T.C.

BALIKESR NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS MAKNE MHENDSL ANABLM DALI

BR ARA MODELNN AERODNAMK ANALZ VE SONLU ELEMANLAR YNTEM LE SMLASYONU

YKSEK LSANS TEZ

Mak. Mh. Tayfur Kerem DEMRCOLU

Balkesir, Austos2007

T.C. BALIKESR NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS MAKNE MHENDSL ANABLM DALI

BR ARA MODELNN AERODNAMK ANALZ VE SONLU ELEMANLAR YNTEM LE SMLASYONU

YKSEK LSANS TEZ

Mak. Mh. Tayfur Kerem DEMRCOLU

Tez Danman: Yrd.Do.Dr. lker EREN

Snav Tarihi: 23.08.2007 Jri yeleri: Yrd.Do.Dr. lker EREN (Danman-BA) Yrd.Do.Dr. Semin KAYA (BA) Yrd.Do.Dr. Nuray GEDK (BA)

Balkesir, Austos2007

Bu yksek lisans almas, Balkesir niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Birimi 2007/03 nolu Aratrma Projesi tarafndan desteklenmitir.

ZET

BR ARA MODELNN AERODNAMK ANALZ VE SONLU ELEMANLAR YNTEM LE SMLASYONU Tayfur Kerem DEMRCOLU Balkesir niversitesi, Fen Bilimleri Enstits Makine Mhendislii Anabilim Dal (Yksek Lisans Tezi / Tez Danman: Yrd.Do.Dr.lker EREN) Balkesir, 2007 Otomotiv endstrisinin ana konulardan bir tanesi, saysal yntemlerle srkleme katsaysn azaltmak iin tat tasarm aerodinamiinin iyiletirilmesi olmutur. Bu almada, SOLIDWORKS te tasarlanan Ferrari F1 yar arac zerinde ANSYS CFX yazlm (k-epsilon modeli) kullanlarak -boyutlu SAD (Saysal Akkanlar Dinamii) hava ak simlasyonu uyguland. CFX-mesh te a yaps sonlu elemanlar yntemi kullanlarak oluturuldu. CFX-pre de snr artlar olarak serbest ak hz (130 km/h) ve hava ak zellikleri belirlendi. Hesaplama esnasnda srkleme ve kaldrma kuvvetleri gzlemlendi. Kuvvet deerlerinin yaknsama davran ortalama bir seviyeye eritii zaman, CFX-solver durduruldu. Kaldrma ve srkleme katsaylar gibi aerodinamik karakteristikler CFX-post kullanlarak hesapland. Aracn yzeyinde ve evresindeki hz ve basn dalmlar ak izgileri, vektrler ve e byklk erileri eklinde grafik olarak gsterildi. Tat iin ok daha sk a yaps ve daha yksek iterasyon saylar elde etmek istenirse ve karmak erili yzeylerin znrlne bal olarak daha gereki geometriler kullanlrsa, daha yksek kapasiteli bilgisayara ihtiya vardr. Aksi takdirde simlasyondaki hesaplamalar uzun zaman alr. Sonu olarak nerilir ki, analiz hesap sonular ile rzgar tneli deneysel verileri arasnda kyaslama yaplmas, bu arabann optimum tasarm iin faydal olacaktr.

ANAHTAR SZCKLER: aerodinamik / rzgar tneli / saysal akkanlar dinamii / srkleme katsays

ii

ABSTRACT

AERODYNAMIC ANALYSIS OF A VEHICLE MODEL AND ITS SIMULATION WITH FINITE ELEMENT METHOD Tayfur Kerem DEMRCOLU Balkesir University, Institute of Science Department of Mechanical Engineering (M. Sc. Thesis / Supervisor: Assist. Prof. Dr. lker EREN) Balkesir, 2007 The improvement of the aerodynamics of car designs for reduction of drag coefficients with numerical methods has become one of the main topics of the automotive industry. In this study, three-dimensional CFD (Computational Fluids Dynamic) simulation of airflow using ANSYS CFX software (k- model) was performed on a Ferrari F1 racing car designed in SOLIDWORKS. Mesh generation was produced by using finite element method in CFX-mesh. Free stream velocity (130 km/h) and air properties were determined in CFX-pre as boundary conditions. Lift and drag forces monitored during calculation. When the convergent behavior of the force values in an average manner was achieved, CFX-solver was stopped. The aerodynamic characteristics such as lift and drag coefficients were calculated by using CFX-post. Velocity and pressure distributions on the surface and around of the car were presented as graphically with streamlines, vectors and contours. If more fine mesh generation for vehicle and higher iteration numbers are desired to obtain and the realistic geometries due to the resolution of the complex curved surfaces are used, there is needed higher computational requirements. Otherwise, the calculations in simulations take more time. Finally, it is suggested that when the some comparisons are made between computational results and wind tunnel experimental values, it will be useful for the optimum design of this car.

KEY WORDS: aerodynamics / wind tunnel / computational fluids dynamic / drag coefficient

iii

NDEKLER

Sayfa

ZET, ANAHTAR SZCKLER ABSTRACT, KEY WORDS NDEKLER SEMBOL LSTES EKL LSTES NSZ 1. GR 1.1 Literatr Aratrmas 1.2 almann Amac 2. TAITLARDA AERODNAMK 2.1 Otomobillerdeki Kayplar 2.2 Aerodinamik Kuvvetler 2.2.1 Srkleme Kuvveti (drag force) (FD) 2.2.2 Kaldrma Kuvveti (lift force) (FL) 2.2.3 Yanal Kuvvet (FY) 2.3 Aerodinamik Momentler 2.3.1 Yunuslama Momenti (pitching) (MP) 2.3.2 Yuvarlanma Momenti (rolling)(MR) 2.3.3 Yana Kay Momenti (yaw)(MY) 2.4 Aerodinamik Dirence Etki Eden Faktrler 2.4.1 Srkleme Katsaysn Azaltmak in Yaplan almalar 2.4.2 Tatn Tasarmnda deal Aerodinamik ekil 2.4.3 Tatn Alt Hava Akm 2.4.4 Kanatlar (Spoiler) 2.4.5 Yer Etkisi 3. KARAYOLU TAITLARINDA AERODNAMK ZELLKLERN BELRLENMES 3.1 Aerodinamik zelliklerin Deneysel Olarak Belirlenmesi 3.1.1 Yol Deneyleri 3.1.1.1 Aerodinamik Direncin llmesi

ii iii iv vi vii ix 1 2 4 5 5 6 8 9 11 11 12 12 12 13 14 15 18 20 22 23 23 23 23

iv

3.1.1.2 Aerodinamik Kaldrmann llmesi 3.1.1.3 Yzey Basncnn llmesi 3.1.1.4 Pitot Tp ile Hzn llmesi 3.1.2 Rzgr Tneli Deneyleri 3.1.2.1 Rzgr Tnelinin Yaps 3.1.2.2 Rzgr Tnelinde Kullanlan Modeller 3.1.2.3 Blokaj Sorunu 3.1.2.4 Yolun Temsili ve Tekerleklerin Dnmesi Sorunu 3.2 Aerodinamik zelliklerin Saysal Yntemlerle Belirlenmesi 3.2.1 Benzerlik 3.2.1.1 Geometrik Benzerlik 3.2.1.2 Kinematik Benzerlik 3.2.1.3 Dinamik Benzerlik 3.2.2 Teoremi (Buckingham Teoremi) ve Otomobil zerindeki Akn Boyut Analizi 3.3 Tat evresindeki Hava Akm ve Grntlenmesi 4. SAYISAL AKIKANLAR DNAM (SAD) ANALZ 4.1 4.2 4.3 4.3 4.4 Aracn Bilgisayar Destekli Tasarm (CAD) Akkann Hacminin Sonlu Elemanlara Ayrlmas (Mesh) Snr artlarnn Tanmlanmas zmn Elde Edilmesi Sonularn Deerlendirilmesi

25 25 26 27 28 30 30 32 34 34 34 35 36 37 41 44 44 46 49 51 53 58 60

5. SONU VE TARTIMA KAYNAKLAR

SEMBOL LSTES

Simge CD CL CP CMP CMR CMY Re FD FL FY MP MR MY L A V g a m t P H q

Simge Ad Srkleme katsays Kaldrma katsays Statik basn katsays Yunuslama momenti katsays Yuvarlanma momenti katsays Yana kay momenti katsays Reynolds says Srkleme kuvveti (drag force) Kaldrma kuvveti (lift force) Yanal kuvvet Yunuslama momenti (pitching) Yuvarlanma momenti (rolling) Yana Kay momenti (yaw) Tatn karakteristik uzunluu Tat kesit alann Tatn rzgra gre bal hz Yerekimi ivmesi vme Ktle Younluk Zaman Statik basn Toplam basn Dinamik basn Dinamik viskozite Kinematik viskozite

Birimi

N N N Nm Nm Nm m m2 m/s m/s2 m/s2 kg kg/m3 s pa pa pa pas m2/s

vi

EKL LSTES

ekil No ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 2.6 ekil 2.7 ekil 2.8 ekil 2.9 ekil 2.10 ekil 2.11 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 3.5 ekil 3.6 ekil 3.7 ekil 3.8 ekil 3.9 ekil 3.10 ekil 3.11 ekil 3.12 ekil 3.13 ekil 3.14 ekil 3.15 ekil 3.16 ekil 3.17 ekil 3.18

ekil Ad

Sayfa 7 9 13 15 17 18 19 19 20 21 22 24 24 26 27 28 29 29 31 32 33 34 35 35 36 41 42 42 43

Otomobil zerinde oluan aerodinamik kuvvet momentler ile basn, arlk merkezlerinin ematik grnm. Tatn kesit (referans) alan (a) Ferrari F1 1/1 Prototip, (b) Ferrari F1 1/14 Model Ara . 1936 yapm Mercedes W125 (a) Fastback otomobil, (b) normal binek otomobil Tatn lastik boluklarnda meydana gelen hava akm ayrlmasnn ekli Etek ve hava baraj Tatn altndaki ksmlarn hava akmna maruz kal Ferrari F50nin alttan grn Hava kanadnn hava akmn ynlendirii Yer etkisi oluturmak iin tatn alt ksmna yerletirilen kanallar Tekerlek yuvarlanma direncinin lm dzenei Deney srasndaki tata ait hz-zaman diyagram Tat yzeyine yerletirilen bir basn alcsnn ematik grnm Pitot tp lme prensibi Rzgar tneli Ak devreli bir rzgr tnelinin ematik grnm Kapal devreli rzgr tnelinin ematik grnm 10 m2'lik rzgr tnelinin iindeki modelin lle kna ok yakn yerletirilmesi durumunda, N konumundaki statik basn ykselmesi Rzgr tnelinde yol simlasyonu iin uygulanabilecek eitli yntemler Hareketli kay mekanizmas (rzgr tneline yerletirilmemi) Geometrik benzer cisimler Kinematik benzer aklar Snr tabakas oluumunun ematik grnm Dinamik benzer aklar Otomobilin zerindeki ak ynyle kolayca bklebilen pskller Tat zerine duman pskrtlmesi Otomobilin zerindeki ak izgileri Rzgr tnelinde Volkswagen otomobilin zerindeki hava ak ekli

vii

ekil 4.1 ekil 4.2 ekil 4.3 ekil 4.4 ekil 4.5 ekil 4.6 ekil 4.7 ekil 4.8 ekil 4.9 ekil 4.10 ekil 4.11 ekil 4.12 ekil 4.13 ekil 4.14 ekil 4.15 ekil 4.16 ekil 4.17 ekil 4.18 ekil 4.19

Solidworks ile izilen modelin farkl alardan gereklik grnts verilmi hali (render) Solidworks ile tasarlanan modelin ksmlar (a) kat, (b) tel kafes (a) F1 modelinin yars (b) Rzgr tnelinin hava ile dolu hacminin yarsndan F1 aracnn yarsnn karlm hali Modelin sonlu elemanlara ayrlmas Simetri yzeyi ve modelin a yaps (a) Simetri snr blgesinde prizma ve tetrahedra elamanlarn a yapsndaki yerleimlerinin grnm (b) Tetrehedra, prizma, piramit elemanlar Snr artlarnn tanmlanmas Simetri snr artnn gsterilmesi Momentum-ktle diyagram Trblans deerleri Srkleme (normal force on f1 (Z)) ve kaldrma kuvvetleri (normal force on f1 (Y)) Hz deerleri ak izgileri halinde ve renk skalas olarak grlmektedir (streamlines) (a) Aracn n Ksm (b) Aracn Arka Ksm (c) izometrik adan Yzey ak izgileri Akn vektrel gsterimi Simetri yzeyinde e hz bykl dalm erileri (contour) Simetri yzeyinde e basn bykl dalm erileri Aracn yzeyindeki e basn bykl dalm erileri (izometrik) Tatn projeksiyon alan Hesaplamalar iin formllerin yazlmas

45 45 46 47 48 49 50 51 51 52 52 54 54 55 55 56 56 57 57

viii

NSZ Tezimin beklenen yarar salamas dileiyle, bu almann yaplmas ve yrtlmesinde bilgi ve tecrbesi ile beni ynlendiren, ilmen ve fikren benden desteklerini esirgemeyen ok deerli hocalarm Yrd.Do.Dr lker ERENe, Do.Dr.rfan AYa ve birlikte altm tm aratrma grevlisi arkadalarma, programn temini, eitimi ve destei iin FGES firmasna, ara tasarm iin Muharrem BEYOLUna en iten teekkrlerimi sunuyorum. almalarm sresince beni sabrla bekleyen, en byk destekim Elif AKSOYa, bugnlere gelmemdeki en byk katks olan aileme teekkr bor bilirim.

Austos, 2007

Tayfur Kerem DEMRCOLU

ix

1. GR Hava ierisinde hareket eden bir cisme etki eden kuvvet ve moment sisteminin, cismin etrafndaki aka ait zelliklerinin ve dolaysyla aerodinamik karakteristiklerin tayini aerodinamiin en temel problemlerinden biridir. retici firmalar, aralarnn insann ayan yerden kesmek yannda yksek srat, yksek tama kapasitesi, ekonomi gibi stn performans zelliklerine sahip olmas gerektiini fark ettiklerinden bu yana bir yandan motor tarafndan salanan gc artrma, dier yandan da aracn sistemlerindeki ve bilhassa hava direncinden kaynaklanan kayplar azaltma yollar aramlardr. lk binek otolarnn bir telefon kulbesinden fark yok iken gnmzdeki otomobil reticileri aralarnn daha iyi aerodinamik zelliklere sahip olmalar amacyla kkl form deiikliklerine gitmilerdir ve bu konudaki Ar-Ge almalarna byk nem vermektedirler. zellikle rekabet piyasasnda daha geni yer hedefleyen reticiler aralarnn ekonomikliini artrrken, ekonomiklii artrmada en byk engel olan hava diren kaybn azaltmak iin bu tr aratrmalara gelirlerinin byk miktarn ayrmaktadrlar. Saatteki hz 100 km olan bir binek otomobili, gcnn % 60'n hava ile srtnmeden kaynaklanan srkleme direnci kuvvetini (aerodinamik etki), % 20'sini tekerlek srtnme kuvvetini, % 20'sini hareketi nleyen dier kuvvetleri yenmek iin harcar. Aracn aerodinamik zelliklerinin iyiletirilmesi ile yakt sarfiyatndan nemli lde tasarruf salanr [1]. Bu almada tatlarn aerodinamik zelliklerinden bahsedildikten sonra, saysal akkanlar dinamii analizi yaplan F1 yar aracnn kaldrma ve srkleme katsaylar gibi aerodinamik karakteristiklerinin hesaplanmas zerinde durulacaktr.

1.1 Literatr Aratrmas Kieffer ve arkadalar (2006) tarafndan yaplan almada Formula Mazda yar aracnn n ve yan kanatlar k- modelini kullanan Star-CD CFD (computational fluids dynamic) yazlm ile analiz edilerek, ak farkl hcum alar ve yer etkisi iin incelemilerdir. Aracn yol tutuu ve dengesi gz nnde bulundurulduunda n kanat tasarmnn yer etkisi ile deerlendirilmesi ve her iki kanadn hidrodinamik performansnn nemli lde farkl hcum alar tarafndan etkilendii sonucuna varmlardr [2]. Beccaria ve arkadalar 1999da HIPERROAD (high performance road vehicle) adn verdikleri yazlm sistemini gelitirmiler ve bu yazlm ok ilemcili bilgisayarlarda (parallel computing) kullanmlardr. Ara tasarmnn ilk safhalarnda aerodinamik optimizasyon yaplabilmesini salayan bu sistem ile Ferrari F550 arac test edildiinde bilgisayar verileriyle llen aerodinamik zelliklerin tutarl olduunu grmlerdir [3]. Gmlol ve arkadalar (2006) tarafndan yaplan almada gei durumunda olan tatlarn aerodinamik etkileimleri rzgr tnelinde deneysel olarak incelenmi ve sollamann balad pozisyonda, geecek modelin nndeki yksek basnl blgenin, geilecek modelin arkasnda oluan dk basnl blge ile etkilemekte olduunu bylece hem ndeki hem de arkadaki aracn zerindeki kuvvetlerin tek aracn yalnz seyahatinde oluan srkleme kuvvetinden daha az olutuu sonucuna varmlardr [4]. Dong Sun ve arkadalar (2006) aerodinamik deneyler sonucunda elektrikle alan kk hava tat gelitirmilerdir. ki tip kanat gvdeli (gen ve kare) tat prototipini rzgr ve su tnellerinde test etmilerdir. gen modelin kareye oranla daha yksek kaldrma katsaysna sahip olduu, daha az girdap oluturduu ve bylelikle daha iyi dinamik performans gsterdii sonucuna varmlardr [5]. Bettle ve arkadalar (2003) tarafndan yaplan almada, apraz rzgr altnda kpry geen standart bir tama kamyonunun hznn aerodinamik

kuvvetlere etkisini CFD yntemiyle incelemiler, sabit apraz rzgr altnda kamyonun hzyla yuvarlama momentinin arttn ve 45 lik ynelme asyla da neredeyse ikiye katlanmakta olduu sonucunu ortaya karmlardr [6]. Konstantin ve arkadalar (2007) almalarnda su st hibrit trimaran modelinin aerodinamik katsaylarn rzgr tnelinde belirlemiler, farkl hcum alar iin vortex-lattice metoduna dayanan saysal akkanlar dinamii (CFD computational fluids dynamic) bilgisayar kodlar ile modelin aerodinamik analizini yapmlar ve modelde kanadn basnl tarafna uygulanan interceptorun (kaldrma yzeyine dik yerletirilen plaka) aerodinamik kaldrmada etkili bir ykselme dourduunu grmlerdir [7]. Hiroyuki Ozawa ve arkadalar (1998) dnyann en byk gne arabalar yarmasna (World Solar Challenge) katlan 96 Honda gne arabasn aerodinamik adan incelemilerdir. st gvde kaporta tasarmnn analizi iin yzeydeki basn dalmlarn dikkate alarak, saysal akkanlar dinamiine dayanan MAC (Markerand-Cell) metodunu kullanmlardr. Aracn birok ynde karmak aerodinamik kuvvet ve moment etkisinde kaldn, sadece bir yndeki hava aknn incelenmesinin gvde yzeyi tasarmnda en iyi sonucu vermeyecei sonucunu karmlardr [8]. Ehab Fares (2006), lattice Boltzman metoduna gre PowerFLOW programnda Ahmed modelini referans alarak yapt almada tatn arkasndaki yaklak 30 kritik ay temsilen 25 ve 35 lik eim alar iin zmleme yapm, durgun olmayan (unsteady) akta farkl girdap ve ayrlma davranlar analiz sonularnn deneysel verilerle tutarl olduunu grmtr [9]. Arief Suhariyono ve arkadalar (2006) yaptklar almada kk hava tatlarnn aerodinamik karakteristiklerini (srkleme, kaldrma kuvvetleri ile yuvarlanma, yunuslama momentleri) test etmek iin hassas bir lm sistemini sonlu elemanlar yntemi kullanarak tasarlamlar ve sistemin kalibrasyon deerleri ile analiz sonularn karlatrdklarnda % 3.57 hata ile kabul edilebilir olduunu grmlerdir. Bir kanat modelini rzgar tnelinde lm sistemi ile test edip

kanadn referans verileri ile deney sonular karlatrldnda lm sisteminin doru sonu verdii ortaya kmtr [10]. Masaru ve arkadalar (2004) tarafndan yaplan almada sedan aralarda aerodinamik srkleme direncine neden olan aracn arkasndaki ak ayrlmalar incelemiler, 50 m/s hz ile kapal rzgr tnelinde test ettikleri ve ayrca ak alannn CFD analizini yaptklar Mitsubishi Lancer Evolution aracnn tavan kaporta ksmnn bitimine yerletirilen bombe ekilli girdap reticilerle (vortex generators VG), srkleme ve kaldrma katsaylarnda 0,006 d geekletirmilerdir [11]. Kim ve Geropp (1998), almalarnda eitli ara yer aras mesafeler iin hareketli ve sabit yer dzlemleri kullanarak yer etkisini incelemiler ve llen taban basnlarnn her iki yer dzlemi iin ayn olup, srkleme direncinin neredeyse ayn kaldn, kaldrma kuvvetinin de hareketli yer dzlemi iin nemli derecede farkllk gsterdiini gzlemlemilerdir. Ayrca ara yer aras mesafe drld zaman aracn st ve alt arasndaki basn dalm farknn ykselmekte olduu sonucunu karmlardr [12]. Krajnovi ve Davidson (2005) tarafndan yaplan almada, hareketli zeminin tipik bir fast-back ara etrafndaki aka etkisini incelemiler, LES (large eddy simulation) saysal yntemi ile yer hareketinin etkisinin srkleme direncini % 8, kaldrmay % 16 azalttn bulmulardr. Aracn ekline ve yerden yksekliine bal olarak aerodinamik kuvvetlerin azalp oalabileceini, bu yzden yerin hareket etkisi iin genelleme yapmann mmkn olmadn sonucuna varmlardr [13]. 1.2 almann Amac Bu almann amac otomobil prototipini gerek boyutlarnda retmeden ve rzgr tneline girmesine gerek kalmadan saysal akkanlar dinamiine dayanan bilgisayar yazlm kullanarak daha hzl, kolay ve dk maliyetle aracn aerodinamik karakteristiini belirlemektir.

2. TAITLARDA AERODNAMK 2.1 Otomobillerdeki Kayplar Gerek tat gerekse hava mutlak olarak sabit olmayp arada bir bal hz olacandan aerodinamik kuvvetler oluur. Bu kuvvetlerin nedeni ara gvdesi zerindeki d ak ile motor, radyatr sistemi, ara iindeki stma-soutma, havalandrma maksadyla oluan i aktr. Oluan direncin % 90dan fazlas d aktandr. Genel olarak srkleme katsays (CD), kaldrma katsays (CL), moment katsays (CM) otomobiller iin aerodinamik karakteristikleri ifade eder. zelliklerinde de iyileme grlr. gzlenir. CD deeri bir cismin d formu sebebiyle dzgn dorusal akm iinde oluturduu sreksizlik ve trblans gibi akm bozuntularnn sonucu ortaya kar. D form itibariyle cisim ne derece az bozuntuya sebep olursa srkleme katsays ve buna bal olarak srkleme kuvveti de o derece kk olur. Hz ve geometrik boyutlar belli olan bir aracn hava diren kaybn azaltmann tek yolu aracn d formuna bal olan srkleme katsays CD'yi azaltmaktr. CD deerinin azaltlmas; binek aralar iin ekonomik adan, belli hza kmas istenen araca daha kk motor taklabilmesi anlamna gelir. Yar arabalarnda ise yksek performans hedeflendiinden motor gc sabit bir aracn daha yksek hza eriebilmesi CD deerinin nemini ortaya koyar. Tatlarda motorca retilen g, hava direnci ve sistem iindeki kayplar dengeler. Dk hzlarda hava direnci dier kayplar yannda olduka dk mertebelerdedir. Ancak hz 30-40 km/h deerine ulanca hava direnci nem kazanr Bu katsaylar kldke aracn manevra, hzlanma, yol tutu kabiliyeti gibi Aracn hava srtnmesini yenmek iin harcayaca enerji miktar da kleceinden yakt sarfiyatnda nemli bir azalma

(Tablo 2.1). Bunun sebebi hava direncinin hzn karesiyle doru orantl olarak artmasdr. Tablo 2.1 Benzin motorlu 1200 kg'lk bir otomobilde 90 km/h hzda yakt enerjisinin % (yzde) olarak kullanm [14] Kayplar Termodinamik kayplar Yardmc sistemler Tekerlek yuvarlanma kayb vme veya yoku kayb Aerodinamik kayplar Transmisyon kayb Tata verilen toplam enerji %5 % 4,6 %0 % 10,6 % 1,8 Ksmi yk (Sabit hz) % 78 faydal enerji % 22 Krank milindeki %5 %2 % 14,3 % 5,9 % 0,8 Tam yk (vme veya yoku) % 72 faydal enerji % 28 (2.1) Krank milindeki

% 100

% 100

Srkleme katsays CD'nin azaltlabilmesi iin ara formlar gn getike aerodinamikteki adyla damla formuna benzetilmeye allmaktadr. En ideal ekil ise su damlas ekli olarak bilinen yatay eksene gre simetrik ekle aittir. Damla formunun zellii dorusal akmda bilinen en az bozuntuya sebep olan yap olmasdr. 2.2 Aerodinamik Kuvvetler Bernoulli Teoremi (enerjinin korunumu) ayn ak yolunun her noktasndaki atmosferik ve dinamik basnlarn toplamnn sabit olacan gsterir. Aerodinamiin temel yasas (2.1) bants ile aadaki gibi gsterilir: V 2 = H (sabit) 2

P+

Bu ifadede P atmosferik basnc (statik basn), younluu, V hz, q dinamik basnc (.V2/2) ve H toplam basnc gstermektedir.

Buradaki toplam basn henz tatn hareket alanna girmemi yani deforme olmam hava ortamndan hesaplanabilir. Havann hznn deitii yerlerde dinamik basn da deiir. oluturmaktadr. Denklem 2.2 den grlecei gibi ara yzeyindeki basn dalmnn tm tat yzey alanna gre integre edilmesiyle, tat zerinde rlatif hzdan dolay oluan F aerodinamik bileke kuvveti bulunur. Tat etrafndaki d ak nedeniyle oluan tat yzeyindeki normal basn dalm ekil direncini, kayma gerilmeleri de yzey srtnmesini

F = (p p ).dA y

(2.2)

Bu ifadede F bileke kuvveti (tat yzeyindeki yayl kuvvet), p ortam basncn, p iletme (atmosfer) basnc, dAy tat zerinde aka dik dorultudaki alan gstermektedir. Basn kuvvetlerinin tat zerindeki belirli bir noktadan etkidii eklinde bir idealletirme yaplabilir. ekil 2.1de grld gibi bu noktaya basn merkezi (center of pressure, c.p.) denir. Bu nokta arlk merkezi (center of gravity, c.g.) ile ayn nokta deildir. byk faydalar salar.
Y MY FL V
c.p c.g

Bu iki noktann aktrlmas aerodinamik adan olduka

FY FD X MR

MP Z ekil 2.1 Otomobil zerinde oluan aerodinamik kuvvet momentler ile basn, arlk merkezlerinin ematik grnm 7

2.2.1 Srkleme Kuvveti (drag force) (FD):

Ara zerine etki eden aerodinamik kuvvetin serbest ak hzna ve yere paralel, tatn ileri hareket ynne zt yndeki diren kuvvetidir. Karayolu tatlarna etkiyen en byk aerodinamik kuvvet bileeni genellikle aerodinamik srkleme kuvvetidir. Bir binek tat iin oluan aerodinamik srkleme kuvvetinin (FD) % 90dan fazlas ekil direnci nedeniyle olumaktadr. Aerodinamik srkleme kuvveti motorun salad eki kuvveti ile karlanmaktadr. Onun iin srkleme kuvveti, gerekli motor gcnde ve dolaysyla da yakt tketiminde etkilidir. Herhangi bir hzdaki yakt tketimi direkt olarak gerekli olan g ile orantldr. Aerodinamik direnci yenmek iin gerekli g, motor gcnn byk bir ksmn oluturmaktadr. Aerodinamik srkleme kuvveti (2.3) bantsndan hesaplanr:
1 FD = q.A.C D = ..V 2 .A.C D 2

(2.3)

A tat kesit alann, V tatn rzgra gre bal hzn, havann younluunu (1,255 kg/m) gstermektedir. Maksimum kesit, tatn projeksiyon alan ile ayndr ve genellikle referans alan veya karakteristik alan olarak adlandrlr. Bu alan lastiklerin hava akmna kar olan alanlarn da kapsar. Yaklak olarak gz ile grlebilir veya kresel a etkilerini ihmal edebilecek kadar uzak bir mesafeden fotoraf makinesi (veya kamera) ile ekil 2.2 deki gibi grntlenen alandr.

ekil 2.2 Tatn kesit (referans) alan [15]

Geometrik boyutlar ara d formuna bal srkleme katsays belli olan bir araca herhangi bir hzda etkiyen srkleme kuvveti hesaplanabilir. rnein; hz 30 m/sn (108 km/h) olan bir aracn projeksiyon alan 3m2 ve srkleme katsays CD = 0,45 ise bu araca etkiyen srkleme kuvveti denklem 2.3ten aadaki ekilde hesaplanr: FD = 0,5.1,255.(30)2.3.0,45 =762,4 N 80 kgf
2.2.2 Kaldrma Kuvveti (lift force) (FL)

Tat hareket (serbest ak hz) dorultusuna ve yere dik aerodinamik kaldrma kuvvetidir. Otomobil aerodinamiinde uaklarn tersine kaldrma kuvvetinin kk olmas istenir. Kaldrma kuvvetinin dk olmas aracn yol tutuunun iyilemesine ve zellikle virajlarda savrulmamasna yardmc olur. Ancak ters ynde etki edecek bir bask kuvveti de, ara ve tekerlek arasndaki srtnme kuvvetini artraca iin yakt sarfiyatnda arta ve hzlanma kabiliyetinde de neden olacaktr. seviyede tutmay amalarlar. Tayfun veya hortum gibi iddetli rzgrlarn tehlikeli olmalarnn bir nedeni ok alaktan eserek yukarya doru basn oluturup herhangi bir ktleyi havaya 9 Bu nedenle imalatlar aerodinamik yapy kullanarak kaldrma kuvvetini belirli bir

savurmasdr. Benzer bir etki de hzl kullanlan otomobillerde olumaktadr. Bu etki aracn stnde oluan emme, altnda oluan kaldrma kuvvetiyle daha ok artmaktadr. Yksek hzl aralarda aracn st kaporta yzeyinin kambur olmas bu blgede erilik sebebiyle bir akm karakteristii tayan hava akmnn hareket ynne dik bir hz bileeni kazanmasna neden olur. Bylece yeni bileen sayesinde daha byk deere sahip bir bileke hz vektr ortaya kar. Kaldrma kuvveti denklem (2.4)ten hesaplanr: 1 FL = q.A.C L = ..V 2 .A.C L 2 CL kaldrma katsaysn ifade eder. Aracn hzndaki arta paralel olarak ara stndeki basn der ve araca yukardan emme etkisi yapar. Bu etki oluurken bir yandan da aracn altndan giren hava arac yukarya kaldrmak iin basn uygulamaktadr. Bu kaldrma ve emme kuvvetleri aracn tekerleklerindeki arlk kuvveti etkisini azaltarak kumandann zorlamasna bilhassa viraj halinde aracn kolaylkla savrulmasna ve hatta yerden havalanp takla atmasna neden olur. Bu sebeple yar otomobillerinin alt yapsna erilik verilerek yere basma kuvvetini artrmaya allmtr. Buna ramen tam bir baar salanamamtr. yle ki: olanca hzyla giden bir yar arabasn rzgr piste adeta yaptrr, te yandan arabann karoseri rzgr direncini asgariye indirecek ekilde biimlendirilmitir. Rzgr bir yandan arabay piste yaptrrken, te yandan arabann altnda oluan hava cereyan bir kar g oluturur. ndeki otomobile fazla yanaan bir yar arabasnn zerindeki rzgr basks azalr, nk rzgrn esas basksn ndeki otomobil karlar, arkadaki otomobilin srati artar ancak n tekerlerin piste olan temas zayflar. Bu durumda saatte 300 km hzla giden ara birden bire akta kalp esen rzgrla kar karya geldiinde

(2.4)

10

arabann altndan giren hava tekerlerin yerle olan temasn keser ve arac havalandrr[14]. Normal binek aralarnda tehlike bu boyutlarda olmamaktadr yine de savrulma riski vardr. Porsche 1966'dan 1969'a kadar rettii 911 marka aralarda arlk artrm yaparak soruna pratik bir zm bulmutur. Saatte 225 km hzla giden aralarnn n tarafna dkm demir sa ile sol tarafa birer ak koyarak aracn yere yapmasn salamtr. Teknik adan daha akllca zm ise kanat (spoiler) kullanm ile gelmitir.
2.2.3 Yanal Kuvvet (FY)

Havann hareketi tat ekline gre simetrik olmad zamanlarda oluan aerodinamik kuvvetin yan bileenidir. Bu kuvvet bileeni srkleme ve kaldrma kuvveti (FD ve FL) ile dik a yapmaktadr. Yanal kuvvet denklem (2.5)ten hesaplanr: 1 FY = q.A.C Y = ..V 2 .A.C Y 2
2.3 Aerodinamik Momentler

(2.5)

Aerodinamik kuvvetlerinde tat dinamiine etkisi hesaplanmak istendiinde bu kuvvetlerin de arlk merkezine tanmas gereklidir. Bu durumda dinamik analizin iine aerodinamik momentler girmektedir. Bu momentler aerodinamik kuvvetler ile bunlarn arlk merkezine olan uzaklklarnn arpm ile bulunabilir. Aerodinamik kuvvetler bileene ayrldna gre bunlarn arlk merkezine tanmas sonucunda aerodinamik moment oluur.

11

2.3.1 Yunuslama Momenti (pitching) (MP)

Aerodinamik

srkleme

ve

aerodinamik

kaldrma

kuvvetlerinden

kaynaklanan aracn n ve arkasndan etki eden kaldrma kuvvetleri birbirine eit olmadnda oluan yunuslama momenti MP dr. Basn merkezinin, arlk merkezine gre rlatif pozisyonu xc ve yc uzaklnda olarak tanmlanrsa; MP=FL.xc+ FD.yc=q.A.(CL.xc+CD.yc)= q.A.L.CMP (2.6)

Burada L tatn karakteristik uzunluudur ve binek tatlar iin genellikle n ve arka aks arasndaki uzunluk alnr. CMP ise birimsiz yunuslama momenti katsaysdr.
2.3.2 Yuvarlanma Momenti (rolling) (MR)

Aracn sa ve sol taraflarna etki eden yanal kuvvetler birbirine eit olmadnda oluan yuvarlanma momenti MR, yc uzaklnda etkiyen aerodinamik yan kuvvetten kaynaklanmaktadr. CMR birimsiz yuvarlanma momenti katsaysdr MR=FY.yc= q.A.L.CMR
2.3.3 Yana Kay Momenti (yaw) (MY)

(2.7)

Yanal rzgrlarn aracn n ve arkasna ayn iddetle etki etmedii durumlarda oluan aerodinamik yana kay momenti MY, xc uzaklnda etkiyen aerodinamik yan kuvvetten kaynaklanmaktadr. CMY birimsiz yana kay momenti katsaysdr. MY=FY.xc=q.A.L.CMY (2.8)

12

2.4 Aerodinamik Dirence Etki Eden Faktrler

Aerodinamik tasarm tatn performans ile direkt olarak alakaldr. Tatn aerodinamik yapsnn deitirilmesi tasarmc, aerodinamik uzmanlar, mhendisler ve reticilerin birlikte almalaryla gerekletirilir. Tatn d yzeyi, yol tutu kabiliyeti, gvenilirlii ve hepsinden nemlisi kolay retilebilirlii gibi birok konu gz nnde tutulmaldr. Tatn d yzeyi ile ilgili aerodinamik aratrmalar olduka uzun ve yorucu almalardr bu yzden gerekli teknik artlar salamakla birlikte piyasada mterinin houna gidecek nitelikleri de iermelidir. Tata son ekli verilmeden nce yaplan bir tasarm hatas sadece o ksmn deitirilerek giderilemez. Bu yzden lekli, birebir prototipler veya modeller kullanlr, hava tnellerinde deneyler ve analizler yaplr (ekil 2.3). Aerodinamik srkleme ve kaldrma katsaysnn drlmesi tasarmdaki iki nemli unsurdur. Dier nemli bir hususta tatn yan kuvvetlere verdii tepkidir [15]

(a)

(b)

ekil 2.3 (a) Ferrari F1 1/1 Prototip [16], (b) Ferrari F1 1/14 Model Ara

13

2.4.1 Srkleme Katsaysn Azaltmak in Yaplan almalar

Aracn kaportas evresinde akan havann mmkn olduunca kesintisiz ve przsz bir yzey etrafnda akmas salanarak srkleme katsays daha da drlebilmitir. Bu amaca ynelik aralarda kap camlarnn ve farlarn kaporta ile ayn yzeyde, n ve arka camlarn daha yatk tasarlanmas, yan aynalarn formunun aerodinamik zellik tamas, lastik oyuklarnn geniletilmi amurluklarla rtlmesi, n ve arka tekerlekler arasna etekler yerletirilmesi, n panel altna hava barajlar (airdam) yerletirilmesi, jant kapaklarnn mmkn olduunca aerodinamik yapda imal edilmeleri, aracn altndaki dzgnszlkleri alt kaplama takviyesi ile gizlenmesi gibi nlemlere rastlanmaktadr. Bahsedilen nlemler sayesinde srkleme katsays; binek aralarnda 0,25'e, otobslerde 0,5'e, motosikletlerde 0,4'e, kamyonlarda ise 0,65'e drlmtr. Hava akm iinde akm ynne dik olarak tutulan bir levha iin bu deer 1,28, paratte 1,70, tabanca mermisinde 0,3, futbol topunda 0,29, yolcu uaklarnda 0,25, bomba ve yedek yakt tank tamayan sava uaklarnda 0,20 civarndadr. Laboratuar almalarnda bulunan sonular normal trafikte tespit edilen sonularla ounlukla uyumamaktadr. nk araca etkiyen yan rzgr, yk durumu vb. faktrler srkleme katsaysna dorudan tesir etmektedir. Ak bir pencere, bagajdaki 20 kg'lk fazla ykn oluturduu yere yaklama veya kullanlan lastiklerin daha kaln olanlaryla deitirilmesi gibi hallerde srkleme katsays deeri % 1012 art gsterir. Kk gibi grnen bu artn ise yakt sarfiyatnn % 5 ykselmesine neden olduu tespit edilmitir. CD deerini azaltma almalarnn sonucu olarak u sylenebilir: Gelitirilen farkl nlemler sayesinde diren kayb olduka drlebilmitir ve hatta daha da drlebilir ancak bu ama iin uygulanacak ilave nlemlerin dourabilecei maliyet art CD deerinin kltlmesi sonucu ortaya kacak avantaj aacandan bu gibi nlemler imdilik sadece deneme, gelitirme ve yar gibi zel amal aralara uygulanabilmektedir. Bu tr aralarda CD deeri 0.20'ye debilmektedir.

14

Bu konuda rekor 0.182 ile Mercedes'in C111 serisinin 1985'de gelitirdii C111/4 modelindedir. Zaman deerlerini alt st eden 1936 yapm gelitirilmi Mercedes W125 0.20'lik CD deeri ile damla formuna en yakn aralardan biridir (ekil 2.4) [14].

ekil 2.4 1936 yapm Mercedes W125 [17]

2.4.2 Tatn Tasarmnda deal Aerodinamik ekil

Tatn ekli yolcu says ve koltuklarn yerleimine gre belirlenir. Tatn maksimum kesit alanna gre tasarm yaplr. Kesit alanna gre teorik olarak tatn aerodinamik srkleme katsays bulunmaktadr. Gnmzn iyi tasarmlanm spor ve yar otomobilleri ancak 0,2 ile 0,3 arasnda srkleme katsaylarna sahiptir. Bu katsay farklar ounlukla ideal ekilden sapmalardan (yolcu kabininin ekli gibi) kaynaklanr. Tekerlekler arasndaki boluk en nemli sapmay gerekletirmektedir. Yolcu blm ksm srcnn yolu grebilmesi iin gereklidir fakat ekil zerinde dzgnce ilerleyen hava akmna kar bir engeldir.

15

Aerodinamik Direncin En nemli Kaynaklar:

Gvde direnci; Basn dalmnn yatay bileeninden dolay oluur. Akkan direnci; Trblanslarn olumasndan ve aerodinamik kaldrma

kuvvetinden dolay oluur.

Srtnme direnci; Tat d yzeyinin hava ile temasndan dolay oluur hava akm; Tat sistemi iindeki boluklarda havann dolamasndan dolay

oluur. Tekerleklerin dnmesinden dolay ve tatn altndan geen hava aerodinamik direnci arttrr. Akn blgesel olarak hzlanmasna ve yavalamasna sebep olan veya akn ynn deitiren tat yzeyindeki her ekil gvde direncine eklenir. Yolcu blmnde hava n cama geldii zaman ivmelenir ve yn deitirir bu yzden tatn kesit alanndaki ani deiiklikler mmkn olduu kadar azaltlmaldr. Hava aknn kanallardan iletilmesi ileminden kanlmaldr. Blgesel hava aklarn tat zerinden kolaylkla ileten ekiller blgesel hz artlarna sebep olurlar. Bunun gibi blgesel hava jetleri tatn zerindeki ana hava ak eklini keserler ve evresindeki havadan daha hzl hareket etmesinden dolay trblansa sebep olurlar, bu da gvde direncine eklenir. Tatn arka tarafnda, kesit alanndaki ani deiiklikten dolay hava aknn yavalad bir viskoz snr tabaka vardr. basnca kar i yapmasna yol aar. Bu basncn artmasna ve ayrlma noktasna kadar ya da hava ak d ortamn hava artlarna uyana kadar akn Ayrlma izgisi (separation line) yzey zerindeki olduka kk objeler sebebiyle veya tasarmdaki ufak detaylardan dolay aniden meydana gelebilir, bunun iin bu blgenin tasarmna olduka dikkat edilmelidir. Tatn arka tarafnn tasarmnn aerodinamik direncinin drlmesi; Deneysel lmlerden tatn arka ksmnn blgesel hava akna gre negatif eimli olmas gerektii grlr. Gelen hava akmndaki trblans oran veya yzeyin przll gibi durumlar kritik ann deerini belirler, tatn arka tarafnda yzeyin blgesel hava akmna gre eimi 3 ila 5 yi gememelidir, geilirse hava 16

ak ayrl tetiklenir.

Bu fast-back olarak bilinen tat tasarmlarnn ortaya

kmasna sebep olmutur (ekil 2.5 a, b). Tatn yan ksmlarnn tasarm da gznne alnd takdirde tatn arka yzey alan klr ve aerodinamik diren der.

ekil 2.5 (a) Fastback otomobil, (b) normal binek otomobil

Bu tasarm bize ayrlma izgisinin hemen hemen tatn arka kenarnda olumasndan dolay bir optimizasyon salar. Hava aknn ayrlmasna dier bir etkende arka yzeyler zerine yerletirilen eitli kntlardr. rnek olarak tat gvdesine iyi yerletirilememi camlar ayrlma izgisini tatn arka kenarndan daha nce olmasna yol aar ve aerodinamik direnci arttrr. Lastiklerin oluturduu ark, iinde bulunduklar boluktan hava aknn gemesiyle meydana gelmektedir. Lastiin dnmesi ve alttan gelen hava ile karlamas n ve arka tekerleklerde havann lastik boluunu izlemesine ve trblanslar oluturarak uzaklamasna yol aar. Yal bir gn sonrasnda tatn n ve arka amurluklarna bakldnda oluan blgesel trblans, amur ve dier pisliklerin amurlua yapmasna yardmc olurlar.

17

ekil 2.6 dan grld gibi n lastikten sonra hava akm, oluan trblanslarla tatn yan kenar boyunca hareket ederken tekrar birleirler. Arka lastiklerde meydana gelen hava akm ayrlmas genellikle tatn arka tarafndaki hava akm ile birleir. Bu durum arkada meydana gelen hava boluunun daha da bymesine yol aar ve aerodinamik kuvveti artrr. Lastiklerin bulunduu boluu ksmen veya tamamen kapatmak bu sorunu zebilir. Arka lastiklerde tamamen kapatlabilinmesine ramen n lastikler hareketli olduu iin ok zordur.

ekil 2.6 Tatn lastik boluklarnda meydana gelen hava akm ayrlmasnn ekli

st ak spor otomobillerde hava aknn ayrlmas genellikle n camn bittii noktada balar. Tatn neredeyse tm kesit alannda hava boluu meydana gelmesini salar ve oluan aerodinamik diren olduka artar. Maksimum kesit alann mmkn olduunca azaltmak aerodinamik direnci drmenin en iyi yoludur.
2.4.3 Tatn Alt Hava Akm

ekil 2.7 de grld gibi tatn n tamponuna yerletirilmi hava baraj, yan ksmlarnn alt kenarna yerletirilmi etek, tatn alt ksmna gelen hava akmn baka ksmlarna ynlendirerek aerodinamik direnci ve kaldrmay azaltr.

18

Etek

Hava Baraj ekil 2.7 Etek ve hava baraj

ekil 2.8 de grld gibi tatn altnda motor, vites kutusu, aft, diferansiyel ve egzoz borular gibi birok para vardr ve bunlarn hepsi akta bulunmaktadr o yzden bu blgede hava akm istenmeyen bir olaydr. nk aerodinamik direnci arttrr, trblansa ve ayn zamanda hava akmn yavalatarak aerodinamik kaldrmaya yol aarlar.

ekil 2.8 Tatn altndaki ksmlarn hava akmna maruz kal

19

Tatn alt ksmndaki paralarn hava akmna maruz kalmayacak ekilde yerletirmek veya altn tamamen kapatmak bu blgedeki hava akmnn etkisini azaltmann bir yoludur (ekil 2.9). Aracn altndaki dzgnszlklerin alt kaplama ile kamufle edilmesi halinde CD deeri 0.045 d gsterir [14].

ekil 2.9 Ferrari F50nin alttan grn

2.4.4 Kanatlar (Spoiler)

Kelime anlamyla spoiler bozucu veya datcdr.

Yaplan laboratuar

aratrmalarnda aracn stnden akan hava akmnn kaportay terk ettii arka blme konulan spoiler bu blgenin arkasnda oluturduu hz d ve buna bal olarak ortaya kan basn artnn araca ilave itme kuvveti salad veya dier bir deyile aracn hava diren kaybn azalttn ortaya koymutur. Aracn n tarafna konulan spoilerin ne kadar alak yerletirilirse o kadar iyi sonular elde edilebilir ve rzgr ynlendirerek yukar doru basn yapmasn ve bylece otomobilin n ksmnn havalanmasn engeller. Bunu yar otomobillerinde gerekletirmek mmkndr fakat binek otomobillerde kolay deildir [14]. Ferrari mhendisleri 1960l yllarn banda tatn arka ksmnn sonuna bir uak kanad modeli yerletirildiinde aerodinamik kaldrma kuvvetinin ciddi bir

20

biimde dtn, aerodinamik srkleme kuvvetin ise ok az art gsterdiini, aaya doru bir net kuvvetin elde edilebildiini grdler. Tatn tavanndan ayrlan hava akmnn byk bir blmn arkaya gitmeden ynlendirme etkisine sahip olan kanat, eer as arttrlrsa aa doru arac yere bastran net bir kuvvet bile elde edilebilir (ekil 2.10).

ekil 2.10 Hava kanadnn hava akmn ynlendirii

Hava kanadnn altndan geen bir miktar hava akm vardr. Bu fast-back olmayan tatlarda trblans engeller ve aerodinamik srkleme katsaysnn ayn kalmasn salar. Kanadn etkin olarak grevini yapabilmesi iin mmkn olduunca yksek yerletirilmelidir, fakat ne kadar yksek yerletirilirse kanadn oluturduu aa doru net kuvvet, arlk merkezine gre o kadar byk moment oluturur. Bu moment tatn n aksndaki normal kuvveti drecei iin n tekerleklerin yere tutunmas zorlaacaktr, buda tat kontrol azalacaktr. Formla 1 gibi yar otomobillerinde bu etkiyi ortadan kaldrmak iin otomobilin n ksmna da kanat yerletirilerek her iki aksta da istenilen aa doru net kuvvet (downforce) elde edilebilir. Ykl arl 750 kg civarnda olan bir Formla 1 otomobili 290 km/h bir hza kt zaman bu kanatlar sayesinde yere etkiyen toplam normal kuvveti 2500 kga kadar kmaktadr.

21

Aerodinamik kanatlar kaldrma kuvveti iin iyi bir zm olmasna ramen yar otomobilleri tasarlayan mhendisler iin hala isteklerinden uzaktr. Normal bir Formla 1 otomobili viraj alrken 4glik bir ivmeye maruz kalr ve bunu yenebilmek iin lastikleri yere iyice tutunmasn salayacak yeterli normal kuvvete ihtiyac vardr. Byk kanatlar yerletirmek bunu karlayabilmesine karn, aerodinamik srkleme katsaysn olduka artrmaktadrlar.
2.4.5 Yer Etkisi

1970lerde Collin CHAPMAN istenildii kadar byk normal kuvvet salayan yeni bir konu ortaya att yer etkisi. CHAPMAN Lotus 72 yar otomobilinin alt ksmna n tarafta dar ve arkaya gittike genileyen kanallar at. Tatn alt ksmn hemen hemen yere demekte olduundan bu kanallar nerdeyse kapal bir kanal gibi grnmekteydiler. Tat hareket halinde iken hava tnelin u ksmndan girip arkaya doru genlemektedir (ekil 2.11). Bunun sonucu arka ksma doru hava basnc dmektedir ve burada aa doru net bir kuvvet oluturmaktadr.

ekil 2.11 Yer etkisi oluturmak iin tatn alt ksmna yerletirilen kanallar

Yer etkisinden faydalanlmas yarlarda kanatlara gre olduka stnlkler salad ve yar komisyonu tarafndan kullanm yasakland. Bunun zerine Gordon MURRAY ayn dk basnc elde etmek iin tatn alt ksmnn arka tarafna gl bir fan yerletirdi ve ayn sonucu elde etti. Binek otomobiller yerden yksek olduundan bu prensibin kullanm pek mmkn deildir [15].

22

3. KARAYOLU TAITLARINDA AERODNAMK ZELLKLERN BELRLENMES 3.1 Aerodinamik zelliklerin Deneysel Olarak Belirlenmesi

Tatlarn geometrisinde yaplacak olan deiiklikler asndan aerodinamik zeliklerinin belirlenmesi, tasarm srecinde ok nemlidir. aerodinamik zelikler unlardr: Aerodinamik katsaylar (srkleme ve kaldrma katsaylar) Tat yzeyi zerindeki basn dalm Ak grnm verileri vs. Deneyler, yolda gerek bir tat zerinde yaplaca gibi, rzgr tnelinde gerek bir tat veya tatn lekli bir modeli zerinde yaplabilir.
3.1.1 Yol Deneyleri

stenen baz

Yol deneyleri tat aerodinamii incelemelerinde nemli bir yer tutmaktadr, nk gerek yol artlarnda gerek bir tatn denenmesidir. Deney esnasnda, tata ve lmleri yapacak donanma ihtiya vardr. Tatn hareketli ise zerinde snrl sayda l aleti tanabilir. Farkl iki tat geometrisi test edilecekse l donanmnn bir aratan dierine aktarlmas gerekir. l donanm farkl tat burnu gibi model deiiklikleri iin sorun karabilir, buda yol ve deney artlarnn tekrarlanabilirlii asndan glk dourmaktadr. Yol deneylerinin tekrarlanabilirlii, l aletlerinin hassas olarak tanabilmesiyle snrl olup, kontrol edilemeyen evre etkenlerine (rzgrlar vb.) de bamldr.
3.1.1.1 Aerodinamik Direncin llmesi

Yol deneylerinde aerodinamik direncin llmesi, aerodinamik dirence ek olarak seyir hatt srtnmesi ve tekerlek yuvarlanma direncinin de bulunmasndan

23

tr zordur.

Aerodinamik direncin llebilmesi iin tekerlek yuvarlanma

direncinin bilinmesine gerek vardr. Tekerlek yuvarlanma direncinin tespiti iin bir kutu ierisine alnan tat kendisini evre havasndan ayrr (ekil 3.1). Kutu iindeki kuvvet lerler, aerodinamik diren bileeni olmadan diren kuvvetini lerler. Aerodinamik diren kuvvetinin deeri, mekanik srtnme deerlerinin bilinmesi ile tekerlek yuvarlanma direncinin, tat uzunluu dorultusunda llm olan toplam seyir kuvvetinden karlmasyla hesaplanabilir.

ekil 3.1 Tekerlek yuvarlanma direncinin lm dzenei

Tatn belli bir balang hzna getirilip daha sonradan yavalamaya brakld, yntemler ile de iyi neticeler alnmaktadr. CD katsays, yavalama ivmesi ve katedilen mesafenin llmesi ile hesaplanr. Ayrca atalet etkileri de deerlendirilmelidir. ihtiya vardr. Bu yntem sabit hzl deneye gre daha fazla duyarl (atmosferik olaylar asndan) olup, her bir veri noktas iin ok sayda tekrara

ekil 3.2 Deney srasndaki tata ait hz-zaman diyagram

24

ekil 3.2 de rnek olarak, bir binek tatna ait deney srasndaki hz-zaman diyagram verilmitir. Negatif ivme tat zerine uygulanan kuvvetle doru orantl olup, bu tat yavalatan d kuvvet, tekerleklerin yuvarlanma direnci ile aerodinamik diren kuvvetinin toplamna eittir. aralndaki deeri V/t den hesaplanr. Toplam diren kuvvetinin hesaplanmas:
V t

vmenin kk bir zaman

F = m.a = m.

(3.1)

Burada dinamik basncn ve dolaysyla tat hznn bilinmesine gerek vardr. Bu hz lm pitot tp ile yaplr [18].
3.1.1.2 Aerodinamik Kaldrmann llmesi

Kaldrma

etkisi,

yol

deneylerinde

aerodinamik

yk

nedeniyle

sspansiyondaki yer deiiminin llmesi ile belirlenmektedir. Her bir tekerlein sspansiyon yer deiimi llp, sspansiyondaki kaldrma kuvveti bileenleri edeer bir kaldrma deerine dntrlmektedir. Sspansiyondaki aerodinamik yk, yaylar zerine yerletirilmi strain gauge'ler ile veya optik seyir yksekliini len gauge'ler ile de llebilmektedir.
3.1.1.3 Yzey Basncnn llmesi

ekil 3.3 te grld gibi yzey basncnn lm iin tat yzeyi zerine kk bir delik alr ve buras bir basn alglaycya balanr. Delik dz ve yzeye dik olmaldr. Bu yntemle yerel statik basn llr. Buna tekabl eden statik basn katsays CP' nin hesab iin, dinamik basn da gerekli olup, o da pitot tp ile llr.

25

ekil 3.3 Tat yzeyine yerletirilen bir basn alcsnn ematik grnm

Statik basn katsays denklem (3.2)den hesaplanr:

p p 1 ..V 2 2

CP =

(3.2)

Tat yzeyi zerinde ayrntl bir basn dalm elde etmek iin, ok sayda basn delikleri alp, bunlar merkezi bir l nitesine balanmaldr. Yzey basnc lmlerinde, yol deneylerinde tat zerindeki snrl hacim nedeniyle deney aletlerinin tanmas zorluk tekil etmektedir. Ayrca yolda yaplan bu lm ynteminde deliklerin toz veya pislikler tarafndan tkanma olaslnn nne geilmelidir.
3.1.1.4 Pitot Tp ile Hzn llmesi

Pitot tp, bir noktadaki ak hzn ler. Bu tertibat, rzgr tnellerinde otomobil ve uak gvdeleri zerinde yaplan testlerde hz lmlerinde kullanlmaktadr ekil 3.4 de V1 serbest ak hz ve P1 basncndaki akkan moleklleri B noktasna geldiklerinde pitot tp iine girerek tpn iini doldururlar ve bundan

26

dolay B noktadaki hzlar 0 olacaktr. B noktasndaki basnca durma noktas veya

toplam basn denir. Hz B noktasnda 0 olduuna gre bu noktadaki basn da P1

basncndan byk olacaktr.

Kanala A noktasndan alan bir delikten basn

llrse P1 bulunacaktr. Bernoulli denklemi A ve B noktalar iin uygulanarak statik basn (serbest ak basnc) P1 ile toplam basn P0 arasndaki farktan akn serbest hz V1 bulunabilir (Denklem 3.3).

ekil 3.4 Pitot tp lme prensibi [19]

PA +

1 1 1 2 2 VA = PB + VB P1 + V12 = P0 + 0 V1 = 2 2 2

2(P0 P1 ) (3.3)

Dinamik basn (q), toplam basn ile statik basn arasndaki farktan (3.4) bantsnda grld gibi hesaplanr:

P1 +

1 1 V12 = P0 P0 P1 = V12 = q 2 2

(3.4)

3.1.2 Rzgr Tneli Deneyleri

Rzgar tneli deneyleri modeli ve lm donanmn sabit tutup, havay model zerine hareket ettirme ilkesine dayanmaktadr. Rzgar tneli, deney

27

artlarnn iyi kontrol edildii ve d atmosferik artlardan bamsz bir ortam sunmaktadr. (ekil 3.5)

ekil 3.5 Rzgar tneli

3.1.2.1 Rzgr Tnelinin Yaps

Cisimlerin duraan hava ortamnda hareket etmeleri ile cismin hareket ynne paralel ynde rzgra maruz kalmas arasnda bir fark yoktur. Btn aerodinamik kuvvetler tat ile havann birbirine gre yapt rlatif hareketten kaynaklanmaktadr. Bu nedenle cisimlerin aerodinamik karakteristii, cisim sabit tutulup, rzgr tnelinde hava akna maruz braklarak zerine etki eden kuvvet ve momentlerin lld deneylerle belirlenir. Bu amala kullanlan rzgr tnelleri kuvvet, moment ve basn lm yaplabilecek donanmlara sahiptirler. Rzgr tnelinde fan havay hareket ettirmektedir. Denenen modelin

yerletirildii en dar kesitte (deney odas) havann younluu hemen hemen sabit

28

olduundan hava en yksek hza eriir. Deney odasnn kesiti dikdrtgen, daire, oval vb. biimlerde olabilir. Deney odasnda uniform bir hz elde etmek iin kslma odas bulunup, ak dzgnce deney odasna ynlendirir. Giriteki panjurun amac dardaki rzgrn etkilerini azaltp, i akn dzenli dalmasn salamaktr. Fana gelen ak hznn drlmesi iinde deney odasnn arkasnda yayc dier ad ile genileme odas bulunur (ekil 3.6).

ekil 3.6 Ak devreli bir rzgr tnelinin ematik grnm

ekil 3.7 Kapal devreli rzgr tnelinin ematik grnm

29

Eer fandan sonra bir geri dn kanal balanrsa, kapal devreli tip elde edilir (ekil 3.7). Bylece havann sahip olduu momentum dar atlmam olur ve fan sadece duvarlar ile modelin yaratt srtnmelere kar i yapar.
3.1.2.2 Rzgr Tnelinde Kullanlan Modeller

Kk lekli modelin faydas, birebir lee oranla daha ucuz, kontrolnn kolay olmas, zerindeki deiikliklerin hzlca gerekletirilmesi ve daha kk rzgr tnellerinin kullanlabilmesiyle deneyin daha ekonomik yaplabilmesidir. Eskiye oranla gnmzde kk lekli model deneyleri daha az uygulanmaktadr. Kk lekli modellerin deney sonular tam lekli modellere gre yeterince hassas sonu vermemektedir. Bu farkllk ksmen modeller arasndaki geometrik benzerliin tam olmay (model yapcsnn hneri ve dikkati ile ilgilidir) ve ksmen de Reynolds saysnn tahmin edilemeyen etkisinden kaynaklanmaktadr. Rzgr tnelindeki trblans derecesinin yapay olarak arttrlmas bu etkiyi giderebilir. Bu sebeple, kk lekli deneyler baz tat reticileri tarafndan tekrar kullanlr hale gelmitir.
3.1.2.3 Blokaj Sorunu

Blokaj oran, model kesit alannn deney odas (llenin k) kesit alanna oran olarak ifade edilir. Blokaj oran, deiik rzgr tnellerinde % 4 ile % 20 arasnda deiir. Benzerlik art iin bu orann % 10 veya daha dk seviyelerde olmas kabul edilebilir. Tipik bir binek tat iin tnelin deney odasnn kesit alan 40 m2 civarnda olmaldr. Avrupa'da son yllarda 25 m2 deeri kullanlmaktadr. Ak deney odal tnelde tatn zerinde bulunduu zemin haricinde kalan dier snr ak olup, tatn kt eklinden tr deney etkilenmektedir. Rzgr hznn belirlenmesi hatal olabilir. Model lle kna ok yakn ise lle ierisindeki basn alclarn olduu yerlerde basn deimektedir (ekil 3.8). Deney odas

30

uzunluunun (L) yeterli olmamas ve kollektr kesit alannn (Ac) lle kesit alanna oranla ok kk olmas durumlarnda, kollektre giden akta dzensizlikler oluabilmektedir. Tat civarndaki ak izgileri, sonsuz kesit alanl hava aksna gre daha fazla almaktadr ve daha dk bir CD deeri elde edilmektedir. Bu etki iin genel olarak geerli olan bir blokaj dzeltmesi mevcut deildir. Bu etkinin kk olduu kabul yaplarak genelde ihmal edilir.

ekil 3.8 10 m2'lik rzgr tnelinin iindeki modelin lle kna ok yakn yerletirilmesi durumunda, N konumundaki statik basn ykselmesi

Kapal deney odal tnellerde tat zerine yollanan hava jetinin etraf duvarlar ile snrlandrlmaktadr. Burada yaplan deneylerde tat gvdesinin kt ekli ncelikli olarak blokaja neden olmaktadr. Ak deney odal tnelin tersine burada ak izgilerinin almas, sonsuz genilikli aka gre daha azdr. Bu durum, sonsuz genilikli aka gre daha byk bir CD deeri oluturur. Bu farkllk ak deney odal tnele gre ok daha fazladr.

31

Tnel kesit alan ierisinde model byk bir alan igal ederse modelle tnel duvar arasnda kalan alan daralr ve akkan hzn koruyarak bu dar alandan akp geemeden bloke olur ve snr tabakann zerinde ak hz serbest ak hzna eit olamaz, ak dzeni bozularak blokaj hatalar oluur. Bunun sonucu olarak ak izgilerinin gerekte prototip zerinde oluan ak izgileriyle paralellik art salanamaz. Deneylerde elde edilen sonular llen serbest ak deeri doru olamayacandan gerei yanstmaz. Rzgr tneli deneylerinde blokaj etkilerinin ihmal edilebilir dzeyde olabilmesi iin blokaj orannn % 10 snrnn altnda olmas tavsiye edilir
3.1.2.4 Yolun Temsili ve Tekerleklerin Dnmesi Sorunu

Yolun simlasyonu iin rzgr tnelinde snr tabaka kontrol olmayan duraan kat zemin (a), teetsel flemeli (b), snr tabaka emmeli (d ve g), hareketli kay ile snr tabakann emiliminin beraber kullanld tneller en ok kullanlanlardr (ekil 3.9) [18].

ekil 3.9 Rzgr tnelinde yol simlasyonu iin uygulanabilecek eitli yntemler

32

Yolun temsili iin en basit ve yaygn yntem, duraan kat zemindir. Deney srasnda tekerlekler dnmeyecektir. Bo bir deney odasnda snr tabaka oluumu, tat zemin aklnn % 10u kadar olup, CD deeri 0.40 ve daha yukar olan binek tatlar iin yeterlidir. Hareketli kay kullanm, yol simlasyonu iin en iyi yntem gibi gzkmektedir. Formla 1 yar arabalar ve ksmi lekli modeller hareketli kayn kullanld rzgr tnellerinde denenmektedir. Kayn tat arln karlayabilme sorunu nedeniyle tat, kuvvet dengesi olacak ekilde dey veya yatay duran bir destee asl olarak durmaktadr. Bu desteklerin aerodinamik etkisi de gznne alnp yerleri ona gre belirlenmelidir. Hareketli kayn kullanld tnellerde, tekerlekler kaya temas halinde olup tekerlekler dndrlmelidir (ekil 3.10). Tekerlekler hareketli kay zerinde dnmyorsa kay ve tekerlek aras bolua gerek vardr, bu da CD ve CL deerlerinde hata oluumuna neden olur. Dnen tekerlekler, dnmeyen duruma gre CD deerini biraz, CL deerini nemli derecede artrrlar.

ekil 3.10 Hareketli kay mekanizmas (rzgr tneline yerletirilmemi)

Sabit zemin zerinde teetsel fleme yntemi, hareketli kay halindeki zemin simlasyonuna yakndr. Tekerleklerin dn iin minyatr kay veya zel tekerlek altlklar (tamburlar) kullanlr. fleme debisi, bo tnelde tat n

33

tekerleklerinin bulunaca yerde sfr kalnlkl snr tabaka oluturacak ekilde deneysel olarak belirlenir. Baz sabit zeminli rzgr tnellerinde, snr tabaka emilimi uygulanmaktadr. Hava, lle knda delikli bir metal levha hatt boyunca emilir. Dal emme durumunda, tat n ve altnda geni ve gzenekli bir zemin bulunmaktadr. Zemin zerinde her bir emme odas iin, konuma bal deiik emme debileri uygulanabilir.
3.2 Aerodinamik zelliklerin Saysal Yntemlerle Belirlenmesi 3.2.1 Benzerlik

Gerek prototipin boyutlarnn bykl, deney tehizatnn maliyeti vs. gibi nedenlerle akkanlar dinamii ile ilgili deneysel almalarda model kullanm kanlmaz hale gelir. Sonularn prototip zerindekine yakn olmas iin modelin belirli zelliklerinin prototipin zellikleri ile ayn veya yakn deerlerde olmas arttr. Prototip ve model arasnda geometrik, kinematik, dinamik benzerlik art aranr.
3.2.1.1 Geometrik benzerlik

Geometrik benzerliin salanmas iin modelin boyutsal lleri ile prototipin boyutsal llerinin orannn sabit olmas gerekir (ekil 3.11).

ekil 3.11 Geometrik benzer cisimler [20]

34

Lp Bp

Lm Bm

(3.5)

3.2.1.2 Kinematik benzerlik

Kinematik benzerlik artnn salanmas iin prototip ve model zerindeki hz vektrleri paralel ve mutlak deerlerinin oranlarnn sabit olmas gerekir (ekil 3.12).

ekil 3.12 Kinematik benzer aklar [20]

vA u A

v = a , prototip u a mod el

v vB = b u B prototip u b mod el

(3.6)

Kinematik benzerlik artnn salanmas, ak izgilerinin aerodinamik deneylerde model ve prototip iin ayn olduu anlamna gelir. Kinematik benzerliin salanmas blokaj etkisine de baldr. Gerekte duraan halden hareketli hale geen otomobil evresinde oluan hava hareketi, aracn d yzeyinde bir snr tabaka olumasna neden olur. Akkann snr tabaka iindeki hz plaka yzeyinden yukar doru parabolik bir oranla artar, plaka yzeyinden itibaren belirli bir yksekliinde hz serbest ak hzna eit olur. Bu yksekliine "snr tabakas kalnl" denir (ekil 3.13).

ekil 3.13 Snr tabakas oluumunun ematik grnm

35

3.2.1.3 Dinamik benzerlik

Geometrik ve kinematik olarak benzer sistemlerde dinamik benzerliin de salanmas iin, geometrik olarak benzer konumlardaki kuvvet vektrleri paralel ve mutlak deerleri oranlar sabit olmaldr (ekil 3.14).

ekil 3.14 Dinamik benzer aklar [20]

FA v FA h

Fa = v , prototip Fa h mod el

FB v FB h

Fb = v prototip Fb h mod el

(3.7)

Dinamik benzerlik iin analiz sonucunda elde edilen boyutsuz katsaylarn model ve prototip iin ayn olmas gerekir. Otomobil zerindeki akn incelendii bu alma iin etkin kuvvetler atalet ve viskoz kuvvetlerdir. Denklem 3.8de verilen Re says atalet kuvvetlerinin, dinamik viskoziteye oranyla elde edilir.
Atalet kuvveti .V.L V.L V.L = = = dinamik viskozite

Re =

(3.8)

= kinematik viskozite Tam dinamik benzerliin salanmas iin Re saylarnn model ve prototip iin ayn olmalar gerekir. llen byklkleri ifade eden boyutsuz katsaylar, belirli bir hz deerinin zerinde Reynolds saysndan etkilenmiyor ve Re says arttka deimiyorsa dinamik benzerlik salanm demektir.

36

3.2.2 Teoremi (Buckingham Teoremi) ve Otomobil zerindeki Akn Boyut Analizi

Boyut analizi deneysel lmlerde baml ve bamsz deney deikenleri arasndaki karmak ifadeleri belirlemekte kullanlan bir yntemdir. Deneylerde llen fiziksel byklkler bir boyut ve bu boyutun standart birimi cinsinden ifade edilen bir iddete sahiptirler. Temel boyutlar ktle, uzunluk ve zaman, olup bunlar srasyla M, L, T harfleriyle gsterilir. Dier tm fiziksel byklkler bu temel boyutlar cinsinden ifade edilebilir.

Tablo 3.1 Temel mhendislik byklklerinin bir ksmnn temel boyutlar cinsinden ifadesi [21] Fiziksel Byklk Uzunluk Alan Ktle Zaman Younluk Dinamik viskozite Kinematik viskozite Hz vme Basn Hacimsel debi Kuvvet Sembol L A M T V a p Q F W Boyut L L2 M T ML-3 ML-1T-1 L2T-1 LT-1 LT-2 ML-1T-2 L3T-1 MLT-2 ML2T-2

Her ara iin farkl byklklerde kuvvet ve momentler oluacandan tat zerindeki aerodinamik kuvvet ve momentler kuvvet birimleri cinsinden ifade edildiinde karlatrma yapmak gtr. Bu byklklerin boyutsuz hale getirilmesi iin akkanlar dinamiinde incelenen parametreler zerinde boyutsal analiz yntemleri uygulanr.

37

Buckingham Pi teoremi kullanlarak, baml bir deikene etki eden bamsz deikenler boyutsuz saylar olarak birletirilerek analiz iin gerekli olan deiken says azaltlr. Otomobil zerine etki eden srkleme kuvveti, FD L V karakteristik uzunluk, serbest ak hz, akkann younluu, akkann viskozitesine baldr.

FD = f (V, L, , ) eklinde ifade edilebilir. Aadaki ilemler uygulanarak boyutsuz gruplar oluturulabilir
1.

lgili btn deikenlerin listesi yaplr.

FD, V, L, , ve buna gre n = 5 Btn deikenler temel boyutlar cinsinden ifade edilir. Tekrarlayan temel boyut says r = 3 bunlar M,L,T dir.
2.

Listedeki , V, L deikenleri tekrarlanan deikenler olarak seilir.

Buna

gre m = r = 3 bulunur. Geriye kalan parametreler (F, ), tekrarlanan parametreler ile gruplanr. Boyutsuz grup says n-m = 5-3 = 2 olarak bulunur ve aadaki fonksiyonel ilikiler yazlabilir. 1=f1(, V, L, FD) 1=a. Vb. Lc. FD
3.

2=f2(, V, L, ) 2=d. Ve. Lf.

1=f3(2)

1 =

a (M/L3)a

Vb (L/T)b

Lc Lc

FD ML/T2

38

1 boyutsuz bir say olduundan eitliin sa tarafnn da boyutsuz olmas gerekir. M T L : a+l=0 buradan a = -1 : -b-2=0 buradan b = -2 : -3a-b+c+l=0 a ve b denklemde yerine konulursa c=-2 bulunur.
FD elde edilir. .V 2 .L2

Buna gre 1 = f 1 (, V, L, FD ) =
4.

(3.9)

2 =

d (M/L3)d

Ve (L/T)e

Lf Lf

M/LT

2 boyutsuz bir say olduundan eitliin sa tarafnn da boyutsuz olmas gerekir. M T L : d+l=0 buradan d = -1 : -e-1=0 buradan e = -2 : -3d-e+f-l=0 d ve e denklemde yerine konulursa f=-1 bulunur. elde edilir. .V.L

Buna gre 2 = f 2 (, V, L, ) = ve tersi Reynolds says olarak bilinir.

(3.10)

Bu iki boyutsuz katsay 1 ve 2 arasnda

FD FD 1 = f3 ( ) = f 4 (Re) ilikisi vardr. (3.11) 2 2 Re .V .L .V 2 .L2

1=f3(2) veya

Denklem 3.11de L2 iki boyutlu bir byklk olduundan yerine otomobilin karakteristik alann (A) koymakta ve 1/2 gibi bir katsay ile arpmakta saknca yoktur. Bylece bu parametreyi aka maruz kalan cismin aka kar gelen yzeyine bal bir denklem olarak ifade edebiliriz. Karakteristik alan, cismin aka kar yzeyinin harekete dik dzlem zerindeki izdm olarak tanmlanr.

39

1 =

FD 1 .V 2 .A 2

= f 5 (Re) = C D

(3.12)

Denklem 3.12de srkleme katsays (CD) olarak bilinir. Buna gre Re says ve CD katsays arasnda CD = f5(Re) ilikisi olduu grlr. Benzer ekilde otomobil zerine etkiyen dier aerodinamik kuvvet ve momentler de boyutsuz olarak ifade edildiinde aadaki eitlikler elde edilir [19].
FL 1 .V 2 .A 2 FY 1 .V 2 .A 2 MP 1 .V 2 .A.L 2 MR 1 .V 2 .A.L 2 MY 1 .V 2 .A.L 2

CL =

Kaldrma kuvveti katsays

(3.13)

CY =

Yanal kuvvet katsays

(3.14)

C MP =

Yunuslama momenti katsays

(3.15)

C MR =

Yuvarlanma momenti katsays

(3.16)

C MY =

Yana kay momenti katsays

(3.17)

CP =

p p 1 .V 2 2

Basn katsays

(3.18)

40

3.3 Tat evresindeki Hava Akm ve Grntlenmesi

Tat yzeyi zerinden ak ayrlmalarnn, dolanmlarnn olduu blgeler ve ak ynnn tespiti iin, tat yzeyi zerinde ve tatn stndeki akn grntlenmesi olmak zere balca iki ksma ayrlabilir. Tat yzeyine bir ucundan yaptrlm ksa pamuk veya yn iplikleri ile ak ynyle kolayca bklebilen pskller ska kullanlr (ekil 3.15). yzeyine bitiik ak durumunda pskller ak ynnde durmaktadr. Tat Ak

ayrlmalarnn olduu durumlarda ise pskller hzlca salnm yapmaya balamakta ve beklenen ak ynne uzak bir konum almaktadr. Boya katlm yalar gibi viskoz bir akkann ak izgileri gzlemlenirse benzer bulgular elde edilebilir.

ekil 3.15 Otomobilin zerindeki ak ynyle kolayca bklebilen pskller

Rzgr tnellerinde tat stndeki veya evresindeki akn grntlenmesi iin, tat zerine duman gnderilir ve dumann ak izgileri gzlemlenir (ekil 3.16).

41

ekil 3.16 Tat zerine duman pskrtlmesi

Tatn aerodinamii incelenirken havann hareketsiz olduu ve tatn yere gre sabit bir rlatif hzla hareket ettii dnlr. dz bir yolda ilerledii kabulleri de yaplmaldr. Hava partikln herhangi bir anda tatn belirli bir noktasndan geerken tata gre yerletirilmi bir koordinat eksenine gre rlatif bir hareket yapmaktadr ve bir yol izlemektedir. ekil 3.17 de grld gibi partikln izledii bu yola ak
izgisi (streamline) denir. Tat zerinde belirlenen bu noktaya gelen dier tm

Tat hznn havann

sktrlamaz zellikte incelenebilmesini salayacak kadar dk olmas ve tatn

partikllerde bir nceki partikln izledii yolu izleyecektir.

ekil 3.17 Otomobilin zerindeki ak izgileri [22]

42

ekil 3.18de grld gibi tatn ekline ve hzna bal olarak ve tat evresinde akyollarnn oluturduu btne hava ak ekli denir.

ekil 3.18 Rzgr tnelinde Volkswagen otomobilin zerindeki hava ak ekli

Ak alan iinde, aratan ok uzaktaki aka serbest ak denir. Henz tatn hareket alanna girmemi hava akmlar paralel ve durgun durumdadr, hareket alan iindekiler olduka kompleks hareket sergilerler. Tat evresinde deforme olmu blgede partikln, rlatif hz bazen tat hzndan yava bazen de hzl olacak ekilde olduka deiir. Deforme olmam blgede partikl tat ile eit rlatif hza sahiptir. Yol deneylerinde akn grntlenmesinin sonular tat zerine veya gzlemleyen bir baka araba zerine yerletirilmi kamera ile kaydedilir. Gzlemci bir araba kullanlmas halinde tatlar arasndaki etkileim ve kamerann sabitlenmesi esas zorluu oluturmaktadr. Yol deneylerinde tatn tam lekli modeli zerinde deney imkn mevcuttur. Yol deneyleri genellikle rzgr tnelleri deneylerine gre daha pahaldr.

43

4. SAYISAL AKIKANLAR DNAM (SAD) ANALZ

Saysal yntemler aerodinamik zelliklerin belirlenmesi ve aracn etrafndaki akn modellenmesi iin kullanlmakta olup, bunun esas nedeni rn gelitirme srasnda zamandan kazanmaktr. Saysal yntemler, olayn fiziini yeteri kadar hassas oluturabilmeli ve deneylerden daha hzl olmaldr. lk olarak incelenecek olan modelin geometrisi bilgisayar ortamnda oluturulmaldr. Hesaplamalarn yaplabilmesi iin bu model sonlu elemanlara Gerekli snr artlar tanmlanr ve blnerek bir a yaps (mesh) oluturulur.

zme geilir. Buradaki akkan havadr. Akn tipi sktrlamaz ak kabul altnda younluk ve viskozite gibi akkan zellikleri sabit olarak tanmlanmaktadr. Tata uygulanan yntemin bir defa yeteri kadar hassas ve geerli olduu kabul edilmesi durumunda, denenen model mevcut olsa bile, SAD (saysal akkanlar dinamii) ile modelin aerodinamik zellikleri hakknda deneyden evvel bilgi sahibi olunabilir. Tat modelinin bilgisayar ortamnda oluturulmas, retmeye gre daha kolaydr. Tat zerinde yaplacak ksmi deiiklikler, rzgr tnelinde denenen modeldekine oranla daha kolay ve hzldr. Yaplan analiz ile deiikliklerin ne tr etkiler yarataca hakknda hzl bir biimde bilgi sahibi olunabilir. Sreklilik denklemi, momentum korunumu ve k- trblans modelinin kullanlmasyla tat yzeyi ve zerindeki havann hz ve basn dalm ayrntl bir biimde elde edilir.
4.1 Aracn Bilgisayar Destekli Tasarm (CAD)

Ferrari F1 tatnn fiziksel geometrisi Solidworks bilgisayar destekli tasarm program yardmyla oluturulmutur (ekil 4.1 ve 4.2). tasarm yaplmtr. F1 tatnn karbratrlerinin iinden geen hava ak olmad kabul edilmi ve ona gre

44

ekil 4.1 Solidworks ile izilen modelin farkl alardan gereklik grnts verilmi hali (render)

(a)

(b)

ekil 4.2 Solidworks ile tasarlanan modelin ksmlar (a) kat, (b) tel kafes

45

Ansys Workbench altndaki Design Modeler da geometriyi saysal akkanlar dinamii simlasyonuna (Computational Fluids Dynamic - CFD) hazrlamak iin gerekli dzeltmelerin yaplmas gereklidir. Fiziksel simetri avantajndan yararlanarak rzgr tnelinin ve F1 modelinin yarsn kullanlmtr. Rzgr tnelinin hava ile dolu hacminin yars kat olarak modellenir (4,2 x 2,1 x 12 m) ve F1 modelin yars bu hacimden kartlarak akkann hareket ettii ksm elde edilmi olur (ekil 4.3 a ve b).

(a)

(b)

ekil 4.3 (a) F1 modelinin yars (b) Rzgr tnelinin hava ile dolu hacminin yarsndan F1 aracnn yarsnn karlm hali

Solidworks programna dnp modelde herhangi bir deiiklik yaptmz zaman design modeler programndaki modelde gncellenerek, ayn deiiklik otomatik olarak grlecektir. Bu parametrik almalar iin kolaylk salamaktadr.
4.2 Akkann Hacminin Sonlu Elemanlara Ayrlmas (Mesh)

Geometri tamamlandnda CFX-Mesh programnda akkanlar analizi iin modelin sonlu elemanlara ayrlmas gereklidir (ekil 4.4 a,b,c ve 4.5). Burada ayrca simetri, giri-k, duvarlar ve F1 modelinin yzeyi kolaylk olmas asndan isimlendirilir.

46

(a) arkadan grn

(b) nden grn

(c) izometrik adan grn ekil 4.4 Modelin sonlu elemanlara ayrlmas

47

ekil 4.5 Simetri yzeyi ve modelin a yaps

Duvar yaknndaki a yapsn prizma elemanlardan oluan katmanlarla iyiletirmek znrln arttrmak iin inflation boundary uygulanr. katmanlarn says, kalnl ve byme oran deitirmek mmkndr. Duvara yakn blgelerde snr tabaka etkileri, yzeye dik gelen hz erilerinde (hz ok byk) ykselmeye neden olacaktr. Yzeyde yksek derecede bozulmaya uram tetrahedra elemanlarn olumasndan kanmak iin yksek kaliteli yzey a yaps gereklidir. CFX-Mesh duvara dik ok daha iyi znm ve duvarlara paralel daha kaba prizmalar kullanarak bu problemi zebiliyor. uygulanabilir. 2D gen yzey elemanlarn 3D prizma elemanlarna evirerek istenilen duvar veya snrlarda Bu elemanlarn boyutlarn ve duvara yakn blgelere yaylmn belirlemek mmkndr (ekil 4.6). Bu

48

Tetrahedra

Prizma

Piramit

(a)

(b)

ekil 4.6 (a) Simetri snr blgesinde prizma ve tetrahedra elamanlarn a yapsndaki yerleimlerinin grnm, (b) Tetrehedra, prizma, piramit elemanlar

Tablo 4.1 Modelin Sonlu Elemanlar statii Nokta Says Eleman Says 897657 3852011

Tetrahedra 3293001 Piramit 16876 Prizma 542134

4.3 Snr artlarnn Tanmlanmas Giri (Inlet): Akkann girdii yzey k (Outlet): Akkann kt yzey Duvarlar (Walls): Akkann akna kar kat szdrmaz elemanlardr.

Akkann geemeyecei snr olarak da adlandrlabilir. Free-slip ve noslip olarak iki zellik verilebilir.

49

Free-Slip: Duvara paralel hz bileeni bilgisayar tarafndan hesaplanr.

Duvara gre hzn normali ve kayma gerilmesi sfrdr. Duvar yaknnda akkann hz, srtnme etkileri ile yavalamaz.
Noslip: Akkann duvar snrnda hz deeri sfrdr. Simetri (Symmetry): Simetri yzeyinin normalinde akkan hz sfrdr [23].

Sonlu elemanlara blnen model snr artlarnn belirlenecei ve hz, basn gibi fiziksel deerlerin girilecei CFX-pre ye aktarlr. Burada akkan 25C deki hava (=1,185 kg/m3), referans basn deeri 1 atm, giri hz 130 km/h (36,111m/s), ktaki yzeyin basnc 0 atm olarak girilir, trblans modeli k- olarak seilir. Snr arlar zellikleri; simetri, modelin yzeyi (noslip), duvar (free-slip), giri, k daha nce CFX-mesh ksmnda adlandrlan yzeylerle ilikilendirilerek tanmlanr. (ekil 4.7). Bu ilemler bittikten sonra model CFX-solver a gnderilir.

Simetri Yzeyi

Duvarlar Giri (Inlet)

k (Outlet)

ekil 4.7 Snr artlarnn tanmlanmas

50

Simetri Snr art

ekil 4.8 Simetri snr artnn gsterilmesi 4.3 zmn Elde Edilmesi

CFX-solver da zmleme yaplrken e zamanl olarak, momentum ve ktle, trblans miktarlar, hava kaldrma kuvveti (lift) ve srkleme kuvveti (drag) grafikleri izlenebilir. Ortalama 20 iterasyon sonucunda kaldrma ve srkleme Bu eriler yaknsama kriterinde kuvvetleri dengeye gelir, iterasyon boyunca sabitlenir. zmn yaknsamas, hata erilerinin ekrandan izlenmesi ile takip edilir. tanmlanan deerlere eritiinde hesaplamalar durdurulabilir.(ekil 4.9, 4.10 ve 4.11)

ekil 4.9 Momentum-ktle diyagram

51

ekil 4.10 Trblans deerleri

ekil 4.11 Srkleme (normal force on f1 (Z)) ve kaldrma kuvvetleri (normal force on f1 (Y))

52

4.4 Sonularn Deerlendirilmesi

CFX-Solver da zmleme bittiinde zm, CFX-Post ta sonularn incelenmesi iin alr. Hz deerleri ak izgileri ve yzey zerindeki ak izgileri (streamlines) halinde renk skalas olarak grlmektedir. (ekil 4.12 a,b,c ve 4.13)

(a) Aracn n Ksm

(b) Aracn Arka Ksm

53

(c) izometrik adan ekil 4.12 Hz deerleri ak izgileri halinde ve renk skalas olarak grlmektedir (streamlines)

ekil 4.13 Yzey ak izgileri

54

ekil 4.14 Akn vektrel gsterimi

ekil 4.15 Simetri yzeyinde e hz bykl dalm erileri (contour)

55

ekil 4.16 Simetri yzeyinde e basn bykl dalm erileri

ekil 4.17 Aracn yzeyindeki e basn bykl dalm erileri (izometrik)

Tatn projeksiyon alan boyutlu modelin n grn zerinden solidworks programnda izilerek alan A=1,3981 m2 olarak hesapland (ekil 4.18)

56

ekil 4.18 Tatn projeksiyon alan

Tat iin nceki blmlerde bahsedilen CD ve CL katsaylarnn hesaplanmas iin gerekli formller CFX-solver da excel benzeri hesaplama cetveline yazlp hesaplanarak, CD= 0,516 ve CL=0,425 deerleri bulundu. Bu deerlerin gerek F1 aracnn deerlerine yaklat sylenemez. Bununda nedeni gerek F1 ile bu model arasndaki geometride olan farkllklar, zaman ve bilgisayar gc asndan zmleme yaplabilmesi iin modeli sonlu elemanlara blerken daha kaba ve az eleman kullanm ve modelde yaplan sadeletirmeler olabilir. (ekil 4.19)

ekil 4.19 Hesaplamalar iin formllerin yazlmas

57

5. SONU VE TARTIMA

Yaplan uygulamada aerodinamik srkleme ve kaldrma katsaylarnn gerek deerlerden sapt grlmektedir. Bunun sebebi a siteminde yeterli sayda nokta says veya eleman says tayin edemememiz ve tatn analiz edildii blgede tat stndeki, arkasndaki ve nndeki mesafelerin daha byk modellenmesi ve hatta gerek olayda olduu gibi sonsuz olmas gerekmektedir. Blokaj etkisinden kanmak iin daha byk ak alan gereklidir. Tat geometrisi geree daha da yakn modellenebilir. Bu da ayrntlar attracaktr ve sonlu elamanlara blme srasnda, a (mesh) yapsn olutururken, ok sayda eleman kullanlmas gl bilgisayarlar gerektirmektedir ve hesaplama sresi artmaktadr. Ak zmlemelerinde kaba elemanl a sistemi daha kk elemanlar kullanarak iyiletirildiinde hesaplanan CD deerinde d gerekleecektir. zellikle ard iz yapsnn olduu blgeler daha kk elemanlar ile incelenmelidir. Bylelikle snr tabaka ile trblansl blgelerdeki hz ve basn deerleri daha hassas olarak zmlenebilir ve hesaplanan CD deeri daha ok doru deere yaklar. Bu almada 3 boyutlu analiz yaplmas 2 boyutluya oranla daha gereki ve doru sonular ortaya karmtr. Gerek yol koullarn temsil etmek amacyla hava iin modele gre bal hareket verildii gibi zemine ve tekerleklere hareket verilmelidir. Daha hassas hesap yaplabilmesi iin denklemlerin zmnde kullanlan iterasyon saylarnn daha yksek deerlerde seilmesi gerekmektedir fakat bu deeri arttrmak bilgisayar kapasiteleri ile snrl kalmaktadr.

58

Bu analizde P4,

3 Ghz iemcili, 1,5 GB RAM zellikli bilgisayar

kullanlmtr ve zmleme ksm yaklak 22 saat srmtr. Bunu sreyi ksaltmak model ve a yaps zerinde allarak mmkndr. Saysal zmler deneysel almalarla birlikte yrtlmelidir. Modelin

zerinde yaplacak deneyler ile saysal sonularn doruluk derecesi mutlaka karlatrlmaldr. Bundan sonraki aamada F1 Ferrari aracnn 1/14 lekli modeli kullanlarak rzgr tneli deneyinde renkli hava veya duman gnderilerek trblanslar ve ak izgileri gzlemlenecektir. karlatrlacaktr. Uygun lme donanmlar kullanlarak srkleme ve kaldrma kuvvetleri llp, analizle elde edilen verilerle

59

KAYNAKLAR

[1] akmak, M.A., "Kara Tatlarnn Aerodinamik Bakmdan ncelenmesi", Mhendis Makina, 41, 489, (2000), 35. [2] Kieffer, W., Moujaes, S., and Armbya, N., "CDF study of section characteristics of formula mazda race car wings", Mathematical and Computer Modelling, 43, 11-12, (2006) 1275. [3] Beccaria, M., Buresti, G., Ciampa, A., Lombardi, G., Gentzsch, W., Paap, H.-G. and Vicere, A., "High-performance road-vehicle optimised aerodynamic design: Apllication of parallel computing to car design", Future Generation Computer Systems, 15, 3, (1999) 323. [4] Gmlol, ., etinkaya, T.A. ve Albayrak, K., "Gei durumundaki tatlarn aerodinamik etkileimlerinin deneysel olarak incelenmesi", Mhendis ve Makine, 47, 561, (2006) 28. [5] Dong Sun, Huaiyu Wu, Chi Ming Lam and Rong Zhu, "Development of a small air vehicle based on aerodynamic model analysis in the tunnel tests", Mechatronics, 16, 1, (2006) 41. [6] Bettle, J., Holloway, A.G.L. and Venart, J.E.S., "A computational study of aerodynamic forces acting on a a tractor-trailor vehicle on a bridge in cross-wind", Journal of Wind Engineering and Industrial Aerodynamics, 91, 5, (2003) 573. [7] Konstantin I. Matveev and Victor A. Dubrovsky, "Aerodynamic characteristics of a hybrid trimaran model", Ocean Engineering, 34, 3-4, (2007) 616. [8] Hiroyuki Ozawa, Sumio Nishikawa and Dai Higashida, "Development of aerodynamics for a solar race car", JSAE Review, 19, 4, (1998) 343. [9] Ehab Fares, "Unsteady flow simulation of the Ahmed reference body using a lattice Boltzmann approach", Computers & Fluids, 35, 8-9, (2006) 940. [10] Arief Suhariyono, Jong Hyun Kim, Nam Seo Goo, Hoon Cheol Park and Kwang Joon Yoon, "Design of precision balance and aerodynamic characteristic measurement system for micro aerial vehicles", Aerospace Science and Technology, 10, 2, (2006) 92.

60

[11] Masaru, K., Tsunehisa, N. and Naoki, H., "Research on Aerodynamic Drag Reduction by Vortex Generators", Mitsubishi Motors Technical Review, 16, (2004) 11. [12] Kim, M. S. and Geropp, D., "Experimental investigation of the ground effect on the flow around some two-dimensional bluff bodies with moving-belt technique", Journal of Wind Engineering and Industrial Aerodynamics, 74-76, (1998) 511. [13] Krajnovi, S. and Davidson L., "Influence of floor motions in wind tunnels on the aerodynamics of road vehicles", Journal of Wind Engineering and Industrial Aerodynamics, 93, 9, (2005) 677. [14] http://tr.wikipedia.org/wiki/Aerodinamik [15] http://www.tkscientist.8m.com [16] http://cars.blogs.ca/images/Ferrari-F1-F2005.jpg [17] http://www.marksf1models.co.uk/CMC/M-052-leftside2med.jpg [18] aan, M., Tat aerodinamik zelliklerinin saysal yntemlerle incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Makine Mhendislii Anabilimdal, stanbul, (2000). [19] Aka, H., Otomobillerin aerodinamik karakteristiinin bir rzgar tnelinde incelenmesi, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Makine Mhendislii Anabilimdal, Ankara, (2003). [20] http://www.aeromech.usyd.edu.au/aero/dimension/node5.shtml [21] http://www.gidb.itu.edu.tr/staff/akman/dersler_2006.htm [22] http://www.aerospaceweb.org/question/aerodynamics/drafting/streamline.jpg [23] ANSYS CFX-Solver, Release 10.0: Theory, Boundary Conditions

61