evine dnd. Akrif polirikadan ekilip, yatanda "hu


zur iinde" ld.

alayangil'in "hayat, sanat ve eserieri" arasnda, gen bir

340

polis efiyken, Seid Rza'y astrmak gibi zel bir grev yrtme
de vard.

Fakat, yapt bu i ve yrtt grevden gurur duymam

olacak ki, bu olay, yllar yl yakn evresi hari pek kimseye a


mamt. Ta ki, kendini emekliye ayrana kadar...

Onunla, 1986 ylnda, alnm yayn grubunun bir dergisi iin rportaj yapmak zere bulutum. Gemiini ve yapriklarm
konuurken, Seid Rza'y astrma olayn da sormutum.

alayangil, stlendii grevi nasl yerine gerirdiini uzun

uzun anlatri. Ama yaptndan piman ve rahatsz grnyordu. Hayatnn bu blmnn yaynlanmamasn istedi. nk,
daha derli toplu halde Gne gazetesinde tefrika olacakt. Ona verdiim szde durdum ve anlattklarn yazmadm. alayangil, olay ilk kez, gazetede tefrika edilen daha sonra kitap haline gelen anlarnda gn na kard. Daha sonra, gazeteci Mehmet Ali Birand'n 1992 ydnda ya

ynlanan te Apo ve PKK adndaki kitabnda, baka bir anlatm


biimi olarak yer ald. Bu ayr anlatmnn harmanlanm halini sunuyorum:
"kr Skmenser, Atatrk dneminin nl Emniyet Genel
Mdrlerinden...

Bir gn beni ard.

Atatrk, Elaz'a Singe kprsn amaya gidecek. Duy

duk ki, Elaz'da bir topland olmu. Airet reisleri Seid Rza'nn
affi iin Atatrk'e tavassutta bulunacakm. Atatrk byle bir sahne istemiyor. Ondan nce gidip, bu ii halletmeni istiyoruz.

Aslsn Seid Rza. Atatrk gitmeden nce bu dava bitsin ki, rahat
sz etmesinler. Git ve bu ii bitir, dedi.

O tarihte Seid Rza, Dersim'in lideri. Ayn zamanda peygamber slalesinden geliyor kendisi. Seid Rza'nn bir de dini vasfi var. Frat, eytan kprs denen mevkide drt metreye kadar da ralr. Derinlii de deniz gibi 17 metre olur. Burada bir kpr
yapmlar. Kprnn banda bir karakol. Karakolda da 33 as-

341

kerimiz var. Askerierin banda smail Hakk adnda bk yedek


temen.

Kprye Dersimliler bir baskn dzenliyoriar. Basknda kara

kol yaklyor ve otuz askerimiz de ehit ediliyor,

ite bu olay. Dersim isyannn balamasdr.


Atatrk olayla ilgileniyor ve ilgililere kesin talimat veriyor:
Bu meseleyi kknden hallediniz.

Ben o srada Malatya'da Emniyet Mdrydm. Olaylan ya


kndan takip ediyordum.

Dersim meselesini kknden halletmek zere, Elaz'da, o ta rihte Drdnc Mfettii Umum-i Abdullah Paa var. Sonra Malatya Emniyet Mdrl'nden Ankara'ya tayin

edildim. Fakat blgeden aynlmadan nce Dersim'i grmek isti


yordum. Arzumu vali beye ilettim.

Vali ibrahim Etem Aknc. valye, eteci bir adam. Demirci


Efe ile birlikte Kurtulu Sava'nda ete kurmu. Vali, vekalete
ifre ekmi. 'Emniyet Mdrm Ankara'ya tayin edildi, biz Elaz'a gidip Dersim Harekd'n biriikte grmek istiyoruz' di
ye. O zaman bu isyan olay ile ilgili tri rivayetier var.

Uzatmayalm, biz, Ankara'dan msaade istihsal edilerek Vali

Aknc ile biriikte Elaz'a varyoruz. Mfettii Umum-i Abdul

lah Paa'nm misafiri oluyoruz, istediimizi anladyoruz kendisi


ne; 'Dersim Harekd'n incelemek istiyoruz.' Paa bize 'iyi ki gel

diniz' diyor. 'Ben de yann orada bir mevkiye gideceim. On be


gn nce tercman aracl ile asilerle konutum. Kendilerine

airetierinin ba olan kiileri teslim ederseniz harekd durdura

caz, ban yapacaz, dedim. Yarn da son gn. Gideceimiz


mevki biraz tehlikeli. Ne olaca belli olmaz. Ama yine de ister
seniz sizi de alabilirim' dedi.

Yemek yedik. Zeytinyal scak bir yemek. Ben alkn dei

lim, hastalandm. Ateim otuz sekiz. Ama olay da karmak is


temiyorum. Hasta hasta nceden belirlenen harekt sahasna
varmak iin yola ktk.

nmzde ve arkamzda birer kamyon. Biz ortadayz. Kam


yonun birinde askerier var. Dierinde finndan yeni km scak

ekmekler. Yollar devriye dolu. Devriyeler mevzilenmi. Bu ara


da devriyeler bize yanllkla ate de atlar. nlendi.

342

Geleceimiz yere geldik. Yksek bir yerden aaya indik. n


diimiz yere silahl askerier dizildi. Abdullah Paa muhtemel bir
pusuya kar nlemler aldrmt. Benim yanmda fotoraf maki
nesi var.

Bir sre bekledik. Ortalarda kimseler yok. Bardk, ardk,


bir tercman kd ortaya. Abdullah Paa:

Geldiniz mi, dedi.


Geldik, dediler.

Ortaya gs ban ak, uzun boylu levent adamlar kd. Abdullah Paa gelenlere uvallarla ekmei datt. Adlar.

Hemen ekmekleri krp yemeye baladlar. Kalanlar da koyun


larna soktular.

Paa onlara sordu:

Listede yazl olanlan getirecek misiniz?

kii hari, on iki kiiyi getireceiz, dediler.


Olmaz, dedi Abdullah Paa.

Onlar da son derece kararl bir biimde:

Paam nidek, olmazsa olmaz, dediler.

Asiler dalara snmlar. Bir mavzerli, bir alay durdurur.


Paa onlara biraz sert:

Devletle baedemezsiniz, dedi ve ekledi:


Niin teslim etmiyorsunuz?

ilerinden en uzun boylu olan ne kt:

Bir kadnn tek kocas olur. imdi siz hkmetsiniz. Askeri niz var. Bugn buradasnz. Bunlar size veririz, alr gidersiniz.

Biz yann yine onlann elinde kalrz. Bunlar, bu aalar bizim k


lmz attnriar. Siz Dersim'e giremiyorsunuz. Jandarmanz so
kamyorsunuz.

Abdullah Paa durdu, dnd, sonra tercmana unlan sy


ledi:

Ben Kastamonuluyum. Kastamonu'nun tarihini bilir misi

niz? ehrin ortasndan bir dere akar. Ettaf birdenbire da gibi


meyillenir. Vaktiyle bir tarafinda Kastlar, te tarafinda Tuman

lar varm. Kenti bunlar kurmu. Bunun iin 'Kastuman' demi

ler, kelime zamanla 'Kastamonu' olmu. Ben Tuman tarafindanm. Tuman da zamanla Demenan olmu. Sizin airetiniz de bu-

343

gnk Demenan. Siz benim akrabamsmz. Yapmayn. Atalanmz bir yerde buluurlar. Size on be gn daha izin vereyim. Gi
din ve on be gn sonra bu listedekikri getirin.

O listede Seid Rza da var. Ve teslim etmeyecekleri kiiden

birisi de Seid Rza. Ben bu srada adamlarn resimlerini ektim.


Dersim'den ayrldk.

Sonra Malatya'ya, oradan da yeni grevime balamak zere


Ankara'ya dndm.

Aradan aylar geti. Seid Rza ve evresi yakaland. Mahkeme

leri sryor. te bu srada Atatrk, Murat suyu zerinde yeni yaplan Singe kprsn amaya Elaz'a gidecek. Karayoluy la Singe kprsne geecek. Emniyet Genel Mdr kr
Skmenser Bey bana diyor ki:

Atatrk, Singe kprsn amaya gidecek. Dersim hare

kd bitti. Beyaz donlu ak bin Doulu Elaz'a dolmu. Ata trk'ten Seid Rza'nn hayatn balamasn isteyecekler. Beyaz donlulann Atatrk'n karsna kmalarna meydan vermeye
lim.

Fakat zaman ok dar. Neyle gideyim? Resmi tatil gnnde Elaz'da olacam. Resmi tatil gn de yarglama yapp adam
aamayz ki...

kr Skmenser:

Sivillerden, Emniyet Genel Mdrl'nn siyasi ubesin

den istediklerini al. Atatrk'n istasyondan halkevine kadar ko


rumas da size aittir, dedi.

1937 ylnda, resmi tatil gn cumartesi lenden sonra. Ata

trk pazartesi gn Elaz'a gelecek. Bizden istenenler 'aslacak lar aslsn' ve Atatrk'n karsna, beyaz donlular kt za
man i iten gemi olsun.

Zaman dar. Skmenser'in yanndan ayrlr ayrlmaz, hemen

hazriklanm yapdm. Bata Macar Mustafa olmak zere, siya


si polisten ak kii alp trenle yola kdm. Cumartesi gn Ela
z'a yetitim.

O dnemde Elaz Valisi efik Bey, Savc Hatemi Senihi Bey, Emniyet Mdr Serezli ibrahim Bey, savc yardmcs arkadam.

Emniyet Mdr ibrahim Bey'e gittim. Savc iin 'kural d


bir ey yapmaz, mmkn deil' dedi.

344

Savcya gittim. Durumu kendisine anlattm. Bu konuda Ada


let Bakanl'ndan da ifre aldn, ama mahkemelerin cumar

tesi tatil olduunu, tatilde ise alp karar almann mmkn ol


madn bana bildirdi. Ve ekledi: Ben de mahkemeleri etkileyemem.

Halbuki biz, mahkemenin kararn Atatrk gelmeden evvel


vermesini ve geldiinde Seid Rza meselesinin kapanm olmas

n istiyorduk. Ben bunu halletmek iin hkmet tarafindan bu


raya gnderilmitim.

Savc yardmcs hukuktan snf arkadam. Bana:

Sen valiye syle, bu savc rapor alsn gitsin, ben senin iste
diini yaparm, dedi.

Biz mahkemenin tatil gn ilemesini ve alnacak sonucun in

fazn istiyorduk. Savc rapor ald. Arkadam vekil olarak sav


cnn yerine geti. Mahkeme hakimini evinde buldum. Gittiim

de mahkemenin ald karar yazdryordu. Hakimle konutuk. Kendisi karar daktiloya ektirmekle meguld. Devir CHP dev
ri. Herkes ekiniyor. Hakim bana:

Cumartesi mahkeme toplanmaz, ancak pazartesi gn mah


kemeyi toplar, karar veririz. Sal gn de idam hkmlerini yeri
ne getiririz, dedi.

O zamanlar drdnc blgede temyiz hakk yok. Abdullah Pa a, skynetim kumandan olarak karar tasdik edecek. Paa bu

nun da hazrin yapm. Her ey hzla yrsn diye, 'Yukar daki karar tastik olunur' diye yazp imzalayarak bo kad mah
kemeye vermi. stne 'Abdullah Paa'nm idam' diye yazsanz
kendisi aslacak.

Hakime dedim ki:

Bu dediiniz gn Atatrk geliyor. Maksat hasl olmuyor


ki!

Bakaca bir ey yaplamaz, diyerek kestirdi att hakim. Ben


de kendilerine sordum:

Sizin saat 17:00'dan sonra davaya devam ettiiniz olmuyor


mu?

Ooo, ok oluyor. Gn oluyor, dokuzlara, onlara kadar a


lyoruz, cevabn verdi.

345

Eee, sonradan be saat ihlal ediyorsunuz oluyor da, batan be saat ihlal etseniz, olmuyor mu? Yani pazar akam sahurdan
sonra mahkemeyi aarz. Pazartesi gn 24:00'dan balyor, de dim ben de. Hakim:

Elektrikler kesiliyor, dedi.


Ona da are bulduk.

Otomobil farlar ile idamn yaplaca hapishaneyi aydn-

ladrz. Mahkemenin yaplaca halkevine lksler koyarz.


Hakim bu defa: Samiin (dinleyici) yok, dedi. Ona da are bulduk. Samiin de getiririz. Ka kii aslacak?

Onu karardan nce syleyemem, dedim. Ama ekledim:


Savc 27 kiinin idamn istedi.

Biz ona gre mi hazrlmz yapalm? Bilemem.


Hi unutmam, Ramazan ay idi. Gece saat 02:30'da mahke

me balarsa, sabah erkenden aslacaklar. Bu ii bir an evvel hal


letmek lazmd. Emir byleydi.

Ceza infaz Kanunu, mahkmlarn ayr bir yerde aslmasn,


aslanlarn birbirini grmemesini emrediyordu. Bu art da yeri
ne getirmeye alnk. Meydanda birbirinden uzak drt sehpa

kurduk. Vali bir de ingene cellat buldu. Gece 12:00'da hapis haneye gittik. Sanklar aldk. Mahkemeye gtrdk. ingene de geldi. Asaca adam bana 10 lira istiyor. Kabul ettik.
Farlarla evreyi aydnlattk.

Mahkemenin 72 san var. Mahkeme karar akland. 7 kii lm cezasna arptrlm; sanklardan bazlar beraat etmi,
bazlar da eitli hapis cezalar almt.

Kararlar okununca, hakim ilamda idam lafn kullanmad ve lm cezasna arpnrlmaktan bahsetmedii iin verilen hkm iyi anlamadlar.
Edam tine (idam yok), diye bir vaveyle koptu. Seid Rza sehpalar grnce durumu anlad. Asacaklar bizi, dedi ve bana dnd:

Sen Ankara'dan beni asmak iin mi geldin?

346

Baktk. lk kez idam edilecek bir insanla yz yze geliyorum.


Bana gld.

Savc namaz klp klmayacan sordu, istemedi. Son szn


sorduk.

40 liram ve saatim var, oluma verirsiniz, dedi.


O gece hafizama nakolmu bir gecedir. Hi unutamyorum.

Seid Rza'y meydana kardk. Hava souktu ve etrafta kimse ler yoktu. Ama Seid Rza, meydan insan doluymu gibi sessizli
e ve bolua hitap etti:

Evlad Kerbelayh, bi hatayh, ayptr, zulmdr, cinayet


tir, dedi.

Syleyi tarz ok enteresand. ok etkiliydi. Hafizalarmzdan kmaz.

Hitabet tarz karsnda benim tylerim diken diken oldu. Bu

yal adam rap rap yrd. ingeneyi itti. pi boynuna geirdi.


Sandalyeye aya ile tekme vurdu, infazn gerekletirdi.

Olu yanda bir subay ldrecek kadar kad yrekH olan bir insann bu mukadder akbetine acmak zor. Ama ihtiyann bu
cesaretini takdir etmekten kendimi alamadm.
Asabm ok bozuldu. Emniyet Mdr'ne:

Ben dm, otele gidiyorum, dedim.

ok kt olmutum. Otek dndm, iki daktilo sayfas yaz yazdm. Yaznn bana da, 'Bi hatayh. Evlad kerbelayh. Aypdr. Zulmdr. Cinayettir' yazdm.

Biz bu ileri belki zamannda halledemeyeceiz (idam gecikebi

lir ihtimaline kar) diye, Atatrk bir gn sonra Elaz'a geldi.


Treni gece kr makasa ekmiler. Atatrk uyuyormu, kendisini uyandrmamlar. Ben sabahleyin Atatrk'n treninden kan

Ulus muhabirine, yazdm yazy okudum. Gazetede yaynlan


mak zere benden istedi. Basamazlar, dedim.

Sen ver, baslp baslmayacam ben bilirim, dedi.

Verdim yazy. Sonradan, iileri Bakan kr Kaya'ya okut


mular.

Olmaz, demi. Byle bir yaz yaynlanmaz.


Yaz yaynlanmad.

Atatrk seni aryor, dediler.

347

Gittim, kahvalt ediyorlard. Bana bir resim gsterdi. Seid R


za'nn sehpada sallanrken ekilmi resmi. Bu resim ne Emniyet Mdr, dedi.
Haberim yok, dedim.

yleyse maiyetine hakim deilsin, dedi ve ekledi. abuk


git, bu resmin negatifini bul, baslanlan imha et. Gittim, aradrdm. Bizim sivil polisimiz Macar Mustafa, ben

idam yerinden aynlrken resim ekmi. Bir yerlerde basdrm ve


kr Kaya'nn yaverine vermi. kr Kaya da Atatrk'e ilet
mi.

Ben hemen negatifleri, baslanlar imha ettim. Resimlerden

ikisini sakladm. Atatrk'e gittim. Resimlerden birini kendisine


uzattm.

Emriniz yerine getirildi, dedim.


Hepsi imha edildi mi?

Edildi efendim. Yalnz iki tanesini sakladm.


Ne olacak onlar?

Msaade ederseniz birini zat- devletlerine vereceim, biri


ni de kendime alkoyacam.
Sen bu resimleri ne yapacaksn ki?

Msaade ederseniz ilerde anlarm yazacam.

kisini de bana ver, dedi Atatrk.


Verdim. Ve Atatrk trenden halkevine hareket etti. Arabasna

da binmedi. Halkevi istasyondan bir hayli uzakd. Cadde boyun


ca yrd. Pek ok beyaz donlu (Krt) vard cadde kenarlarn

da. ok iyi tertibat almtk. Beyaz donlulann arasndan yr


yerek geti. Benim ellerim cebimde ve iki elimde de tabanca y
ryorum. Beyaz donlular hibir ey sylemeden bakyoriar. Biri
adm atsa, hemen nleyeceiz.

Neyse, Atatrk sa salim halkevine geldi ve buradan Singe

kprsne hareket etti. Ben de kafiledeyim. Singe kprsnn alndan akamst dnen Atatrk',

halkevi msamere salonuna aldlar. Koltuk arkalarndaki bolu


a masalar kurulmu, yenilip iiliyor.

smail Mtak Bey de sahneye km, Gne Dil Teorisi'ne ait


konumalar yapyor. Ben o srada kr Skmenser'e yolcu tre
ni ile dnmek istediimi syledim. 'Olur' dedi. Ben tam gitmeye

348

hazrlanrken, Atatrk durumu izlemi ya da renmi. Belki de


benim gnlm alacak:

Hayr, bizim iin gelen bizimle gider, demi, izin vermemi.


Saat on oldu. Trene bindik. Ankara'ya dnyoruz. Yollara bomba konursa diye batan bir pilot tren gidiyor. Bomba konmusa pilot tren havaya uacak. Atatrk sofrada ve yolda...
Sofrada Sabiha Gken de bulunuyor..."

SEHPADAK BABALARLA OULLAR


idam gecesinin cezaevi sahnesinin tanklarndan Mehmet Ala
da anlatyor: "Gece yars cezaevini basdlar. Seid Rza'y yatandan kaldr dlar. Olu derin uykudayd. Sarsp uyandrdlar. Gencecikti. Gzlerini ap da kalabal grnce rkt, babas 'telalanacak
bir ey yok, mahkemeye gidiyoruz' diye yatdrd, onu. Hepsini
birbirine balayp asmaya gtrdler."

Elaz Cezaevi, ehrin merkezinde, sonralar "bit pazar" ola


rak anlmaya balayan Buday meydanndayd.

Onlarn aslaca gece, askerler ehri ierden kuatma akna

almt. Cezaevi ve idam alan yasak blgeydi. Askerler, arka so


kaklar sarm, meydanda yan yana dizilmilerdi.

Elektrik verilemedii iin, ehir zifiri karanlkt. Cellat iini


grsn diye daraalan, otomobil farlaryla aydnlatlmt. Aslmak zere idam alanna getirilen kafilede babalar ve oul
lar birbirine zincirlenmilerdi.

Seid Rza ile olu Reik Hseyin'in kollan birbirine kelepe-

lenmiti. Yusufan airetinin reisi Kamer de olu Fndk ile... Asanlar, yasa ve hukuk gereklerine bal grnyorlard. Kurbanlar aslmadan nce, herkese son istekleri soruluyordu. Babalar, oullarn daraacnda grmek istemiyorlard.
Seid Rza, henz 17 yan bitirmemi Reik Hseyin'e ayrca

dknd. Onu daraacnda asl grmek istemiyordu.


Beni olumdan nce asn, dedi.

Yusufanl Kamer de, "beni olumdan nce asn" diyordu.

349

Fakat tersini yaptlar. Babalara, son anlarnda evlat acs ya


attlar. Seid Abdlkadir ve eyh Said'in idamnda olduu gibi, nce oullar asp babalara seyrettirdiler.

s* *

Reik Hseyin'i, babasndan koparp daraacna gtrdler. Seid Rza, onun gidiini, seyretti. Celladn boynuna ilmii geirme
sini grd. Eli kolu bal, ayak bilekleri prangal halde, son hayk rn dinledi. Ayann altndaki taburenin ekiliini, gencecik be

deninin bolukta sallann, gzyalaryla dolup buulanan gzler


le seyretti. Ayn kaderi Yusufanl Kamer de yaad. Nuri Dersimi'nin yazdna gre, Reik Hseyin daraacnda

babasna son kez seslendi:


"Baba, Krt ulusu sa olsun!"

Yusufan aireti reisinin olu Fndk, Reik Hseyin'den bir

ka ya bykt. Kpr banda yolunu kesip hakaret eden te


meni vurmutu.

Fndk iri yaplyd. Aslrken, iki kez ip koptu. Celladar, onu

asarak ldrmek iin uramak zorunda kaldlar. Fndk, lmle hayat arasndaki ksack izgiyi dakikalarca yaad.
Babas idam srasn beklerken, olunun ektii aclar btn ayrntlaryla seyretti. Babalar, idam edilmeden nce, bir kez de evlat acsyla ld ler...

Seid Rza'nn lme gidiini alayangil, "rap, rap, rap" diye


anlatyordu. Ayann altndaki tabure ekilmeden nceki son haykrn da... Cellad yana iterek sehpaya k ve ipi kendi bana boynu na geirmeye abalamas ayrca etkileyiciydi. Onu asmak zere Ankara'dan gnderilmi alayangil bile, onun lmle dans, son dello rpn karsnda donup kald n, tanklk ettii sahneye aarak baktn sylyordu.

350

* *

Seid Rza ve arkadalarnn l bedenleri, gn boyu parke ta

l meydanda, ipin ucunda salland.


manzaras haline getirilmilerdi.

Onlar, korkunun seyirlik

Gn doarken, askeri ember araland. imdi, artk devletin gcn sergileme, gsterme zamanyd. pteki l canlar halka
gsteriliyordu.

Btn ehir, seyre davetliydi. Seyre davet iin mahalle ve mey

danlara tellallar karlm, kylere haberci mfrezeler gnderil


miti.

"Seid Rza'mn sonunu grme" davetiye'siydi bu...


Buday meydan ve evresi gezgin satclar ve farkl dnce deki seyirci seliyle dolmutu. Seid Rza'nn idam "kudama g
n "ne evrilmiri.

pin ucunda sallanan l bedenlere hnla bakp fkeli szler

syleyenlerin yannda, gzyan iine aktarak alayan, hznle


bylenmi, donmu baklarla ylece duranlar, gizliden gizliye
dua edenler de vard.

Seyirciler arasna katlanlardan biri de, "gelir vergisini" de

yememekten tutuklu Mehmet Alada'n gen ei Gle (Gll


Alada) idi. Fakat onun belleine resimlenen, Reik Hseyin'in

son haliydi. Gle, grdklerini elli yl sonra yle anlariyordu:


"Seid Rza ile olu yan yana aslmlard. Seid Rza ok ya

lyd. Sakal apakt. Yanndaki daraacnn kollan arasnda sal


lanan olu gencecikti. Asmaya kylamayacak kadar yakkl,

gzeldi. Bir bebek gibi... Uzun boyluydu. Asld yerde ayaklan yere deiyordu. Uzun, nakl yn oraplan ayandayd. o
raplarn, alvarnn paalar stnden dizlerine kadar ekmiti.

Nak nak, rengrenk oraplarn stnde, anklan ayanday


d. Baldrna dolayarak bakd ank iplerinin ucundaki ps
kller sabah yelinde sallanyordu.

Seid Rza'nn ba oluna taraf yanyordu. Gen oluna bak


yor gibiydi. Gzleri akt."

351

Seid ve yoldalarnn l bedenlerini, saatlerce sonra ipten in dirdiler. Muhafzlarn korumas altnda kamyona koyup, neresi
olduu bilinmeyenlere gtrdler. Mezarlar bile belli olsun istemiyorlard.

Kimine gre, benzin dklp yakld. Yakldna ilikin m

hrl, imzal tutanak, ertesi gn Elaz'a gelen Atatrk'e elden


verildi.

Kimine gre, dalarn ardnda, insan ayann bile demedii


bir sarplkta kazlan ukura gmldler.

ldrlmlerin sonras da mehul kald...

35i

SEKZNC

Blm

DERSMLLER
DYE

"KURTULDUK"

SEVNRKEN...

Dersimliler, Seid Rza'dan sonra "yangnn duracana" ina nyor, lm seferlerinin skn bulacana inanyor, kimileri yan

m, yklm hayat yeniden inaya, kurmaya hazrlanyordu. Artk endieye, tedirgin olmaya gerek yoktu. nk Trk devleti bildirilerle "Seid Rza ve arkadalarnn teslim olmas ha linde, kimsenin klna dokunulmayacan" aklam, "bar ge lecek" szn defalarca tekrarlamt. Babakan smet nn de, Seid'in idamndan sonra, "Dersim
meselesinin bittiini" ilan etmiti.

Dersimliler, inn'nn kar engeli yznden, "Dersim meselesi


bitti" dediini, bunun "paasal bir taktik" olduunu akllarna bi le getirmiyorlard. smet Paa, tek bana devletti. Devlet sz ise
inanlr, gvenilirdi.
Oysa, Dersimlilerin llerini gmd, yaklp yklann ze

rinde geleceklerini yeniden inaya altklar bu srete, Ankara,

"Sel Seferleri"nin yeni aamasna, bahar taarruzuna hazrlan


yordu.

ismet Paa'ya syletilen kinli bir sylemle, "Dersim sonuna


kadar susturulacak"t.

Seid Rza'nn idam edildii sralarda, Ankara 1938 baharnda uygulanmak zere, yeni temizlik ve arndrma projeleri hazrla makla meguld. Ky ve benzeri toplu yaama alanlarnn nasl temizleneceine ilikin klavuz (yol gsterici) talimatname yeni

hazrlklardan biriydi.
Kitapk haline getirilerek, 1938'de, uygulayc birlik komu-

353

tanlarna darilan ve "Tunceli blgesinde ekya takip hareketle ri, ky arama ve silah toplama ileri hakknda klavuz" adn ta yan "talimatname "de, ykm ile yok etmeler kaideye, kurala
balanyordu.

rnein, kylerin baslmas ve sonraki ilemlere ilikin madde


yleydi:
"Ky halk toplanr ve dardaki birlik komutannn yanna

getirilir. Kyn byklerinden birka kii rehin olarak tutulur.

Ondan sonra, etraftaki mhim noktalar emniyet kuvvetleri ile


tutulmaya devam edilerek ky aranr. Bu esnada bir iki makine li tfek, yksek damlarda mevziye sokulur."

Klavuzda, toplu imha da yle kurala balanyordu:


"Bir dam (ev, ahr, samanlk) iine snp direnen ekyay imha iin, yakndan kuadlmal, pencere ve bacadan bomba
atlmaldr.

Mfreze, yannda top varsa, askere ate eden ky, top ile tahrip
edilir."

"Klavuz kitapk", rejisre fazla i brakmayan usta bir yaza rn senaryosunu andryordu. Kitapkta yakma ii ayrnnl bi
imde tarif ediliyor ve yle deniliyordu:
"Damlar, ta ve topraktan ibaret olup, yalnz tavan ve direk leri ve aa dallar vardr. Bunlar yakmak gtr. Ancak dam stnden bir ksm toprak adlarak, aalar meydana kanlr. Toplanacak odun ve allar burada yaklmak suretiyle bina ate
e verilir. Kapsndan ieriye odunlar ylarak, ateleme suretiy
le geniletilir.

Ky iinde fazla durmak ve alman vazife haricinde baz eratn


yolsuz ilere dalmas yasakdr."

ismet Paa, 1938 yl "icra program"n da hazrlad ama, uy

gulamaya zaman kalmadan parti ii iktidar mcadelesinde yenik dyor, grevden alnp yerine Celal Bayar atanyordu. Kimi Dersimliler, daha sonra "o bizi krd" diyerek Celal Ba-

354

yar'a dmanlk edip, smet Paa'ya sonuna kadar bal kalacak


lard, ama Bayar yeni bir ey yapmam, planlar yrten hkme tin ba olmutu sadece. Baka bir deyile, Bayar dnemindeki uygulamalarn plan ile

projeleri ok nceden hazrlanmn. Askeri rejimin yaps d nldnde de, o, inisiyatifi, kendi bana karar alma yetkisi bu

lunmayan, emre bal sivil bir memur konumundayd.


Nitekim Celal Bayar, greve baladktan sonra yapt bir aklamada. Dersim poHtikasnn deimediini, kalnan yerden harekta devam edileceini sylyor ve yle diyordu: "Bu sene. Dersim denilen ii, kati surette tasfiye etmek kara
rndayz."

* ^ *

Bayar'n dillendirdii "kari surette tasfiye", dalardaki karla rn erimesi, dere ve vadilerin kuruyup, gei engellerinin ortadan kalkmasndan sonra, haziran aynda balad. Tuncelililer, "bitti" bildirilerinden sonra taarruzun daha id

detlenerek balamasna amlard. stelik yeni taarruzda, ay


rm da yoktu. Kimsenin gemiteki hizmetine, ballk faaliyetle rine de baklmyordu. Yeni dalga, nne kan akma alyor ve "sonuna kadar" susturuyordu. Alama, szlama, yalvarma da
bo yereydi. 1938 baharndaki ilk "vuru" Kalan airerine yaplmri. Oy

sa Kalanllar bandan beri devletle ibirlii halindeydiler. lerin


den saysz muhbir, kelle avcs km, acmaszhklanyla nlenmiti.

Kalanllar, imdi hedef olmaktan tr akndlar. Fakat Kr


gan aireti iki kere aknd.

Kurdistan Tarihinde Dersim kitabnda, devlerin yannda yer alp

atmalara katlan, yaranma adna, Seid Rza'nn olu Bura bra


him'i katleden Krgan airetinin sonu hakknda unlar yazyor:
"Seid Rza ve Bahtiyar airetinin ekilmesinden sonra yerle

rinde kalm ve imha edilmilerdir. Reisleri atolu Salman ile ei Hatice, birok ikenceyle karlatktan sonra Sin kynde

355

kuruna dizilmilerdir. Krgan airetinden orduya snanlar da


birer birer toplatlarak, erkekler bulunduklar yerde kuruna di

zilmi, kadn, kz ve ocuklar samanlklara kapatlarak atele


yaklmlardr. Trkler, Krganhlann yerlerini askeri karargh

yapm, meydanda kalan hayvanlarn orduya vermi, eyalar


yamalanmtr."

Ayn anda, devlerin "dost kuvvet"leri olarak bilinen Ferhat,


Kureyan, Pilvenk, eyh Memedan, Karaseyid, Mazgirt, Bahriyar airetleri de "Sel Seferleri"nin altnda kalyordu.

Dersim'deki bu airetlerin tm. eyh Said syan ve daha


sonraki aamalarda Trk devletine destek vermi, airet reisleri, 1926 ylnda heyet halinde Ankara'ya gidip, Atatrk'e ballkla rn bildirmilerdi. Mehmet Bayrak, Krtler ve Ulusal-Demokratik Mcadeleleri adndaki kitabnda, bunlann 1938'de ldrldn yazyordu. Dersim'in eski milletveklerinden Mustafa (Mio) Aa, eyh

Said syan srasnda hkmetin en sadk destekilerinden biriydi.


Diyap Aa ile teki milletvekilleriyle birlikte verdii ve 27 Mays

1925 tarihli Vakit gazetesinde yaynlanan ortak demecinde yle


diyordu:
"Mevcut hkmete candan balyz, duacyz. Hain berhudar olmaz. Eer eyh Said yahut erif buraya gelseydi, vallahi silah
atardk. O zaman btn aalar Elaz'daydk. Kumandan Pa a'y grdk. Sadakadmz syledik."

Mehmet Bayrak, Mio Aa dahil, Dersimli aalarn akbetini


yle aklyor:
"Abbasan aireti reisi Mustafa (Mio) Aa, 1938'de Der

sim'de kurunlanarak ldrld. Pergozan aireti reisi brahim


Aa 1938'de yaklarak ldrld. Karabal aireti reisi KangoZade Mehmet Ali Aa 1938'de ldrld. Ferheden aireti reisi

Cemit Aa, Abbasan aireti reislerinden ibrahim Aa, Yusufan


aireti reisi Kamber, Krgan aireti reisi Zeynel, Karabal aireti reislerinden Koo, Karabal airetinden emekli subay Haydar,

356

Beran aireti reislerinden Hasan, Pevangan aireti reisi Cafer,


Albeyan aireti reislerinden Koo, Bamasoran aireti reisi Yusuf, Alan aireti reisi Ali, Peyavangen aireti reislerinden Sleyman, Krgan aireti reislerinden Mustafa ve Soran aireti reislerinden Hdr Aa 1938'de Dersim'de ldrlmlerdir."

KAN

sesi

Dr. Sait Krmztoprak, Dou Dersim'den, Nazimiye'nin Civarik kynden ve Hormekan airetindendi.

Aireti,

Osmanl'dan

beri

devletle

ibirliini

srdrmt.

Airetin nde gelenlerinden Mustafa Bey, devlete ilgi ve katkla rndan tr. Sultan Abdlhamid tarafindan "Paalk" kaftanyla dllendirilmiri. Airerin gce ball TC'den de eksik olma
mt.

Dr. Sait Krmztoprak bu ailedendi. ocukken ailesinin yok edilmesine tanklk etti. Tesadf sonucu kurtuldu. Devlete katk laryla bilinen ve kurtulmay baaran amcas Bertal Tanrverdi ta

rafindan bytlp, okutuldu. Trkiye'de bir sre doktorluk


yapnktan sonra Irak Krdistan'na geti. Burada ldrld. Dr. Krmztoprak, ailesinin trajedisiyle birlikte, blgesindeki
olaylar da daha sonra yazd.

Airet nde geleni ve Dr. Krmztoprak'n amcas Bertal Tan

rverdi, 1938 yaz aylarnn ortalarnda, Inspektr General Abdul


lah Alpdoan'dan bir emirname alyordu.
Emirnamede yle deniliyordu:

"Btn Civarikliler toplanp Elaz'a gelsin. Selametiniz iin,


Konya'ya tayininiz kmtr."

Dr. Krmztoprak'n yazdna gre haber, kyde tartmala

ra neden oluyor, korku, tedirginlik ve heyecandan, her kafadan bir


ses kyordu. Kimi "daha gzel topraklarmz olacak, gidelim" di yor, kimi "dede topraklar braklp yabanc diyarlara gidilmez" diyor, kimileri de olaya daha farkl adan bakarak "bu bir tuzak tr" diyerek, kendi ayaklaryla lme gitmeye kar kyordu. Fakat, "biz bandan beri devlete yardmc olduk, neden k

tlk etsinler bize" diyenler, "tehlike var" diyerek kar kanla-

357

r bastryor, "dede topraklar" diyenlerse, "zaten huzur kalma


d" savunmas karsnda etkisiz kalyordu.

Ky, Konya ovasndaki verimli topraklara kavumak umu duyla g hazrlna giriiyor ve gtrmeye gelen askerlerin n
ne dyorlard.

Fakat Nazimiye ilesine bal Razadan kynn yaknndaki

dereye geldiklerinde, oyunun rengi ortaya kyordu. Mola verilir ken makineli tfekler ate kusmaya balyor, Civarikliler orada
topluca ldrlyorlard.

Sait Krmztoprak, kurtulabilen ocuklardan biriydi. Krmz

toprak, Dr. Svan imzasyla yazd kitapta, Dersim'de olanlar


yle yazyor:
"... Liderlerin birer birer ortadan kaldrlmasndan sonra,
Dersim direni gleri (zellikle Bad Dersim'de) tamamen ba

sz kalmlard. 1938 bahannda hkmet, btn silahlann tes

lim edecek olan asilerin affedileceini ilan etti. Bu an zerine hkmet kuvvetierine teslim olan ve silahlann veren Karabal, Ferhad, Pilvenk, ex, Memedan ve Karacaseyitkr hemen tama
men imha edildiler. Arkasndan Mazgirt, Kureyan aireti mensuplanyla, Yusufan, Baxtiyar aireti Krtlerinin ounluu, ka dn, ocuk, emzikli, gebe, ihtiyar fark gzetilmeksizin, kitiekr

hafinde, ou defa da snglenmek suretiyle imha edildiler.


Yazn sonlarna doru Nazimiye'nin Hormekan, Kureyan ve

Alan, Mazgirt'in bir ksm, Babamansur'un mensuplar da ayn e


kilde zehirli gaz bombalan, sngler ve cesedere dklerek atele
nen petrol yangnlaryla yok edildiler. Binlerce Dersimli gen kz

namusunu kurtarmak iin kendini kayalklardan aa atarak can


veriyor, zulme ve insanlk d muameleye kar kyorlard.

Dnya tarihinin ahit olduu en korkun, en tyler rpertici


bir jenosit hareketi idi bu."

Dnyann haber almas ve olup bitenleri renmesinin nne

demir perde ekilmiri. Dersim'in evresine, k szdrmayan ka


ln bir perde indirilmiri. Basna sansr uygulanyordu. Krm ve

358

kan sesi le insan feryatlar, demir perdenin gerisindeki dalarda


bouluyor, orada snyordu.

Trk basn sadece propaganda niteliinde yaynlar yapabili yordu. Basn arada bir aklanan "silahlaryla biriikte l olarak

ele geirilen ekya" rakamlarn yaynlyor. Dersim dalarndaki


"Sel Seferleri"ni "askeri manevra" olarak bildiriyordu.
Dnemin yar resmi yaygn organlarndan Cumhuriyet gaze tesinin bayazar ve milletvekili Yunus Nadi, 30 Austos 1938 ta
rihinde unlar yazyordu: "Bu senenin, dahili ileri nokta-i nazannda, size ehemmiyede
bahsetmeye deer bir mevzu vardr: O da Dersim meselesidir.
Dersim'de bir slahat (reform demek istiyor yazar) programmz

vardr. Bu program yrmektedir. Yol, okul, kpr, karakol in


a suretiyle...

Geen sene askeri harekt yapld. Bu btn aynndlanyla her kese biliniyor (oysa nelerin olduunu yazarn kendisi de bilmi
yordu). Bu sene iinde, bu programa gre askeri harektn y

rmesi lazmdr. Geen seneye gre, burada bu sene daha fazla

kuvvetierimiz toplanmdr. Birka yerde de ufak tefek msade


meler olmutur. Dersim iin grev alacak ve genel bir tarama

hareknyla, tedip (terbiye etme) kuvvetierine mzahir olarak


tan, bu meseleyi kknden skp atacakdr."

Yine etkin gazetelerden Tan, 9 Temmuz 1938 tarihindeki sa ysnda, olaylar "Dersim manevralan" (tatbikat) balyla ya

ynlyor,

"Dersim'de temizlik harekt

balyor"

cmlesinden

sonra, imdiye kadar hibir ey olmam gibi devam ediyordu:


"Dersim'de yaplacak askeri manevralara bugnlerde balana-

cakdr. Bu manevralar ayn zamanda askeri harekt eklinde olacak


ve neticede Dersim meselesi kknden tasfiye edilmi olacakdr.

Manevray yapacak olan ktalanmz, geen seneki isyan bl gelerinde sk bir tarama yaparak, asayii bozmaya eilimli her
trl hareketi ezecek ve Cumhuriyetin sarslmaz otoritesini tesis
edecektir."

Gazetelere gre, henz Dersim'e dokunulmamt. Oysa kan sesi yanklanyordu, dnyaya kapal dalarn ardnda.

359

ilkbaharda balayan "tedip" ve "tenkil" (terbiye etme ve sus


turma) harekt, kesintisiz, dalara kar dnceye kadar srecek, en son sra muhbirlere, kelle avclarna, itiraf ve tetikilerle iz s rclere gelecekti. Karlar dtnde. Dersim artk "temiz"di. Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, 1 Kasm 1938'deki geleneksel meclis alna gidemedi. Ama bir mesaj gnderdi. Me sajn, Babakan Celal Bayar okudu. Mesajda, Dersim konusunda
yle deniliyordu:
"Uzun yllardan beri sregelen ve zaman zaman gergin bir e

kil alan Tunceli'deki toplu haydutiuk olaylan, belli bir program


iindeki almalar sonucu ksa bir srede ortadan kaldrlm,

blgede bu gibi olaylar, bir daha tekrarlanmamak zere tarihe


kandnlmdr."

LM KAFLESNN 6 YAINDAK YOLCUSU


1938 yaz aylarnda Dersim, batan baa yangnlar iindeydi.

nsanlarla doa bir arada yanyor; vahi hayvanlar, snglenmi,


kurundan geirilmi, l insanlarn kan ve etiyle besleniyordu.

lm yolda, dada, kyde, her yerde pusudayd.


"Gvenli yerlere nakledilenleri, medeni bir hayata kavutur
mak zere yola karlanlar" da pusuya yatm lm bekliyordu.

Genelkurmay Bakanl'nca yaynlanan Ayaklanmalar kitabn da, toplu katiiamlar, "haydudar l olarak ele geirildi" biiminde
anlatlyor. "Haydutlar"n cinsiyeti ve ya genelin iinde, gereksiz ayrn t olarak kald iin aklanmyordu.

"atmada l olarak ele geirilen haydut" kafilelerinden


kurtulanlar da oluyordu.

Bunlardan biri, 6 yanda bir erkek ocuuydu. Daha sonra Tunceli'nin mahallesi haline gelen Pirge kyn
de domutu. Kureyan airetinden, byk bir ailedendi. 1937'de Seid Rza ile birlikte aslanlardan "Yetim" lakapl Seid Hseyin

Cesur'un yeeni, 1938 yazndaki lm kafilelerinin birinde yolcu


ocuklardan biriydi.

360

Dizinden ald ufak bir yarayla katliamdan kurtulan bu ocuk

byd. Hukuk Fakltesi'ni bitirip avukat oldu. 1960'larda aktif


poHtikaya katld. Tunceli'de Trkiye i Partisi (TP) il bakanl
yapa. 1965 seimlerinde milletvekilliini ok az bir oyla kaybetti. Adnn aklanmasn istemeyen 6 yandaki "kurban" anlatyor:
"1937'de Seid Rza ik yanndaki baz airet reislerinin peine

dtkr. atma, arpmalar, knler oldu. Yolda, belde, da


da yakakdklarn ldrdkr. Toplu srgnkr de vard. Aileler, kyler topluca badya naklediliyordu. Bu da oldu. Ama genel an
lamda sivillere kar toplu harekt yapmadlar.
Krm, 1938'de geldi.

Uaklarla bomba yadryorkrd kykrin stne. Herkes k

yn terk ediyor, dalarda gizleniyordu. Aikm 1937 yazn da


larda gizlenerek geirdi.

1937'nin sonbaharna kadar, Seid Rza ve arkadalan idam

edildi. Peine dtkleri aalann ou u ya da bu vaatle ele ge


irildi. Sonra sessizlik geldi. Askerier klalara kapandkr. Bizim
kiler kye dndler.

1938 baharnda iddet geri geldi. Halbuki Seid Rza'dan son


ra savaan, direnen airet de kalmamt.
Haberler geliyordu:

Trk ordusu, kra kra geliyor, diye.

Birok kimse, ne olur ne olmaz diyerek, kyleri terk edip da


lara snd. Bizim ky de boald. Geride, dada yaayamaya

cak hastalar, ihtiyarlar, birka ocuk kalmt.

Bir bibim (hala) vard. Ad "Emo" (Emine) idi. ok yal de


ildi. Ama hastayd. Halsiz, mecalsizdi. Durmadan ksryor

du. Dada yaamasna imkan yoktu. Onu kyde brakmlard;


gtrmemikrdi. Da artlarna dayanamayaca iin gtrememiler, beni de yannda brakmlard.

Annemle babam bazen gece karanlnda gizlice geliyoriard.


Bizi gryor, sonra gidiyorlard.

1938'in yaz ortalaryd. Bir sabah, bibimin hayknkryla

uyandm. Elini dizine vurup dvnyor, tanrya yakaryor, ka


derine kahrediyor, askerkrin ky sardn sylyordu. Korkudan eve sndk. Kapya geldikr. Bizi darya kard-

361

1ar. Kydeki btn insanlan meydana toplamlard. 35-40 kii vard. Her taraf askerle doluydu. Ky aradlar. lerine yarayan her eyi, yiyecekleri aldlar. Sonra evleri atee verdiler. Kymz
yanyordu. Alev ve duman ge ykseliyor, dalarn tepesinde

kayboluyordu. Ve bizler, yanan evlerimize bakarak alyorduk.


Sonra erkekleri birbirine baladlar. Hepimiz, askerlerin eli

inde yrmeye baladk. Ormanlk bir yere geldiimizde, yan mzda yryen bir asker kolumdan tuttu. ekip ald beni. Kafi
leden ayrd. Ormana doru gtrd.

Bibim geride baryor, san ban yolup alyor ve yalvaryordu:

Onu ayrmayn. O kk. Tek bana yaayamaz. Kurda,


ydana yem olacak...

Asker beni serbest brakd. Ben de bibim de, onun beni lm

den kurtarmak istediini anlayamyorduk. nk, birbirimizin

dihni bilmiyorduk. Tekrar kafileye yetitik bibimle. Beni orma


na brakan asker yeniden yanmza geldi. Kzgn kzgn bir ey
ler syledi.

Sonra beni birka kez bibimden koparp ald. Geride kalp,

yol kenarianna, ormana brakd. Her defasnda koarak kafile


ye yetitim.

Gn ikriiyordu. Scak kmt. Susuzluk ve korkudan az

mz dilimiz kurumutu. Bu arada kafilemiz giderek byyordu.


evre mezra ve kylerden insanlar getiriliyor, bize katlyordu.
60-70 kii olmutuk.

Kayahk ve ormanlktan sonra bir akla vardk. Kupkuru bir


yerdi.

Askerier yanmzdan aynlp kar yamata toplandlar. Biz bi ze kaldk. Kimi ldrleceimizi sylyor, kimi serbest braka
caklarn.

Askerler, biraz sonra gelip hepimizi ayaa kaldrdlar. Yan ya


na sraya dizdiler. Bibim, olacaklan hissetmi gibi beni kuca
na alm, sk skya sanlmd.

Ne olduunu anlayamadm. Ama aniden mitralyzn namlu su alevler samaya balad. Makineli tfek takrdsyla biriikte Ortal insan hayknlan kaplad, insanlar biilmi baak gibi
yere devrildi.

362

Uyandmda ortalk sessizdi. Askerler yoktu. stmde bir


arik vard. Gzlerimi atm bakdm ki, arlk bibimdi. Can
szd.

Bibimin l bedeninin akndan kdm. Dizimde mthi bk ac


hissettim. Baktm kan iindeydi. Yaralanmdm.

l tarlas haline gelmiti meydanlk. ller birbirinin stne

yl ya da dank ylece duruyoriard. O zaman kuruna dizil


diimizi anladm.

Ate adklan zaman bibimin kucamdaydm. Kurun yaras

alp yere derken bile, beni kucandan atmam, stme kapa nacak biimde yere dmt. Dtm yer kk bir ukur
luktu. O da kapaklanr biimde stme dmt.

Onu ldren kurun, dizimi synp kalbine saplanmd.

O gn, o katiiamda benim gibi biri daha kurtuldu. Bir kz o


cuuydu. Onun ad da Emo'ydu.

Askerier kuruna dizme ileminden sonra kurbanlarnn lp l


mediini kontrol iin snglyorlard. Her nedense o kafilede sn-

glenmeyen tek 'l' bendim. Kim bilir, belki de ormana brakan


asker kurtard beni.

Gzlerimi ap dorulduumda bir sr kpek grdm. Belki

de kurttu. Ama bizim orann kpekkrine benziyoriard. lle


rin bana m ekitiriyoriard. nsan ls yiyoriard. Sonra, hayadmda ilk defa bu kadar ylan bir arada grdm.
Ortalk ylan kaynyordu. Kan kokusuna gelmilerdi. Sanki Der
sim'in tm ylanlan oraya toplanmd.

Kpeklerin cesetleri yemelerini ve ortalkta kaynayan ylanla r grnce aklm bamdan gitmi gibi oldu. Bibimi, olanlan unuttum. Dizimdeki yarann verdii acya da aldrmadan, ala
yp bara bara, var gcmle komaya baladm.

Bir ara sesler duydum. Daha da panie kapldm. Trk asker


lerinin peime dtn sandm. Sesleri semeye balaynca ra

hatladm. Krte baryor, stelik admla aryoriard. Beni arankr, ormana snan bizim kyllerdi. Katiiam

uzaktan grmkr. Askerkr ekilince, kurtulan var m diye bakmaya geliyoriarm. Beni babamla anneme gtrdler. Ak
ay dalarda dolatk.

363

Yiyeceimiz yoktu. Babam, yenebilecek ne kyorsa nne,

avlyordu. Ne bulursak yiyorduk. Otiar, yaban meyveleri ve


hayvanlarn her trlsn.

Dalarda, askerlerin kolay kolay eriemeyecekleri yerlerde ya


yorduk. Buralarda su sorunu kyordu.

Bir gn ok susadk, iki gnden beri hi su imemitik. Ba

bamla amcam su aramaya ktlar. Fakat bo dndler.


Suyun tek kayna Munzur nehriydi. Askerierin nehir boyun ca pusu kurup suya gelenleri avladn sylediler. Ertesi gn ba

bam, 'byle lmektense...' deyip, amcam da alarak tekrar gitti.


Bir iki saat sonra amcam alayarak geri geldi.

Kardeimi vurdular. Ben hibir ey yapamadm, diyordu.

Anlattna gre, nehir kenanna iniyoriar. Babam meklere su doldururken, amcam gzclk yapyor. Birden yaylm atei ba laynca, amcam kendini nehre adyor. Arazi sarp kayalk. Nehir
azgn. Sularla bouuyor, dalp kyor, srkleniyor. Nehrin
sakinletii bir yerde kyya kyor...

Ama babamdan ses seda kmyor. Katn ya da nehre ada

dn da grmyor. Vurulup ldn sanarak geri geliyor.


Amcam gece, yeniden Munzur'a gitti. afak vakti geri geldi. Ba
armd. Yanna alabildii iki meki su ile doldurmutu.

Biz yasn tutarken iki gn sonra babam da kp geldi... Ben, o zaman 6 yamdaydm. Benimle ayn gn ve yerde kur una dizilen, ama yaral olarak kurtulan Emo, be yandayd. Kurun sa omzuna saplanmd. Baygnken, kuruna dizilenle

rin lp lmediinin kontrol srasnda da, bacandan bir sn


g darbesi almd.

Emo, odaria tedavi edildi. Kurun omuzunda kalmt. Onu

karamadlar. O kurunla iyileti. Gen kz oldu. Ama, hem fi


zik, hem de ruhen sakatd.

Sa kolu bklmeyecek ekilde sakat kald. Baca da, sng


yaras yznden yar tutmaz haldeydi.

Katiiam cuma gn olmutu. Emo yaad srece, her cuma,


periyodik olarak sara nbetine tutuluyordu. Nbet boyunca, Krtenin Zazaca lehesiyle, 'beso, beso!' (Yeter, yeter) diye ba
ryordu.

Emo, hi evlenmedi. 1987 ylnda ld. Omzuna saplanan


kurun onunla birlikte mezara girdi..."

364

RESM SYLEM VE PLMRL ELE...


6 yandaki tann anlatnklan, 1938 ylnda Dersim'in he
men hemen her ky ya da da kvrmnda yaanan trajedilere bk
rnekti.

Genelkurmay Ayaklanmalar kitabnda, olanlan inkr etmiyor

du. Ama kuru bk anlattmla, yok edilen insanlan birer rakam okrak veriyordu.

rnein, Dersim syan'nm bir sayfasnda yle deniliyor:


"16 Austos 1938. Bir uak filosu, yanlannda srleri bulu

nan 500 kii kadar bir haydut grubunu bombalam, makineli


tfek atei akna alnmtr."

Ayn kitabn 464. sayfasnda unlar yazl: "19 Austos 1938. ikinci safha iin yrye devam eden 7. Ko

lordu Biriiklerinden 41. Tmen, Munzur suyu ik Kalason ve Sin bu


ca blgelerinde 290 haydudu imha etmi, Mazgirt'te toplanan son

kafileden kamak isteyen 52 haydut daha imha edihniti. 12. T


men, 12 Austos'tan beri yasak blge iinde ve dnda yapt ara

ma ve taramada, birok haydudu imha etmi, son direnen 170 kii yi daha imha etmi, blgedeki ky ve ekinleri yakmdr. 14. Svari Tmeni blgede yapt temizlik harekdnda 69 kiiyi daha imha et

mi, 15. Tmen de, ayn ekilde yapt arama sonunda 150 haydu
du daha imha etmi, ky ve tarialann yakmdr."

Kitaptan bir cmlecik daha:

"Tarama blgesinde, 17 gnde 7 bin 954 kii ldrlm ve


ya diri diri yakalanmtr."

t-

Resmi tarihin rakamlardan ibaret syleminin yannda, trajedi


tamklanmn anlattklan rperticiydi.

Dersim'deki insanlk yangnndan ruhu ve yrei yaral ola

rak kurtulanlardan biri de, Plmr'n han kynden Ele (Elif)


Polat't. Ele anlatyor:

"1938 senesinin yaz gnleriydi. Ekinlerin biikcei sralar... Kymze askerler geldiler. Tarlalarmz, harmanlarmz

365

atee verdiler. Bostanlarmz inediler. Yiyeceklerimizi yama

ladlar. Uzakta durup emeimizin, klk erzakmzn yann


alayarak seyrettik.

Askerler ekildikten sonra tarlalarmza gittik. Yangndan ar

ta kalan arpa ve buday baaklarn toplayp eve tadk. Sonba hara doru, bir sabah uyandmzda kymzn askerler tara
fndan tekrar sarldn grdk. Byklerimiz, ak sakalllarmz:

Korkulacak bir ey yok. Biz Kemal'e (Atatrk) ba kaldr


madk. Askerlerine yan bakmadk. syan eden airetlere katlma

dk. Askerlere su tadk. Ayran, ekmek ikram ettik. Kimde silah


varsa verilsin denildiinde, en nde biz komk. Gtrp pasl b amz, odun kestiimiz baltay bile teslim ettik, diyor ve bize do
kunmayacaklarn sylyorlard.

Ben o zaman yeni gelindim. Olum Hseyin ak aylk bile de

ildi. (Burada bir parantez amak istiyorum. Hseyin, gazetecihk mesleine baladm gazetede ayc ve ayak ilerine bakan
d. Temizcecik, bir insan gzeliydi, Hseyin.) Top ve Kemal'in demir kulannn (uak) sesinden Hseyin'im
uyuyamyordu. Benim de korkudan sdm kesilmiti.

Kydeki ak sakalllarn moral verip bizi yadtrmaya almalar bounayd. Gazap gnleriydi. Dersim'in her yerinde, kylerde yaplanlan hepimiz duyuyor, biliyorduk. Onun iin korku bykt.
Askerler kye girdiler. Kyde Trke anlayanlar vard. Gidip konutular da bize kara haberi getirdiler: Kydeki yatalak ihtiyariar dahil, herkes bir araya toplana
cak...

Meydanda toplandk. Alayp, 'canmza kymayn, biz din

kardeiyiz' diye yalvanyordu, ihtiyarlar.


Kimseyi ldrmeyeceklerini, Plmr'e gtreceklerini syle
diler. Biraz rahatladk.

Askerler ky iine daldlar. Ellerinde gaz ve benzin tenekele

ri vard. Dkp dkp evleri atee verdiler. Hibir eyimiz yok


tu artk. Yiyeceimiz, ieceimiz, giysilerimiz hepsi yaklmt.
Ky atee verdikten sonra, bizi yola kardlar. Plmr ke

narna vardk. evre kylerin tm insanlarn, kadn, bebei ve ihtiyaryla yzlerce, belki binlerce kiiyi kei srs gibi bir de-

366

rede toplamlard. Balarnda nbetikr vard. Bizi de onlara


kattlar.

Babam ihtiyard. Birka gn nce kye gelen bir mfreze ta rafindan abim Kamer, daym ve kyn baz ileri geknleriyk bir
likte gtrlmt. Babamn ldrldn, abim Kamer'in ise

yaadn o gn, kalabalktaki tandklardan rendim."

"Kamer, en byk kardeimizdi. 30 yalanndayd. Babamla

aabeyimi birbirine balayarak, toparkdklan bir kakbahkk


birlikte gtrdkleri gn, ben, annem, kardekrim ve btn

ky, gzden kaybolana kadar arkalarndan bakp aladk. Bizim kyden hemen sonra ormanlk uurumlar balyordu.
Yolda babam aabeyime:

Benim kaacak halim yok. Bir yolunu bulur bulmaz ka,


belki kurtulursun, diyor.

Kamer, babamn dedikkrini yapyor. Bir yerde duraklyor,


bandaki askere: Skdm, diyor.

Asker ihtiyacn gidersin diye babamnkine bal bileini

zyor. Yolun kenanna geiyor. Kamer, bandaki askerin baka

tarafa baktndan faydalanyor. Aniden askere saldnyor. tip


yere yuvariyor. Asker yerdeyken, uurumdan aaya kouyor.

Ardndan yaylm atei alyor. Vuramyoriar. Ormanda izim


kaybettiriyor, kurtuluyor.

Babam, o gn birok insanla biriikte kuruna diziliyor.

Kamer'i her yerde aryorlard. Onu ok nemsiyorkrd. Ba


na byk dl konulmutu.

Askerier bir gn dada bir fukaray yakalyorlar.


Adn, diye soruyorlar.
Dursun olu Kamer...

Askerler sevinten ldryorlar. apkalarn havaya atyorlar.


dl alacaz, zengin olduk, diye bamyorlar.

Adamn isim ve baba ad benzediinden baka bir ilgisi yok mu bkim Kamer'k. ldryoriar adam. Ban kesip askeri
garnizona gtryorlar.

367

ite aranan Dursun olu Kamer'in kellesi diyorlar.


Askerlere dl olarak 5 bin lira deniyor. Biz olay duyduk.

Onu ardk l biliyorduk. Yaadn ok sonra renebildik.


Kamer, 1943'te af ilan edilene kadar dada kald. Kutu dere
si ve evredeki dalarda yaad.

Kutu deresi, Dersim'e alan kaplarndan biridir. ok derin, yamalar sarp, kayalk bir vadidir. Geidin tam ortasnda bir
tepe var. O tepeyi tutan, btn geide hakim olabiliyor.

Kamer, 200-300 kiilik bir grupla bu tepede geidi tutuyor.

Trk ordusu, tank, top, uakla taarruz ediyor. Buna ramen ele
geiremiyor.

Anlattna gre, gkte uup grlt karan bu demir kularn


ne olduunu nce anlayamamlar. Tpk bir kartal gibi geliyor.

sderinden uup giderken bombalar brakyor. O zaman tfekle


riyle, 'Kemal'in demir kulan' dedikleri uaklara ate ayoriar.

Birkan dryorlar. Bundan sonra alaktan uup, ortal l


me, yangna boan bombalar atamyorlar.

Askerlerle karlkl mevziknip beklerken. Kamer baryormu:

Erkeksen yldzn gster!

Kardaki apkasn namlunun ucuna takp gsterince. Kamer


yldzndan vuruyormu.

Kamer byk ve keskin bir niancyd. 200 metre uzaklktan


yumurtay vurabiliyordu. Kutu deresinde tam bir buuk yl di

rendiler. Trk ordusu onlar skp atamad oradan. Ta ki bir buuk sene sonra, cephaneleri bitip tfekleri sopadan farksz hale geldiinde, kendiliinden ekilinceye kadar...
Kamer 1943'e kadar kaak yaad. Sonra hayad normale dn
d."

"Plmr deresine binlerce kii toplanmd. Scakd. Su, yiye cek yoktu. Kadn erkek herkes izinle, tuvalet iin askerlerin g
zetiminde kampn kycna gidebiliyordu. Ne olacamz bilmeden, ylece bekliyorduk.

Geldiimizden beri, sabahtan akama kadar, erkek isimleri

368

okunuyordu. Ad okunan erkekler ne kyor, birbirine balanp

gtrlyordu. Gidenler bir daha geri gelmiyordu. Onlar gider ken, geride kadnlar, ocuklar ve yaknlar alamaya balyordu. Gtrlenler derede ldrlyordu. nk dereye indirildik ten bir zaman sonra silah sesleri geliyordu. Ama yine de emin deildik. Trke bilenler yalvararak soruyoriard:
O insanlar nereye gtryorsunuz?

Alay ederek cevap veriyorlard:


Hepsi cennete gidiyor...
Cennete?
Evet, cennete.

Bir gn, susuzluktan dayanamaz hale gelmitik. Erkekler ken


di aralanndan Trke bilen bir iki kiiyi seip komutana gnderdder. Temsilcimiz komutana:

A ve susuz bekliyoruz. Sizden yiyecek istemiyoruz. Ama

ocuklar susuzluktan inleyip duruyorlar. zin verin, aadaki


dereden su getirelim, dedi.

Peki, ama giderken ve dnerken ban kaldmp etrafina


bakmayacak. Bakd an kurunu yer.
Ba stne...

Bizim kafileden de birinin eline bir bakra verilip aaya de


rin dereye gnderildi. Gidenler dndklerinde akndlar. Tit
reyip alyorlard. Anlattlar:

Adlan okunup gtrlenlerin hepsi aada. Orada sng

lenmi ya da kurunlanm. Hepsi l. lerinde hl can eki


enler var. ller gne aknda davul gibi imiler...

Bu haber zerine dalar inleten atlar, baladlar balad. Ba

n talara vura vura intihar edenler, kendini yerden yere atarak


ldrmeye kalkanlar, dp kalpten lenler...

Gece boyunca alama, inleme ve yrek paralayc atiar ke

silmedi. Ertesi gn, artk isim okunmad. Kimse gtrlmedi.


Af kd, dediler.

Subaylardan biri bir kayann stne kp konutu. Trke bi


lenler tercme ettiler:

Trk ordusu ve Trk milleti adakdidir, merhamedidir. s


yan edenleri bile, ylan gibi bana ta vura vura ezme yerine,
merhamede, insanlkla affedebiliyor.

369

Bizi serbest braktlar. Yaklm kymze dndk. Her eyi yeniden yapmaya baladk."

Derede katledilenler, resmi raporlara "kan atmada l olarak ele geen haydutlar" diye mi geti bilinmez...

GENERAL'N UTANCI
Muhsin Batur, Dersim'de "grev yapan" generaller kuann
son bireylerindendi. Hava Kuvvetleri Komutanl yapt. 12 Mart 1971 tarihindeki askeri darbenin cunta yelerindendi. Emeklili

inde Cumhurbakan tarafndan Senatr atand. Sonra CHP'ye geti. 1980'de Cumhurbakan aday oldu. Seimi, az bir oyla
kaybetti. 1999 Eyllnde len general. Anlar ve Grler adyla bir de kitap yazd. General Dersim'e ilikin anlarn "utandrc" diye zetlemekle yetiniyor ve unlar yazyor:
"Gnlerden bir gn alaymza emir geldi. Tren yoluyla Ela z'a intikal edilecek, bir sre orada eitim grdkten sonra, o zaman Dersim denilen blgeye gideceiz. Tren yolculuumuz,
40 kiinin paylat kapal yk vagonlarnda, pek ilkel ve zor

koullar altnda gerekleti. Elaz'n biraz uzanda, Harput


eteklerinde adrl ordugh kurduk ve bir mddet sonra, ilk du

rak Pertek olmak zere harekete getik. ki ay akn bir sre


zel grev yaptk.
Okuyucularmzdan zr diliyor ve yaantmn bu blmn anlatmaktan kanyorum. Alaya verilen zel grev, Elaz bl gesinde byk bir manevra resmi geidi ile bitti. Bizlere, Atatrk imzal birer madalya dagtdlar."

Muhsin Batur, kitap ve yaz dnyasyla da tanm nadir ge nerallerden biriydi. O bakmdan "utancn" anlyorum. Onun, gen yata "grev" yapt Pertek'te de insanlar, kafi
le kafile yok ediliyorlard. Pertek'in Azunik kylleri gibi...

Azunikliler, devletten yanaydlar; bunu hayatlarnn garanti-

370

si olarak gryorlard. Fakat, sadece yazn bana kadar kendile


rini gven iinde hissedebdiler.

Ama "gven ryas" bir yaz gn bozuldu. Azunik kynden sa kurtulmay baaranlardan biri de, S

leyman Kse'nin 7 yandaki olu Hseyin Kse'ydi. Bu ocuk, "kirliliin evrensel tarihi"nin bir keskinin tan olarak yaad. Aadaki blm, onun "kara tarih"e tankldr:

1938 ylnn yaz aylar, harman zamanyd. Gece yansndan


sonra, sabah yldznn doduu zaman, Azunik kyne gelen as keri biriie Salih Paa komuta ediyordu. (Salih Paa, Zilan knmnda da tarih sahnesine kan, 1946 ylnda Genelkurmay Ba
kan olan Salih Omurtak myd?)

SaHh Paa Azunik kyne girdiinde, kimisi evinde, kimisi

gece serinliinde hasadn yapld harman yerinde uykudayd.


Ky uyandrlp ayaa kaldrld.

Salih Paa'y, kyn ileri gelenlerinden Sleyman Kse, onur

landrc ve ballk bildiren szlerle karlad.

Kse, Elaz'da okumu, Rtiye'yi bitirmiti. ok iyi Trke


konuuyordu.

Onu memnun etmek ve konumuna uygun biimde karlamak iin, evindeki en deerli hallar getirip darya, toz ve topraklarn
stne sererek onu buyur ediyor, bir yandan da ocuklarn eme

den souk su getirmek ve ayran yapmak zere seferber ediyordu.


Ama komutan ikramlar kabule ve oturmaya yanamyor,

acelesi olduunu syleyerek, Sleyman Kse'den silahlarn bir


an nce getirip teslim etmesini istiyordu.

Sleyman Kse silah olmadn anlatmaya alrken, nce

souk ayran, ardndan kahve sunuluyordu generale.

General ayrandan sonra kahvesini ierken, karsnda hazr ol


da duran Sleyman Kse'ye silahlarndan haberli olduunu syl
yordu.

Komutanm, diyordu Sleyman Kse. Allahn adyla sy


lyorum ki, bir ey gizlediim yok... Ulan senin alt tane olun var. Hepsi silahl. Beni uratr
madan getir u silahlar!

371

Komutanm, oullarmn hepsi ocuk. te gryorsunuz


onlar. Bunlar silahtan ne anlar? Byk olun var, Zeynel. O nerede?

Pertek'e gitti. leye kalmadan dner.


Salih Paa o gn leye kadar Azunik kynde kalarak, Zey nel'in Pertek'ten dnmesini bekledi. Bu arada, aralarnda 7 yandaki Hseyin Kse olmak zere btn kyller, urganlarla birbirine balanyor, yola klacak ekilde hazr hale getirilip, gne altnda bekletiliyorlard.

Sleyman Kse'nin byk olu Zeynel, delikanllk ana ye ni yeni adm atyordu., Kye girer girmez yakalanyor, kollar balanyor, tekilerin yanna konuyordu. Sleyman Kse'nin dokuz ocuu vard; alts erkek, kz.
Byk kz ergin adayd. General Salih, kafileyi Yzba Nuri'ye teslim edip, Olukpnar kyne geiyor, Hdr Aa'ya konuk oluyordu. Hdr Aa, konu

unu ariamak iin elinden geleni esirgemiyor, erefine bir kuzu


kesiyor, kavurma piirip nne koyuyordu. General yiyor, iiyor,

giderken kendisini arlayan Hdr Aa ile ailesini de esir alyordu.


General, sonra Hni kyne geiyor, kyn ileri gelenlerinden

Hseyin Zengin ile akrabalar Rza ve smail'in ailelerini de bala


yp kafilesine katyordu. Generalin komutasndaki kafilenin yolcu
luu ky kndaki derede bitiyor, hayatlar orada snyordu.

Yzba Nuri'nin kafilesi ise bymeye devam ediyordu. S

leyman Aa'nn kardei Hasan Kse, ernik mezrasnda oturu


yordu. Mezradan geilip. Hasan Kse, ei Hatay, Mustafa, Ali

an, Rza ve brahim adndaki ocuklar da birbirine balanp ka


fileye alnyor, sonra Pohteris kyne geUiyordu. Doan ailesi de tutsak alnyordu. Giderek byyen kafile, geceyi Dere nahi yesinde geiriyor, sabah tekrar yola kyordu. Dere nahiyesinden Ali, Abbas, ahin ve aileleri de katlmt

tutsaklara. ay mezrasndan ise Hasan zer ve ailesi...


Hasan zer, kendi halini ve her eyi unutmu, kafiledeki o-

371

lu iin gzya dkyordu. Olu Yusuf daha ergenlik andayd.

Ortaokul rencisiydi. Yusuf elleri arkasnda bal yrrken, ba


bas sayklar gibi: O daha ocuk, deyip duruyordu.

Hozat'n n kyne gelindii zaman, tutsaklarn says 100 do layna kmt. n kynden sonraki bir derede mola veriliyordu. Sleyman Kse'nin ellerini birbirine balayan sicim bilekleri
ne oturmu, kolu imiri. Komutandan mmknse balarn gev etilmesini istiyor ve istei uygun bulunuyordu.

Burada

bir aklama yapma gereini duyuyorum: Hseyin

Kse ile yz yze grme olanan bulamadm. Ama anlattk lar, yazl olarak geti elime. Okuduum anlatmlarn zerieyerek sunuyorum:

"Askerler yzba iin bir adr kurdular. Yzba admna e kildi. Sonra bir er yanmza geldi. Ablamn koluna yapd. S
rkleyerek gtrmeye alt. Yzba istiyormu.

Abim Zeynel deli gibi ayaa firlad. Kendini kaybetmiti.

Ulan erefsiz, diye bard. Eer erefin varsa, eker vurur sun bizi. Ama sizde o eref yok. O zaman ananz, bacnz siz
gnderin bize, diye bard komutana.

Abim 16-17 yalanndayd. Bir insan gzeliydi.

Yzba, ahimin k zerine eri adnna ard. Ve asker sonra geri geldi. Ablamn ellerini zd. Onu gtrmek iin s
rklemeye alrken, abim yerinden firlad.

Ben yaadm srece kimse bacma dokunamaz, diye ba


rd.

Ablam 13-14 yalanndayd. Korkudan bzlm, klm


t. Anneme sokulmutu.

Abim ablamn stne adld.

- Namusuna dokunduklann grmektense ldrrm onu,


diye baryordu.

Bal elleriyle ablamn boazn skmaa balad. Ablam hi


kar koymad. Ona yardm etmek, iini kolaylatrmak isterce
sine hareketsiz duruyordu.

373

Ablam

alyordu. Yanaklarndan

aaya

yalar akyordu.

Syledikleri hi aklmdan kmad bugne kadar:

Bo beni kardeim. ldr beni Zeynel. Bu namussuza tesHm etme beni, ne olur! Abim delirmi gibiydi. Gzleri bym, yz arplmt.

Ablam bomak iin rpmyor, ama elleri bal olduu iin bo


azn kavrayamyordu.

Srtst yat bacm, diye bard.

Askerler dahil, orada ne kadar insan varsa seyrediyordu. Zeynel, srtst yatan ablamn aznn stne oturdu. Onu bu ekilde ne
fessiz brakp ldrmek istiyordu. Fakat annem dayanamad.

Yapma olum, kardeinin kanna girme, diye yalvard.


Ahimi kaldrd.

O srada yzba adrndan kd. Glyordu. Ama hi de in


sanca bir glmseme deildi. Bir ere seslendi:
Bala!

Bir asker, elinde Kur'an'la ne kd. Ykseke bir yere otur du. Kur'an okumaya balad. Bir yandan da karmza makine li tfekler yerletiriliyordu. Er Kur'an okurken, kafile iinde fisldamalar balad:
Kaahm...

Hepimizi tarayacaklar, kurtuluumuz yok...

Gc olan kasn... Kur'an okutma, askerlerin dikkatierini datmd. Kafile bir


anda ayakland. Gcne kuvvetine gvenen insanlardan her bi ri bir yne dalp ormana komaya balad. Meydanda sadece
ihtiyar, hasta, ocuk ve gszler kalmt.

Askerler armlard. Kime ate edeceklerini, ne yapmalar gerektiini de bilmiyorlard. Onlar toparlanp tfeklerini, maki nelileri atekyinceye kadar, kaanlar bir hayli mesafe aldlar. Ablam, ormana yetimek zereyken vurulup dt. Ama ba bam, Zeynel, Ahmet ve Mustafa ahilerim ormana yetiip kay
bolmulard. Onlarla birlikte birok kii daha... Askerler ormana daldlar. Kaanlar aradlar. Bir sre sonra

eli bo dndler. Bize ne olacak diye korku iinde beklerken,

makineli tfeklerin namlular bize evrildi. Birden ortal bir

374

cayrd kaplad. lklar arasnda namlular stmze kurun


yadrmaya balad.

Uyandmda ortalk sessizdi. Askerler grnmyordu. Yz

bann adr da yoktu. Srdm szlyordu. Elimi gtrdm. Ta


ze kan geldi elime. Yaralanmdm.

Annem yanmda yatyordu. Uykuda gibiydi. Doruldum ama,

uykum geliyordu. Gzlerimi bir trl aamyordum. Bam da


yadm annemin l bedenine. Uyuyakalmm.

Sonra uyandm. Ormana doru yrdm. Ormandakikr beni


buldular.

Babam ve ormana snan tekiler, lleri gmp yarallan gtrdler. l sandm annem de yayordu. Tam 17 kurun
yaras vard vcudunda. Ama her naslsa lmemiti. Babam onu ormana tad. Fakat takip altndaydk. Durma

dan yer deitiriyorduk, in kynn deirmencisi ahbabmzd.

Annemi kabul etti. Orada bir hafta yatd. Yaralan biraz kabuk
balad. Onu tekrar ormana tadk."

MAARALARDA LM
Dersim, bir dalar yumadr. Ykseklii 2500 ile 3600 met

re arasnda deien sra ve kme dalar, yer yer balta Ue krlm

izlenimi verecek biimde paralanyor. Kuyu derinliklerden yk selen dik yariar, ulu tepeler haline geliyor. Tepeler giderek bk
eilim tutturuyor, boylu boyunca uzanp dzlkler halini alyor.

Da kvnmlan arasna skan, pmariaria beslenen bu dzlk


ler yaylalardr...

Dersim denilince, "geli"ler akla geliyor. Yamalan sarp, vah


i derinlikleri bulan...

Bunlann iinde en nls "Kutu deresi "dir. Kutu deresi, Der

sim'i gneyden kuzeye doru yay biiminde, yamalar dik bir

derinlikle ikiye blyor. Tepeden dibe inmeye elveren ancak bir


ka geidi vardr. Kutu deresinin.

Kutu deresinin zemini, insanlarla hayvanlarn tutunabildii

yamalan, maaralar adr. Bu maalarm bazdan, doann ken

di yapsdr. Ama bazlar insan eli ve emeiyle ilenerek genile


tilmi...

375

AH Boaz, llksor, Drt, La vadileriyle, Sarsalrik dalarnn


yamalanyla "gelileri" de maaralar labirentidir, Dersim'de... Dersim dalar, maaralaryla dev bir sngerin klcal borula rn andryor. Vadiler, ylesine delik deik...
Ovack-Tunceli il merkezi arasnda sralanan saysz maara

lar kolonisine, llksor ve Apanoz maaralar deniyor. Kyller, bu maaralar gerektiinde hayvanlar iin klak
olarak kullanyor, yaz scandan korunacak klk yiyeceklerini
depoluyorlard.

Krm gnlerinde, bu maaralar, Dersimlilerin diri diri gml dkleri mezar oldu.
Bir tank anlatyor:
"Biz yukarda, aalkl kayalklardaydk, llksor maaralar, ka
dn, ocuk ve ihtiyarlarla doluydu. 10 yandaydm o zaman. Ba
bam ve kyn dier erkekleriyle yukarda seyrediyorduk. Kadn

larla, ocuk ve ihtiyarlar oraya toplanmt. Askerler, vadiyi sarp maaralara doru yayldlar. klarn karsnda siperlendiler. Toplar maara kaplarna nianlayp glleler yadrdlar. Dinamitier, bombalar atdlar. insanlar can derdiyle toz ve dumann arasndan darya firlyorlard. Ar kovan boalyor gibiydi. Kck ocuklar, ihtiyarlar, kucandaki bebeiyle gelinler...

ldrm gibi baryor, alyor, 'yapmayn, merhamet' diye


yalvaryor ve saa sola kayorlard. Askerler durmadan kur un skyorlard. llksor maaralarnn nndeki meydanlk, ye
ni domu bebekten 90'hk ihtiyara kadar her yatan insan cese

diyle doldu.

Annem, biri be, biri yandaki iki kardeimle maaradakiler arasndayd. O gnk insan manzarasn, insan haykrlar n hayatm boyunca hi unutmadm.

Askerler akama doru ekildiler. Aaya indik. llerimizi


alp gmdk. Annem iki kardeime sarlmt. Birbirine dolanp
kaskat kesilmilerdi."

Dersim maaralarnn bazlar alabildiine geni ve derindi. lerinde, bir sr koyunu barndracak byklkte olanlar da
376

vard. nsanlar, askerlerin taarruzundan korunmak iin derinlere,

gerikre snmlard. Bu maaralarn girii dinamit padatlarak


yklyor, kapatlyordu.

Giri k beton dklerek, ta duvar rlerek kapatlanlan da


vard.

Maaralarn bulunduu geli ve vadiler krmdan sonra "yasak blge" ilan edildiler. Yasaklar, 1949 ylnda gevemeye bakd.
nsanlarn kotuklar ilk yerler maaralar oldu. Gkileri aip ie

riye girdiler. Dehet grntleriyle yz yze geldiler. Birbkinin


stne ylm kemik ynlar buldular.

1990'larda La deresi, llksor vadisi ve Kutu deresi ve Ahpanos maaralarnda hl insan kemikkri bulunuyordu. Maara

girilerindeki kayalklarda beton izleri mhr gibi yerindeydi.

Trk Genelkurmay da "maaralarda lm" inkr etmiyor,

tersine olanlan "ordunun baars" olarak aklyordu.

Genelkurmay'n

Trkiye

Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar

1924-1938 adndaki kitabnda, "Temmuz 1938, haydutknn 5-6 bin tahmin edilen aile efrad, Iskisor, Ahpanos, Horan blgelerin

deki maaralarda, dere tabanlannda saklanmaktadr" denildik


ten sonra, devam ediyordu:

"21 Temmuz 1938'de, La deresi mansabndaki haydutlara

kar Erzincan tugay ile kuzeyden, Mameki tugay ile gneyden, La deresi mfrezesiyle de doudan yaplan taanuz sonucunda,
haydutiann imdiye kadar olan inatla direnmeleri krlm, a
knlk ierisinde maaralara, kayalklara, aa diplerine sn

mlard. Haydutiann snd, azlar mazgall ta duvarlaria


kapatlm maaralar cesur askerlerimiz tarafindan kuadlm,

top ve makineli tfek ateinden baka 25. Alaydan gnderilen

istihkm mfrezesi tarafindan tahrip kalplar adlmak suretiyk


maaralar tahrip edilerek iindekiler ldrlm, can havliyle
danya firlayanlar da ate ile imha edilmiti. Bylece tarama sa

has iindeki maaralarda toplam 216 haydut imha edilmi, ay

rca 12 haydut cesedi Munzur suyu zerinde grlmt. Bu ka dar kanl boumaya ramen hl direnmekte olankr vard."

377

Ayn kitabn 436. sayfasnda yle deniliyordu:


. "24 Temmuz 1938 gn, muhasara aknda tumlmakta olan K-

nk maarasndaki 42 haydut, dinamide imha edilmekten korkarak


teslim oldu."

Kitapta anlarildna gre, 14 Austos gn Dokuzsra maara

lar kuatlyor, fakat "haydudarla baa klamaynca", 34. Alay dan takviye gnderiliyor ve dmann imhas tamamlanyordu. Genelkurmayn "Dersim tarihini" okumaya devam edelim:
"57. Alay boazdan ieriye girdi ve iki maaray kuatarak ate altna ald ve bombalad. Bu msademede haydudar hayli
zayiat verdiler."

Kitabn 477. sayfas: "6-7 Eyll 1938 arasnda yaplan tarama harekd, ordu emrine gre btn ciddiyeti ve iddeti ile devam ediyordu. Birlikler blge lerindeki maaralar, ta kovuklarn ve bir insann saklanabilece i her noktay adm adm aradlar. stihkam mfrezesi birok ma aray tahrip suretiyle, topu ve piyade ar silahlannn yakn des teinde yaplan tarama harekdnda birok maara ve civarnda
yaplan msademelerde yzlerce haydut imha edildi. Bir o kadar

da kadn ve ocuk gruplar yakaland. Bu arada yine yzlerce hay


van, silah ve cephane ele geirildi. Haydutiann direndikleri kyler,

mnferit evler, komlar ve hatta taria ve meelikler yakld."

Genelkurmay kitabnn 437. sayfas:


"14 Austos 1938, 8. Kor. Blgesinde: 12. Tmen blgesindeki

haydutiann reisleri ile biriikte Dokuzsra maaralarnda saklan


dklarnn haber alnmas zerine, bunlan ele geirmek maksad ile. Seyyar Jandarma Alayndan gnderilen bir blk, haydudarla
msademeye tututu. Ve bu admaya 57. Alay mfrezeleri ve top usu yardmda bulundular. 2 er ehit, 4 er de yaral veren 34. Alay

dan takviyeli bir blk de verilmek suretiyle beraberce maarala


rn tekrar kuadlmas ve iindekilerin imhasna memur edildiler.
15. Tmenin 38. Alay blgesinde yaplan taramada. Ylan dan

dan Ali Boazna inen derelerde 65 haydut imha edildi. 57. Alay boazdan ieri girdi ve iki maaray kuatarak ate akna ald ve
bombalad. Bu msademede haydudar bir hayli zayiat veriler."

378

Yazar ve air Musa Anter, "Yeni Divan" dergisinde yazd

bir yazda Dersim'e ilikin bir ansn anlatyordu. Anter unlan


yazyordu:

"Eskiden lisede yl ve niversitede iki yl, ders yd sonunda

tam tehizatla yirmi gn boyunca piyade askerlik kamp yaphrd. 1941 ders yl, niversite kampm Pendik'te yaptk. Pendik,
o vakit kk bir muhacir ky idi.

Kampta bulunduumuz bir gn, aalarn altnda istirahat

ediyorduk. Blk komutanmz stemen ecaattin, Dersim ola


yndaki hadralann kendisinden gemi bir coku ik anlatmaya
balad.

Anlatt birok olaydan bir tanesini sizlere aktarmak istiyo


rum

Biz Dersim'de temizlik hareketine balamtk. Bir maara

da bir aik bulduk. Dede, baba, anne ve 5-6 yalannda bir ocuk.
Bykleri orada sngkyerek temizledik. nk biz Dersimli ye tikinlerin azndan bir ey alamyorduk. Onlan hemen kesiyor

duk. Biliyorduk ki, yine de bir ey sylemeyecekler. ocuk kork


masn diye, anasn, babasn ve dedesini keserken onu uzakladr-

mtk. ocukla dost olmaya alyorduk. Yemek verdik, eker verdik; yemiyordu. Bir ara zerimizden bir uamza nian ald.
Bu hareketine olduka kzmtm. Emir verdim 'temizleyin bu pi i' diye. Askerler snglediler ve kayalktan aaya attlar. Yine geni bir sahada manevra yapyorduk. Binlerce Krd ma

aralardan, in ve oyuklardan topladk. Komutanmz, bunlan l


drmek iin olduka ok mermi harcanacan, bunun yerine hep

sini Munzur ayna atp bomamz emretti. Topladmz Krtle


ri Munzur kprsnn arkasna gtrdk. O noktada Munzur

suyu derinkip vahileiyordu. Bunlar gtrp oradan nehre sr

dk. Girenler giriyordu, girmeyenleri srkleyip nehre adyorduk.


Bir aralk can havli ik bkbirkrine ylesine tutundul.r ki, kprnn gzlerini dkaddar. Ben oradaki uzun mee aalann-

dan birka snk kestirdim. Erkre, bunlaria onlara vurmalarm


ve bylece kprnn gzlerinden aaya yuvarlamalarn em

rettim. Zaten kprnn aknda her ihtimale kar silahh asker


ler yerletirmitim. Yzp kurtulmak isteyenleri vuruyorlard."

379

BEBEKLER DE YAKARLAR
Tanmz, Avukatn. Hozat'n Lolantaneri kynde domu
tu. Ailesi, rvetle krmdan kurtulmutu.

Hl, sistemin "laneriiler" listesindeydi. Can gvenlii iin


adnn aklanmasn istemiyordu.
"Ben yandaydm" diye anlatyordu: "Babam ky muhtaryd. Bir bakma, devlete yaknl nedeniy
le bu grevi vermilerdi. Onun iin de kendimizi gven iinde his
sediyorduk.

1938 yaz aylarnda, askerler bir gn kymze gelerek, ky

llerle biriikte babam da yakalyorlar. Babam, bir olanan bu lup komutanla konuuyor, annemin boynunda, bileindekiler dahil neyi varsa verip kurtulmay baaryor. Babam, komutann
para ve akn hrsn grnce, ayn yoldan btn kyllerimizi
kurtaryor. Kimse ldrlmyor.

Mfreze ayrlr ayrlmaz, ne olur ne olmaz dncesiyle daa kp saklanyorlar. Ky boalyor. Askerler, ertesi gn gelip ya
kyorlar.

Biz kurtulmutuk, ama bitiiimizdeki Lolantaneri ky o ka dar ansl deildi. O kyde yaayanlarn hepsi akrabalarmzd.
Topluca ldrldler."

Avukat devam ediyordu:


"Basknlar, katiiamlar gizli, sakl deildi. Her ey ak ve her

kese biliniyordu. lmden kan tek yolu dalara snmakt.


Bitiiimizdeki Lolantaneri kynn erkekleri de daa kmt.

Da hayadna dayanamayacak kadn-erkek ihtiyarlan, hasta ve


doladrmalan, bakmlar zor ocuklar brakmlard kyde. Bir gn ky basyorlar. nsanlar meydanda topluyorlar. st lerinde, evlerinde, ykte hafif pahada ar neleri varsa alyorlar.
Sonra oluk ocuk, hepsini samanla dolduruyorlar. Kaps

n kilitleyip atee veriyorlar. nsanlar diri diri yakyorlar.


O gn Lolantaneri'de 40 kii yaklarak ldrld.

Dadaki yaknlar, tepede aresizlik iinde olaylar seyredi-

380

yor, askerier ilerini bitirip kyden knca kouyoriar. Saman


lkta yaayan varsa kurtarmaya alyorlar.

O gnk kadiamdan bir bebek kurtuldu. Ad Eze'ydi. Hala


mn olu Temo'nun (Teymur) kzyd...

Ky basknnda Temo, gen kars Kme ve emzikteki kz

Eze'yi brakp kaamyor. Temo'yu yakalyorlar. Yere ykp, elkrini kollarn bahyoriar. Onu bal bekletirken, kansn be bekle birlikte samanla gtryorlar. Samanln atee verildi
ini seyrettiriyoriar.

Samanla girenkr, Kume'yi yan yanm, lm buluyoriar. Ama bebek yayordu. Gelin Kme, bzld kede bebeini

kucana alyor, altna gelecek biimde stne kapanyor. O hal


de yanp lyor. Eze'nin de salan ve bann sol tarafi, sol gz
yanmd. Gz kr olmutu. Ama yayordu. Eze o haliyle 12 ya
na kadar yaad. Sonra ld.

Lolantaneri ky basknnda yakalanan erkekler, bir kuytu

lukta topluca sngden geiriliyor. Temo, yolda oyalanarak kafiknin arkasndan yryor. Sonra bir uurumdan aaya atyor

kendini. Yuvarianp koarak ormana snyor. Ardndan ate


ediliyor ama vuramyorlar.

Temo kurtulduktan sonra, herkes gibi dalara, ormana sn

d. Yllarca sonra, devlet peini braknca kye dnd. Uzun yl


lar yaad.

Halamn teki olu Halil de ayn lm kafilesindeyd. Kaa

rak kurtulmay denedi. Fakat baaramad. Arkadan vuruldu."

Hozat'n Ergen (Geimli) ve Tavuk kylerinde de, insanlar sa

hanlklara doldurulup atee veriliyor, diri diri yaklyorlard.


Hozat deresi ise "kan deresi"ydi. Bir Hozatl anlatt:
"Hozat'ta, jandarma klasnn yanndaki dere Hozat deres-

dir; teki ad Karamuk deresidir. Buras toplu krmlar iin kul


lanlyordu. Derede, Kayolu yarmas vardr. Yarmanm altn
daki blge de infaz yeriydi. Bu derenin ad, katliamlardan son

ra, halk arasnda kan deresi oldu. Yzlerce, belki binlerce k


burada kuruna dizilerek, snglenerek kadedildi.
Bu yreyi, l insan pl olarak kullanmlard. Sonra ya
sak blge ilan ettiler.

381

Yasak blgeleri askerler koruyordu. Kan deresi, askeri mnt

ka iindeydi. Nbetiler vard. ocukluumuzda, uzanda du


rup dereyi seyrediyorduk. 1940'lardan sonra, hayvan otiatma

bahanesiyle Kan deresine yaklamaya, yava yava girmeye ba


ladk. Yarma, her yer insan iskektieriyle doluydu. Biz ocuklar, bunlar bizim insanlarmz diyerek kemikleri al

maya baladk. aldklarmz byklerimiz alp gmyordu. Yllarca sonra yasak kalknca, toplanabikn kemikler topluca
gmld. Kemiklerin kime ait olduklar bilinmeden... Kan deresindeki kemikleri topladk ama, amar, elbise, orap paralar, ryene kadar, yllar boyunca topran stnde kald."

ZEYNEL

AVU'UN

MADALYASI

Zeynel Altnta, Kureyan aireti ve amurek kyndendi.

Cumhuriyet dneminde herkese yeni bir soy, kk ad verildiin


de, "Zeynel Aknta" olmutu.

O, Ruslara kar "Sansa Deresi" efsanesini yaratan adamd.

Osmanl ynetimi, zaferinden sonra, kran duygularnn ifadesi olarak ona asker niformas giydirmi, koluna avu rtbesi,
gsne de "vatan hizmerierinin terribinden" madalya takmn. amurekli Zeynel, bir zamanlar devlet tarafindan dllendi

rilmekten muduydu. stnde asker niformas, kollarnda a


vuluk "prpr"lar, cebinde maayla Dersim'de "an ve erefle"
dolayordu.

"Devlete ballyla da mutlu Dersimlilerden biri" olan Zey nel avu'a, Osmanl sultann deviren Mustafa Kemal Ata
trk'n ynerimi de yeni grevler, payeler vermiti... Zeynel Altnta, hem okumas, hem de yazmas olduu iin,

ad sonradan "Dallbahe" olarak deitirilen resi ky nahiye


olunca, uzaklardan birinin getirilip oturtulmas yerine, "devlete
balln kandam biri" olarak. Nahiye Mdr makamna
oturtulmutu.

Zeynel avu'un, artk muduluuna diyecek yoktu. nk,

yrede "byk Trk bykleri "nden biri saylyordu.


O Krt atna, Krtlkle, Krt dnyasyla ilgisi, yaknl yoktu.

382

Devktin bir temsikisi olarak, devkte kar "kt niyetlilerin peinde" bir grevliydi. Grevlerinin gereini yerine getirmekten
baka bir dncesi yoktu.

1935'te, Babakan nn "Dersim harekt" iin planlar ya

pp, yerli memuriann grevden uzaklanlmasn karariatrdk-

tan' sonra iinden alnd. Ama o "art niyet"e yormad. "Devleti


mizin bir bildii vardr" diyor, grevsiz kalm bk devlet olarak hizmet yolunda ter dkyor, aba harcyordu.
"Dersim'in silahszlandrlmas" buyruuna en bata o uymu,

"devlet eflcatini", Dersim'i dnen abalanm anlatarak, silahn vermek istemeyenleri ikna grmelerine balamt. Pek ok kii
nin iknacsyd o...

Kendisi de, Ruslardan alp yine Ruslara kar kulland, artk

"antikaya km" tfeini, devkte hizmet ederken ne olur ne ol


maz dncesiyk satm ald tabancasm, "sikhlanm her zaman

ki gibi devkrimin hizmetindedk" diyen bir trensellikk asken


komutana sunmutu.

Dersim, daha sonra kan sesine boulduunda, Zeynel Altn

ta, hl "devletin bir bildii vardr" diye mi dnyordu bilin


mez, ilgisizdi.

1938 ylnn yaz aylar sonlarna doru artk duman tten koy

says, parmakla gsterilecek kadar azalm. Dersim insandan


"anndnlm", da, ta, kayas ve ormanyla bir ak hava me
zarl haline getirilmiti.

Zeynel avu, huzur iinde yaarken, bk gn askeri bk birii


in geldiini gryor, kars ve ocuklarm, devletin kollarna
hizmet iin seferber ediyordu:

"Belki bir muhtalktan vardr. Ben, askerkri karlamaya gi

diyorum. Sizler de, ay, ayran, taze ekmek iin hazrlk yapn."
Zeynel avu, tedbiri elden brakmyordu. Devleti karlama

ya giderken, belki komutan yeni ve tanmayan bki olabdr d ncesiyle, hazrlkl davranyordu. Eski de olsa, bir zamanlar

383

devlerine hizmet etmi bir grevli olarak, en yeni elbisesini giyip,

kravatn balayarak, vatana hizmederinin nianesi olan madal


yasn gsne asarak, annda gerekebilir tedbiriyle belgesini de

cebine koyarak, "Atatrkmzn apkas" dedii ftr apkasn


da bana geirerek karlamaya kyordu. avu, askerlerin bandaki subay selamlayp sayglarn sun
duktan sonra, "eve buyur" ediyordu.

Komutan, "sen de kimsin?" diye azarlaynca, glmsemeye

alarak, "ben Zeynel avuum. Atatrkmzn eski nahiye


mdr Zeynel Altnta yani" cevabn veriyordu:
Komutan, askerlerine emir veriyordu:
Yakalayn unu!..

Anlanlanlara gre, Zeynel Altnta isim benzerliinden kay

naklanan bir yanl anlama olabileceini syleyerek, gemiini,


hizmederini tek tek anlatp, tersliin nne gemek iin madalya
sn gsteriyordu. Ama komutan dnsz, sertti:

Bk yanllk yok. Gider Abdullah Paa'ya (Alpdoan) an


latrsn derdini...

Zeynel avu, bir zamanlar nahiye mdrl yapn resi'ye gtrlyor, yeni mdr Hsn Dicleli'yi grnce, sevinle se

lamlyordu. Ne de olsa halef selef saylyoriard. Ska Dicleli'nin


ziyaretine gitmi, bazen deerli bilgiler bile vermiri.

Fakat, mdr onu grmyor, sesini duymuyordu. Dahas, mfreze komutanna, derhal balanmasn emrediyordu.
Zeynel avu eli aya bal halde gne altnda bekletilirken,

bir mfreze ky amurek'e bir baka askeri kol da yaknlarnn


bulunduu Albusan mezrasna gnderiliyor, btn oullan, kz
lar, ei ve yakn akrabalar toplanp getiriliyordu.

Anlatlanlara gre, hepsi toplam 47 kiiydi. Urganlarla birbi

rine balandktan sonra yolculua karlyorlard. Ama yolcu luklar Iresi'nin biriiindeki derede son buluyordu. Ailenin sonu, "resi deresinde kan atmada, 47 haydut si
lahlaryla birlikte l olarak ele geirildi" eklinde mi geti resmi
raporlara bilmiyorum.

384

KURTARICISINI ARAYAN

PAA

1970'lere kadar ordunun st kademelerinde grev yapan ge

nerallerin byk ounluu, "Krt isyanlan"ndan gemiri. Bun


larn iinden Cemal Grsel ve Cevdet Sunay gibi cumhurb.kan-

lar. Genelkurmay bakanlar, ordu komutanlar da kri...


Dersim'den geen kimi subaylar, askerliin yannda, daha
sonra politika alannda da etkin rol oynadlar...

Dersimliler, bunlardan bazlarn hi unutmad. General H seyin Alpdoan Dersim yangnnn kibriti olarak andd. Bazdan daha sonra kendi kelerine ekildi. Zaman yzlerini

sildi, adlarn unutturdu. Ama, lkenin kaderinde barole kan

lar, "unutulmaz" olarak kald. Ali Fethi Esener ve Cevdet Sunay


da unutulamayanlardand.
Ali Fethi Esener, en genlerden biri olmasna ramen, "para sal bulular"yla unutulamayanlar arasna katlmri.
DersimHIerin anlatnna gre o, ky ky dolap, "gvenli

yerlere nakledilmek" zere bir araya toplad insanlar, yola

karmadan nce, "iyilikleri iin" uyaryor, "yannza alabilecei


niz her eyinizi, zellikle de paranz almay, sakn unutmayn.

Gideceiniz yerde lazm olur" tleri veriyordu.


Balangta, yeni bir hayat kurmak zere. Bat Anadolu'ya

nakledileceklerini sananlar, kaderlerine doru yola karken, on

lar "dnen iyi yrekli" gen subayn, "iyilik olsun" diye sy lediklerini harfiyen yerine getiriyor, para, altn cinsinden neleri
varsa ceplerine koyuyor, bellerine balyorlard.

O da, Krtlerin "iyilikten anlamalarm" takdirle kardyor ve


yle diyordu: "Ermeniler g ederken paralarn, altnlarn yere gmyor,

bk daha bulunmuyordu. Krtler daha iyisini yapyor, neleri var


sa yanlarna ahyorlar..." Fakat, "gvenli bir hayata nakledilmek" zere toplanan in

sanlarla, yanlarna aldklar paralarn akbeti ok gemeden ay

dnla kavutu.
Gen subay, daha sonra da "ordunun en disiplinli subay"

385

olarak tannd. Orgenerallie ykseldi. Yllarca babakanlk ya pan Sleyman Demirel'in en gzde generallerinden biriydi.

Demirel, onu 1978'de Genelkurmay Bakan yapmak istedi.


Ancak, ilikileri ansm tketti. Kenan Evren Genelkurmay Ba

kanlna getirildi. ki yl sonra da darbeyle Cumhurbakan oldu..


Esener ke, 1980 darbesinden sonra da Sleyman Demirel'k scak iHkilerini srdrd. Adalet Partki kapatlnca, yerine ku rulan "Byk Trkiye Partisi" nin bana gekildi. Fakat eski ar
kadalan generaUer tarafindan engelknince, kesine ekildi.

Dersimlilerin unutamadklarndan Cevdet Sunay, Ofluydu. Birinci Dnya Sava srasnda, Osmanl'ya kar ayaklanan Araplar ve IngiHzlere kar Filistin Cephesi'nde savarken esir
dt. Babas, askeri imam olarak o blgedeydi.
Olay haber alnca, Ingilizlerie ilikiye geri. Sunay'n ei At
fet Sunay'm anlattna gre, elinde avucundaki kymetii eyas

n, bu arada deerli pul koleksiyonunu da rvet vererek, karl


nda olunu kurtarmay baard.

Daha sonra Genelkurmay Bakanlndan Cumhurbakanl

makamna seikn Sunay, Dersim'de Bahtiyar aireti blgesinde


savayordu. Karargh Pakire kyndeydi. Dersimliler Sunay

iin, "Bahtiyar airetinin kkn kazyan kii" diyordu.

Bahtiyar aireti yresi insandan anndnlm, ta ta stnde


braklmam.

Dersim'den geerek general olanlardan biri de Ragp Gm-

pala'yd. Gmpala, Erzurum'da 3. Ordu Komutan'yken, 27

Mays 1960 tarihinde askeri darbe oldu. Darbecikr, gecikerek


kendikrine katld iin onu emekliye ayrdlar. O da, kendisini emekli eden darbecikrk hesaplamak zere,

kapatlan DP'nin siyasi miras zerinde kurulan Adalet Parti


si'nin (AP) bana geti.
386

Dnemin nl politikaclarndan ve rakibi Osman Blkba ona, "Teneke Paa" adn takmt. Paa, iktidara hazrlanrken 1964'te ld. Yerine, Trkiye'nin krk ylna damgasn vuran Sleyman Demirel geti. Gmpala, yllar sonra, 1962'de AP genel bakan olarak, bu kez sivil kyafetler iinde yeniden Dersim'deydi. Dersimlilerin, partisinin adayna oy vermesini istemeye gel miti. Geceyi orada geirdi. Onuruna verilen akam yemeinde Paa, Dersimlileri ok sev

diini, Dersim'e ilikin derin anlar bulunduunu sylyor, ama


bu anlarn ieriini aklamyor, "oyunuzu benim parrime ve rin" tekrar arasnda, ikide bir soruyordu: Hayderanl Hdr Aa sa m?

Hdr Aa'nn sa olduu, Tacim kynde yaad ama ol


duka yaland anlatlnca. Paa, kyne gidip onu ziyaret et

mek istediini, zaman elvermediinden zgn olduunu, sevgile


rinin iletilmesini istiyordu.

Tunceli'den ayrlrken, uurlayclar arasnda bulunan Trkiye i Partisi (TP) l Bakan Kahraman Ayta'tan tekrar ricada bu
lundu: Benden Hdr Aa'ya selam syleyin...

Ayta, ona verdii sz tuttu. Tacim kyne gittiinde, Hdr Aa'ya Paa'nm selamn iletti. Bu arada, merakn gidermek iin,
Paa'y nereden tandn sordu. Hdr Aa'nn gzleri yaarmt.

"Kkmz gerirenlerden biriydi" diyor ve devam ediyordu:


"1938 senesinin yaz aylaryd. Dadaydk. ocuklar, bir su bayla iki eri yakalamlard. Getirdiler bana. imizde Trke bi
len tek kii Ali'ydi. Ali'ye dedim ki:

Sor bakahm, bu subaya; siz bunca masum insann, olugun


ocuun kanna girdiniz. Ben imdi sana ne yapaym? Ali benim sylediklerimi ona, onun cevabn bana tercme etti.

Sizin merhametinize, insanlnza sndm, diyormu.


Boynu bkk haldeydi. Korkudan sararmd. Titriyor, zar zor
ayakta durabiliyordu.

387

Ona syle dedim Ali'ye. Seni ldrmeyeceiz, dedim. Biz katil deiliz. Ben, Sansa deresinde Ruslarla arptm. Onlardan
esir aldk, kimseyi ldrmedik. Ama siz susuz, gnahsz insan

lar ldryorsunuz. oluu ocuu, yerinden kalkamayacak


ihtiyarlar katiediyorsunuz...

Sylediklerim ona tercme edildi. Boynunu bkp kald. Sesi


ni karmad. ocuklara dedim ki:
Soyun bunu!

ocuklar, onun ve yanndaki askerlerin elbiselerini, potinleri ni, silahlarn aldlar. Bir don ve gmlekle kaldlar.
Sonra dedim ki:

Aln, gtrn. Birliklerine yakn yere saln gelin.


Yalnayak, yalpalaya yalpalaya yrmeye baladlar. Arka
dan bakyordum. Subay (Ragp Gmpala) talar, diken ve ot lar arasnda plak ayakla yryemiyordu.

Acdm haline. ardm. Potinlerini geri verdim.


Hadi git, dedim.

Aradan zaman geti. Bir gn, bir atmada o beni yakalad.


Ama dorusunu sylemek gerekirse beklemediim bir ey yapt.

ldrmedi beni. Srgn edilecek insanlara katd. Beni Uak'a


srgn ettiler. Can borcunu byle dedi."

AD DA YOK OLAN TETK


Ortaya dklen para, Dersim'i kirletmi, kimi vicdanlar sat

lk meta hafine getirmiti. Pek ok Dersimli, kelle avcs, tetiki,


iz src, muhbir ve rehber olarak dalarda dolayor, "para ba hizmetine" gre para alyordu.

Bunlarn en nls, Seid Rza'nn kardei Seid Ali'nin olu,

baka bir anlattmla z yeeni Rayber'di. Eski yakn dosdan, ak


rabalar ve bu arada z amcasnn ruhunu almak iin geceli gn

dzl abalyor, izini sryor, yoluna pusular kuruyor, kendi


adn da "lanetH"ye karyordu.

Onun "olayna" kadar, "Rayber" ad Dersim'de yaygnd. Der

simli Binali Atik, sonras iin "o isim, kara ihaneti temsil ettii iin

Lanetli sayld. Rayber'in ihanetinden sonra, kimse ocuuna o ad


vermedi," diyordu.

388

Rayber, 1937'de 40-45 yalanndayd. Esmer, uzun boyluydu. Dahlar arasnda bir istisna olarak, o imancayd. Boynu kaln, deirmi gbei ne frlakt. Uzun boyu ve imanca cssesi bir araya gelince, heybetH grn "azamete" varyordu. Kara, gr, burnunun altm, st dudaklarn dolduran bykla

rnn bakmna pek dknd. Krlam byklarn her gn en


meden karaya boyuyor ve kuru zmle mncklayp burarak bi im veriyor, ularn dikletiriyordu.

Giyim

kuamyla

da,

hemen gze arpyordu.

DersimHIer

ayaklarn tatan, topraktan koruyacak ark bulamyorlard, o


dnemde. Kadn ve ocuklar genellikle yalnayakt.

Yamasz alvar, gmlek giymek, Dersim'de kiinin "zenginli


i" saylyordu.

O ise, bir derebeyi azametiyle uzun konlu izmeler giyiyor

du. Koyu renk ceket, kilot pantolonunun aknda izme, heybeti


nin boyutlarn grkeme ulatryordu.

Dersimlilere gre o, "mesleini icra" ederek ksa zamanda varla konmutu. Rayber, insan soyunun "aalk ura" sayd bir "meslei icra ediyor"du. Dersimlilerin "pis i" dedikleri u
ra, muhbirlik, kelle avclyd.

Bu "ii", 1925'ten 1938'de ldrlnceye dek srdrd


syleniyordu.

Hozat'n Peyami kynde oturuyordu. Kyde, dillere destan

kk yavrusu bir ev yaptrmt. Birok odal evinde hamam da


eksik deildi.

Duvarlar, ustalar tarafindan kesilip yontularak biimlendiril


mi talarla rlmt. Nereden bulup getirmise, zemine mer
mer detmiti.

zellikle misafir kabul salonunun ss ve gsterii iin para

harcamaktan ekinmemi, belki abart ama, Dersimlilere gre, ta


am'dan ressamlar getirtip i duvarlar ssktmiri.

Anlarilanlar doruysa eer, duvarlarn boydan boya deiik motiflerle sslenmesi iin kk boya kullanlm, tam 40 bin adet
yumurta ak harcanmt.

389

Salonun duvarlarna, aa kabuklar ve kklerden elde edilen boyalara yumurta karrinlarak yaplan karmla at, geyik, cey
lan motifleri ve sava sahneleri ilenmiti.

Atatrk, smet nn ve Fevzi akmak ile Abdullah Alpdo


gan'n portreleri de unutulmamri...

Kknde ska ziyafetler dzenliyor, askeri komutanlar, si

vil amirleri arlyordu. Rayber, rak sofralarnda heyecanl sy


levler veriyor, z be z Trk olduunu sylyor, bazen konu
tuka heyecanlanyor, iini ekerek:

Bu duvarlarda ne eksik biliyor musunuz? diye soruyordu.


Ne eksik Rayber Aa?

Eksik olan, Abdullah Alpdoan Paamzdan dinlediim ta

rihimizdir. Atalarmz Trklerin Ergenekon dalarm delip, dii kurt nderliinde kp dnyaya yaylmasn anlatan tablonun bir
trl yaplamamasdr. Bunu yapacak kimseyi bulamadm. Onun
iin hayflanyor, zlyorum...

Dinleyenler onu teskin ediyorlard: zlme Rayber Aa. Bir gn o da olur.

Rayber maaa balanmt. Bir sylentiye gre, ayda be bin lira maa alyordu. Bu para o dnemde, yalnz Dersim dalarn da deil, stanbul'da bile servet saylyordu. Milletvekillerinin
maa o kadar deildi.

Onun geliri bu kadarla kalmyordu. dl ve rvetler, geliri


nin teki kalemlerini tekil ediyordu.

Peine dlen insanlar, ona kouyor, neleri var neleri yoksa

nne serip, canlarnn kurtarlmas iin yalvanyorlard.


Onun, "mesele deil bu" diyerek parasn ald insanlarn o u, daha sonra ldrlyordu.

Rayber, ruhunu almak iin da, bayr peinde kotuu Seid Rza'nn emei, ilgi ve himayesiyle bymt. Okuma ve yaz
may Seid'den renmiti.

Ondan her eyi bekliyordu, ama gnn birinde hayatn al


mak iin ardna debileceini asla...

390

Rayber, 1920'knle "derin devlet"in glgesi hafine geliyordu.

Amcasyla gizliden gizliye giritii miras kavgas, bu dnemde


gn na kyor, ihriras giderek boyunu aan kine dnyor,
ona kar lideriik mcadeksine giriyordu. Seid Rza'y ypratma,

gten arndrma planlannn kolay aktr haline geliyordu.

Halbori topraklanndaki

kutsal Kei Kilisesi, teki adyla

Venk, aileden kalmayd. Aile by olarak Seid Rza'nn elinde ve


himayesindeydi.

Hazreti Ali'nin parmak kemii olduu iddia edikn emanetkrin de sakland Kei Kilisesi, her yl saysz kii tarafindan zi
yaret ediliyor, armaanlar braklyordu.

Rayber, kullanlan g tarafindan kkrtlm, hak ortakl

istemini sahiplie vardrm, bunu daha sonra lideriik sevdasna


dntrmt. Fakat, her eye ramen amcasnn otoritesini k
ramam, halk desteini alp yerine geememiri.

"Sel Seferleri"ne, bu adan bakm, kendisini amaca griirecek

firsat olarak grmt. Roln oynarken, halk desteini de yads


mam, Dersim'e bombalar yamaya baladnda ikili oyun iin
"tarafszlm" ilan etmiti.

Fakat, inandnc olamamt. Bunun zerine "Inspektr" Pa a, yaz ortalarnda yaynlad bk bildiriyle Rayber'in Hozat'tan
kap "haydutlara katldm" ve Trk ordusuna kar savama

ya baladn duyurmutu. Her gn, liderierin aralarnda kavga

l ve birbirinden koptuunu, Seid Rza'y terk edip Trk ordusu

saflanna katlan airet adlarn tek tek duyuran komutan Alpdo an, ilk kez nemli bir g kanlm olduunu resmi bildiriyle
aklyor, bildiri uaklaria tm Dersim'e yadrlyordu.
Bunun bir oyun, amacn Rayber'i direniiler arasna katp on

lann avlanmasn kolaylatrmak olduu akt. Nitekim, Seid R


za, "bu bir oyundur, Rayber'e gvenip aranza almayn" deyince,

resmi bildirinin inandncl krlyor, ama Seid Rza'nn abalan na ramen, baz direnii gruplarla bir araya gelmeyi baanyordu.
Nuri Dersimi, Rayber'in "savaa katlmas "m yle anlariyor:
"Rayber, bir ksm maiyetiyk ilk nce Bahtiyar airetiyle bklemiti. Rayber, bir Trk casusu olarak Krtkr arasna girmi-

391

ti. Krt kuvvetieri hakknda elde ettii bilgileri gn gnne Trklere aktard anlalyordu.

Rayber, amcas Seid Rza'ya haber gndererek, Trk hk metinin planlarn anladn, bu yzden nefret ettiini, onlara kar savaacam, elini pp kendisinden af dilemek istediini bildirdiinde, Seid Rza bu szlerine inanmadn bildirmiti.
Dierleri Seid Rza'nn szlerine ramen, Rayber'e inanm ve bat cephesinde savamak zere gelmesine raz olmutu.

Rayber, Alier'in ynetimindeki mntkada, amcazadelerinden olup, aldatmay baard Msto Sure'nin torunu Vankl Efen di'yi yanma alarak Trklere kar harbe balamn.
Savan arlk merkezi Seid Rza zerineydi. Sava planlarn Alier hazrlyordu. Bu nedenle General Alpdogan'n biricik ama c Alier'i yok etmekti. Amacna ulamak iin de Rayber'i on be gn savaa katmd. Kahpe ve kurnaz Rayber, Seid Rza'dan ba ka dier btn reislerin, hatta Alier'in bile gvenini kazanmt."

Rayber'in DersimHIer arasndaki inandncd, Alier'i ldrmesiyle yok oluyordu.

1938 sonbaharnda. Dersim planland dzeyde insanszla

trlmt. Baz ordu birlikleri yava yava klaklara ekiliyordu. Artk tetikilere, muhbirlere ihtiya kalmamt. Gven vere
meyen "kullanlmlar" ise tasfiye ediliyordu.

Rayber, tedirgindi. Srann kullanlmlara geldiini duyuyor, gryordu. Kapsnn alnabilecei ihtimalinden huzursuzdu.
Huzuru General Alpdoan'a gitmekte aramt, sonunda. An latdanlara gre, General'e, intikamclarn varl yznden hu zurlu olmadn, batda uygun bir iftlik tedarik edilmesi halin

de gp gidebileceini sylemi, bu arada bann stnde dnenen herhangi bir tehlike olup olmadn dolayl yoldan konrol etmi, ald cevaplarla huzur bulup evine dnmt.

nk General, isteini memnuniyetle karlam, uygun bir yer kararlatnlnca haber verileceini bildirmi, birka gn sonra kap
snda askerleri grnce, "Paadan hayrl haber geldi" sevinciyle komutu.

392

Gelen askerkrin hal ve tavrlarnda, kuku emaresi yoktu. Ge neral, ad daha sonra Geyiksu diye deitirilen Dest nahiyesine

gelmesini istiyordu. Rayber sevinliydi. Demek ki, devlet hizmet

lerini dnp deerkndirmi, aranan "mnasip" iftlik bulun


mutu.

O sevink, olu Hseyin'i de yanna alarak, askerlerk birlik

11

te yola kyordu. Sonrasn Nuri Dersimi anlatyor:


"Ordu emrinde hizmet grdrlen, amcasnn ve btn Der

sim'in felaketine sebep olan hain Rayber, yapt hizmetlerin d l olarak Tetak'ta oluyla birlikte kuruna dizilmitir. Trkler,

Rayber'i kuruna dizdikten sonra, Peyami kyndeki evini igal ederek, Trk istihbaratndan alp biriktirdii binkrce liraya^ el
koymu, eine birok ikence yaptktan sonra srgn etmitir."

Dersimliler, Rayber'in nahiye mdrne bal, onun emri al


tnda ahan biri okrak askeri karargha gtrlnce iin rengim

anladn, hatta olunu, 'bunlarm niyeti kt' diye uyardm


sylyordu.

Fakat yapabilecei bk ey yoktu.

Rayber karargha girerken bana un uval geirilip etksz-

kririlerek sngkniyordu. Kamaya alan olu ise kurunlan


yordu. .....

Rayber'in evi yamalandktan sonra yaklyor, aks nce Ba

lkesir'in Aknovas'na, sonra Cunda adasna srlyordu.

KIRIM STATSTKLER VE SRGN


"Dersim'in btn insanlan yok edildi" demek, doru ve ger
eki deildir. .

Orada, burada kyler ve kylerde hayatlarn srdren insan

lar kald. Alk, sussuzluk, bin bir eziyetin ar koullarna daya


namayarak, yollarda knlerin dmdaki srgnk kurtulanlar... Ky ve kasabakrda "dokunulmazlar" ve "dokunulmayan

lar", bunlarn arasnda yaayanlar vard. Dalara snarak, yl


larca kaak yaadktan sonra hayata yeniden balayanlar...
Srgnlerin byk ounluu da, daha sonra yurtlanna, ky lerine, atalarnn hayat izlerine geri dndkr...

393

Btn bunlann yannda, "ekya ile kan atmada, silahlanyla biriikte l olarak ele geirilenlere" ilikin resmi istatistik ve
salkl rakamlar yoktu.

Baz resmi verilerde, "yerinde sonuna kadar susturulan", ya

da "ekya ile kan atmada l olarak" ele geirilen insan sa


ys 15 bin kii olarak gsteriliyor.

Krt kaynaklar, yok edilen insan saysnn, resmi makamla-

nn ok stnde olduunu bildiriyor. Baz kaynaklar, topluca ya

da tek tek kadedilen insan saysn 50 bin, bazlar ise 70 bin ki


i olarak ifade ediyor.

Dersim srgnlerinin says da bir baka bilinmezlik...

Babakan smet inn, 1935 ylnda ilk plan aklarken, aile


leriyle biriikte srgn edilecek insan says hakknda, "imdilik 2
bin kii kafidir" ifadesini kullanyordu. Ama daha sonraki uygulamada bu rakamn ok ok ald an
lalyor.

te yandan, srgn, en az lme denk ac veren bk insanlk


trajedisiydi. Topra ve ikliminin yaama biimini, dilini yarat m insanlar, hayadarmn btn izlerinden, kklerinden kopar-

lyordu. Topluca trenlere doldurulup, yaama biimine, gelenek


ve greneklerine, konuulan diline, hatta iklimine yabanc olduk-

lan diyariara gtrlp, yaban hayvan misali salmyorlard.


Genellikle, gtrldkleri yerierin insanlanndan kabul deil,

rk tepki gryoriard. nk, yerli olmu olanlara gre, onlar "birer yurt dman, hain", dahas kana susam karildi. ou
yerde, selam verme bir yana, parasyla alveri bile yaplamyor
du.

Dersimli bir srgn torunu anlatyor:


"Ninemkri Erzincan'da tren vagonuna doldurmular. Vagon

kalabalkm. insanlar havasz, darack vagonda, st ste yl halde, gnlerce a susuz, pis kokular iinde yolculuk etmiler. Balkesir'de trenden indirip bir kye gtrmler. Fakat ky ller bizimkileri istememiler. 'Defolup gidin' diye karlamlar.

394

Sonra askerierin yannda ta ve sopalarla saldrmlar. Dedemi,


ky meydannda byk lin edip ldrmler. Kyller, kalma

larna izin vermeyince oradan aynlp bir baka yere gidiyorlar."

Srgn ocuklan, iine salndklan toplumda, yer yer "kuy


ruklu Krt, kuyruunu gster" diye aalanyorlard. Bundan an

neleri babalar da nasiplerini alyor, ocuklarn gzlen onunde


saldrya uruyorlard. ocuklar aalanp horlanma korkusun

dan sokaa kamyor, okula yazdnlanlar, brakp kayoriard.


Kimileri de kimliini gizleyerek, ailesini yadsyarak tutunma

ya ahyoriard. ak Cemal Sreya, bunlardan biriydi.


Cemal Sreya'nn ailesi Bilecik'e srgn edilm. air,

^^
arka-

dalanndan kimliini gizleyerek okula devam etriini" sylyor


du. Onun kimlik gizkme trajedisi daha sonraki memuriyet ylla
rnda da srecekti.

Bu kez, kimliiyle ortaya kt takdirde m, konumunu


kaybetme korkusu nne dikiliyordu.

Srgnlerin nakli, ayr bir trajediydi. nsanlar, ilk alann sa va esirieri gibi urgan ve zincirierk birbirine baknarak, nce
toplama merkezlerinde toplanyor, sonra kafileler halinde en ya
kndaki tren istasyonuna naklediliyoriard.

O dnemde ekilen ve daha sonra kitap ve dergderde yaynla

nan fotoraflar, sefaletin teki boyunu sergiliyordu. Birbirine


zincirknmi olarak fotoraflarda grlen insankr, kendi alar

nn yoksulluk manzarasm temsil ediyoriard. Yalnayak ve stle


rindeki giysiler yamal... , .

Tren garianndakiler dahil, btn toplama merkezlen, te r

glerle evriliydi. Tel rglerin dnda nbeti askerier dola

yordu, insanlar, yazn scakta, kn soukta, buralarda nakil


gnlerini bekliyoriard.

1970'lerde, CHP'den Tunceli milletvekillii yapan Nihat Sal

tk, tanklk etrii nakil manzaralarm yk anlatyordu:


"Biz olaylar balamadan Erzincan'a tanmtk. Yaknlan-

mz, akrabalarmz orda (Dersim) kald iin babam, yakm-

395

dan ilgileniyordu. Kula oradayd. Kt haberler geliyordu.


Sava haberleri, krm szleri...

insanlar yaban hayvanlar gibi birbirine balayp Erzincan'a


getiriyorlard. Kadn vard aralarnda, ocuu, ihtiyar...

Erzincan'da trene bindirip baya naklediyorlard. Onlan grmek iin istasyona gidiyorduk. Getirilenler, tren istasyonunun orakrda, balarn

da silahl askerler olduu halde gnlerce bekletiliyorlard, insanlar ok pe


rian haldeydiler. Ne sderinde vard, ne de balannda. ou yalnayak
t. Yaz scanda, 'su' diyorlard. Askerler yaklap su vermemize izin ver
miyorlard.

insanlar, sr halinde, yk ve hayvan vagonlarna dolduruluyorlard. Vagonlarn penceresi, oturacak yeri, tuvaleti yok
tu. Hayvan tamada kullanlan vagonlard. O insanlar, o ka-

pah yerde gnlerce sren yokuluklaria badya tanyorlard."

Dnemin teknolojisiyle trenlerin hz dkt. Erzincan'dan

Ankara'ya iki gnde gidiyordu, yolcu trenleri. Hayvan ve yk va


gonlar katarnn hz, daha da dkt.

nsanlarn doldurulduklar vagonlarn kaplar dardan kapa


tlp kiHdeniyor, en az drt gn kapal kalyor, yanlannda var

olan yiyecek ve suyla ayakta kalmaya bakyoriard. Anne, baba,


evlat, torun ve gelinlerle, orada tantklan insanlar bir arada, srt
srta yolculuk ediyor, doal ihtiyalann, orada herkesin gz
nnde gideriyorlard.

Daha nceki blmlerde anlatld zaman, son duraklarda

kap aldnda sidik ve pislik kokulan fkryordu, vagonlar


dan havaya...

lenler, yaknlarnn bilmedikleri yerlerde indirilip topraa


gmlyorlard.

"syan" blgesiydi. Dersim. "Isyancdar"n mallarna da el ko


nuyor, yamalanyordu.

Genelkurmayn kitabnda, "el konan hayvanlann" aynntl

396

dkmne yer veriliyor, rnein "ele geirilen srlerin askerle


rin yiyecei olarak kullanld" belirtiliyordu.

Cann ve ailesini kurtarma umuduyla sahip olduu btn varin "kurtarclara vermesini saymyoruz, ama ky, evi ya

klm, ldrlm insanlarn paralan, ziynet eyalan, zellikk


altnlar da vard. Resmi rapor ve tutanaklarda bunlarn izine
rasdanmyor, "resmi tarihte" de sz edilmiyordu. Sadece Gene

ral Ali Fethi Esener'in, "Ermeniler altnlann yere gmyorlard,

bunlar yanlanna alyor" diyerek ykte hafif pahada ar maarn da ele geirildiinden sz ettiini biliyoruz.

Fakat, "gayri resmi tarih"in kaydettiine gre, pek ok k, "kaderi deimi" ve "varlkl hale gelmi" olarak dnd isyan
blgelerinden.

397

Dokuzuncu

Bol

"29.

SYAN"

Vanh Ferit Melen, Maliye Bakanlg'nda brokrasinin en st

dzeyine kadar ykseldikten sonra ismet inn tarafindan Mil

letvekili, Bakan yapld. 1971 darbesinden sonra da Babakanlk


yapt.

Mekn, Mehmet Ali Birand'n Apo ve PKK adndaki kitabn

da, Trkiye Cumhuriyeri'nin Krt polirikasn yle anlatyordu:


"isyanlar ok kanl basdnld. Ardndan da, 1950'lere kadar
byk bir bask dnemi yaand. Jandarma kimseye gzn a
trmazd. Oralann her eyi jandarma onbasyd. Zaten Gney

dou Anadolu yasak blge durumuna dmt. Kimseler gire


mez, kimseler geemezdi.

Krder, srdan Anadolu'ya dnk yaariard. Dou geri plan

da kalyordu. zellikle eitim konusunda byk hata yapld.


Hi unutmam, Fevzi akmak (Genelkurmay Bakan) 'Ne oku

lu?' demi. 'Biz cahiHyk baa kamyoruz. Okumuuyla hi ba


edemeyiz.'

Zaten Trkiye'nin genelinde eitim zayfd. Bu blgeye hi gel

medi. Devletin sylenmeyen politikas, 'zenginlemesinkr, oku


masnlar' eklindeydi. rnein, askerde yksek rtbeye pek

kartlmazlar, devlet dairelerinde belirii bir dzeyin stne kati


yen kardlmazlard. Zira devlet korkard.

Yine en byk hatamz, Krderi sadece susturmak iin aba harcamamzd. Srgnler, hapisler, dayak ve bask... Siyasi partiler, askerin basksn pek sevmemekle biriikte, gz
yumuyorlard. Zira kendilerinin hibir politikalan yoktu. Dev

letin de bir politikas yoktu. Sadece askerierin politikalan vard.


O da bask ve gerektike dayak..."

398

* * *

Partiya Karkeran Krdistan'a (PKK) bal geriUakrm 15

Austos 1984 tarihinde Eruh ve emdinli'de ayn anda silah pat latmasndan sonra, Krtler bir kez daha ayaa kalkyor; bunu iz

leyen srete, Ferk Mekn'in zetledii iddet politikas yemden

dorua kyor, dalar, talan, ky ve kasabalan sava yangnla


r saryor, sosyal yangn, alma, yerieim, barmma dahd, Kurtkrin btn hayatm altna alp altst ediyordu.

Ankara, daha nceki olaylarda olduu gibi olaylan, olay ya

ratan sorunlar bir kez daha gzard ediyor, Osmanhdan ben tek
rarlanan gekneksel sykm ve alkanlkla hareken, "i ve d
dmanlarn oyunu" diye nitelendiriyor, zm yine iddette
aryordu.

Ankara'nn bu dille konutuu srete, Ferit Mekn, Mehmet "te bugnlere, bu hatalar sonucunda geldik. Krderin istekkri- adam yerine konmak, insan muamelesi grmek, dayak ye
memek, kk drlmemek ve pastadan pay alabilmek. Kurt
sorunu, bizim dourduumuz ve imdi altndan kalkamayacak
duruma getirdiimiz bir sorundur."

Ali Birand'a yle diyordu:

Melen'in Krt sorununu "akndan kalkamayacak durum" ola rak niteledii bu dnemde Sleyman Demirel CumhurbakamydL
Demirel, PKK hareketini, "Cumhuriyet tarihnm 29. Kurt Isyam

diye tanmhyor, devlet "isyan" basnrmak im tank, top, hze

uak ve helikopter kullanyor; polis, zel kuvvetkrk takviyeli 300


bin kiilik bir askeri gk savayordu.

Ankara, isyan yaratp besleyen, byten sorunlan azna al


myor, dilkndirenleri cezalandrarak susturuyor; donemin Genel

kurmay Bakam Doan Gre'in "dk younluklu


rek olaylar "terrizm" diye niteliyordu.

dedii sa

va iin btn olanaklar seferber ediyor, ama kestirmeden gide


Bu Osmanl'dan kalma bk tanmlamayd. Ama tanmn n-

399

de "nedenler" yoktu. Osmanl ve devamnn dilinde Krt hare


kederi "ekyalk"t. imdi, "ekya" dnyadaki genel tanma uy
gun hale geririlmi ve "terrist" olmutu. Olaylar da, d kaynak

l "terrizm" olmutu. "Terr bastrma "nn dnda ise tehis ve


sorunlarn tedavisi diye bir resmi gr, plan, program yoktu.
Oysa sorunu yaratan ve birbirinin devam nedenler vard. 1938 ylnda Atatrk'n lmnden sonra smet inn Cum

hurbakan olmu, 1920'lerde balayan "Krt harekdan", da


lar saran akvler snmeye balam, bk yl sonra da kinci Dn
ya Sava padak vermiri. Btn dikkat, enerji ve g d savaa

yneldii iin de olsa Krrier rahat bir nefes almlard.

Sava boyunca, Hitler Almanyasyla ilikilerini pekitirip ricarerini artran TC, yenilgi zerine Almanya'ya sava ilan etmi.
Amerikan (ABD) blokunun yannda yer almt.

smet Paa, bu arada ABD'den ekonomik yardm alabilmek


iin bat ittifaknda yer alyor, bat kriterlerine uyum amacyla,
1946 ylnda ok partdi sisteme geildiini aklyordu.
Ayn yl. Demokrat Parri (DP) kuruluyor, 1950'de de seimi
kazanp tek bana iktidar oluyordu.

DP'nin ilk zamanlarnda Krtler zerindeki basklar ksmen de

olsa hafifliyor, yakp ykmalar duruyor, jandarma daya azal

yor, hatta smet Paa diktatri gnlerinde, Van'n zalp ile


sinde 33 kiinin topluca kadedilmesi emrini veren General Musta

fa Mulal yarglanp mahkm ediliyordu. Bu, TC tarihinde,


Krtlere kar ilenen bk suun ilk mahkmiyetiydi. Kemalist iz
giye aykr bu tutum, Krt tarafindan sempatiyle karlanyordu.

Fakat, iktidarn 195 5 'ten sonraki genel serdemesinden Krt

ler de paylanna deni alyoriard. Krdere ilikin Kemalist polirika yeniden yrrle konuyor, silah toplama adyla kylere
basknlar dzenleniyor, aydnlar tutuklanyordu.
1960'daki askeri darbe, Krtler asndan, 1930'lann daha

yumuak ekliyle geri dn oluyordu. Krder, "potansiyel teh

like" ilan ediliyor, sistematik olarak kylere "silah toplama sefer

leri" dzenleniyor, bask ve korku genelletiriliyordu. Ad duyul-

400

mu, tannm 55 Krt nde geleni, "aa" olduklar gerekesiyle


tutuklanp srgne gnderiliyordu.

Adn koruyabilmi ky isimleri Trkeletiriliyor, 1930'lardaki gibi "vatanda Trke konu" kampanyas alyor, Krte ko nuanlar aalanyor, kendisi de bk Krt olan darbenin askeri Hderi General Cemal Grsel, "Krt yok, hibir zaman olmamtr" tezini savunuyor, memleketi Erzurum'a yapt gezide, "size Krt

diyenlerin yzne tkrn, hepiniz Trksnz" diyordu.

1961 Anayasas, ksmen de olsa demir perdeyi aralyor, bas kc sistemi yumuariyor, militer sisteme aykn dmemek kou
luyla sosyal hayata ilikin dncelerin ifadesiyle rgtienmeye

izin veriliyordu. Krt szc, bu dnemde telaffuz edilmeye


balanyor, Krtler rgtlenip sorunlar tartyoriard. Krt aydnlan, Kemalist partilerinden uzaklaarak, Krtlere

daha sempatiyle bakan Trkiye i Partisi'ne (TP) yneliyor, niversiteli genler, "Devrimci Dou Kltr Ocaklan"n kuru
yorlard.

1960'lann sonlannda, TlP'in emsiyesi altnda, Krtlere uygu lanan basklan knayan, demokratik hak isteklerini dik getiren

"Dou Mitingleri" dzenleniyordu. Baz aydnlar, cezay da gze alarak, ilk kez kitlelerin nnde Krte konumalar yapyoriard.
"Derin devlet" de denilen sistemin gizli ekirdei, sosyal uya

n ve rgrienmeden telalanyor, Kemalist basnda, "tehlike

anlar" balkl yazlar kendini gstermeye balyordu. Krt k


prdamas, "TC'yi tehdit eden tehlikeler" sralamasnda ilk sra

da yer alyor, Sleyman Demirel hkmeti, 1969 yl bahannda, "tehlikeyi bertaraf" etmek zere orduya "silah toplama" emri
veriyor, "Komando harekri" balatlyordu.

"Silah toplama" adyla yrtlen "Komando Harekt''nn

rpertici kesitleri de vard. Baz kyler ablukaya alnyor, toplu


ikence uygulanyordu. Erzurum'un Tekman ilesine bal Alibeyky'de olduu gibi, ihtiyan, genci, ocuu ve kadnyla insan-

401

lara, ky meydanlarnda, topluca yat-kalk talimleri yaptrlyor,


saygn ihtiyarlar rlplak soyularak, erkeklik organlarna ip balanp kadnlara ektiriliyor, yine ky meydanlarnda insanla ra hayvan pislii yediriliyordu. Dayak ise sradan muameleden saylyordu.

TP, kongre bildirisinde "Krt vardr" ibaresine yer verdii

iin kapatlyor. Sosyolog smail Beiki, Krt varlndan sz et


tii iin niversiteden atlyor, daha sonra tutuklanp ar hapis cezalarna arptrlyor, kitaplar yasaklanyordu.
12 Mart 197rdeki askeri darbe sonras, kyls, kendisi, rencisi, i adam, iisi, memuru ve aydnyla yzlerce Krt tutuk

lanp, cezaevine dntrlen klalara dolduruluyor, dayanl


maz ikencelerden sonra pek ou ar hapis cezalarna arptr lyordu. Fakat basklar ters tepiyor, Krtler arasnda kaynama ve r gtlenme almalar giderek younlayordu. 12 Eyll 1980 darbesi bir ykm gibi geliyor, genler vurula

rak ldrlyor, Diyarbakr'daki zel askeri cezaevi, her ya ve


grten Krtlerle dolduruluyor, tutuklananlar arasnda, Kema list CHP'den, Trk milliyetiliinin savunucusu Demirel'in parti

sinden milletvekilleri, eski bakanlar, belediye bakanlar da yer


alyordu. Diyarbakr askeri cezaevinde, ilkel alarda sava tutsaklar

na bile reva grlmeyen ikenceler yaplyor, eski bakan, millet vekilleri dahil, "ele dmlere" pislik yediriliyordu.

kencehanelerde can verenlere, insanlk araynda, kendini


yakan drt gencin ls da katlyordu.

1970'lerde, legal zeminlerin dnda yeraltnda faaliyet gste

ren Krt rgtleri de vard. Btn bunlarn arasnda en radikali,

Ankara'da Siyasal Bilgiler Fakltesi rencisi Abdullah calan


nderliindeki, Trkesi Kurdistan Emekiler Partisi olan "Parti
ya Karkeran Kurdktan" (PKK) idi.

402

calan, 1949 ylnda, Urfa'nn Halfeti ilesine bah Ame-

ran (merli) kynde domutu. Sradan bir kyl olan vey


ile mer calan'n oluydu. Ailesinin herhangi bk airet ba,

hatta ad san duyulmu kabilesi bile yoktu, akraba evresi de


snrlyd.

calan, ilkokula baladktan sonra Trkeyi renmeye ba

lad. Annesiyle babas ise Trke konumasn bilmiyoriard.

Zor koullar iinde ortaokulu bitirdikten sonra, snav kaza

narak Tapu ve Kadastro Meslek Lisesi'ni yanl renci olarak bi tirdi. Tapu Kadastro kurumunda alrken niversiteye balad.
calan, ilk genliinde Krt sorunuyla fazla ilgili deildi. Da

ha ok Trk sann dinci evrelerine yakn durmutu. Fakat, li se ikinci snftayken, Hulusi Turgut'un Irak Krdistan'nda ba
mszlk sava veren Krt lider Mustafa Barzani'yk yapt ve

Akam gazetesinde yaynlanan bir rportaj okuyunca, dnyasn


da deiim rzgrlar esmeye balam ve Krt sorununa eilme
ye balamt.

Ankara'da Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde renciyken, genli

in sol kesimi iinde ad anlanlardan bki haline gelmi, fakat


Krtleri ve sorunlann dillendirmeye balaynca artc tepkikr
alm, bunun zerine, "Trk solunun gndeminde Krt sorunu
yok" diyerek yolunu ayrmt.

Bundan sonra Krt sorunu zerinde younlap almaya y

nelmi, ama ilk balarda niversiteli Krt genleri evrelerinde de


arad ilgiyi bulamamt. Mevcut legal ya da illegal Krt rgt

lenmelerini pasif ve yetersiz buluyor ve saylar ok snri bir ar


kada grubuyk, 1973'te "aray" toplantlar dzenliyordu.

1974 ylnda, Trk-Krt karm ve 5-6 kiiden oluan kk bir grupla ilk toplantsn yapyor, bu toplantda Krt tabannda r gtlenmeye ynelik alma konusunda kararlar alnyordu.
Ancak grubun bir ad yoktu. Uzun zaman da olmad. Grup,

ydlar sonra basnda "Apocular" diye isimlendirilecek ve bk sre


byle anlacakt.

403

Yava bir tempoyla byyen, snrl da olsa bir kitle taban edinen grup, drt yl sonra, 27 Kasm 1978 tarihinde, Diyarba kr'n FS kynde yaplan kongrede, "Partiya Karkeran Kurdis tan" (PKK) adyla partileip kurucular kurulunu, ynetim organ

larn seiyor ve Abdullah calan liderliinde tarih sahnesine


kyordu.

PKK, radikal bir izgi izliyor, bazen devlet gleri, bazen de

kart Krt grup ya da airetlerle atarak adn duyuruyordu.


1980'deki askeri darbe srecinde PKK, devlet glerince kuat

lyor, birok militam ve kadro adamlan tutuklanyor, calan, lke


yi terk edip Suriye, oradan da Lbnan'a geerek kurtuluyordu. Kur tulabilen teki yneticiler de ona karilmca, gerilla savan balatma
hazrlklanna giriiliyordu.

PKK, 15 Austos 1984 gecesi, 50-60 kiilik bir gerilla grubuy

la emdinli ve Eruh ilelerini ayn anda basp ortaya karak, si


lahl mcadele dnemini balatyordu.

Kasabalar igal edip, bir sreliine de olsa elde tutmak, An


kara'da aknlk yaratmt.

Cumhurbakan General Kenan Evren, "devlete silah ekme


cesareti gsteren terristlerin, derhal yakalanarak, Trk adaleti

nin demir penesine teslim edilmesini" emrediyordu. Muhalefet partileri, nce davranp nlem almad ve "ter

ristlere gereken ders verilmedii iin", Babakan Turgut zal'n istifasn istiyorlard. Babakan zal ise olay Trk sol hareketle
ri penceresinden grd iin nemsemiyor, bytlecek nitelik te olmadn sylyordu.

Sol genlik gruplar zaman zaman radikal klar yapm, fa


kat halk tabannda destek bulamad iin tasfiye olmutu. So runlar irdeleme, nedenlerle sonular arasnda ba kurma al

kanl

bulunmayan evreler, PKK'nin de kullanlacak iddet

yntemleriyle ayn akbete urayacan sanyorlard.

404

Oysa, PKK'nin dayand gerekler farklyd. Geride duygulan yarah bir kitk vard. PKK bu tabandan destek alyor, lojistik ih

tiyalarn karlyor; bannma, yer edinme olana buluyor, karilmlarla byyordu.

50-60 kiilik bir grupla ortaya kan PKK'nin silahl insan g

c, gz ap kapanncaya kadar diye tabir edilebilecek ksa bk zaman diliminde katlanarak byyor, hareket ise bkka yl iin de. Cumhurbakan Sleyman Demirel'in deyimiyk "Cumhuri
yet tarihinin 29. Krt syan" haline geliyordu.

Demirel'in "29. Krt syan", rakam hayali, ama isyan nite-

lemi doruydu. nk olay, PKK hareketi olmaktan km, hal


kn destek tabanna oturmutu. 17 bin 500 "faili mehul" cina

yet ile yaklp yklm 4 bin ky bunun gstergesi, kantyd.


TC, isyan bastrmak iin btn olanaklarn seferber etmiti.
Basn ve televizyon, "terrist" diye adlandrlan gerillay ypratp

gzden drme ve propaganda arac olarak kullanlyordu.


1991 ylnda, ordunun insan gc ve sava teknolojisini isyan

blgesine ydktan sonra, tank, top, uak, helikopter ve an di


er sava aralaryla "topyekn mcadek" stratejisini uygulama

ya balamt. "zel Tim" ad verikn polis birlikkri de ordunun


yan destek gc grevini gryordu.

Ayrca, Osmanl'nn "Krd Krde vurdurma" yntemi de


devreye sokulmu, Hamidiye Alaylan'nn benzeri olan "Korucu

luk" sistemi yrrle konmutu. "cretli askeriii" andran bu


sistemin korucular arasnda eski sabkallar yer alyordu. Evleri, kyleri atee veriknkr ise, bunun nedenini, "koruculuu kabul et
mediimiz iin" diye aklyorlard.

2000 ylma gelindiinde yaklp yklm ky says 4 bini bul


mutu. Ky yakp ykmann yannda, ehirlerin ortasnda, gn

nda ilenen "faili mehul cnayetler"e ilikin 17 bin 500 dosya,


savan kirli yzyd.

Savan en byk acsn, her ya ve cinsiyetteki sivilleri kap

sayan cinayetler, tecavz, ikence, insanlarm kaybedilmesiyle; kylerin, dalarn, ormanlarn, ekinlerin, ba, bahe ve tarlalann

405

yaklmasyla, hayvan srlerinin yok edilmesiyle Krtler yayor du, ama "topyekn mcadele" ilan eden devlerin kayplan da b ykt. Mafya eteleri ve kiralk terikilerin de kullanlmak zo
runda kalnmas, ekonomik, siyasal ve sosyal hayat kabusa d
ntryordu.

Bir btn olarak, Krdere verilen bunca zarara, ektirilen ac

lara ramen, gerla Trk devletinin alt yapsna ynelmiyor, ha


yati nemde ve can daman saylan yollara, kpr ve barajlara

ilimiyor, ehirieri fel eden eylemlere bavurmuyordu. Bk y


nyle genel tahripkrla, byk ykmlara girimiyordu.

Trk devleti, baa kma olanaklan yetersiz kalnca, d yar

dm araylanna hz vermi, NATO'nun yesi olmas nedeniyle


Avrupa ve Amerika'nn desteini salamt. Avrupa lkeleri,

yardm erevesinde TC'ye silah satyor, PKK'yi yasa d ilan ediyor, militaniann tutuklayarak, dolayl yoldan katk yapyor

du. ABD ise teknoloji, istihbarat, uzman yetirirme ve yrtlen


stratejilere destek vererek, dorudan savaan taraf pozisyonunda
duruyordu.

te yandan TC, 1995 ylnda, Ortadou'nun en gl askeri


yaps srail'le ibiriii anlamalan imzalayarak, onun desteini de
yedekliyordu.

TC, 1998 ylnda, Amerika'nn askeri gcn de arkasna ala

rak yeni bir taktik uyguluyor, PKK lideri Abdullah calan' banndran Suriye'yi sava tehdidiyk hedef alarak, calan'n teslim
edilmesi isteniyordu.

Suriye, ilk hamlede direnince, Trkiye ve Amerika, 1998 Eki

minde, savamaya hazr olduklarn ortaya, koyarcasna, Suriye


snnndaki skenderun krfezine ynak yapyorlard. Trk askeri ve sivil yneticileri, aktan aa sava szc

n telaffuz ediyor; basn, askeri gler arasnda karlatrma yaptktan sonra, am'n ksa zamanda ele geirilebileceini yaz
yordu.

406

Suriye asmdan durum ciddiydi. Amerika ve srad destekh


Trk devletiyle sava gze alacak gte deildi. Msr Devkt Bakan Hsn Mbarek, sava nkmek iin
Ankara ile am arasmda arabuluculua balyor, birka gr

meden sonra Trkiye asmdan sonu alnyor, Abdullah calan,


9 Ekim 1998 tarihinde Suriye'yi terk etmek zorunda kalyordu.
calan, gizlice Rusya'ya geiyordu.

Fakat ABD, peini brakmak niyetinde deildi. Amerika nn

Kaflcas petrollerini Akdeniz'e aktma projesi iin Krtkrm soz ve

karar sahibi olmas gerektiini aklam olan calan adm adm izleniyordu. Rusya ise ar bir ekonomik kriz iindeydi. Amenka,
bu adan Rusya'nn yumuak karnn yakalayp tehdit ediyor yar

dm vaadinde bulunarak, calan'n snr d edilmesini salyor-,


du. Balangta destek veren, hatta parlamentonun alt kanad Duma"da snma hakkm onaylayan Rusya'nn tutumu, para karl
nda deiiyordu.

calan Yunanistan'a geiyordu. Yunanistan, Trkiye ile Kb-

ns ve Ege sorunlar yznden yllardan beri, resmen dan edilme mi sava halindeydi. Amerika faktr burada da ortaya knca,

siyasi snma istemiyle Italya'nm bakenti Roma ya gidiyordu.


Krtkr, destek iin, be ktadan Roma'ya akyor, onbmlerce
kii, gnlerce sokak ve meydanlarda yatp kalkyordu. Trkiye'de ise italya'ya kar resmen ilan edilmemi bir sava

haH hakim oluyordu. Ankara'daki elilik binas sarlyor, sokak


gsterilerinde talyan sebze ve meyveleri ineniyor, giyim eyalan

^^^Trkte'de, calan' destekleyen Krtlerden yzlercesi gzakna alnyor, bazlar meydan dayandan geiriliyor, lin manzara

lar yaanyor, iki Krt lin edilerek ldrlyor; evler, i yerlen


saldrya uruyordu.

italya Babakam Massimo D'Alema, uzun sure Amerikann

..

> .

baskanna kar direndikten sonra, sonunda Ocalan'dan u^ey terk etmesini istiyordu. Amerika'nm basklar yznden Oc^
lan' kabul edecek lke de bulunamyordu. calan, talya dan
aynldktan sonra tekrar Yunanistan'a gidiyordu.

407

Bu aamada Trkiye, Yunanistan ve ABD arasnda yrtlen gizli pazarlklarda sonu alnyordu. Trkiye'nin, Ege'deki ada

larn silahlandnlmasndan vazgeme dahil, birok anlamazlk konusunda verdii tavizlerden sonra anlamaya vanlyordu.
Simitis bakanlndaki Yunanistan hkmeri, calan'a, "Amerika'nn basks yznden lkede tutamayacaklarn, g
venli bir lke aradklanm" sylyor ve bindirildii ua Ameri

ka'nn kontrolndeki Kenya'ya uuruyor, sonra eliliklerinde tu


tuyordu.

Ankara'da, "onu alma" hazrlklar balyordu.

Trkiye'den gnderilen zel uan Kenya'ya hareket ettii


gn ise, Yunanistan elisi, calan'a kendisini saklayamayacakla-

nn bildiriyor ve bann aresine bakmasn istiyordu. calan'n gvenli bir yer bulununcaya kadar elilik konutunu terk etmeye
ceini bildirmesi zerine, eli kalabileceini sylyordu.

Elilik grevlikri, 15 ubat 1999 tarihinde, aranan gvenli l kenin bulunduunu, bu lkenin Hollanda olduunu bildiriyor,
uaa bindireceklerini syleyerek elilikten kanyor, darda

bekkyen Amerikan ajanlarna teslim ediyorlard. Onlar da, hava


alanndaki zel uakta bekleyen Trk ajanlarna...
*

Ustaca kamufle edilip havaalannda beklemeye alnan Trk

uana binen calan'n koUanna yapp ilala bayltmlar,


gzlerini de balamlard.

Bu grntleri daha sonra, nce Trk, ardndan dnya tele


vizyonlarnda yaynland.

Krt liderin yakalanmas, Ankara'da zafer enlikleriyle kudanyor; sokaklarda davullar alnp gbek atlyor; binalara, yolla
ra bayraklar aslyordu.

Be ktaya yaylm Krtler ise elem, flce, hzn ve d knk-

hyla adeta ayaklanp sokaklara dklyoriard. "Biji Kurdis


tan- Yaasn Kurdistan, Biji Serok Apo-Yaasn Bakan Apo" slo-

ganlanyla Amerika, srail, Trkiye ve Yunanistan karn gsteri


ler dzenliyor, temsikiliklerine saldnyorlard.

408

Krtler, kat, otoriter sisteme ramen Trkiye'de bile gsteri

ler dzenliyor, gstericilerden yzlercesi gzaltna alnp ikence


den geiriliyordu.

Trkiye dahil, dnyann ekli yerlerinde 70 Krt, uluslarara

s ittifakn gazabn protesto iin bedenini atee vererek intihara


kalkyordu.

mrah, Marmara Denizi'nde gzden uzak, yaklalmas yasak, mahkmlar ve siyasi idamlar adayd. 27 Mays 1960 darbesinden

sonra idama mahkm edilen Babakan Adnan Menderes ik iki ba kan Hasan Polatkan ve Fatin Rt Zorlu, gzden uzak bu adaya
gtrlp aslmlard.

Ada, o gnden sonra yar ak cezaevi olarak kullanlyordu.

calan yakalandktan sonra, Imral boakhyor, askeri yasak


blge ilan ediliyor, burada tek kiilik hcreye kapatlyordu. Bu arada hkmet, gazetekrle televizyonlarn calan ve Krt

isyanclar iin kullanacaklar sfatlan, deyimleri bir genelge hali ne getiriyordu. Genelgeye gre, "Krt" ve "Kurdistan" deyimkri asla kullanlmayacak, isyanclar iin "terrist", calan iinse
"terrist ba" ya da "bebek katili" denilecekti.
Medya, emre sadakatle uyuyordu...

Arkas kesilmeyen sorgulamalar srerken, bir yandan da


"yarglama" hazrlklar yaplyor, calan' yarglamakla grev-

kndirilen Ankara iki Numaral Devkt Gvenlik Mahkemesi Imrah'ya tanyordu.

Mahkeme asker-sivil karmasyd. TC'nin aday aday olmaya

abalad Avrupa Birlii, asker karm mahkemekri meru bul


muyordu. Tepkikri dindirmek ve daha sonra Avrupa insan Hak lan Mahkemesi'nde TC'nin mahkmiyetini nlemek iin, mah

kemenin yapsn deitirdiler. Askerkri geri ekip, yerine siville


ri atadlar.

Mahkeme, durumalara alnacak izkyici ve medya grevlile

rinin saysn snriandrmt. Karara gre calan'n yakn akra-

409

balarndan 12 kii durumalar izleyecek, 12 avukat da savunma sn sdenebilecekri. Savata yaknlarn kaybedenlerle avukada-

n da "mdahil" olarak durumaya katlabilecekti. Yaknlarn


kaybeden Krder iin byle bir kontenjan yoktu.
Durumalardaki grntleri yerli ve yabanc medyaya sunma

yetkisi ise, devlet kurumlar olan Anadolu Ajans'yla TRT'ye veril


miti.

calan, mahkemeden nce televizyonlar ve basn tarafndan


kamuoyu nnde yarglanp mahkm edilmiri bile. Her gn, her
an aalanp kk drlmeye allyor; bakanlar, milletve

killeri, hukuku ve eski askerlerin karild televizyon tartmala


rnda idamn kendisi deil, zamanlamas ve biimi tartlyordu.

calan'n durumas, 31 Mays 1999 gn Imral adasnda


balad. Ayn gn, Bursa'nn Mudanya ilesinde, durumalar bo
yunca srecek "idam enlii" balatlyordu. Birinci Dnya Sava sonrasnda Osmanh imparatorluu'nun

teslim anlamasn imzalad tarihi Mudanya, bayram yeri hali


ne getirilmiti. Binalara dev Trk bayraklar aslm, baz yollara

zafer taklar kurulmu, liman, zafer sloganlaryla donarilmri.

lenin iskele meydannda davuHar, zurnalar alnyor, "Apo'ya


lm" naralar arasnda halay ekiliyor, gbek atlyordu.

Organize kalabalklar, ellerinde Trk bayraklaryla, "enlik ve

zafer gsterileri"nde yer almak zere otobslerle, otomobillerle


Mudanya'ya akyor, "Apo'ya lm" naralan ata ata meydandaki enlie kanlyor, kimileri idam sicimini havada dndryordu. enlikiler, "ehk yaknlar" sfariyla "devlerin misafirle

ri "ydi. Devlet, misafirlerin rahan iin fedakrlktan kanmam, her trl hazrl yapmt. Yanp kalkma yerleri hazrlanm, ye meleri, imeleri iin de gazinolar, lokantalar organize edilmiri. Televizyon yaynlarnn aynntdan da ihmal edilmemi, kasa-

410

bann sahilinde zel bk platform ayrlmt. Televizyon kanallan, elinde skimle lm naralar atarak sokaklarda gsteri yapan-

lan, "Trk halknn duygulanmn temsilcisi" olarak ekrana geti riyor, bunlann, "yarglamayla zaman kaybetmeye gerek yok, he men asalm," szkrini yaynlyor, bando mzka ve davul zurna nnde gbek atanlann, "bu gnleri gsterdii iin Allah'a^

krler olsun" banlann yaynlyor, araya giren spikerier, "be


bek karili" diyerek sze balyordu.

calan, bu "tarafsz hava" iinde ve gsterilerin glgesinde


" yarglanyor" du.

te yandan, calan'n yaknlaryla avukatian dahil, Krtler ze

rinde terrn glgesi doladrlyordu. Kasabann giriinde kimlik

kontrol yaplyor, doum yeri gvenli bulunmayanlar ya da Krt ol


duuna karar verilenler geri evriliyor, kasabaya sokulmuyordu. stanbul ve Ankara bata olmak zere, baz kentlerde Krtler, "galeyana gelmi Trkler"in gazabma uruyordu. calan'm akrabalanyk avukatian, Mudanya'da "galeyana gelmi"lerin hakare tine, szl ve eylemli saldrlarna hedef oluyor, lin edilmek isteni yorlard. calan'n yaknlaryla avukatlar, gizH gkrin iletmeci

leri tehdk etmesi sonucu kaldklan otelden kardyor, Mudan


ya'da kalacak, barnacak yer bulamyoriard.

calan iin kurun geirmez camdan zel bk blme yaplm-

n. Blmede, kk bir masa, bir sandalye ve mikrofon vard.


Bulunduu hcre, mahkeme salonunun bitiiindeyd. ki oda
arasndaki uzaklk kadar bir mesafeden duruma salonuna geri
rilen calan'n bilekleri kelepeleniyordu.

calan, savunmasn yaparken ayrnt olarak Krt sorunu

zerinde durmuyor, ama ban k demokrasi kavramlarn iliyordu. .,

Davamn sonulanp, karann aklanmas m saptanan tarih

ilginti. Mahkemenin idam karann aklad 29 Haziran 1999

gn, a ve gn farkyla ilginti. 29 Haziran, isyanc Krt lider


eyh Said'in 1925 ylnda aslarak idam edildii gundu... Karar gn, Imral adasna gei noktas yaplm Mudanya, bir

411

kez daha enlik alanna evriHyor, davullar, zurnalar, bandolar a lnyor, "devlet konuu" kalabalklar sokaklarda gbek atarak, he
nz aklanmam ve "bilinmeyen" karar kudamaya balyorlard.

dam karar aklandnda enliklerin cokulu havas her yan


saryor; marlar, arklar syleniyor, bayraklar sallanyor, elinde

iple sokaa dklenlerin grntleri doluyordu televizyon ekran


larna.

Tarih imdiye kadar bu boy bir enlie tanklk etmi miydi,


bilmiyorum...

Hrriyet gazetesi, ertesi gnk saysnda, Trk rklarnn

avukadyla nlenen ve eski bir gizli istihbarat olduu syle

nen mdahil avukatlarndan Can zbey'den yola karak, birin


ci sayfadan, 29 Haziran'n ehitler gn olarak ilan edilmesini
neriyordu.

Bundan sonraki srete, televizyon ve gazetelerde, "hibir za man gereklemeyecei" biline biline, sanki "Trke Trk propa

gandas" rzgrlar estirilircesine, idam kararnn ne zaman ve


nasl yerine getirilecei tartmalar balyordu. "dam karar" yerine getirilemiyordu. nk, Amerika "ldrlmemesi" kou

luyla calan' teslim etmiti.

te yandan, calan'n avukatlar, idam kararnn bozulmas


iin Yargtay'da dava ayor, "ehit yaknlar", ise onay iin An

kara'da gsteriler dzenliyordu.


Duruma gn Yargtay binasnn nndeki aalar "lm

sehpas" niyetine kullanlarak, dallanna calan'n fotoraf ve makederi aslyordu. Mahkemenin onay karar aklandktan son
ra gstericiler, ellerinde idam ipiyle sokaklarda dolap sevin gs

terilerine balyor, idama kar kan nsan Haklan Dernei'nin

genel merkezmi basp, genel bakan Hsn ndl' dvyor, bil


gisayar, evrak ve eyalan tahrip ediyorlard.

Bu arada PKK cephesinde de gelimeler oluyordu. calan Ge

nel Bakan sfatn srdryor, PKK Merkez Komitesi, calan'n


btn gr ve isteklerine uyacan aklyordu.

calan, ilk durumada syledii "PKK'nin silahlar brakabi-

412

lecei" szn hayata geiriyor, "sava durumuna son verildii


ni" aklyordu. Hemen ardndan gerilla gleri snr tesine e

kiliyor, silahlar susuyordu. calan, 2003 ylnda, "genel af kou


luyla" silahlan brakp dadan inebileceklerini aklyordu.

413

KAYNAKLAR

Kitaplar

21-

Behet Cemal eyfe 5a/f /yyam

1- Mehmet Bayrak Krtler ve UlusalDemokratik Mcadeleleri


2- Demirta Ceyhun Ah u Biz Kara
Bykl Trkler

22- Metin Toker eyh Sait syan

23- Garo Sosuni Krt Ulusal

Hareketleri ve Krt-Ermeni

likileri
24Kl Ali Hatralarn anlatyor

3- E. Kemgin Osmanl-Sefavi

Dneminde Kurdistan Tarihi


4- M. S. Lazarev, . X. Mhoyan, E. 1.

15- Hseyin Cahit Yaln Siyasal

Vasilyeva, M. A. Gasratyan, O. 1.
Jigalina Kurdistan Tarihi

Anlar
26- Lord Kinross Atatrk

5- Amin Maalouf Araplarn Gzyle


Hal Seferleri
6- Tark Ali Selahaddin

27- Hasan Cemal Krtler

28- Necip Fazl Ksakrek Din


Mazlumlar

7- . Sreyya Aydemir Tek Adam

29- brahim Arvasi Hatralarm


30- Hdr Gkta Krtler isyan Tenkil
31- Cemal Madanolu Anlarm 32- Dr. Rza Nur Hatralarm Hayat ve

8- Ziya Gkalp Trkln Esaslar


9- Ksenefon Anabasis

10- Ehmede Kan Mem u Zin


1 1- erefhan erefname

12- Solakzade Solakzade Tarihi


13- Vecihi Timurolu Dersim isyan

33- Remzi inan ey

34- ihsan Nuri Paa Hatralarm


35- Sdka Avar Da iekleri 36- Yaar Kemal Deniz Kst 37- Dr. Nuri Dersimi Hatralarm,

14-

smail Beiki skan Kanunu, Uluslararas Smrge Kurdistan

15- Alian Akpnar, Eugene L. Rogan


Airet Mektep Devlet

Kurdistan Tarihinde Dersim


38- Faik Bulut Dersim Raporlar 39- Halide E. Advar Mor Salkml Ev

16- Bedir Han Krt Sorunu


17- Kemal Uzun Trkiye'nin Avrupa

Yolundaki Engeli: Krt Sorunu 18- Albay Reat Halh Cumhuriyet Tarihinde Ayaklanmalar 19- Uur Mumcu Krt-lslam Ayaklanmas 20- Mehmet erif Frat Dou lleri ve
Varto Tarihi

40- Feroz Ahmed, ittihat ve Terakki


41- Sina Aksin, /' Trkler, ittihat ve
Terakki

42- Falih Rfk Atay ankaya


43- Doan Avcolu Trkiye'nin
Dzeni

414

44- hsan Sabri alayangil Anlarm


45- Kazm Karabekir istiklal
Harbimiz

Dergiler

1- TBMM Gizli Tutanaklar Dergisi


2- Nokta
3- 2000'e Doru

46- Ahmet Emin Yalman Yakn


Tarihte Grdklerim ve
Geirdiklerim

4- Ayn Tarihi
5- Dava

47- Glsm Toker Mevhibe

6- Gerek

48- Oktay Verel Atatrk'le Bir mr


49- Barbaros Baykara Dersim 1938
50- Dr. Svan Dersim
Kaynak Kiiler
1- Melik Frat

51- Muhsin Batur Anlar Grler


52- Musa Anter Hatralarm

2- Melle Selim Ta 3- Melle afii Ball


4- Dr. Mehmet Emin Sever
5- Kahraman Ayta

53- Mehmet Ali Birand Apo ve PKK


54- Hulusi Turgut Barzani Dosyas 55- Ahmet Kahraman Cici Basn,
Daraac

6- Cevat Oktay
7- Feyzullah Ko
8- Aydn Sara

Gazeteler

9- Dursun akrolu
10- M. Alada
11-ElifPolat

1- Radikal
2- Cumhuriyet

3- Kurum

4- Hakimiyeti Milliye
5- Hrriyet

Dier Kaynaklar
1- zel arivim

6- Milliyet 7- Ulus
8- Vatan

2- Avni Doan'm yaymlanmam


anlan

3- Resmi bildiriler

9- Tan
10- Dnya

4- Resmi raporlar

5- Adm aklamak istemeyen kurban


ve tanklar

11- Demokrasi

415

SM

NDEKS

Alier 78, 258, 275, 319, 320, 321,


322,323,324,334,335,392

Abdullah Alpdoan Paa 338, 390 Abdullah calan 402, 404, 406
Abdullah Sadi 134
Abdurrahman Paa 36

Alpaslan Trke 183


Arap Abdi 164

Akotanl Paso 147

Atatrk 55, 56, 57, 66, 67, 68,


108,112,115,142,146,180,183,
184,217,227,231,240,241,255,

Abdlhamit 48, 49, 51, 61, 76, 77,


93, 272

Abdlkadir Sido 133

267,268,269,270,273,275,278,
281,282,288,289,303,307,308,

Abdlmelik Frat 71, 80, 82, 104,


119, 179, 182 Abdrezak Bey 51 Adevi Aziz 237

309, 310, 311, 312, 321, 329, 330,


332,336,338,341,344,345,347,

348,352,356,360,370,382,390,

400 Atilla 24

Ahmet Emin Yalman 115 Ahmet zzet Paa 259 Ahmet Mithat Bey 89
Alaattin Frat 210 Ali Baban 165

Avni Doan 89
Aydn Sara 190

B
Babeuf 11

Ali Cemal Bardak 278 Ali Fethi Esener 385, 397

Baheli Hac Hamdi Bey 89


Bahri Bey 165

Ali Haydar Dikmen 77, 96


Ali Rza 152, 169,223,226
Ali Rza Septiolu 184

Balikanh Hac Halit 165 Balkanl MoUa Emin 164


Barzani 51, 108
Bedir Han 57

Ali Said Paa 67

Ali Saip Ursava 133, 140, 146


Ali kr 270, 274

Bedirhan Bey 37, 40, 41, 45, 51


Bedizzaman (Saidi Nursi) 93

Alian 274, 320, 321 Alian Bey 267, 268

Behet Cemal 85, 88, 89, 90, 95,

Alian Beyzade Mustafa Paa 320

137, 139, 140, 150, 167, 172, 175

417

Bertal Tanrverdi 357 Bee 255, 316, 319, 327, 329

D
Dadinanl Temo 101
Damat Ferit Paa 62

Bira brahim 215, 218, 220, 221,


222, 224, 227, 255, 293, 355 Binba Kasm 64, 67, 73, 75, 95,

Demirel 142, 179, 184, 205, 340,


386, 387, 399, 401, 402, 405

116, 119, 122, 127, 139, 148, 158,


165, 184, 189

Derikli llyas 89
Derikli Necim 89
Dijana Hesse Sori 237

Bitlisli Idris 32
Botan Miri Bedirhan 183
Boynukara Hdr Paa 257 Blent Ecevit 142

Divriili llyas 133


Diyadinli Temur Aa 165 Diyap Aa 255, 268, 356

:Sl
Can zbey 412
Can Ycel 285 Cavit Ekin 166
Cebrail 297, 335, 336, 338 Cekdet Bey 213 Celal Bayar 340, 354, 355, 360 Cemal Bardak 279, 281 Cemal Grsel 240, 385, 401 Cemal Kutay 183

Diyarbakr Valisi Mithat 140, 174

Diyarbakrl Ahmet Cemil 133 Dr. Fuad 133


Dr. Nuri Dersimi 251, 259, 277, 318 Dr. Rza Nur 227

Dr. Sait Krmztoprak 357

E-F
Ebul Hayca 26

Cemal Madanolu 204


Cemal Paa 18,51 Cemal Sreya 210, 395 Cemil Paa 259

Edrise Betlise 32 Elif Hatun 318


Emin Avni 62, 135 Enver 18, 51,258,261,262

Cemil Paazade Ekrem 133 Cevat Oktay 86


Cevdet Sunay 385, 386

Erbilli Nafiz 133

Erdoan rtl 145


Faik Bulut 291, 314 Fakih Hasan Fehmi 164, 171 Fatin Rt Zoriu 183, 409

amurekli Zeynel Aa 263 anh eyh Abdullah 164

Canl eyh brahim 164 apakuriu


165

Sleymanolu

Yusuf

Ferhat Bey 233

Feridun Fikri (Dnsel) 276

418

Ferit Mekn 135, 136, 398, 399


Ferzende Bey 214, 215, 216, 227,
237 FethiOkyarl08, 109, 112

Han Mahmut 41

Hanili Hac Salih Bey 164

Hanili Mustafa Bey 164, 171, 174


Hanili Salih Bey 158, 172
Hanili eyh Adem 164 Harputlu eyh Celal 164
Hasan Cemal 142

Fevzi Bilgin 184

Fevzi akmak 217, 281, 390, 398

G-H
Garipli izzet Bey 164

Hasan Hayri Bey 57, 61, 104, 268,


276

Hasenanl Halid Bey 63, 123, 214 Haydar Bey 274, 275, 320, 321
Helmut von Moltke 38
Hese Gene 315

Garo Sasuni 108, 220, 230, 237 General Alpdoan 295, 300, 302,
303, 392

General Moltke 52

General Mustafa Mulal 400 General Mrsel 90, 92, 140


Goltz Paa 52 Gulabi Aa 43

Hdr Gkta 293


Hdr Paa 257

Hikmet etin 142

Hoca Askeri 133, 137


Hovvland Shaw 144 Hulusi Turgut 403 Husse Telle 220

Gle (Gll Alada) 351


Guloe Kollo 121

Gur Huso (Kurt Hseyin) 221


Hac Abdullah 133 Hac Ahti 133, 137

Huvit Reisi Nuh 123


Hseyin Avni 56
Hseyin Cahit Yaln 115

Hac Musa Bey 63, 68, 87, 158,


216, 217

Hseyin Reik 318

Hac Talat 110

Hsn Mbarek 407

Hafz Paa 38, 39

Halborili Hasan 339 Halis Bey 215, 216, 227

1
Ibi Seyik Ali 315
ibrahim Arvasi 147 ibrahim Bey 344 ibrahim Paa 50, 218

Halit Bey 31, 47, 60, 61, 62, 63,


64, 66, 68, 69, 73, 81, 82, 83, 87, 95, 96, 98, 99, 103, 104, 105, 109,
117,121,152,154,158,196,213, 258

ibrahim Tali (ngren) 217, 224,

419

225, 226, 227, 228, 278, 280, 281


Ibrahime Husseke Telle Paa 237

99, 100, 101, 105, 117, 118, 119, 120, 121, 123, 127, 128, 158
Kasm (Ata) 47, 61, 66, 158
Kasm Frat 175

Idris 32, 33 idrisi Bedisi 34


ihsan Nuri 47, 66, 109, 213, 215, 216, 218, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228, 232, 233, 234,
235, 236, 237, 242

Kavalal Mehmet Ali Paa 52

Kazm Paa (Orbay) 110, 140, 266


Kemal Fevzi 133, 134, 137 Kenan Evren 386, 404 Kerem Bey 158, 214

ihsan Sabri alayangil 306, 340 ikinci Abdlhamit 47 kinci Mahmut 37, 39 ismail Hakk Paa 44 ismail Mtak Bey 348

Kl Ali 141
Kr Halil Paa 263

Kr Hseyin Paa 50, 64, 68, 69, 79, 103, 216, 223, 235, 236 Ksenefon 23

ismail Top 324


ismet Paa (inn) 56, 66, 75, 86,

Krt tarihi erefhan 28

91, 109, 112, 113, 114, 147, 188, 191, 198, 217, 225, 259, 261, 262, 278, 281, 282, 283, 249, 284,

L:M
Lazarev 22, 23, 24, 27, 38, 39, 49 Lord Kinross 139, 144, 149, 168

285, 286, 287, 303, 307, 309, 313,


353, 354, 390, 394, 398, 400
Ivo Beg 219, 220

Ltfi Mfit zde 133, 140, 146,


173

izzettin Paa 277

M. A. Gasratyan 55, 56 M. 1. Menyukov 43

K
Kahraman Ayta 78, 261, 262, 263, 265, 324, 387 Kamer Aa
315

Madenli Kadri Bey 164 Mahmut Altunakar 205, 206, 207,


210,211

296,

297,

300,

301,

Mahmut Bey 60, 165 Mangur Hamza Aa 46 Mar amun 40, 45

Kamer olu Fndk 336


Kamil Mahor 237

Massimo D'Alema 407

Kamuran Bedirhan 213


Kara Kazm Paa 267 Kargapazarl Halit 165

Mazhar
146, 163

Mfit

Kansu

133,

140,

Mehmed Ali Paa 39, 40 Mehmet Akda 250, 349, 351

Kasm 42, 61, 68, 73, 96, 97, 98,

4ZO

Mehmet Ali (Mente) 295

Mustafa Barzani 403 Mustafa Kelo 237 Mustafa ahin 213'

Mehmet Ali Birand 341, 398, 399


Mehmet Ali Efendi 252

Mehmet Bayrak 70, 130, 356 Mehmet Emin Sever 60, 61, 68, 69,
73, 97, 98, 121

Mustafa Zihni 62, 135

Musyanl Molla Cemil 165


Mulu Mehmet 165

Mehmet Fuat Frat 184

Mutkili Hac Musa 64, 66

Mehmet Halit Frat 99

Mrsel Paa 89, 91, 140, 141, 166,


173

Mehmet erif Frat 67, 75, 77, 82,


83,217

Mehmet Tevfik 133


Melik Frat 73, 103, 181, 182, 183,
184

N-O
N. A. Halfin 43 N. Y. Marr 11 Nafiz Bey 133

Melle Hadi 38

Melle Selim 63, 64, 65, 66, 82, 83,


99, 101, 120, 192

Nakipzade Bekir 89

Melle afii

(Ball)

Necip Aa 103, 104, 200

68,

102,

106,

116,117,178
Melle Yadin 116, 117

Necip Fazl Ksakrek 146


Neet Paa 256, 257 Nihat Saltk 395
Nikitin 24, 25

Meme Kek 315

Memo ve Nadir 216, 235

Metin Toker 86, 90, 91, 92


Mevhibe nn 307

Nuri Dersimi 252, 259, 265, 276,

278, 280, 293, 321, 335, 339, 350,


391, 393

Mevlana Halid 70, 130


Minorsky 28, 31

Nurullah Bey 41

Mir Muhammed 36, 37, 38


Mirza Ali 336

Oktay Verel 312 Osman Blkba 387 Osman Nuri Paa 99, 118

Mool Han Hulag 27


Muhsin Batur 370

Osman Paa 41,


128, 129, 138

121,

123,

127,

Muhsin rtl 145


Muhyettin Aygren 184

Murat Paa 52, 258, 261


Musa Anter 27, 71, 379

P-R-S-1.
Palulu Abdullah Sadi 133

Mustafa (Mio) Aa 268, 356

Piranh Molla Mahmut 164

4ZI

Prof. Dr. Halil inalck 17


Ragp Gmpala 386, 388

Seid Resule Berzenci 235

Seid Rza 11, 61, 77, 78, 249, 250,


251, 252, 253, 254, 255, 257, 258, 260, 261, 262, 263, 265, 266, 267,

Rayber 252, 254, 291, 293, 315, 318, 322, 323, 324, 388, 390, 391,
392, 393 Reat Halh 62, 193

268, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 286, 291, 292, 293, 296,
297, 298, 299, 301, 302, 304, 306,
314,315,316,317,318,319,320,

Reik Hseyin 251, 255, 336, 337,


340, 349, 350, 351 Reit Paa 37, 38, 41

321, 322, 324, 325, 326, 327, 328, 329, 330, 331, 332, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 341, 344, 345, 346,

Revanduzlu Ali Saib 47, 172


Rfat 133 Richard 26
Robespierre 11

348, 349, 350, 351, 353, 355, 360,


361,388,390,391,392

Seid Taha 45, 70, 130

Selahaddini Eyyubi 25, 27


Semih Paa 37, 43 Silvanl eyh emsettin 164
Simon Radev 144

Rohat Alakom 214

Sabiha Gken 307, 308, 309, 310,


312, 349

Saddam Hseyin 26
Sadiye Telhe 83 Said Bey 39

Sokrates 11, 168 Solakzade 32, 33


Spartaks 11

Sakall Nurettin 79, 217, 269, 270,


272, 274

Sultan Abdlhamit 18, 44, 60 Sultan Celaleddin 27

Salih

Paa

(Omurtak)

217,

227,

Sultan Mehmet 15 Sleyman Bey 165

238, 240, 241, 371, 372 Salim Baol 215

Seid Abdlkadir 45, 46, 49, 62, 63,


65, 70, 81, 83, 130, 131, 132, 133,
134, 135, 136, 138, 143, 146, 149, 153, 159, 166, 321, 350

Sreyya rgeevren 133, 146, 147,


159

ah ismail 29, 30, 31, 32, 33


ahin Bey 188, 326 atolu Mehmed 293

Seid Bertal Tanrverdi 77

Seid

Hseyin

78,

79,

261,

262,

atolu Salman 355 erefhan 30


erif Paa 50, 54,213

286, 300, 316, 336, 337, 338, 360


Seid brahim 251, 252, 261 Seid Muhammed 132 Seid Resul 236

eyh Abdullah 84, 87, 88, 97, 98,


99, 100, 117, 118,119, 120, 121,

4Z2

124, 125, 126, 128, 139, 155, 159,


161, 164, 184

eyhanl Hsso 334

eyx Abdrrahim Efendi 180 eyx Ahmedi Cani 179 eyx Bahaeddin Efendi 179 eyx Diyaeddin Efendi 180

eyh Abdlkadir 233 eyh Abdselam Barzani 51


eyh Ahmet 89

eyh Ah 45, 70, 128, 130, 164,


165, 170

eyx ebabettin Efendi 180


kr Kaya 282, 287, 347 kr Sekban 213

eyh Ali Rza 65, 72, 73, 83, 102,


104,105,106,118,178,180,213,
181,226

kr Skmenser 341, 344, 348

eyh Barzani 238

eyh

Hasan

71,

155,

164,

184,

T-U
Taceddin 27, 237
Tahsin Ekinci 184 Talat 18, 51, 258

255, 280, 281, 319, 327, 329 eyh Muhammed Berzenci 50


eyh mer 89, 164

eyh Said 11, 12, 20, 22, 45, 50, 57, 61, 63, 64, 65, 66, 67, 69, 70,
71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79,

Tansu iller 142 Tank Ziya Ekinci 142

Termili eyh Abdullatif 164 Termili eyh smail 164


Tevfik Celal 66

80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88,


89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97,
98, 99, ll, 102, 103, 104, 105,
106,107,109,111,112,113,116,

Timur 28, 122, 128

117, 118, 119, 120, 121, 122, 123,


124.125,126,127,128,130,132,

Tokiyanl Halit olu Kamil 164 Topal Osman 79, 269, 271, 272,
273, 274

136, 138, 139, 140, 141, 143, 147,


148,149,150,151,158,159,160,

162, 163, 164, 167, 169, 170, 171,


172,177,178,179,181,183,184,

Uur Mumcu 74, 84, 90

186,188,189,190,195,198,208,

V-Y-Z
Vahdeddin 55, 269

216,218,226,276,350,402,411
eyh Selahaddin 178, 181, 226

Vali Memduh Selim 212

eyh erif 77, 87, 88, 104, 107,


139,155,164,188,199,276
eyh Tahir 184

Valirii Hoca Sadk Bey 164


Vanl Rasim 66
Vasf nar 183

eyh Ubeydullah 45, 46, 49, 54,


62, 130, 131

Vasf Paa 25

4^3

Vasilyeva 23, 32 Yaar Kemal 240, 241 Yavuz Selim 30, 32, 33 Yetim Hseyin 297, 337 Yezdier 41, 42
Ylmaz Gney 216

Yusuf Ziya Bey 61, 63, 64, 66, 68, 77, 78, 79, 81, 87, 103, 105, 109,
130, 131, 157, 158, 320

Yusufanl Kamer 78, 297, 349, 350 Zeynel Altnta 382, 383, 384
Zilan Bey 237
Ziya Bey 259

Yunus Nadi 317, 359 Yusuf Redkini 237 Yusuf Selahaddin 25

Ziya Hurit 273, 274

Zoraval eyh Cemil 165


Zlkf Bilgin 184

4Z4

Ahmet Kahraman, deiik okullarda ilk, orta ve lise renimini tamamlad.

ktisadi ve Ticari ilimler Akademisini bitirdi. 21 yanda renciyken, Ankara'da,


nnuhabir olarak gazetecilie balad. Meslein her kadennesinde alt. Deiik gazele ve yayn kurunnlarmn Ankara temsilcilii, dergilerde rportaj yazarl, gnlk gazetelerde ke yazarl, Anadolu Ajan'nda ynetim kurulu yelii, genel yayn ynetmenlii ve genel mdr yardmcl yapt. Gazetecilik almalar arasnda, ocuk edebiyatyla kitap dnyasna girdi. 1976 ylnda Yoddcn Yetmie Masallar, ertesi yl Ban Topra yaymland. Masal yk
karm Knal Keklik ie 1981 ylnda... Gazetecilik aratrmasna dayal ilk

almasn, 1977 ylnda yaynlanan Boulan Bakan kitabyla yapt. 1984

ylnda, dergilerde yaynlanm rportajlar ile Biz adyla kitaplat. Bunu,


1985 ylnda Daraac ve 1986'da da Sank Ayaa Kalk! izledi. Yazarn

kitaplarndan bazlar ise unlar: Bize zgrlk Verdiler, Hanedan, Kurtarclar, Hayaletler Prensi. Bana Paya Deyin, Ylmaz Gney Elsanesi, Aslmlarn
Hikayesi. Islamkyl Sulu ve Bir Dnemin Trk Bykleri.

Vous aimerez peut-être aussi