Vous êtes sur la page 1sur 256
TU SACH ey Xomaai Nis! VA CON NGUOI ol: z Pen oN Oe Tt ed oWelexe WIM ol] WAI HOC QUOC GIA HA NOI TRUGING DAI HOC KHOA HOC TUNHIEN NGUY’EN XUAN CU- NGUYEN TH] PHUONG LOAN MOI TRUONG VA CON NGUGI NHA X'UAT BAN DAI HOC QUOC GIA HA NOI LOI NOI DAU Lich str phat trién cla xa hoi Jodi ngudi ludn gan lién voi moi quan ita con ngudi va mdi trudng. Moi trubng 1a cdi ndi sinh ra con ngudi, sinh ra cic nén van hod, van minh nhan loai. Modi trudng chita dung nhéing ngudn tai nguyén ma con ngudi cin cho cude séng bin than cing nhu san xuat. Moi trudng 1a khong gian chia dung nhing gid tri chat lvong. gid ui thm my ma con ngudi mong mudn duge bio toan. Tuy nhién wong qué inh Khai thac ti nguyen, con ngudi cing da lam bién d6i c’inh quan bén ngoai cing hw cdc chic nang clia nd. trién theo xu thé chung ‘u hon, 1g cach thtte thoat man nhu ciu cua con ngudi. Trong sudt lich sit phat Con ngudi cing hoin thign, xd hoi cing phi i tuo ra nhiéu co hdi hon cho su sinh ton, trudng tho, tao ra nhi nhtn uién cua minh, lodi ngudi roi vo mé cung cla nhing mong mudn mau thuan nhau, chia r@ nhan loai thanh nhiéu wudng phai, hoac than thign véi moi tudng tw nhién thi phai choi bo chon phén hoa nhan tao, hoac mai miét véi nhig toan tinh loi nhuan thi phai xa lia cdc gid tri va tién ich cua tu nhién. Nhimg nam gin day, cing véi su biing né dan s6 va su phat trién nhu vii bao ctia Khoa hoc cong nghé, moi trudng G mot so khu vue va mot 80 yeu t6 moi trudng todn cau da bi suy thodi nghi¢m trong. Cude song 6 nhiéu ving wen thé giGi khong nhiing khong duge cai thién ma tham chi dang xiu di. Do su thidu higu bidt méi trudng, con ngudi di c6 nhimg tac dong ip bach cia ton da duge khai sinh va cé nhiém vu nghién xiu t6i né va bio vé moi trudng dang U6 thanh ahiém vu nhan loai. Khoa hoe moi trudng citu chi ra cach thie gidi quyét cdc van dé moi tru’ng hign ¢6, cing nh tim ra con dudng phat trién bén ving, khong gay ra nhdng he qua xu cho moi Wudng va con ngudi. Bao vé moi trudng 1a cong viéc doi hoi “Tu duy . bio vé mdi Khoa hoc toan cau, hinh dong dia phuong diing dan”. Do vay trudng khong phai 1a trach nhiém cua riéng ai, ma ddi hoi su ddng long. chung suc cla moi cd nhan, cong dong, clia oan xa hoi. Dé co nhimg hinh dong tich cue tong khai thc, st: dung va bio ve moi uudng, ching ta cin c6 nhing hiéu biet vé ching. vé moi quan he gitka con ngudi va moi tudng. Gido trinh Moi trudng va Con ngudi duge bien soan theo dé cuong di duge BO Gido duc va Dao tao thong qua va da duge giang day nhiéu nam tai Dai hoc Quée gia Hi Noi. Gido trinh str dung dé gidng day cho sinh vién cdc trudng dai hoc khong chuyén vé méi tudng. Trong qua tinh soan thao, ching toi di nhan duge su gdp y quy bau cia GS.TS. Mai Dinh Yen cing cic giing vien Khoa Moi uudng. Trudng Dai hoc Khoa hoc Tu nhién. Ching toi Xin chan thanh cim on va mong tiép tuc nhan duge su gdp y cla quy ban doc. Cac tic gia Chuong 1 MOT SO KHAI NIEM CO BAN 1.1. MOL TRUONG 1.1.1. Khai ni¢m va chic nang cua moi truong ic diéu én, sinh vat 1a tong hop anh hudng ti vat thé, sur kign, tw nhién 12 mot hé thong thong nhat, én dinh, Moi wing cia mor vit thé, sit k kién bén ngoai ¢ inh vat dé. Moi truéng n bang dong, ton tai va it dinh. Cac dac trung co ban cua hé thong chi duge duy tri va thé hién khi hé thong duge bao toan iyén trang va on dinh, ty nhién nh van dong tan theo nhing quy 1ua Méi trudng song clia con nguodi theo nghia rong 1a ca vi tru bao La, bao gém tong hop cic digu kig ty nhién (tai nguyén va mdi trudng), nhan tao (cong cu, phuong tién...), xd hoi (t6 chifc, thé ché, luat Ié...) bao quanh va c6 dinh hudng ti con ngudi n6i rieng va su phat trién cia xd hOi Jodi ngudi noi chung Trai dat gm c6 thach quyén, thuy quyén, khi quyén, sinh quyén v6i cae co thé séng va méi trudng cla nd. Khac voi cic quyén vat chat vo sinh, trong sinh quyén, ngoai vat it, ning Iugng, cdn c6 thong tin cé di ng. n cao nhai i ui tue con vat s tic dung duy tr ciu tric, co ché tén tai va phat trién cla Dang thong tin 6 mute do phic tap va phat tri ngudi, c6 tic dong ngay cang manh mé dén su t6n tai cla Trai dat ndi ri¢ng va dang md rong pham vi ra ngoai Trai dat. Vé mat x4 hdi, cic cé nhin hop lai thinh gia dinh, bd toc, cong déng. quée gia, x4 h6i, doan thé... theo nhimg loai hinh, phuong thie va thé ché Khde nhau, tirdé tuo nén cdc mdi quan hé, cic hinh thai t6 chic kinh té - xa hoi 66 tie dong manh mé t6i moi trudng va ti nguyén thién nhién. Moi trudng song ctia con ngudi theo nghia hep (goi tat la moi trudng) chi bao gém nhing nhan t6 cé lign quan truc tigp ti surtén tai va phat tign cia x4 hoi loai ngudi, dé 1a chat Luong moi trudng we nhign, nhan tao, xd hdi tong khuon kho khong gian cé lién quan truc tiép ti chi thé, nhu khong khi, nud dao diic, t6 chtic chinh tri, xa ho anh sdng, bic xa, 4m thanh, cainh quan, tai vung ma con ngudi dang song. Ludt Bao vé Moi trudng Viet Nam nam 2005, quy dinh: Moi iruing bao gém cdc yéu t6 tu nhién va yéu t6 vat chat nhan tao bao quanh con ngudi, c6 anh hudng ti ddi séng, san xudt, su ton tg » phat trién cla con ngudi va sinh vat. Thanh phan mdi trvéng bao gdm cac yéu t6 vat chat tao thanh méi trudng nhu dat, nudc, khong khi, 4m thanh, dnh sang, sinh . hé sinh thai va cdc hinh thai vat chat khac. Nhu vay, khéi ni¢m nay chi dé cap dén moi wudng tw nhien, cdc yeu 16 xd hoi - nhan van khong duge buo g6m trong yéu to mdi trudng theo quy dinh nay. Chie nang ctia moi truéng ne nhién rit da dang. bao gom: - Cung cap khong gian song cho con ngudi va cic sinh vat. - Chifa dung va cung cap tai nguyén thién nhién - Tiép nhan, chita dung va phn huy chat thai. thién tai di véi con - Bao vé va lam gidm nhe cde tic dong ci ngudi va sinh vat (cung cap ving dém, tin higu bao dong, li chin ozon...) - Luu git va cung cp thong tin. Cfe chife nang uén cua moi trudng déu c6 gidi han va c6 diéu kign, dai hdi viée khai thc chting phai than trong va c6 co sé khoa hoc. Mac dit cc chite nang eda moi trubng rat da dang, nhung cé lién hé true tig voi nhau, khai thdc mot chic nang nay co thé 1am anh hudng dén kha nang khai thic cdc chite nang khac. Loi nhuan ma chtic nang wen cung cap cling khong nhu nhau va thay d6i theo thi gian va chiu amh huong manh cua tién trinh phat trién xa ho lodi ngudi. 1.1.2. Mot so khai m vé cic van dé moi trubng, Theo Luat Bao vé Moi trudng Viet Nam, mot sO khdi niém vé cdc vain dé moi trudng dudi day duoc hiéu nhu sau: 6 - Moi trudng bao gdm cdc yéu t6 tu nhién va vat chat nhan tao bao quanh con ngudi, cé anh huong dén doi sdng, san xudt, su ton tai, phat trién cua con ngudi va sinh vat - Thanh phan moi trudng la yéu t6 vat chat tao thanh moi trudng nhu dat, nuéc, khong khi, 4m thanh, anh sing, cdc chat dinh dudng va cic hinh thai vat chat khac. - Hoat dong bdo vé moi trudng 1a hoat dong gitt cho moi trudng g lanh, sach dep; phOng ngira, han ché tic dong xdu doi v6i moi trudng, ting pho su cé moi trudng; Khic phuc 6 nhiém, suy thodi, phuc hoi va cai thign moi trudng; Khai thc, sir dung hop ly va tiét kiém tai nguyen thién nhién; bio vé da dang sinh hoc. - Phat trién bén vieng \a phat trién dap tig duge nhu cau cla thé he hign tai ma khong lam t6n hai dén kha nang dap img nhu céu d6 cla cdc the he tuong lai trén co so ket hop chat ché, hai hoa gitta tang truong kinh ts, bao dam tién bd x hdi va bao vé moi trudng. - Tiéu chudn moi truéng la gidi han cho phép cua cic thong chat lugng moi trudng xung quanh, vé ham luong cla chat gay 6 nhiém trong chat thai duge co quan nha nude c6 thim quyén quy dinh lam can citdé quan ly va bao vé moi truong. -Onh khong phit hop véi tigu chudn mdi trudng, gay anh hudng xu dén con méi trivong 1a sut bién déi clia cic thanh phiin méi trudng ngudi, sinh - Suy thodi moi trudng 1a su suy gidm vé chat lugng va sé long cua thanh phan méi trudng, gay anh hudng xau déi véi con ngudi va sinh vat. - Suc moi truéng 1a tai bién hoac rii ro xdy ra tong qué trinh hoat Gong cia con ngudi hoac bién déi that thudng cia tu nhién, gay 6 nhiém, suy thodi hoc bién ddi mdi trubng nghiém trong. - Chat gay 6 nhiém 1a cic chat hodc yéu té vat ly khi xuat hién trong moi trudng thi lam cho mi trudng bi 6 nhiém. - Chat thai la vat chat & thé ran, long, khi duge thai ra tir san xudt, Kinh doanh, dich vu, sinh hoat hoac hoat dong khac. - Chat thai nguy hai \a chat thai chita yéu t6 doc hai, phong xa, de chay, dé né, dé an mon, dé lay nhiém, gay ngd doc hoac dac tinh nguy hai khac. - Quan ly chat thai 1a hoat dong phan loai, thu gom, van chu: giam thiéu, tai sir dung, tai ché, xir Ly, tiéu hy, thai loai chat thai. - Phé liéu la sin phim, tigu ding dugc thu héi dé ding lam nguyé at ligu bi loai ra tir qué tinh san xuat hode ligu sain xuat. - Site chiu tai ciia moi trudng 1a gidi han cho phép ma moi trudng 6 thé tiép nhan va hap thu cac chat gay 6 nhiém - Hé sinh thdi la bé quan thé sinh vat tong mot khu vuc dia ly tw nhién nhat dinh cing t6n tai va phat trién, c6 tée dong qua lai voi nhau. - Da dang sinh hoc li su phong phui vé nguén gen, lodi sinh vat hé sinh thai. - Quan trée moi trudng \a qua winh theo doi cé hé thong vé moi trudng, cde yéu t6 tac dong lén moi trudng nham cung cap thong tin phuc vu dinh gid hién trang, dién bién chat Ivong moi trudng va cdc tac dong xiu doi vdi mi trudng. - Thong tin m sO liéu, dit ligu vé céc thanh n moi trudng; vé trot lugng, gid tri sinh thdi, gid ui kinh té cua cic moi trudng bao 26 pha ngun ti nguyén thién nhien; vé cac tic dong doi voi modi trudng; vé chat thai; vé mic dé moi trudng bi 6 nhiém, suy thai va thong tin vé cdc van dé moi trudng khéc. ong moi trudng 1a viéc phan tich, dy bao cac tac dong dén moi trudng clia dir dn dau tu cu thé dé dua ra céc bién phip bao vé moi trudng khi trién khai du dn do. - Dauh gid moi truong chién luoe la vide phan tich, du bao cdc tée dong dén moi trudng cia du an chién luge, quy hoach, ké hoach phat trién trude khi phé duyét nham bio dain phat trién bén ving. - Khi thai gay hiéw ting nha kinh la cic loai khi trao déi nhigt gidta Trai dat va khong gian xung quanh 1am nhiét do cua khong khi bao quanh bé mat Trai dat néng len. dic dong dén sir 8 - Han ngach phat thai khi gay hiéu ting aha kink 1 khoi long khi gay hieu dmg nha kinh ctia mdi qude gia duoc phép thai vao bau khi quyén theo quy dinh eta cic digu ube quo té lién quan. O nhiém moi wudng duge hiéu 1a su thay déi tinh chat cla moi trudng (ve mat Ly hoc, hod hoc, sinh hoc), vi pham ti¢u chudn moi trugng cho phép. Su thay doi tinh chat moi trudng gay nén boi nhitng thay déi thanh phan moi trudng, nhu xuat hién cic chat mdi cé tinh doc hai, hoac suf gia tang mot chat no dé trong modi Uudng téi ngudng giy hai. O nhiém moi trudng xay ra khi dong chat gay 6 nhiém di vao moi trudng Jén hon dong ra, déng thdi kha nang cia méi trudng chifa va bién déi Lim sach chat gay 6 nhiém han ché, din dén su tich luy chat gay 6 nhiém trong moi trwong nhanh chong vuot qué ngudng cho phép (Hinh 1.1). MIEN O NHIEM CHAT A Cho php doi voi chat A A vao A bién déi, tich uy | Yn, MIEN AN TOAN CHAT A Hinh 1.1. So dé khai niém 6 nhiém méi truéng O nhiém moi truong duoc phan loai theo nhiéu cach khac nhau: - Theo di chat gay 6 nhiém wuc tiép gay nén tc dong bat loi va. 6 nltiém tht cap, Va dang 6 nhién trong d6 chat thai ban dau khong doc, nhung do bien ddi trong moi trudng, tro thanh chat doc hai gay 6 nhiém, hoac do su cé mat cla cdc chat thai tao ra su thay d6i cdc qué tinh ur nhién trong mdi trudng, tird6 tao ra nhig bat Ioi cho cuge séng. ¢ diém nguén gay 6 nhiém, c6 6 ni p. trong dé - Theo cae thinh phiin moi trudng bi 6 nhiém, c6 6 nhiém nhiém nude, 6 nhiém khong khi. - Theo tinh chat cua chat 6 nhiém c6 6 nhiém ly hoc, 6 nhiém hod hoc, 6 nhiém sinh hoc. - Theo yéu t6 gay 6 nhiém, cé 6 nhiém phéng xa, 6 nhiém nhiét, 6 n déng. chi, coban, 6 nhiém chat hitu co. Suy thodi va 6 nhiém moi trudng gay he qua rat 1én, 1am t6n thuong, ng, suy gidm stic dé khiing, suy gidim kha nang dap ung cdc nhu cau, bién di bat loi, hoac cap tinh gay ngo doc, tr vong ca thé, huy dict quin thé, he sinh thai; pha v6 tinh quy Juat cua nhiéu hién tugng va qua trinh tw nhién, tang cudng mic dc liét cla cdc tai bién thién nhién, can td cic hoat dong dy bao, dur phong va han ché riti ro, gay thiét hai kinh té va cain U6 phat trién; gay khing hong moi trudng va hé sinh thai. Theo Ngan hing Thé giéi (1992) cai thign nguén nude c6 thé gitip iim 22% (198/900 trigu) ngudi bi ticu chy, 28% (252/900 tri bi giun dia, 76% (3/4 trigu) ngudi bi giun chi, 73% (215/300 trigu) ngubi bj sin. Ty Ié sé ngudi mac bénh sé gidm trung binh 16% néu cai thién chat lugng nuée, 25% néu ciip dit nudc, 37% néu cai thign ca chit va lugng nude, 22% néu cai thién diéu kign thai phan. Su cé moi trudng la cdc tai bien hoac rui ro xay ra trong qué uinh hoat dong cua con ngudi hoac bién déi bat thudng cua thién nhién, gay suy thodi moi trudng nghiém trong. Su c6 moi trudng c6 thé xay ra do thién tai ty nhién nhu dong dat, 1d lut,... hodc do su cé ky thuat nhu dim ju, sy c6 1d phan tmg hat nhan, vo dap thuy dién, Khing hodng moi wrong la nhiing suy thodi chat lugng moi trudng Ng quy mé toan cau, de doa cudc séng cla ton bd hay mot bo phan lin ngudi 10 Tac dong bat loi cla con ngudi tdi mdi trudng cd ngudn géc tir cdc y p co ban 1a: tang dan s6, dac biét 14 tang dan sé do thi va cic ving tai nguyén khan hiém: phan hod gidu nghéo. biét 1a nghéo hoat dong kinh té va dan sinh. Ng trudng cdn chiu tac dong cla cdc yéu t6 thiic day sau: thi trudng yéu kém; diéu hanh cia do ra, van dé mo chinh quyén yéu kém, nhat 1a trong Tinh vue can thigp va ra quyét dinh; khiém Khuyét vé thé ché, tao ra su chéng chéo trac phap ly; khiém khuyet do quyén tu hitu; thicu thong tin do sy canh bio va uy quyén chua day du, thiéu ti thttc do gidéo duc mdi trudng chua tot. h nhiém, thiéu tinh 1.2. KHAI NIEM VE TAI NGUYEN THIEN NHIEN Tai nguyén thién nhién gom dang ning lugng, vat chat, thong tin tu nhién, ton tai khdéch quan ngodi y mudn con ngudi, cé gid tri ty than ma con ngudi cé thé sir dung duge trong hién tai va tuong lai dé phuc vu cho sy phat trién cia x hi lodi ngudi. Tai nguyén thién nhién duge phan loai theo nhiéu cach khéc nhau: - Theo dang t6n tai cua vat chat c6 tdi nguyén vat ligu, tai nguyén nang lugng va tai nguyén thong tin. - Theo dac trung vé bin chat bao gém tai nguyén dat, nudc, sinh vat, khodng san, nang luong. - Theo kha nang phuc héi cé tai nguyén vo tin (ning lugng mat tdi, thuy khong tai tao (khodng sin). Déi véi tai nguyén co kha nang tai tao, con ngudi st co co hoi su dung lau bén néu diet Khai tha nang tu phuc héi va khong lam tén thuong cdc diéu kign cn cho qué trinh tai tao tai nguyen. Khi khai thac sit dung tii nguyén, mot phan sé bién thanh rac thai phan cdn lai dugc dua vio hé thong san xuat. Tir day mot phan lai bi loai 6 . phan cdn lai 1A hing hod dua vao hé thong tiéu thu, cudi cing chting cing sé tré thinh rac thai, Digu nay ciing cé nghia cing khai théc sir dung nhiéu tai nguyén cng tao ra nhiéu ric thai. Viéc tdi ché, tai sir dung, tdi quay vong tai nguyén trong hé kinh té tao ra hai xu thé li ich cg bin [a gidm nhu cu khai thdc tdi nguyén va gidm long m moi trudng. m nguén gay 6 nhi il 1.3. KHOA HOC MOI TRUONG 1.3.1. Khai niém Khoa hoc moi truen h, nghién ctu tng thé cde vin dé vé moi trudng lién quan dén doi song cd nhan va sur phat trién la khoa hoc lién n, kinh té xa hdi cua loai ngudi. Néi cdch khac, Khoa hoe moi trudng nghién ctu vé m6i quan hé va tuong téc qua lai gia con ngudi va moi Tudng xung quanh. Truéc khi cé khoa hoc méi trudng, da phat trién cde nganh khoa hoc khac lay timg thinh t6 mdi trudng riéng biét lam déi tugng nghién citu. Vi du nhu sinh hoc nghién cttu cic loai sinh vat, xem ching an gi, sinh song ra sao, quan hé véi moi truéng ty nhién nhu thé nao. Thuy van hoc nghién cu ban chat va quy lua qua Uinh thuy van trong song ngdi. sinh thanh, phat tién cua cdc hién tugng, Khoa hoc moi trudng ra ddi sau cde nginh khoa hoc én, nhung khong thay thé chting, khong chiém doat déi tong nghién ctu cila chitin Khoa hoc moi trudng chi nghién citu cic doi tugng dé trong mdi quan hé véi con ngudi, vi con ngudi. Nhu ay, trong giai doan hién nay, c6 thé xem khoa hoc moi tudng 1a mot nganh khoa hoc doc lap nghién ctu vé moi trudng sOng cla con ngudi va céc tic dong qua |; ngudi v6i moi trudng, duge xdy dung trén co sé tich hgp kién thi cla nhiéu nganh khoa hoc khéc nhau. Tuy nhién, cing can chi y rang su phan chia ranh gidi giita cic nganh khoa hoc cing khé 16 rang. Vi du cé ngudi vin con cho ring mdi trudng dong nghia vGi hé sinh thai, khoa hoc mdi truGng 1a sinh thai hoc nhan van... cua con Nhiém vu cia khoa hoc moi wong ka nghién citu tim ra cic giai phip bao ve moi trudng trong qué trinh phat trién (phat trién bén ving) va gidi quyét cdc van dé moi i trudmg gay cin hién nay. Khoa hoc mdi trudng su dung cdc thanh tuu cde nganh khoa hoc ty nhién (sinh hoc, sinh thai hoc, dia ly, dia chat, kh/ tuong thuy vin hai duong hoc, todn hoe, vat ly hoc, hoa hoe...), khoa hoc xa hoi (kith té nhan van...) lam co so nghién ctu, du bio nguyén nhan, dién bién, hién trang, hé qua moi trudng. Khoa hoc moi trudng ciing st’ dung céc thinh tu cla cic 12 nganh khoa hoc cong nghé. ky thuat va khoa hoc xa hoi (luat, chinh wi...) lam cong cu gidi quyét cde vain dé moi trudng, bao vé mdi trudng. 1.3.2. ‘oi dung va phuong phap nghién cuu Khoa hoc méi trudng str dung cic phyong phap nghien citu cla nhiéu ng’nh khoa hoc khdc nhu: Thu thap va phan tich thong tin thuc dia; Danh gid nhanh moi trudng: Phan tich thanh phan moi trudng; Phan tich, danh gid kinh té, xd hoi; Phan tich hé thong; Phan tich sinh thai nhan van; Phan tich vong doi san pham: Vién tham: He thong tin dia ly; Tinh toin, du bao, m6 hinh hoa; Giai phap ky thuat, cOng nghé... Joi dung nghién etiu etia khoa hoc moi tring c6 thé chia thanh 4 loai cha yéu nhu sau: - Nghién cttu dac diém cua cade thanh phan moi trudng, dic biét 1a moi quan hé va tic dong qua lai gidta mdi trudng va con ngudi. - Nghién ctu ky thuat, cong nghé xtrly 6 nhiém. - Nghién cttu tng hgp eae bién phap quin ly Khoa hoe, kinh té, luat phap. hoi nhim bio vé mdi trudng, su dung hop ly tai nguyén, phat tigh bén vitng. - Nghién cttu cic phuong phap nhu mo hinh hoa, phan tich he sinh, kinh té, xd hdi... phuc vu cho cdc ndi dung trén. NHUNG VAN DE TRONG TAM CAN NAM VUNG CUA CHUONG 1: 1. Cae khdi niém vé moi truéng va tai nguyen; tw . Cae chute nang co ban cia méi truing; . Khai niém va nguyén nhan gay suy thodi, 6 nhiém moi trudng. 13 Chuong 2 CAC NGUYEN LY SINH THAI AP DUNG TRONG KHOA HOC MOI TRUONG SINH THAI VA QUY LUAT SINH THAI 2.1.1. Yéu to sinh thai Yeu t0 sinh thai la nhing yéu t6 cau tric 1én modi trudng ty nhién, duge xem xét trong méi quan hé véi mot sinh vat cu thé. Yéu t6 sinh thai chia thanh hai loai: vo sinh va hiu sinh. T6 hop cdc yéu t diéu ki¢n cin cho su t6n tai va phat uién cua sinh vat goi 12 t6 sinh thai cua sinh vat do. sinh thai tao ra Mot s6 yéu t6 sinh thai thay déi theo khong gian mot ciich c6 quy luat va c6 tinh chu ky. Chu ky so ay, tudn tang, mia, nam, nhiéu nam, ky con nubc,... chu ky thi cap clia yeu t sinh thai phat sinh dudi tic dong cla cic chu ky so Theo nguyén tac chung thi cic yéi t6 c6 chu ky thit cp Lim bién déi dé phong phi cua loai. ciia yéu té sinh thai 1a ng Sinh va dng phy thudc vio ham Ivong, wang thai cla timg yeu t sinh thai va pham vi chong chiu ciia chting doi v6i 16 hgp cde yCu t6 sinh thai. Mute do tic dong c1a timg yéu 16 sinh thai én sinh vat phy thuge ban chit, cudng do, tin sé va thdi gian vic dong. Tée dong ctia yéu 06 sinh thai len sinh vat gay ra hé qui 6 nhing mie dd khée nhau nhu 1am thay doi Lip tinh, thay J6i site sinh sin, mite dé tit vong cia quin thé, thay doi s6 luong quiin thé, edu tric quén xi, logi trir Lodi ra khoi ving phan bé, huy diét su sug. 15 2.1.2. Quy luat sinh thai Quy luat tac dong dong thoi: Nhiéu yéu t6 sinh thai c6 thé tic dong dong thoi len mot hoat dong séng cia sinh vat, va nguge lai mot yeu to sinh thai cing sinh vat. Sy tac dong déng thoi cia nhiéu yéu t6 sinh thai, wong nhiéu trudng hop. gay nén nhiing hé qua khong gidng nhu khi tic dong rieng lé. ic dong lén nhicu hoat dong song khéic nhau cua Quy ludt tac dong qua lai: Tac dong ca cdc yeu t6 sinh thai len sinh vat va phan ing cia sinh vat 14 mot qué uinh qua lai. Cudng do tic dong. thoi gian tic dong, phuong thie tic dong Khic nhau sé dain i nhimg hé qua va phan dng khde nhau. Xu thé chi dao 1a su bicn dong cua ngoai canh quyét dinh xu thé chung cua sinh vat, > dong tro lai cua sinh vat dén moi trudng chi fi phu Dinh luat toi thieu (Liebig, 1840 1G mec t6i thigu dé sinh vat c6 thé t6n tai trong dé. Vi du cay tréng Mot s6 yéu t6 sinh thai edn ph con mu6n séng cain mot lugng toi thiéu chat B trong dat. Chat c6 ham luong t6i thiéu sé diéu khién nang suat, xe dinh san lugng va tinh 6n dinh cia mia mang theo thoi gian. Vi nhu mot tim tham duge dét tirnhitng soi co do dai khdc nhau, kich thudc cua tam tham sé phu thudc vao chiéu dai soi ngin nhat. Tac dong cia cdc yeu t6 Khac khong phai 1a ti thiéu co thé lam thay déi nhu cdu chat t0i thigu. Vi du, nhu cau kém cua cay trong 6 noi it nh sang thip hon 6 noi nhicu anh si Dinh luét gidi han sinh thai (Shelford, 1913): Nang suit cia sinh vat khong chi phy thuge vao stic chiu dung t6i thigu ma con phu thudc vao site chiu dung t6i da déi véi ham luong cla mot nhan té sinh théi nao d6. Nghia 1a, mot so yéu t6 sinh thai cin phai c6 mat v6i mot gidi han nhat dinh dé sinh vat co thé t6n tai trong d6. Vi du, cd chép chi song tong gidi han vé nhiet do tir 2°C den 40°C. Dinh luat gidi han sinh thai con duge goi 1d dinh luat vé su chong chiu. Pham vi bién dong cia mot nhan t6 ma co thé c6 thé chiu dung duge goi 1d pham vi chap nhan, hay mién gidi han sinh thai. Vugt qué mién gidi han nay (thiéu hay thira) sinh vat sé chét. Vi dy khi tuéi qué nhiéu, tng thong khi bio ho’ nude sé thigu O,, ré bi ngat, cay chét. Pham vi chéng chiu cia Jodi dang sinh sin, ciia hat, tring, bao thai, mim, au tring, con non hep hon con trudng thinh va khoé manh. 16 Neu lodi co mién gidi han sinh thai rong doi véi nhan 6 sinh thai nay. nhung lai ¢6 mién gidi han sinh thai hep doi véi mot nhan t6 sinh thai khiie. thi ving phan bo cia lodi duoc quyét dinh boi nhan 16 sinh thai c6 mién gidi han hep nhat. Lodi cé mién gidi han sinh thai rong doi \Gi moi nhan t6 sinh thai s@.c6 ving phin bé rong Khi cé mot nhan t6 sinh thai tro nén khong toi uu cho Lodi thi pham vi chong chiu déi v6i ce nhan 16 sinh thai Khiic c6 thé bi thu hep. Trong moi hé sinh thai thuding c6 mot hoe vai nhan t6 vo sinh han ché su pha trién cua mot loai ndo d6, goi 1a nhan t6 han ché. Vi du P hode N 1a nhan to han ché su phat trién cua cay trong. Doi véi cdc hé sinh thai 6 nude thi nhiét do, anh sng va dO mudi thudng [a yeu 16 han che. 2.1.3. Yéu t6 sinh thai vo sinh va tac dong cua no tdi sinh vat 2.1.3.1. Nhiét do Nhict do moi trudng phy thude lugng cap nhiet, kha nang hap thu nhict cia bé mat bi dot nong va kha nang phat nhiet sau khi bi dot néng cua no. Trudng nhigt khi quyén khong déng déu theo khong gian va luon bién déi theo thoi gian phu thudc vao vi uf dia ly, diéu kién dia hinh, canh quan va nién dai dia chat. Tién vé phia hai cue cla Trai dat 110 km (ue 1") nhiét do gidm 0,5 - 0,6 “C, din dén hinh thanh su phan hod khi hau theo vi do. Lén cao 100m nhiét do giam 0,5 - 0,6 °C, tao ra phan hoa khi hau theo dai cao. Nhiét do thay doi theo thdi gian to ra chu ky mia, ngay, dem, Nhiét do la yé inh thai gidi han. Pho nhiét ty nhién rat rong, nhung da s6 cic loai chi t6n tai duoc trong khoang tir 0-50 °C. Diém cuc hai nhiét cao nguy kich cho sinh vat hon diém cuc hai nhiét thip. Su chong chiu voi bién thién nhiét cla sinh vat 6 nude hep hon sinh vat & can. Theo kha nang chong chiu vé nhiét dO, sinh vat duge chia thanh nh6m rong nhiét va nhém hep nhiét, trong nhém hep nhiét co thé phan thinh nhém ua lanh, ua néng. Theo nhiét dO co thé, sinh vat duge chia thanh nhom déng nhiét va nhom dang nhiet. Nhiét do 1a yéu t6 chi phoi su phan b6 dia ly, anh hudng dén qua sinh hod, tap tinh cla sinh vat. Trong mién gidi han sinh thai vé nhiét. su thay dé chic nang 4, bai tiét, trao déi chat, ngu dong, ngi hé 6 dong vat; quang hop, ho hiip, thoait hoi nude, thy phan, ra hoa, két trai G thuc val trinh sinh ly, nhigt do inh hung dén toan bo dip. t van dong, sinh san, sinh truot cia co thé sinh vi At nhu hd. é g, qué trinh trao ddi toc do sinh trudng va tudi thudn thuc sé dén sém hon. Nhiét do cao 1a nhan t6 c6 anh hudng manh dén sinh san cua con tring (sur ngimg sinh trudng, gidm hoat dong vio mot thoi diém nhat dinh trong nam, phu thudc vaio ché dé chiéu sang). Nhiét dé lanh kich thich nay choi ra long to trang goi ld tuyét. Nhiét do tang thi ho hap tang theo ‘n nhiét do ti thich réi sau d6 giam xuOdng tdi gidi han nhiét do toi da. Do d6 chenh lech nhiet do ngay dem Idn la mot yeu tw nang cao chit lugng nong pham. Trong khoing tir 0 - 30°C, khi nhiét do tang 10°C sinh tuong thue vat tang gap doi (Dinh ludi Vant Hoft). 2.1.3.2. Anh sdng Anh sang la yéu t6 sinh thai gidi han doi voi cay trong. Phd anh C6 bude séng tir 3.000 - 10.0008, trong dé pI dai nhin thay da phan c6 hai cho su s6ng. Tia tir ngoai gidu nang lugng, y chét hoac dot bién gen 6 sinh vat. sing mat tro nam ngoai c6 tn s6 cao, Cuong do anh sing dén bé mat Trai dat khong déng déu theo khong gian, thdi gian, phu thudc buée song, dd cao mat Wi va dac diém bau khi quyén. Nang luong dén mat dat lic trua hé khoang gan 2 cal/em*/phiit. Cay tng cé kha ning tich luy duoc trung binh vao khoang 1% tong ning luong mat trdi. Cudng do nh sing cao lam cac men bi oxi hod, qua trinh t6ng hop gidm, din dén tang hinh thanh dug va gidm protein. Phan anh sang xuyén qua duoc khdi nude thudc bude séng xanh va luc. Tia tim c6 thé xuyén qua lép nusc trong tdi 1.500 m, nhung thudng chi xudng su dén 18-50 m & nude duc, véi cudng do cdn khoaing 107%, du dé tao dé quang hop duoc. Cudng do anh sang trong nude gidm theo cip so nhan 2, 4, 8 khi do sau tang 1, 2, 3 Lin, tao ra su phan ting thuy sinh. 18 it va nhieu 0 nhiét do, khi hau, tuan Anh siding cung cip ning lugng cho quang hop ca thuc qua trinh te nhién khic nhu phong hod vat hoan nuée,... Doi v6i sinh vat thi dé dai, mau sac, cudng dO, nang lugng tia va thi gian chidu séng 14 quan trong. Nang Ivgng Mat tdi duge hap thu c6 chon loc bdi tin thuc vat. Thue vat c6 diép luc quang hop manh Vi cae tia tim, xanh, vang cam, dé va yéu véi tia luc. Theo Shirley, tain rimg nhiet déi aim chi cho 1% anh sing di qua. Quang hop cua moi Jodi dat cuc dai 6 mot cudng do anh sang nhat dinh. Cudng do yéu va trung binh thich hop cho cdc loai ua bong, kich thich su sinh truong cua céc co quan thue vat lam cho cay c6 thu hoach cao hon. Cudng do dnh sang cao thich hop véi cay ua sing. Vao budi sing va chiéu, thue vat str dung t6i 10-15% nang luong dinh sang, con ng thuan lgi hon Cay bong ra nhiéu ny, hoa va dau trdi tot néucé du dnh sang, trai lai khi anh séng thigu thi ny i budi trua vao khosing 2%. Mita xuan cay sir dung anh s mila hi hoa gidm, tdi non rung nhiéu hon. Trong ving nhiét déi, cudng do anh sing cao vao trua, su oxi hod cae men lam giim qua tinh téng hop céc chal, hoat dong ho hap manh tiéu hao nhiéu nang lugng, lam cho ning suat thip. Ving can nhiét déi, 6n d6i nhigt do ngdy dém chénh léch 8 - 10°C, Lam ho hap cham lai, du ti hod nang nhiéu hon, tao ra nang suit cao va huong vi dim hon. Anh sang c6 vai td quyét dinh déi v6i sinh vat trong viéc hinh thanh tap tinh (tim kiém thie an, ban tinh), diéu khién nhip diéu sinh hoc theo mila, tuan trang, ngay dém, va tao ra phan b6 cla thuc vat theo phuong thing dimg thinh loai ua sang. chiu sing vita, ua bong. Dai bd phan c6 6 giai doan non thudc nhém ua bong, vé gia thuge nhém ua sing. Chu dit sur nay ki chiéu sang anh huéng ti vong doi cua thyc vat, kiém mim, sinh chéi, sinh trudng, rung ld, ra hoa, két trai, chuyén trang thai y ngay dai, cn chiéu sing >10gid/ngay nhu Itia, cii cai,... cay ngdy ngan nhu Ida mi, dau tuong, mia... Gidng cay sdng tao ra su phan hod thanh ca tong c6 do nhay cam quang chu ky cang cao cang cin gico ding thi vu. Mot s6 tao do va tao lam khi chiéu dnh sang mau lam sé c6 mau d khi chiéu anh sang do cé mau luc. Tao mat thay d6i mau trong ngay, budi sing c6 mau luc, budi chiéu cé mau do. Héng Hai (bién Dd) 1a do td Trichodesmium erythraeum thudng xuyén né hoa gay mau dé. Mot 19 loai tao silic, tio lam cé tinh huéng duong, c6 thé di chuyén vé phia co Anh sang. 2.1.3.3. Nubc va dé dm Lugng nu6e trong khi quyén duge dac trung bing do dm tuyét doi (kh6i luong hoi nude trong mot don vi thé tich khf, g/m') hoac do dm tuong doi (ty s6 gia dp suat hoi nude thue té va At hoi nude bio hoa tai cling nhiét do, %). Hoi nude trong khéng khi c6 thé duge mot sé loai hap thu truc tiép, hoac hinh thanh suong vao mia kho, 1a yéu t6 cap am hitu ich cho cay, c6, gitip chting chiu dung tot hon sy thiéu hut nude. DO dm khéng khi cé anh hudng dén cic hoat dong séng co bain cita dong vat trén can nhu sinh truong, tudi tho, su sinh quyét dinh dén sy phan b6 dia ly, hinh thanh tap tinh sinh hoc Nu6c trong dat 6 vai tro gitip hinh thanh dat va duy tri su song cua sinh vat. DO dm dat dé tiéu cho th t ndm trong khoang tir do tri dm dong rudng dén do dm cay héo. Cac loai giun dat cin do am rat cao, khi gap kh han chting c6 thé bi chét, hoac phai chui sau xudng dat, hoac phai ngui hé trong cdc kén hinh tron . ty 1é tur vong va anh hung ching. Khong khf tich luy nhiéu hoi nude hoae bi lanh di dén bao ho’ ngung ty tao mua. Lugng mua phan hod theo khong gian va thdi gian, tao ra su phan bo tu nhién cla cac sinh doi va hé sinh thai. Truong Son Dong dm, mua nhiéu cé rimg mua nhiét déi, Trudng Son Tay kho, c6 rimg kho nhiét ddi, trang cay bu , dinh nui Phan Xi Pang c do dm cao, nhiét do Janh nén c6 rimg tién canh, vGi réu va dia y nhiéu miu sic trén cinh céy va dé. Trong cdc thuy vuc, dong chay c6 anh huéng dén néng do, phan bé cac chat dinh dung va khi hoa tan, phan bo loai thuy sinh, phat tin céc thuy sinh nhd, hat thyc vat, tring va du tring. Dong chay 1a yéu t6 gidi han truc tiép sinh khéi, anh hudng dén hinh thai dong thyc vat 6 nude. Dinh ni Tam Dé Nuc 1 yéu t6 sinh thai sng con, chi phi su hinh thanh va phan b6 clia cdc hé sinh thai. Nude 1a noi khdi nguén cla su sdng va 1a mdi trudng sOng cla cl gitip cung cap chat dinh dudng, chuyén van vat chat trong co thé v: ai thuy sinh, Nude hoa tan duge nhiéu v4 dio thai chit dur thita doc hai cho sinh vat, Nude [i thanh phn co bain cla 20 chat song. Trung binh co thé sinh vat c6 2/3 khdi luong 1a nude; nhieu nhat Ia trong céc | 1 trong hat y khoaing 5 - 7%. Dé sin x thudng phai tiéu t6n 250 - 400g nude, trong d6 0.5% duge diing cho quang hgp, cbn hoa nhiét co thé. lai 1a dé thoat hoi vat ly chong nong va dié Trong qua tinh tién hod thich nghi, thyc vat di tao ra nhiing thay doi hinh thai, tap tinh gdp phan lam cho ching tai dude trong diéu kién moi trudng ty nhién, nhu thu hep dién tich 14, rung bot 14 dé gidm nude ngém tang sau, tich nude trong Dong vat G mdi trudng kho han da c6 nhiéu thich nghi vé gidi phau sinh ly, gitip gi . phan kho, hoat dém, hoac tang kha nang liy duge nude tir mdi trudng nhu an thoat hoi nude, ting dé dai ré dé 1 cae me m sue mat nude nhu gidim dong thuc an chia nhiéu nude. Lac da thoa man nhu cdu nude bang cach oxi hoa Ivong m6 dy tra. Theo gidi han am thich hop, sinh vat chia thanh hai nhom 1A dm hep sinh vat duge chia thanh cic sinh vat ua dm cao nhu im rong. Theo sur phy thude vao nud nhom sinh vat 6 nude nhu ca, thue vat thuy sin! Ida, C6i; sinh vat ua dm vita nhw téch, bach dan, trau khong va nhi¢u sinh vat song tren can Khdc, chiu han nhu cay mong nude (xuong réng, cay bong, thu dau), cay la cumg (tric dao, phi lao), tieu gidm la (canh giao). 2.1.3.4. Cae chat khi _ Bang 2.1. Bac diém khi quyén mot s6 han tinh trong hé Mat tai Sao Hoa ‘Sao Kim Trai dat | os | 965 0.03 | fT at | 3,5 78 On(4 0.13 = 21 Khi nha kinh chinh (GHG) co, | co, | Co,,H,0 Nhiét d6 néu khéng co GHG (°C) - 57 - 46 -18 Nhiét dé hién tai @C) | ear 477 15 Ap suat (atm) Z 0,007 90 1,0 21 Thanh phan céc chat khi trong khi quyén da én dinh trong thdi ki dai, véi 78%N,, 21% O,, 0,03% CO, va mot sé chat khdc. Dac diém thanh phéin khong khi Trai dat va su én dinh ca né trong giai doan qua I nhd cé vai trd cla thé gidi sinh vat va céc qua trinh ty nhién (Bang 2.1). Su 6n dinh nay lai 14 co sd cho viée hinh thanh céc qué uinh tw nhién 6n dinh va c6 tinh quy luat, la tién dé cho viéc con ngudi thich nghi, Khai thac va str dung chung. Khi quyén cho Anh sdng di qua, cung cap CO,, O, cho sinh vat, bio vé sinh vat khdi cdc tac dong cua ¢: i, xu ly mot pl chat khi 6 nhiém lam sach moi trudng. Khi thanh phan, t¥ trong cde chat khf trong khf quyén thay ddi, chat lugng moi trudng song thay d6i co thé 6 hai cho sinh vat. Mat khac cdc qua trinh khi hau thdi tiét tr nhien cing chiu tac d6ng, bi bién d6i, khong 6n dinh, dan tdi bién dong khi hau toan iu, gay khing hoang moi trudng. Phan b6 ctia cdc chat khf theo khong gian, dac biét 1a theo do cao phan hoa 16 nét, nhin chung cang lén cao khong khi cang lodng. Cac chat khi trong khi quyén c6 anh hudng rat ln dén kha nang hap thy nhiét va anh hudng dén nhiét do khi quyén. Nhin chung cac khi O, c6 khi nang hap thy manh cdc tia tir ngoai, trong khi cde khi CO, va hoi nude lai hap thu manh cdc bic xa hong ngoai (Bang 2.2). vii tru cé Bang 2.2. Hap thu bifc xa Mat trdi bdi khi quyén Buc xa (bude séng pm) Khi hap thu | Tir ngoai <0,12 | _Tated bi O, va Ny hap thy 8 46 cao trén 100 km 0,12 - 0,18 Tt cd bi O, hap thu 6 dé cao trén 50 km 0,18-0,30 | TAt.ca bi, hap thy trong 46 cao 25-50 km 0,30 - 0,34 Mot phan bi O, hap thu 0,34-0,40 | Truyén dén bé mat Trai dét héu nhu khong giém_ Nhin thay | Q40-0,71 | Truyén dén bé mat Trai dat héu nhu khng giam Héng ngoai| _>0,71__| Tat cA bi CO, va H,O hap thu d dé cao dudi 10 km Chat khé hod tan trong nuéc: Kha nang hoa tan chat khi trong nuéc phu thuge vao dac diém cia né, nhiét do, dp suit khi quyén, dO 22 mudi va thanh phan cla cdc chat khi khdc. Mute do dong déu cua cae chat khi hoa tan trong nude phu thudc dac diém hinh thai thuy vue, kha n: xdo tron cua nude va diém nguén cap chat khi dé cho nuéc. Oxi hod tan trong nude kém, dO bao hod trung binh 12 10 g/l. gidm theo su tang ctia nhiét do 1 do mudi. Nguén cap O, chit yéu cho nude a quang hop va trao déi véi khi quyén, nghia la tir trén mat, trong khi dé tigu thu O trong nude xay ra cha yéu boi ho hap va phan huy chat hdu co. Do vay, tong nhimg thuy vue it xdo tron, cing xudng sau cang it O, hod tan, khong thuan loi cho su sng va qud trinh 1am sach nude. CO, trong nude cao hon nhiéu trong khong khi, t6n tai 6 dang ty do, mudi cacbona bicacbonat. CO, ¢6 vai trd quan trong déi véi quang hop, tham gia vao thinh tao v6 boc, xuong, mai... cita cic dong vat. Mot hé bao g moi trudng nude én dinh. m cacbonat - bicacbonat sé 6 chic nang dém giit cho pH trong 2.1.3.5. Cae muoi dinh duéng Chat khoding c6 vai trd quan trong trong déi song sinh vat, gitip diéu qua trinh sinh h p suat thim thau cla dich mo va cde hoat dong chic nang kKhac, nhat la cua hé tim mach, tao ra moi trudng cho cdc qua tinh sinh hod noi bao. Co thé sinh vat c6 chita khoaing 74 nguyén t6 hod hoc khiéc nhau. Cac nguyén t6 da lugng a C, H, O, N, P, $ cé mat trong thuc vat véi him luong chiém khong 95% sinh khéi. Chat dinh duéng vi luong, cé mat trong thyc vat véi ham Ivong nhd, thudng cung cap ion lam chat xtic tie trong ede phan tmg hod hoe. hoa Mui nitrat va photphat déng vai trd quan trong trong viéc tong hop protein. Tuyet dai da s6 thuc vat khong str dung dugc nito tu do trong khi hoac gidn tiép sau khi thdi rita, tao ra luong dam dang ké cho cdc thuy vue. Photpho dé tiéu trong moi trudng thudng han ché va gidm dan trong cade chu trinh sinh dia hod din dén han ché nang sudt cay. P cé nhiéu va giit chtéc nang sinh ly trong co thé. Natri cin cho xay dung cc m6, gitt 23. diéu chinh trao déi dam va mudi khodng. Kali gidp diéu chinh dp sudt thim thiu va cdc qua trinh sinh hoa. Magié 1a thinh phan quan trong cilia diép luc, nén c6 vai trd dac biét trong vise quyét dinh nang suat cay trong. Sinh vat phan tmg v6i mudi khodng khong gidng nhau, dai da sé 1 hep mu6i. Kha nang hap thu mot chat khodng nado dé cé thé bi kim ham, hoac duge thiic day bdi cdc tc nhan khdc trong moi trudng. Moi trudng mat can bang ham lugng cdc mudi khodng, c6 thé lam mat can bang ty lé mudi khoang trong co thé sinh vat, gay rdi loan qué tinh trao di chat va sinh bénh. Vi du nhu nguyén nhan gay thigu idt 6 ngudi C6 thé 1a do moi trudng thiéu iot, hoac do co thé thiéu hay thita mot loai chat nao do gay can tro déng hod it. Su thiéu hay thira m6 cé nguy c¢ din téi réi loan phat trién mot lodi va khiing hong sinh thai ton hé, vi du nhu su "pha dudng". nguyén 6 dinh dudng nao dé Cac nguyén t6 vi luong nhu Ma, Fe, Cl, Zn cin cho quang hop, Mo, B, Co, Fe, Mn, Cu can cho cdc qua trinh trao déi chit khdc. Thicu Mn gay mi mau, bién dang xuong chan, cdinh day va ngan, anh huong dén tao mau va trao déi dam. Thiéu Fe gay thiéu mau, gidm chifc nang sinh sin, tigu hod. Thiéu Cu gay bach tz an, Thicu I gay bénh budu cé, din don. Thigu F ring c6 mau canh din, thita gay bénh dém men ring. Thita Se gay thigu mau, rung t6c, rung long, long mong, dau than kinh, bai ligt, ung trig... Thira Mo gay ia chay, mat sifa, ki¢t sttc. Thi¢u Mo s6 lugng not sén tren ré cay ho dau giam, nang suat gidm. Thita Sr gay bénh teo sun va mo xuong, khop khong ctr dong duge, dong vat bi lin. g. Thiéu Zn lon bi ia chiy, non, bo Vitamin gém cdc loai tan trong nude nhir vitamin nhém B (1,2, 3. 4. 5, 6, 12, 15), nhém H va C, cdc loai tan trong m6 nhu A, E, K (1,2, 3, 4), D (2, 3). Thiéu B, gay dau than kinh, liét, r6i loan hoat dong tim. Thiéu By lam gidm qua winh Oxy hoa khir trong té bao, tao d6i chat kém, coi xuong. Thiéu B, gay tén thuong m6, long, khdp, sut can, Khong 16n. Thiéu B, mG thim vao gan, lam giam khéi lugng, dé it. Thiéu B gay viém loét migng, rung t6c, xam da, ton thuong khép n thin kinh lung, canh khong phat rién. Thiéu B, gay dau than kinh, t6n thuong da, khong sinh san, trimg kém nd, long da kém. Thigu B,; gay dau 24 than kinh, thiéu mau... Thi¢u B,, lam m6 tich luy vao gan. Thiéu vitamin Hg ong, ngin chan. Thiéu vitamin C gay xuat huyét duéi da. huy loi, rung rang. Thiéu vitamin A gay quang ga, gidm ste dé khang. Vitamin K gitip dong mau. Thiéu vitamin K kim him ho hip vi phosphoryl hod. Vitamin D gitip tang cudng hap thy canxi y hoi, bien dang HO mudi va pH cla nuGe anh huéng dén hinh thai, sinh ly, tap tinh sinh hoat va su phan b6 dia ly cla sinh vat. Trong moi trudng dat va phan tmg hod hoc tao hé dém, 1a co so duy tri do pH 6n dinh gan trung tinh, thuan Ioi cho su séng cua sinh vat. Phin 1én cdc vi khudn ua pH trung tinh, ndm ua moi trudng axit, tio lam ua méi trudng kiém. Mang cd nude ngot fi co quan cé kha nang hip thu mudi, ip thai bd mudi. nude, mudi tham gia mang ca bign, nguoc lai, LA co quan Theo mic dinh dudng. nude due phan loai than nghéo dinh duéng khong ké canxi (Oligotrophe), nghéo mudi khodng ké cd canxi nhung gidu chat min (Ditrophe) va day du hoae nhiéu chat dinh dudng (Eutrophe). 2.1.4. éu to sinh th: h hudng cita n6 téi sinh vat 2.1.4.1. Céc kiéu quan hé true tiép gitta hai cd thé sinh vat Cic sinh vat truc tiép anh hung dén nhau thong qua quan hé trong 16 sinh thai va gidn tiép thong qua cac nhan t6 khac cla mdi trudng. at _khi s6ng trong cing mot sinh canh c6 thé c6 cic méi quan hé sinh true tigp sau a hai sinh - Bang quan hay trung lap (0 0), Inuc te dl quan bé truc tiép véi nhau, ching khong c6 chiu anh hudng gi cla nhau, nhu cay rimg va con hé. khong c6 moi - Hop sinh (+ +), hai sinh vat cing c6 loi nhung khong nhit thiét phai séng cing nhau, nhu con chim sio va con tru. - Cong sinh (+ +), hai ben déu c6 Igi nhung song trong méi cong sinh bat budc, nhu cic vi khuan not sin s6ng cng sinh 6 ré cay ho dau, dia y va tio. - Hoi sinh (+ 0), mot bén c6 Igi cdn ben kia khong chiu anh huéng gi. nhu vi khudin c6 dinh nite sng tr do trong dat 6 ving ré va cay tréng. 25 - Ky sinh (+ -), mOt bén cé Igi con mot bén bi hai, nhu giun sin ky sinh trong rudt dong vat. = Var dit va. con méi (+ ~ cho minh, nhu con chim va con chau chau. Trong d6 con chim 1a vat dir va con chau chau 1a con mdi. inh vat nay lay sinh vat kia Kam thi = Ham sinh (- 0), mot bén bi hai con ben kia khong chiu anh hudng gi, nhu nam bam trén da dong + Canh tranh (- -), cd hai bén déu chiu thiét hai, nhu cay trong canh tranh vé chat dinh dudng hoac anh sang. Canh tranh chi xay ra khi diéu kién sng khong dap ting nhu céu cia sinh vat. Cac lodi cang gén nhau thi canh tranh cang gay gat va trong diéu kién nhat dinh, canh tranh khac loai c6 thé din téi tiéu diét doi thi yéu hon, tie nhay cém hon véi suv thiéu hut. Do vay cdc sinh vat c6 ho hang géin gai thudng it khi c6 té sinh thai chung hodc chéng chéo nhau. Quan hé canh tranh cé thé dién ra gitta cdc cd thé cling loai va khac loai. Canh tranh cing loai thé hién qua tap tinh chiém cif lanh thd, tranh gianh thie an, an thit Kin nhau. Mat d6 quan thé cdng Ion canh tranh cing loai cing gay gat. Canh tranh gida hai hay nhiéu loai 12 mi quan hé d6i khang vi nhu cau sinh sdng (ché 6, khong gian, thtic an...). Cac méi quan hé giifa sinh vat 1a rat phite tap, trong dé quan hé vat di va con mdi, va quan hé canh tranh dugc xem 1a c6 y nghia quan trong nhat. No tao nén su thich nghi va tién hod, tao nén su phin b6 lanh thé, diéu chinh su da dang sinh hoc va tao ra su can bang sinh thai trong tu nhién. 2.1.4.2. Anh huéng tuong hé giita dong thu vat M6i quan hé giita dong vat véi thuc vat c6é tinh hai mat vira cé Igi va. via cé hai. Thuc vat la nguén thifc an va co sé tao noi 6 cla do Mot vai loai thyc vat cing an dong vat, hoac gay bénh cho chting. Dong tac nhn gitip thyc vat thu phan, phat tin hat gidng, c6 vai trd khép kin chu trinh sinh dia hod, duy tri va phat trién hé sinh thai. Dong vat an thife an cé chon loc c6 thé tré thinh tac nhan mdi cho su canh tranh. Vi du nhu ching chi an loai co ngon, gay suy thodi loai nay, cdn chita lai co 26 khong ngon, lam cho loai dé chiém uu thé va phat trién tot hon, dan dan déng cd sé thoi hod, chi cbn loai cd khong ngon Thite an 1a yéu t6 sinh thai hu sinh quan trong, anh huéng dén céc chic nang sinh ly cua co thé nhu sinh san, sinh trudng, tudi tho. Theo loai thtfc an, khdi Ivong thiic an can va sé lugng céc loai lam thie an, dong vat dugc chia thanh cdc nhém an co, an thit, an hep. an rong. Trong qua trinh hinh thanh, cac loai déu tién hoa theo xu thé thich nghi vé hinh thi i sinh thai va tap tinh voi thife an cua minh, Vat an thit vi u tién hod thich nghi cing nhau vé hinh thai cau tao cla co quan bat mdi, co quan van chuyén, hé enzym tiéu hod, co quan tu vé. hé than kinh, tap tinh séng. Quan hé giifa vat an thit va con méi luon git 6 thé can bing dong, s6 luong ca thé cia hai quén thé nay dao dong gan nhu déng bé vi nhau. Méi loai déng vai td kiém sot su phat trién Gn dinh ciia loai kia. Quan he vat an thit - con méi 1a mot co ché chon loc tu nhién, can thiét cho su tién hod cua ca hai loai. 2.2. QUAN THE 2.2.1. Khai niém va dac trung co ban cla quan thé Quan the’ 1a mot tap hop gdm cdc ca thé cing loai, phan bé tong sinh canh xdc dinh thudc ving phan bé cua loai, ching khic nhau vé kich Itfa tui, cau trtic, su phan bé khong gian, kha ning sinh san va su tang truong clia quan thé. Mdi quan thé déu cé kha nang tu trao déi thong tin di truyén duy tri cau tric cla quin thé. Quin thé sinh vat c6 3 cach phan bé trong khong gian: Phan b6 theo nhom, phan bé déu va phan b6 ngau nhién. Cac quin thé khidc nhau cing cé cdu tric khic nhau vé thanh phan ¢ gidi tinh. Cau tic tudi va gidi tinh cé anh hudng quan wong dén ty lé sinh tr va bién dong so lugng cd thé trong quan thé. nhém tudi, ty Quéin thé thé c6 hai c4 thé gidng hét nhau, lam co s& cho chon loc tu nhién, lai tao gidng va co hdi cho canh tranh sinh ton. dac tinh da dang di truyén. Trong mot quéin thé, khong 27 ~), toc Méi quan thé c6 cae dac trung kich thud (s6 lugng, mat 6 tang trudng, mic d6 bién dong riéng. 2.2.2, Bién dong quan thé S6 lugng ca thé cla quan thé 6 mot thdi gian nao d6 c6 thé duge xde dinh theo cong thifc don gin sau: N,=N,+B-D+I-E Trong dé: N,- SO xi diém tinh, N, - SO cd thé ban dau, B- S6'cd thé sinh va, D- Sé cé thé chéi di, I- S6 nhap cu, E- SO xudi cu. Néu khong xét tdi nhap va xudt cu thi tang wudng quan thé phu thuoc vao ty lé sinh, tr va tuan theo hai quy luat co ban sau: Tang truéng theo ham mii: Trong diéu kien khong c6 gidi han vé khong gian va lugng thife an, tang truéng cia quan thé sinh vat duge tinh theo cong thie: N,=N,e" Trong d6: ¢ - Théi gian tinh, -d), Khi ty lé tang trudng riéng r>0, s6 Ivong ca thé cla quin thé sé tang v6 han theo thdi gian. Nguoc lai khi r

Vous aimerez peut-être aussi