223

ada deolojiler

12

G kullanmaya yetkili biricik kuvvet kitlelerin, ynlarn kuvvetidir ve kendilerini o ynlarn eilimlerinin ve igdlerinin yrtme arac kldklar srece de, hkmetlerin kuvvetidir. Bu keyfiyet kamu ilerinde olduu kadar zel hayatn ahlaki ve i ileri iin de dorudur. Fikirleri halkn temsilcisi diye anlan kimseler daima ayn eit halk deildir; Amerikada btn beyaz ahalidir; ngilterede balca orta snftr. Fakat daima bir kitledir, yani kolektif alaladeliktir. Her iin daha da byk bir yenilik olan taraf udur ki, imdi kitle, fikirlerini, kilisenin veya devletin mmtaz ahsiyetlerinden veya kitaplardan da almyor. Onlarn dncesini, onlarn yerine yine onlara ok benzeyen adamlar, o andaki etkilere gre, gazeteler araclyla, onlara hitap ederek veya onlar adna konuarak vcuda getiriyorlar. Btn bunlardan ikayet ettiim yok. nsan dncesinin imdiki aa haline, genel olarak, bundan daha iyi herhangi bir eyin uygun olabileceini iddia etmiyorum. Fakat bu, alaladelik hkmetinin alalade hkmet olmasn engellemez. (Kaynak: John Stuart Mill, Hrriyet (Essay On Liberty), stanbul, 1963)

224

Siyaset Bilimi

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; liberalizmin douu ve geliimini farkl dnrlerin liberalizme verdikleri farkl anlamlar aklayabilecek, sosyalizme fikirleriyle nclk eden ilk dnrleri ve fikirlerini tartabilecek, sosyal demokrasinin ortaya kma koullarn tanmlayabilecek, tutucu ve faist ideolojilerin benzer ve ayr ynlerini aklayabilecek, milliyetilik ve Kemalizmin temel nermelerini tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Liberalizm Sosyalizm Sosyal demokrasi Tutuculuk Faizm Milliyetilik Kemalizm

indekiler
GR LBERALZM SOSYALZM VE KOMNZM DEMOKRATK SOL-SOSYAL DEMOKRAS TUTUCULUK VE FAZM MLLYETLK KEMALZM

nite 12 - ada deolojiler

225

GR
deolojiler, toplumlarn ya da toplumlarn iindeki belirli kesimlerin gereksinmelerine yant veren, kendi iinde tutarl inan sistemleridir. Her toplum kesimi, kendi ideolojisine yani kendi inanlarna uyan bir siyasal iktidar yasal sayar ve ona ba emeyi doal kabul eder. Halkn ounluk inanlarna uygun olan bir ynetim biimi yasaldr. Bu ounluk ne kadar byrse, siyasal istikrar ve toplumsal bar o lde artabilir. Ama toplumun byk bir kesiminin inanlarna ters den bir ynetime ancak korku nedeniyle ba eilir. Bu kesimin bymesi, lsnde, rejim giderek daha ok baskya dayanmak zorunda kalr.

LBERALZM
Liberalizm -tarihsel evrim iinde- Avrupadaki toprak soylular (Aristokrasi) ile kentsoylular (Burjuvazi) arasndaki atmaya kout olarak dodu. Onuncu yzyldan balayarak kentlerde gelien ticaret ve sanayi, varlkl, yeni bir toplumsal snfn domasna olanak vermiti. Zaman, bu kent soylu snf ekonomik ve toplumsal adan daha da glendirirken, kapal tarm ekonomisinin yklmaya yz tutmas toprak soylularn giderek zayflamalarna neden oluyordu. Uyumayan karlar, iki snf arasndaki bir atmay kanlmaz klmt. Bu atma on birinci ve on ikinci yzyllarda belirginleti. Kent soylularn gelimesine en byk engel toprak soylularn doutan sahip bulunduklar hukuksal ayrcalklard. nemli siyasal, askeri, ynetsel ve dinsel grevler toprak soylularn tekeline braklmt. rnein ngilteredeki Lordlar Meclisi nde yelikler babadan oula gemekteydi. Toprak soylu olmayanlarn general olmalar olanakszd. Toprak soylular (aristokratlar) ile kent soylular arasndaki ekimenin kkenleri nelerdir? Tartnz. On bir ve on ikinci yzyllarda ekonomik ve toplumsal koullardan kaynaklanan kar farkllklar kent soylular ve toprak soylular arasnda snfsal atmalarn domasna neden olmutur. Liberalizm genellikle siyasal liberalizm ve ekonomik liberalizm olarak ikiye ayrlarak deerlendirilir. Siyasal liberalizm, siyasal sistemler blmnde greceimiz liberal demokrasi nin temel felsefesini oluturur. Ekonomik liberalizm ise, kapitalizmin ideolojisi saylabilir. Jean Touchard buna bir de aydn liberalizmi ni ya da zihinsel liberalizmi ekliyor: Zihinsel liberalizm, hogr ve uzlama zihniyetini yanstr; ama bu zgrlk zihniyet, bazlar dikkati ekecek kadar hogrsz olan liberallerin vazgeilmez bir paras saylamaz. Liberalizm ka grupta deerlendirilebilir? Aklaynz. Kendisi de bir toprak soylu olan Montesquieu (1689-1755), Gler Ayrm kuram ile siyasal liberalizme katkda bulunmu bir dnrdr. Ancak birbirlerini snrlayan ve dengeleyen glerin varl durumunda zgrlklerin var olabileceini savunuyor: nnde kendisine engel olacak baka bir g bulunmayan bir ynetici zgrlkleri ineyebilir, yetkilerini aabilir... Kuvvet kuvveti durduramazsa zgrlk olmaz. Devletin yasa yapmak, yasalar uygulamak ve yasalara gre sulular cezalandrmak olarak niteledii grevinin farkl toplumsal gler
SIRA SZDE

On bir ve on ikinci yzyllarda ekonomik ve toplumsal koullardan kaynaklanan kar farkllklar kent soylular ve toprak soylular arasnda snfsal atmalarn domasna neden olmutur.

SIRA SZDE

226

Siyaset Bilimi

Montesquieuya gre devletin yasa yapmak, yasalar uygulamak ve yasalara gre sulular cezalandrmak olarak niteledii grevinin farkl toplumsal gler tarafndan yerine getirilmesi gerekir.

Constant hibir ynetimin, dnce ve vicdan zgrlne, mlk edinme zgrlne karmamas gerektiini savunmutur.

tarafndan yerine getirilmesi gerektiini sylyor. Amac kral, soylular ve halk arasnda bir denge oluturmak. Yasa yapmak ievini yerine getirecek olan temsilcilerin, kendilerini seenler karsnda bamszlndan yanadr. Montesquieuya gre devletin yasa yapmak, yasalar uygulamak ve yasalara gre sulular cezalandrmak olarak niteledii grevinin farkl toplumsal gler tarafndan yerine getirilmesi gerekir. zel mlkiyetin kent soylular (burjuvazi) ve dolaysyla liberalizm asndan tad nem, Fransz dnr Benjamin Constantn (1767-1830) u tmcelerinde aklkla grlebilir: Sadece mlkiyettir ki, aydn olabilmek iin gerekli bo zaman ve doru yargda bulunabilme olanan verir; dolaysyla sadece mlkiyet insanlarn siyasal haklar kullanabilmelerini salar. Ona gre, kimsenin durduramayaca ar ve aamal bir eylemle zgrl kuracak olan da ticaret ve sanayidir. Constantn, ounluk ynetiminin her zaman demokratik ve zgrlk olmayabileceini gstermesi gibi bir nemi var. zgrlkleri yok eden basklarn sadece kraldan deil, kitlelerden de gelebileceinin bilincindedir. Kitlelerin kr ve sar olabileceini, baz hrsl kiilerin peine rahata taklabileceini sylyor. nk Fransz Devrimini yaam, Robespierre ve benzerlerini grmtr. ounlua da dayansa, hibir ynetimin, dnce ve vicdan zgrlne, mlk edinme zgrlne karmamas gerektiini savunuyor. nsan kiiliinin girilemez snrlar olmas gerektiine inanyor. Constant hibir ynetimin, dnce ve vicdan zgrlne, mlk edinme zgrlne karmamas gerektiini savunmutur. Alexis de Tocqueville (1805-1859) de, soylu bir ailedendir. Siyasal liberalizme ve ada demokrasi anlayna en byk katky yapan dnrlerden birisi olduuna kuku yok. Toplumsal snflara, neredeyse Marksistler kadar nem veren bir liberal dnrdr. Dnceleri toplumsal snflarn biimlendirdiini savunuyor ve yle diyor: Ben snflardan sz ediyorum; tarihi megul etmesi gereken sadece onlardr. Tocqueville demokratik rejimin Amerikada da baarl olmasn toplumsal snflardan hareket ederek aklyor. Amerikada -Avrupadaki gibi- eski ayrcalkl snflarn bulunmamasnn ve denge salayabilecek gte bir orta snfn varlnn, demokrasinin ileyiini kolaylatrdn vurguluyor. Alexis de Tocquevillenin grleri Marksist kuram desteklemekte midir? Tartnz. John Stuart Mill (1806-1873), devletin braknz yapsnlar, braknz gesinler ilkesinin gerisinde bir seyirci olmasna karyd. Devletin, zgrln koullarn yaratmas gerektiini savunuyordu. Devlet ounluun karsnda bireyi korumalyd. nl ngiliz dnre gre, ounluun aznlkta olanlar ezmesine engel olmak devletin greviydi. Fransz dnr Alain (1868-1951), olduka ada bir liberaldi. ktidarn, iktidara katlanlar bozduuna, denetimsiz her iktidarn iktidardakini ldrttna inanyordu. Semen seileni, seilen de bakan srekli denetlemeliydi. Bask gruplarnn etkisi ise olumlu bir eydi. Dzen olmadan zgrlk olmaz, dzen ise zgrlksz hibir deer tamaz diyor ve ekliyordu: Yurttan iki erdemi, diren ve itaattir. taat ederek dzeni salar; direnerek de zgrl gvence altna alr. itaat ykarsanz anari, direnci ykarsanz tiranlk doar. Siyasal liberalizmle ilgili olarak deineceimiz son isim Herbert Spencer dr (1820-1903). ngiliz dnrn tm abas liberalizmi bilimsel bir temele, daha so-

SIRA SZDE

nite 12 - ada deolojiler

227

mut olarak da biyoloji temeline dayandrmakt. Toplumlarn da canl organizmalarla ayn yasalara uyduunu dnyordu. evreye uyum salarken yararl organizmalar geliiyor, yararszlar ise kreliyorlard. Eer bu doal sre bozulmazsa, en ok sayda kii iin en byk mutlulua erimek gerekleecekti. yleyse bu evrime dardan karmamalyd. Devlet adaleti gerekletirmenin dnda hibir ie burnunu sokmamalyd. Bunun dndaki her mdalalesi zararlyd. John Stuart Mille gre devlet ounluun karsnda bireyi korumaldr. Ekonomik liberalizmde akla ilk gelen ismin, Adam Smith (1723-1790) olduunu syleyebiliriz. skoyal dnr, insann mutluluu, zevki arayan ve acdan kaan bir varlk olduu kuramndan hareket ederek, bu kuramdaki baz elikileri zme kavuturdu. Ona gre, insanlar sadece kiisel karlaryla deil, ayn zamanda bakalarnn kendi eylemleri zerindeki yarglaryla hareket ediyorlard. Bakalarnn, zellikle de yaknlk duyduu kiilerin kendisiyle ilgili yarglarna nem veren birey, karlar ile bunlar arasnda bir denge kurmak gereini duyuyordu. Adam Smith, insanlarn zengin olmak iin zgr bir biimde aba gstermelerini, her trl ilerlemenin n koulu olarak gryordu. Bylece insan, kendi kar iin alrken, toplumun gelimesine de hizmet etmi olmaktayd. Ama bireysel karlardan hareketle ortaya kan bu gelimenin toplumsal adaletle elitiinin de farkndayd: Servet aklar, arzu ettikleri konuma ulaabilmek iin, ok sk olarak erdem yolundan uzaklarlar; nk ne yazk ki, servet yolu ile erdem yolu ounlukla birbirine karttr. Adam Smithe gre bireysel karlar toplumsal adaletle niin elimektedir? 1970li yllarn sonlarna doru, devletin ekonomiye her trl mdahalesine kar kan yeni bir liberal akm g kazand. Amerikal iktisat Friedmann temsil ettii ikago Okulu, kamu iletmelerinin zelletirilmesini, toplumsal adaleti salamak amacyla kurulan sosyal sigortalardan vazgeilmesini savunmaktadr. Hemen hibir hizmet karlksz olmamal ve creti yararlananlar tarafndan karlanmaldr. Devlet ekonomiden elini ektike tam rekabeti bir piyasa dzeni oluacak, insanlar kendi karlar dorultusunda en iyi yi seecekler ve ekonomi de salkl bir biimde byyecektir. Baz kartlarnca vahi kapitalizm olarak adlandrlan bu gr, ekonomik liberalizmin k noktasna yeniden dn gibi de yorumlanabilmektedir.

John Stuart Mille gre devlet ounluun karsnda bireyi korumaldr.

SIRA SZDE

SOSYALZM VE KOMNZM
Sosyalizmin dilimizdeki tam karl toplumculuk tur. Baka bir deyile, sosyalizm, toplum yararn zel bireysel yararlarn zerinde tutmak ve toplumu bu amala rgtlemek anlamna geliyor. Sosyalist dnceler, genellikle sanld gibi kapitalizme tepki olarak domad. Kapitalizmin douundan ok daha nce, insanlar arasndaki eitsizliin nedenleri zerine eilinmesi ile ortaya kmaya balad. Daha haka, daha kusursuz bir toplumsal dzen aray biiminde kendisini ortaya koydu. ada toplumcu dnce Fransz Devrimi ncesine kadar uzanr ve kaynan geni halk kesimlerinin ekonomik skntlarndan alr. Kent soylularn parasal sorunlar yoktu, tm gereksinmeleri yasal eitlik ve zgrlkt. Oysa emeki toplum kesimlerinin temel sorunlar ekonomikti. Liberalizmin salad hak ve zgrlkler, ancak sahip olunan ekonomik olanaklar lsnde bir anlam tayordu. Ce-

228

Siyaset Bilimi

Sosyalist dnceler, kapitalizmin douundan ok daha nce, insanlar arasndaki eitsizliin nedenleri zerine eilinmesi ile ortaya kmaya balad.

binde paras olmayan birisi iin gezi zgrlnn ya da seilme hakknn somut bir yarar olmamas gibi. ada sosyalist dncenin Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) ile baladn sylemek yanl olmaz. Dnrn nsanlar Arasndaki Eitsizliin Kayna ve Temeli zerine Sylevler adl kitab, sosyalizmle ilgili temel yaptlardan birisi saylr. Rousseau, siyasal iktidarn ekonomik alandaki roln aratrmaya balaynca, ada toplumcu dncenin nclerinden birisi olarak karmza kmaktadr. Rousseauya gre insanlar arasndaki eitsizlikler ka gruptu? Gnmz toplumlarnda sizin grdnz eitsizliklerle karlatrarak aklaynz. Rousseauya gre, eitlii salayacak en nemli ara vergi idi. Vergilendirmenin amac, devlete para salamaktan ok, servet eitsizliinin srekli biimde artmasn nlemek olmalyd. Kendisinden Korsika iin bir anayasa tasla hazrlanmas istendiinde ise, zellikle iki nokta zerinde durmutu: 1. Her ailenin sahip olduu toprak tutarn eit hale getirmek; 2. Bu topraklarn da hibir ekilde satlamamalarn, devredilememelerini salamak. Almanyada doan Fichte (1762-1814), herkesin kendi emei ile yaayabilmesini salamann, btn hkmetlerin grevi olduuna inanyordu. Herkesin alarak yaayabilecei bir toplumun nasl kurulabileceini ayrntlar ile anlatan ilk dnrd. Ekonomik yaamn sosyalist bir dzen iinde nasl iler hale getirilebilecei sorusuna yant aramt. Ekonomik-toplumsal planlamaclkla ilgili ilk dnceler de ona aitti. Charles Fourier (1772-1837), Fichte ile yaklak ayn dnemde yaam bir Fransz sosyalisti. nerdii dzenin temelinde phalanstere adn verdii kk topluluklar bulunuyor. Buna alanlar toplumuda diyebiliriz. Byk sanayi kentlerine dman olan Fouriernin ideal toplumu, belli sayda kadn ve erkekten oluacak ve zellikle tarm ve bahecilikle uralacaktr. Bu toplumu, tm yelerinin orta bulunduu bir tr ticari ortaklk saymak olanakldr. Krn 12de 4 sermayeyi koyanlara, 12de 5i alanlara, geriye kalan 12de 3 de yeteneklileri dllendirmeye ayrlacaktr. Fourier, toplumu oluturanlar arasnda tam bir eitlik kurulmasna kar kyor. nk toplumsal uyumun biraz da farkllklara bal bulunduunu dnyor. Bu farkllklar gelir dzeyinden kaynaklanabilecei gibi, yaam biiminden de kaynaklanabilecektir. Ama gelitirdii sistem sayesinde, varlkllar ile yoksullar arasnda byk farkllklar ve kar kartl bulunmayacana inanmaktadr. ngilteredeki ii hareketleri ve toplumcu dncelerin gelimesinde ve ynlendirilmesinde byk etkisi olan Robert Owen (1771-1858), u ana kadar szn ettiimiz dnrlerden nemli bir noktada ayrlmtr. Onlar gibi d kurmam, ideal bir toplum dzeni aratrmamtr. nerileri, o gnn toplumunda gerekletirilebilecek, yoksullarn yaam koullarn dzeltmeye ynelmi reformlardr. Owen, 1924 ylnda, Amerikada New Harmony (Yeni Uyum) ad verilen bir kooperatif kurmay kabul ettiyse de, dnnden sonra bu giriim uzun mrl olamad. Bu kez ngilteredeki fabrika iilerini, tketim kooperatifleri kurmaya zendirmeye balad. Kr bllmeyip, tam anlamyla ortak bir yaam kurma amacyla kullanlacakt. Ama kurulan 700 kadar kooperatif, ok gemeden dald. Sonusuz baka giriimlerinin arkasndan 1844te 28 iinin biraraya gelmesiyle bir tketim kooperatifi maazas olutu ve kapitalist dzenlerdeki kooperatifiliin te-

SIRA SZDE

Fichte herkesin alarak yaayabilecei bir toplumun nasl kurulabileceini ayrntlar ile anlatan ilk dnrd.

nite 12 - ada deolojiler

229

meli atlm oldu. Hareket hzla geliip, ngiltere ve skoyada yayld. i sendikalarnn da benimsedii ve nemsedii bir model ortaya km oldu. Charles Fourierin dncelerinin nemi nereden kaynaklanr? Fourier ve Owenin benzer dnceleri nelerdir? Toplumcu dncede nemli bir yeri olan Fransz soylusu Saint-Simonun (1760-1825) sosyalistlii, kapitalizme olan dmanl ile balyordu. Toplumsal dzenin geleceinin, sadece kiilerin bencilliklerine balanmasn kabul edemiyordu. Mlk sahiplerine kar deildi, ama alma zorunluunu ve alma yaamnn dzenlenmesini her eyin zerinde tutuyordu. alma yaamn dzenlemek isterken de, amac en zayf snfn maddi ve manevi yaantsnn dzeltilmesi, iyiletirilmesi idi. Saint-Simona gre; toplum sanayi temeli zerine oturtulmal ve her birey, bir ya da birok sanayi kuruluunun yesi olmalyd. Sanayi anayasas, sanayi meclisleri, sanayi ve ticaret mahkemeleri, ksaca tam anlamyla bir sanayi toplumu dlyordu. Gnn birinde kiilerin hkmetinin yerini eyann ynetimi alacak, tamamen teknik adamlarn egemen olduu bir dzen doacakt. Kiilerin hkmetinin yerini eyann ynetiminin almas, bir anlamda devetin ortadan kalkmas demektir. Bu, daha nce Fichtede grdmz ve daha sonra Marxta rastlayacamz bir dncenin deiik anlatmndan baka bir ey deildir. Karl Marxn bilimsel sosyalizmin habercisi sayd Babeuf (1760 - 1797), yaamn gen yata giyotinde noktalayan bir Fransz devrimci. Sosyalizmi, toplumsal kar bireysel karlarn zerinde tutan ve toplumsal dzeni, bu amala rgtlemeyi ngren bir ideoloji olarak tanmlamtk. Eer komnizmi de, retim aralar zerindeki zel mlkiyete son verip yerine toplumun mlkiyetini koymay hedefleyen bir reti olarak tanmlarsak, Babeufn ilk gerek komnist devrimci olduunu da syleyebiliriz. Babeufe gre, kutsal olan temel kavram eitlikti. Ama Fransz Devriminin ngrd yasalar nnde eitlii gzel ve ksr bir d sayyor, ya gerek eitlik, ya lm diye haykryordu: Fransz Devrimi, ok daha byk, ok daha grkemli bir sonuncu devrimin n habercisinden baka birey deildir. Bu sonuncu devrim, topran kimseye ait olmayaca, meyvelerin herkes tarafndan paylalaca bir toplum yaratacakt. Toplumun erei herkesin mutluluudur; onun iin de nimetlerden yararlanmakta eitlik salanmaldr diyordu. Byle bir bak as iinde, kukusuz ki miras hakkna da yer yoktu. Marxa gre; teknolojideki gelimelerin yaratt iblm, retimi kollektif bir almann rn yapmtr. Oysa retim kollektif iken, retim aralarnn mlkiyetinin zel oluu bir elikidir. zel mlkiyete dayal st yap kurumlar ile alt yap arasnda bir uyumsuzluk sz konusudur. i yaratt deerden az pay ald iin, yaratt rn satn alamayacak demektir. Yaratt rn ona yabanclaacak, yaratt art deer iverenin elinde giderek onu ezen bir gce dnecektir. Marksizme gre devlet, bu egemen snfn elindeki basit bir aratan baka birey deildir. Toplumun ve siyasal rejimin tm kurumlar, bu egemenliin devamn salamaya, yani egemen snfn ayrcalklarn korumaya yneliktir. Aile, din, ahlk, hukuk, egemen ideoloji vb. hep bu egemenliin srmesini gvence altna alan st yap kurumlardr. Siyasal iktidar, ekonomik iktidarn yansmasndan baka birey olamaz. Devletin hakemlii -yani yanszl- ancak gei dnemlerinde, eski
SIRA SZDE

Saint-Simona gre; toplum sanayi temeli zerine oturtulmal ve her birey, bir ya da birok sanayi kuruluunun yesi olmalyd.

Marksizme gre, devlet egemen snfn elindeki basit bir aratan baka birey deildir

230

Siyaset Bilimi

egemen snf gcn yitirirken, yeni retim biiminin glendirdii snfn da henz egemenliini kabul ettirecek dzeye ulamad ortamlarda sz konusudur.
SIRA SZDE

Marx retim aralarnn zel mlkiyetine hangi gerekelerle kar kar? 1917 Rus Devriminden sonraki gelimeler bir yol ayrm oluturdu: Sosyalizmi bar yollardan, zgrlklere sayg gstererek gerekletirmek gerektiine inananlarla, Sovyet modelini benimseyenlerin yollar ayrld. Demokratik sosyalistler, demokratik solcular, sosyal demokratlar birinci grupta yer aldlar. kinci gruptakilere ise, komnist denilmesi yaygnlat. Aradaki bir ama deil ara farkym gibi grnrken, giderek amata da farkllklar ortaya kt. Tm retim aralarnn devletletirilmesinin sosyalizmi yarataca yerde, ii snf adna toplumu ynetme iddiasnda olan kk bir aznlk dourduu ne srld. O aznln ayrcalklar ise, zgrlklerin ve demokrasinin gelimesini nlyordu. Marxn ve Leninin ngrd gibi; ayrcalk olan her yerde, o ayrcaln korunmas iin baskya da gerek vard. Gnmzde komnizmin retimde, demokratik sosyalizmin ise tketimde toplumsallatrma anlamna geldiini syleyebiliriz. Liberalizm, siyasal hak ve zgrlklerin ve bu arada zellikle genel oy hakknn, giderek toplumsal adaleti salayacan ne sryordu. nk btn hkmetler, toplumda ounlukta olan emeki ve dar gelirlilerin durumlarn gzetmek zorundaydlar. Yoksa iktidarda kalamazlard. Oysa, ekonomik gce sahip snflarn kamuoyunu etkileyecek aralara da sahip olmas, bu iddiann dorulanmasn zorlatrmaktadr.

SIRA SZDE

1917 Rus Devriminden sonraki gelimeleri ve etkilerini tartnz.

DEMOKRATK SOL-SOSYAL DEMOKRAS

Demokratik sol ya da sosyal demokrat ideoloji, Marksizmden sonra tarihsel bir sentez olarak olutu. Bir yandan, liberalizmin getirdii siyasal demokrasinin kazanmlarn hibir zaman yadsmad; te yandan, emein savunuculuunu ve toplum yararnn zel karlarn zerinde olmasn gzetti. Bylece liberalizm ile sosyalizmin sentezi bir ideoloji domu oldu. Tarihsel sray izlersek, ada sosyal demokrat ideolojinin oluumunda szn etmemiz gereken ilk isim Ferdinand Lassalledr (1825-1864). Alman dnr, insanlk tarihini gelime evresine ayryordu. Feodal dzen, emekinin tam anlamyla boyun edii bir zgrlksz dayanma ortamyd. 1789 Fransz Devriminden sonra, zgrlk uruna toplumsal dayanmadan vazgeildii, sermayenin egemen olduu bir dayanmasz zgrlk aray yaand. Oysa 1848 ayaklanmalarndan sonra girilen dnem, zgrlk ile dayanmann uzlatrld bir dnem olacakt. Devletin yol gstericilii altnda retici birlikleri rgtlenecek ve sosyalist lkye ulalacakt. Aka grld gibi, Lassalle devleti Marx gibi egemen snflarn bir bask arac gibi grmyordu. Devletin bu olumlu amacnn, tarihin btn dnemlerinde, hatta yneticilerin iradesine kar az ya da ok gerekletirildii kansndayd. Ama ii snf devlete yn verecek duruma gelince, her ey ok daha iyi ve hzl geliecekti: i snf ve toplumun alt snflar, yelerinin iinde bulunduklar aresizliin eseri olarak derin bir igdye sahiptirler. te bu igd onlara, bireyin tek bana baaramayaca bir geliimin, ancak bir btn halinde birleerek salanabileceini ve devleti belirleyen eyin de bundan ibaret olduunu gstermekte-

Demokratik sol ya da sosyal demokrat ideoloji liberalizm ile sosyalizmin sentezi bir ideoloji olarak dodu.

nite 12 - ada deolojiler

231

dir. O halde, ii snfnn egemenlii altna sokulan bir devlet, artk o zamana kadar grld gibi, eyann nitelii ve koullarn zorlanmas ile bilinsiz olarak, hatta ou kez isteksizce yol almayacak, byk bir aklkla ve tam bir bilinle devletin bu ahlki niteliini kendisine bir dev sayacaktr. O zamana kadar, direnen bir iradenin son derece yetersiz paralar halinde koparlan eyleri, bu kez byk bir tutarllk iinde ve zevkle yerine getirecek ve bylece zorunlu olarak dnsel bir atlma, mutluluk, rahatlk ve zgrln bir arada gelimesine, tarihte grlmemi bir biimde yol am olacaktr. Marx ve Lassan devleti deerlendirmeleri hangi adan farklyd? Tartnz. Lassallee gre, ii snfnn kurtuluu genel oy hakk ile gerekleecekti. Devletin karaca toplumsal ierikli yasalar ve vergi dzenlemeleri yoluyla, toplumsal dengesizlikler giderilebilirdi. Ama Lassallen devletten bekledii grevler arasnda ekonominin planlanmas yoktu. Karl Kautskye gre, kapitalizmin kendi i elikileri sonucu kmesi kanlmazd. Toplumsal adaletin salanmas ynnde ii snfnn koparaca dnler, retim biiminin deimesi hedefinin yannda nemsiz kalrd. Bunun savamn verecek olan sosyal demokrat parti ise hibir zaman ii snfnn damgasndan syrlmamalyd. i snf, koalisyonlarla deil, partisi araclyla tek bana iktidara gelmeliydi. Ama onun ii snf tanmna, teknisyenler, kamu grevlileri ve aydnlar da giriyordu. Kapitalizmin gelitii lkelerde, ii snfnn maddesel koullarnda iyileme olduunu gryor ve bu durumun, iilerin bilinlenmelerini kolaylatracan dnyordu. retim aralarna sahip bulunmayan herkesi ii saymak gerekirdi. Bu tanma giren aydnlar, iktidar savamnda da, iktidara ulatktan sonra da ok nemli bir ilevi yerine getireceklerdi. Kautsky, diktatrln sosyalizmi gerekletirmede bir ara olarak kullanlmasna karyd. Marxn proleterya diktatrl konusundaki grlerinin yanl anlaldn savunuyordu. Marksizmin kurucusuna gre; proleterya diktatrl, proleteryann ezici bir ounlukta olmas nedeniyle, gerek demokraside ister istemez ortaya kan bir durumdu. Komnistler, Avrupada demokrasileri ypratm, kkrtmalaryla faizmin iktidara gelmesine yardmc olmulard. Fransz Jean Jaurs (1859-1914), bir dnr olduu kadar ayn zamanda bir eylem adamdr. ki kez milletvekili seilmi, sosyalist partiye nderlik etmi, emperyalizmin basks altnda hakszla uradna inand Osmanl devletine ve Trklere yaknlk gsterip savunmu, bar olduu iin savatan yana olanlarca ldrlmtr. O da sosyalizm ile demokrasiyi ayr ayr dnemiyor. Hatta kendisinin, demokratik bir sosyalizmden ok sosyalist bir demokrasiden yana olduunu sylemek daha dorudur. Bireyci bir sosyalizm anlay var. Sosyalizmi, bireysel haklarn en st dzeyde vurgulanmas olarak deerlendiriyor. Fransz Devriminin rn olan nsan Haklar Bildirgesindeki hak ve zgrlkleri ancak sosyalizmin gerekletirebileceine inanyor. Jean Jaursya gre sosyalizm nasl ve hangi aamalardan geerek kurulabilirdi? Lon Blum (1872-1950), Fransann ilk sosyalist babakan. Faizm tehlikesine kar komnistlerle ibirliine yanamakla birlikte, sac burjuvaziye olduu kadar komnizme de karyd. Hangi amala olursa olsun, iddeti yadsyor, toplumsal dnmn oy ile gerekleebileceine inanyordu. Devrimi hazrlamann en iyi
SIRA SZDE

Kautskynin ii snf tanmna, teknisyenler, kamu grevlileri ve aydnlar da giriyordu.

SIRA SZDE

232

Siyaset Bilimi

Avrupada genel oy hakknn elde edilmesiyle bar yollardan iktidara gelebilme inanc artmaya ve demokratik kurumlara olan sayg yerlemeye balamtr.

yolunun silahlanmaktan deil, alanlar lehine yasal dzenlemeleri desteklemekten getiini savunuyordu. Devrim, zel mlkiyet zerine kurulu bir ekonomik dzenin yerine, ortak mlkiyete dayal bir ekonomik dzenin kurulmas demekti. Bu ise, ancak sosyalistlerin iktidara ulamasyla gerekleebilirdi. ngilterede demokratik sol ideolojinin doum noktasnda Fabian adl bir dernein bulunduunu sylemek yanl olmaz. 1884 ylnda, aralarnda Sidney Webb ve Bernard Shaw gibi isimlerin de bulunduu bir grup aydn tarafndan kurulan dernek, anti-Marksist bir sosyalizm anlaynn ncln yapt. Ama var olan rejimi devirmek deil, sosyalizmi toplumun kurumlarna szdrmakt. Kapitalizmden sosyalizme gei, devrimle deil evrimle olacakt. (Feodaliteden kapitalizme geii de, kta Avrupasna gre olduka yumuak bir biimde gerekletirmi olan bir lkede, evrimci yaklamn arlk kazanmasna hayret etmemek gerekir: ngiltere kapitalistleirken, feodal dnemin birok kurumu yok olmam, ama ierikleri ve arlklar deimitir...) Genel eilime uygun olarak, skandinav lkelerinde sosyal demokrat dncenin gelimesinde de u koullar rol oynad: Marksizmin, kapitalist gelime sreci iinde, orta snflarn yok olaca yolundaki ngrs gereklememiti. Emekiler giderek yoksullamyor, tersine durumlar iyileiyordu. Giderek boaz tokluuna alma zorunda kalacak olan iilerin, kendi yarattklar rnleri satn almamalar sonucunda doacak ekonomik bunalmlar kapitalizmin aamayaca varsaym da dorulanmamt (k Kuram). Genel oy hakknn elde edilmesiyle (svete 1918de), bar yollardan iktidara gelebilme inanc artmaya ve demokratik kurumlara olan sayg yerlemeye balamt. svete 1932 ylnda maliye bakan olan sosyal demokrat Ernst Wigforss, sosyalizme ii snfnn yoksullamasyla deil, tersine maddi koullarnn ve kltr dzeyinin giderek daha iyilemesiyle ulalacan savunuyordu. alma yaamna bir matbaa iisi olarak balayan ve 1926 ylnda veremden len Nils Karleby ise, kapitalist dzen iinde yaplan reformlarn sosyalizm iin nem tadna inanyordu. Kapitalist dzen iinde kastettii reformlarn banda; genel oy hakk, sekiz saatlik i gn, alma koullarnn dzeltilmesi, datm ve tketim koullarnn denetlenmesi geliyordu. Trkiyede sosyal demokrat ideolojinin, Kemalizm ile birlikte girmeye baladn sylemek yanl olmaz. Genel ve eit oy hakk, sekiz saatlik ign, eitli sosyal sigortalar, gelir dzeyine gre deien vergi sistemi parasz eitim hep sosyal demokrat dnya grnn yansmalar olarak gereklemitir. Halk evleri, ky enstitleri, Trk Dil ve Tarih Kurumlarnn bamsz birer dernek nitelii ile kurulmu olmalar, hep ayn ereve iinde deerlendirilebilir. Yurtta Bar, Dnyada Bar lks bile, sosyal demokrasinin ok bilinen bar ilkeleri ile akmaktadr. Trkiyeye sosyal demokrasinin Kemalizmle birlikte girmesinin sonular neler olmutu? Tartnz.

SIRA SZDE

TUTUCULUK VE FAZM
Tutuculuk, liberalizm karsnda toprak soylularn bir savunma ideolojisi olarak dodu. Oluurken, kendisinden nce var olan, Eflatundan bu yana uzanan tutucu dnce birikiminden de yararland. Liberalizmin zerinde ykseldii eitlik ve zgrlk ilkelerinin rtlmesine ncelik verdi.

nite 12 - ada deolojiler

233

Eitlik ve zgrlk istenebilir eylerdir, ama doaya, yani Tanrnn iradesine uygun deildir. Doal olan krallktr ve toprak soylularn ynetimidir. Btn lkelerde bu tr ynetimin bulunmas, Tanrnn byle istediini kantlamaktadr. Buna kar gelmek, Tanr iradesine kar gelmek anlam tar. Eit yaratlmayan, kendi karn bilemeyen insann zgr olmas, kendisine ve topluma yarar deil, zarar getirir. Liberalizme gre ok daha aklc ve tutarl olan tutucu ideolojinin Avrupada etkisinin srmesinde, kilisenin destei byk rol oynamt. Ama zamanla olaylar tutuculuu zayflatmaya balad. Cumhuriyet rejimleri kurulup oaldka, eski rejimin, eitsizlik ve zgrszln Tanrnn iradesi olduu gr kendiliinden rd. Kilise ise yava yava etkisinin bir blmn yitirdi ve yeni toplumsal glerle, yani kent soylularla uzlama yoluna girdi. Faizmi, tutucu ideolojinin ada kalplar iindeki bir uzants sayabiliriz. k noktasnda her iki ideoloji de eitliksizci, zgrlk kart, sekinci, maddeci deil lkc, akl deil duygular zerine kuruludur. Faizm ve tutucu ideolojinin ortak yanlar nelerdir? Tartnz. Faizm, kinci Dnya Sava ncesinde, bu ad altnda Mussolini talyasnda somutlat. Hitler Almanyasnda ise Nazizm adn ald. spanya ve Portekiz gibi lkelerde, Franco ve Salazar ynetiminde uzun mrl faist eilimli rejimler grld. ilideki Pinochet ynetimi ve benzerleri de ayn snflandrmada yer alabilir. Liberalizm ve sosyalizmde ana hedef bireyin mutluluu iken, faizmde nemli olan devlet ya da ulustur. Birey, devleti ya da ulusu iin feda edilebilir. Birey ama deil bir aratr. Devlet hereyin stndedir ve hereye karr. Hibir ey devletin dnda ya da karsnda olamaz. Birey, bir hcre olarak ailenin, grubun, toplumun bir parasdr. nsanlar doutan eit deildir. Bazlar ynetmek, bazlar ise ynetilmek iin yaratlmtr. Kt ve yetersiz olan kitleler, sekinlerin ya da ok stn yaratlm tek bir sekinin buyruklarna boyun emelidir. Eit olmayan insanlara eit oy hakk tanyan seim bir samalktr. Aptalla akll, bilgisizle bilgili, kadnla erkek eit olamazlar. Ynlar basit ve deersiz, ksa vadeli isteklerinin zerine kamazlar. Gerek Due (Mussolini) gerekse Fhrer (Hitler) zaman zaman halk oylamas yaparak kendilerini onaylatmak gereini duymulardr. Ama ikisi de iktidarlarn halktan deil, Tanrdan almaktadrlar. Hitler halk onaylad iin deil, Fhrer olduu iin, doal olarak iktidara sahiptir. Bu nedenle de iktidar snrsz ve denetimsizdir. Liberalizm ahlak d bir ideolojidir. Parlementer demokrasi sorumsuzluk ve gszlk rejimidir. Faizm, snflar arasndaki elikileri ortadan kaldrmay ngrr. Tek ef, tek parti, tek devlet anlay iinde, btn toplum kesimleri tek bir rgtte temsil edilecek, tm istekler orada dile getirilecek ve devlet de bunlar gerekletirecektir. i de iveren de, sermaye sahibi de emeki de retimciler Birlii iinde bir aradadrlar. ilerin ayrca rgtlenip arln duyurmas yolu tkal bulunduundan, bu sistem iinde iilerin susmas ve byk sermayenin isteklerine gre ekonomiye yn verilmesi salanm olmaktadr. Snflar aras atmann yerini ulusal birliin almas amacna byle ulalmaktadr. Mussolini, Kurduumuz rejim kusursuz olduu iin muhalefete gerek yoktur diyordu. Byk sermaye evreleri, kilise ve ordu, rejimin zerine oturduu sacayan oluturmaktayd.
SIRA SZDE

Tutucu ideolojinin Avrupada etkisinin srmesinde, kilisenin destei byk rol oynamtr

Faizmde nemli olan devlet ya da ulustur. Birey, devleti ya da ulusu iin feda edilebilir.

234

Siyaset Bilimi

SIRA SZDE

talyada faizm, Almanyada ise nazizm hangi benzer koullarda iktidar olmulard? Tartnz.

MLLYETLK
Milliyetilik ideolojisinin domas, millet yani ulus olgusunun ortaya kmasndan sonradr. Deien koullar, derebeyliin oluturduu kendi kendine yeterli kapal tarm ekonomilerini atlatmt.Ticaret ve sanayi gelitike, bu gelimeye engel oluturan derebeylik kurumlar da yklmaya balad. Ticaretin gelimesi iin yollar, seyahat gvenlii ve bir derebeylikten tekine deimeyecek yasalar gerekiyordu. Serf, derebeyinin izni olmadan kente gidip serbest ii olabilmeliydi. Kapal tarm ekonomisinden ulusal pazar ekonomisine geilirken, insanlar lke dzeyinde birbirleriyle iliki iine girdiler. Ayn topluma ait olmann bilinci geliti. Biz duygusu, derebeyliin blgesel snrlarndan ulusal snrlara kadar geniledi. Ortak dil olutu, ayn yurdu paylamann bilinci geliti. Papala bal evrensel kiliseden, krala bal ulusal kiliseye geildi. Ulusal zellikler bu etkileim iinde ortaya kt. ulus domu oldu. Ulusal devlet, ayn zamanda yz yze ilikilerin, birbirini tanyanlar arasndaki ilikilerin nemini yitirdii bir ereveydi. Kurumsal ilikiler iinde kii kendisini ok daha gsz ve yalnz hissediyordu. Dayanma duygusuna, manevi dayanaa olan gereksinme artmt. te, byle bir ortam iindedir ki, yurtseverlik milliyetilie dnt. Siyasal iktidarn kayna da, egemenlik ulusundur ilkesine bal olarak aklanmaya baland. Milliyetilik ideolojisinin domas, millet yani ulus olgusunun ortaya kmasndan sonradr. Milliyetiliin gerei, ilk kez ortaya kt Bat Avrupada ulusal devleti yaratmaya, glendirmeye ynelikti. Daha sonra birok lkede nce bamszlk, sonra da bir kalknma ideolojisi olarak kullanld. Baskn Orann da vurgulad gibi; milliyetilik, ulusal devletin bulunmad talya ve Almanya rneklerinde bir birleme hareketi olarak grlrken, Polonyallar, Ukraynallar, ekler, Slovaklar, Finler, Yunanllar, Bulgarlar iin bir ayrlma hareketi anlamn tad. Gelimi lkeleri smrgecilie iterken, geri kalm lkeleri onlara kar bamszlk sava vermeye itebiliyordu. Bat Avrupada toplumsal-ekonomik gelimeler sonucu nce ulus olgusu domu, sonra o ulusa uygun bir ulusal devletin yaratlmas asndan milliyetilik ideolojisi bir ilev grmt. Geri kalm lkelerin ounda ve hatta Trkiyede ise durum tersineydi. nce geleneksel kurumlarn ykntlar zerinde yeni bir devlet kuruldu, sonra bu devlet ilk hedef olarak ulusu yaratmaya alt. Atatrkn Trk Dil ve Tarih Kurumlarna bunca nem vermesinin nedeni, Trklere bir ulus bilinci alamakt. Osmanl mparatorluunun ok uluslu yaps iinde yitmi ve bazen de horlanm olan ulusal benlii yeniden kazandrmakt. Ulus ve ulus devletin ortaya k Bat Avrupa ve Trkiyede hangi farkllklar tamaktadr? Tartnz. Baz tarihilere gre; Trk gesinin geri plana itilmesinde, milliyeti tepkilerin olumas ve dolaysyla imparatorluun paralanmasnn nlenmesi amac rol oynamt. Neden ne olursa olsun, Osmanllarda Trk dil, tarih ve kltrnn ihmal edildii aktr. On dokuzuncu yzyl balarna gelinceye kadar, Trklerin mslmanl kabul etmeleri ncesindeki tarihlerine hibir ilgi gsterilmemitir. Sultan

Milliyetilik ideolojisinin domas, millet yani ulus olgusunun ortaya kmasndan sonradr.

SIRA SZDE

nite 12 - ada deolojiler

235

kinci Abdlhamit, ii, Trke (yani Arapa ve Farsadan arnm bir dille) makale yaynlanmasn yasaklamaya kadar gtrmtr. Milliyetilik, ncelikle her ulusun kendi yazgsna egemen olma, kendi devletini kurma hakkn ierir. Kurulan devletin daha ada olmasn istemek de bunun doal uzantsdr. Ama ok glenen bir devletin baka uluslar egemenlii altna almak iin harekete gemesini istemek, artk baka bir milliyetilik anlayyla ilgildir (saldrgan milliyetilik). Sonu olarak unlar syleyebiliriz: Milliyetilik, ayn topraklar zerinde benzer koullar paylaan insanlarn, da kar korunma ve dayanma gereksinmelerini karlayan bir ideolojidir. Toplum iinde kar atmalarna alet edildiinde tutucu, toplumun da kar ortak yararlarn savunmak iin kullanldnda ilericidir. Baka bir deile, toplumdaki bir kesimin baka bir kesimi smrmesini gzden saklamak ve kolaylatrmak amacyla kullanldnda tutucudur; ama o toplumun baka toplumlar veya baka toplumlarn iindeki bir kesim tarafndan smrlmesine kar bavurulduunda ilericidir.

Geri kalm lkelerin ounda ve hatta Trkiyede nce geleneksel kurumlarn ykntlar zerinde yeni bir devlet kuruldu, sonra bu devlet ilk hedef olarak ulusu yaratmaya alt.

KEMALZM
Kemalizm, tpk liberalizm ve sosyalizm gibi, bir devrim ideolojisi olarak domutur. Ama, liberalizm ve sosyalizmden farkl olarak, geri kalm bir lkedeki devrim koullarnn gereksinmelerini yanstmaktadr. Bu nedenle de, Kemalizmi iyi deerlendirebilmek iin, geri kalm lke devrimlerinin gelimi lke devrimlerinden farkn anlamak gerekir. Mustafa Kemal, tpk Lenin gibi, Birinci Dnya Savann lkesindeki eski dzenin temsilcilerini maddi ve manevi adan ypratmasndan yararlanarak, evrimin henz zorunlu klmad yeni bir toplumsal- siyasal dzeni yaratacak sreleri harekete geirmitir. Lenin, Rus ordusunun perian olmas sayesinde, kk ama iyi rgtl ve bilinli bir gce dayanarak siyasal iktidar ele geirirken; Mustafa Kemal, lkesini dman igalinden kurtarmann kendisine kazandrd olaanst etkiyi kullanarak devrimi gerekletirmitir. Kemalizmin nnde iki aamal bir ama vard: Bamszlk ve adalama. Bu ereklere ulamak iin, ideolojinin erevesini oluturan milliyetilik, cumhuriyetilik ve laiklik Fransz Devrimi ve dolaysyla liberalizmden; devletilik, halklk ve devrimcilik ilkeleri de sosyalizmden esinlendi. Kemalizm iinde milliyetilik, bir yandan ulusal bamszln salanmas, te yandan da adalama gereksinmelerini karlamaya ynelik ideolojik bir ge oluturuyordu. ada bir toplum olmak iin nce ulus olmak, uluslama aamasndan gemi olmak gerekiyordu. Uluslama aamas, ada toplumun temel zelliklerinden olan demokratiklii salayabilmek iin de (ileride greceiz) bir n kouldu. Kemalizmin k noktas, liberalizm ve sosyalizmin k noktasndan niin farkldr? Kemalist milliyetiliin ie ynelik hedefi ise, ada bir ulus yaratmaktr. Bu ulus, ne rk ne de mmeti bir anlay yanstmaktadr. Atatrke gre ulus, ne din ne de rk temeline dayanr; ulusu yaratan temel ge, ortak tarih o ortak tarihin rn ortak dil ve sonu olarak ortak kltrdr. Atatrk ilk Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt bir konumada, Trk, Krt, Laz,erkes birlikte bir btn oluturduunu vurgulam, Kurtulu Sava srasnda hep Trkiye Milleti deyimini kullanmtr. Daha sonralar karmak bir etnik yapdan kendine gvenen aKemalizm, tpk liberalizm ve sosyalizm gibi, bir devrim ideolojisi olarak domutur.

Liberalizm ve sosyalizmden farkl olarak, Kemalizm, geri kalm bir lkedeki devrim koullarnn gereksi melerini yanstmaktadr.

SIRA SZDE

236

Siyaset Bilimi

da bir ulus yaratmak iin aba gsterdiinde de, rnein Ne mutlu Trk olana dememi, Ne mutlu Trkm diyene demitir. Onun iin Trk Anadolu topraklar zerinde kederde, kvan dayanma iinde olan insanlarn ortak addr. Orta Asyadaki Trk, o milliyetilik evevesinde yer almazken, Anadolunun tm insanlar, etnik kkenine baklmakszn ulusun bir paras saylmaktadr.
SIRA SZDE

Atatrk milliyetilii nasl bir anlay yanstmaktadr? Aklaynz. Kemalizmin ilkelerinden cumhuriyetilik, bir anlamda milliyetiliin doal sonucu gibi grlebilir. Eer egemenlik ulusa ait ise, lkenin kimler tarafndan hangi kurallara gre ynetilecei de ulus tarafndan belirlenecek demektir. Kemalist ideoloji iinde cumhuriyetilik, giderek demokrasi ile btnlemekte, eanlaml hale gelmektedir. Cumhuriyetilik ayn zamanda, siyasal iktidarn dinsel kkenli olmaktan kmas, laiklemesi, siyasal rejimin adalamas demektir. Bu ilke, iktidarn dinsel kkenli olmaktan kmasyla laiklik ilkesiyle meruluun temelini halk desteinin oluturmasyla da halklk ilkesiyle yakndan ilgilidir. Mustafa Kemale gre, Yeni Trkiye Devleti bir halk devleti idi, halkn devleti idi. Oysa gemiteki devlet, bir kii devleti idi, kiilerin devleti idi. Cumhuriyet rejiminden ne anladn ise yle aklyordu: Cumhuriyet rejimi demek, demokrasi sistemi ile devlet ekli demektir. Biz cumhuriyeti kurduk, on yan doldururken demokrasinin btn gereklerini sras geldike uygulamaya koymaldr. ...Milli egemenlik esasna dayanan memleketlerde siyasi partilerin var olmas tabiidir. Trkiye Cumhuriyetinde de birbirini denetleyen partilerin doacana phe yoktur. Suna Kilinin de altn izdii gibi, Kemalist cumhuriyetilik anlay ulusu, demokratik, zgrlk ve oulcuydu. Mustafa Kemalin demokrasi anlay, Kemalizmin en nemli ilkelerinden olan halklk tan da soyutlanamaz. Atatrk balangta halkl u ekilde tanmlyordu: Bugnk varlmzn asl nitelii milletin genel eilimlerini isbat etmitir. O da halklktr, halk hkmetidir, hkmetlerin halkn eline gemesidir. Ama zamanla bu ilkenin de ierii geliti ve Halk Partisinin programlarnda eyi iermeye balad: Siyasal demokrasi, yasalar nnde eitlik, snf atmalarnn kabul edilmemesi ve toplumun dayanma iersinde gelimesi. Mustafa Kemalin demokrasi anlayn temel hatlaryla aklayarak, tartnz. Peki halk nedir? sorusunun yantn ise biz verelim: Halk, ayrcalklara sahip bulunmayan toplum kesimlerinin toplamdr! Kemalist devrimcilik ilkesi, halklkla ve hatta demokrasi anlay ile i ie bir anlam tar. Mustafa Kemalin 1923te Konyadaki bir konumasnda yer alan u cmleler, Onun nasl bir devrimcilik anlayndan hareket ettiini, hibir yanl anlamaya yer vermeyecek kadar ak bir biimde sergilemektedir. Bozuk zihniyetli milletlerde byk ounluk baka hedefe, aydn denen snf baka zihniyete sahiptir. Aydn snf telkinle, aydnlatma ile byk ounluu kendi amacna gre ikna etmeyi baaramaynca, baka yollara bavurur. Halka zorbalk etmeye balar. Baarya ulamak iin, aydn snfla halkn zihniyet ve hedefi arasnda tabii bir uyum olmas gerekir. Yani aydn snfn halka telkin edecei ilkeler, halkn ruh ve vicdanndan alnm olmal. Bu halk bir defa karsndakinin samimiyetle kendilerine yardmc olduklarna inanrsa her tr hareketi derhal kabule hazrdr. Bunun iin genlerin her eyden evvel millete gven vermesi gereklidir.

Kemalist milliyetiliin ie ynelik hedefi, ne rk ne de mmeti bir anlay yanstan ada bir ulus yaratmaktr.

Cumhuriyetilik siyasal iktidarn dinsel kkenli olmaktan kmas, laiklemesi, siyasal rejimin adalamasn hedefler.

Halkln sonradan ulalan ilkeleri: siyasal demokrasi, yasalar nnde eitlik, snf atmalarnn kabul edilmemesi ve toplumun dayanma iersinde gelimesidir.

SIRA SZDE

nite 12 - ada deolojiler

237
Halk, ayrcalklara sahip bulunmayan toplum kesimlerinin toplamdr!

Bu, sekincilii aklkla yadsyan, halkla btnlemeye ve dolaysyla demokratik yntemlere byk nem veren bir devrimcilik anlaydr. Kemalist devrimcilik anlaynn iki yan bulunduunu syleyebiliriz. Birinci yan, eski dzenin geirliliini yitirmi kurumlarn ykp, yerlerine an gereksinmelerini karlayacak kurumlar koymakla ilgilidir. Ama Kemalizm bununla yetinmemekte, devrimcilii ayn zamanda srekli olarak yeniliklere, deimelere aklk biiminde anlamakta ve kalplamaya kar kmaktadr. Kemalist devrimcilik anlaynn dier devrimcilik anlaylarndan fark nedir? Tartnz. 1923-1930 arasnda, kalknma iin gerekli yatrmlar yapmas zel giriimlerden beklendi. Ama bu ilevi yerine getirmeye zel kiilerin ne yeterli paras, ne yeterli deneyimi, ne de yeterli teknik bilgisi vard. Dnyay sarsan 1929 ekonomik bunalm ise, liberal ekonomi politikalarnn tam bir baarszln vurguluyordu. Kemalizm, lkeyi kalkndrmak, halk ada uygarlk dzeyine ulatrmak iin devletilik ilkesini benimsedi. Bylece hem retim arttrlacak, sanayi gerekletirilecek, hem de haka bir datm yaplacak ve ekonomik gc kullanan bir snfn halk ezmesine olanak verilmemi olacakt. lkemizde 1923-1930 yllar zel sektr neden kalknma iin gerekli yatrmlar yapamamtr? Nedenlerini tartnz. Kemalist tek partinin programnda 1935 ylnda yaplan son dzeltmelerden sonra devletilik ilkesi yle tanmlanyordu: zel alma ve faaliyeti esas tutmakla beraber, mmkn olduu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi gelimee eritirmek iin, milletin genel ve yksek yararlarnn gerektirdii ilerde, zellikle iktisadi alanda devleti fiilen ilgilendirmek nemli esaslarmzdandr. ktisat ilerinde devletin ilgisi fiilen yapclk olduu kadar, zel giriimlerin tevik ve yaplanlar, dzenleme ve denetlemektir. Kemalist devletilik anlaynn, btn retim aralarn devletin elinde toplamay ngren Marksizm ile kukusuz ki hibir ilgisi yoktur. Hzl bir ekonomik bymeyi salamak iin devletin lokomatif grevini stlenmesi anlamna geliyordu. Devlet ekonomiye yn verecek, kt kaynaklarn aklc kullanmn planlayacakt. Devlet, zel giriimcilerin ilgilenmedii, baarl olamad ya da kamu yarar grd alanlarda yatrm ve iletmecilik yapacakt. Trkiye balang aamasnda devletiliin iki byk yararn grd: Bir yanda, zellikle alt yap ve sanayi yatrmlar sayesinde olduka hzl bir ekonomik byme gerekletirilirken; te yanda, sanayilemenin devlet eliyle oluumu sayesinde, Trk iisi Batdaki rnekleri gibi, insalcl olmayan koullar iinde birka kuan feda edildiini grmedi. 1929-1939 arasndaki on ylda dnya sanayi retimi yzde 19 artarken, Trkiyede sanayi retimi art yzde 96y buldu. Kemalist devletilik anlaynn Marksizmden farkllklarn aklaynz. Bir adalama ideolojisi olarak Kemalizm asndan laiklik, demokrasi anlamndaki cumhuriyetiliin de, miliyetiliin de, devrimciliin de ve hatta halklnda n koulu olduu iin bu lde nem tamaktadr. Demokrasinin n ko-

SIRA SZDE
Kemalist devrimcilik anlay sekincilii aklkla yadsyan, halkla btnlemeye ve dolaysyla demokratik yntemlere byk nem veren bir devrimcilik anlaydr.

SIRA SZDE

Kemalist devletilik anlaynn, btn retim aralarn devletin elinde toplamay ngren Marksizm ile hibir ilgisi yoktur.

SIRA SZDE

238

Siyaset Bilimi

uludur; nk laiklik olmadan gerek bir dnce zgrl, gerek bir zgr seim olamaz. (Btn dnyada zgrlk ve demokrasi rzgrlar eserken, bask rejimleri birbiri pei sra yklrken, bundan en az etkilenenin- laiklii kabul edememi- Mslman lkeleri oluu raslant mdr?) Milliyetiliin n kouludur; nk laiklik olmayan yerde nem tayan ge ulus deil, inananlarn oluturduu mmettir. (Bu anlay iinde rnein; Arap ve ranl, Mslman Trk ile ayn toplumun bir paras saylrken, Hristiyan Trk olan Gagauzlar (Gkouzlar), Trke konutuklar ve ok daha ortak kltrel zellikler tadklar halde yabanc saylacaklardr.) Devrimciliin n kouludur; nk laiklii kabul etmemi bir toplumda bilimin ve an gereklerinin gerisinde kalm kurumlar deitirmenin tartlmas bile genellikle olanakszdr. Halkln n kouludur; nk din temeline dayal bir devlette arl ve ncelii olan halk deil, dinsel sekinlerdir.
SIRA SZDE

Kemalist ideoloji iersinde laikliin tad byk nemin nedenlerini aklaynz. Kemalizm, srasyla siyasal sistemi, hukuk sistemini, eitim sistemini ve kltr laikletirdi. Bir slam lkesindeki ilk laik devlet bylece dodu. ok saydaki Mslman lke iinde tek ada demokratik bir hukuk devletine sahip lke Trkiye ise, bunun laiklikle balants olmadn ne srmek elbette ki olanakszdr. Petrol gibi byk ve kolay gelir kaynaklarna sahip olmad halde, Trkiyenin Mslman lkeler iinde en sanayilemii, en ileri teknolojiye ve ada ekonomiye sahip bulunan oluu da ayrca dndrcdr! Kemalizm ise ilerici bir ideolojidir. Ne gemiin bekilii, ne de kalplam bir inan sistemidir. Deien koullar iinde, srekli ve aklc bir yenilenmeyi ve o yenilenmenin ilkelerini ierir. Yantlanmas gereken ikinci soru da u: Kemalizm iin ama insan mdr, yoksa devlet mi? Kemalist devlet anlay sivil toplum zlemi ile atr m, atmaz m? Faizmin ve hatta Kominizmin tersine, Kemalizm iin devlet sadece bir ara t. Kemalist devletilik, bir ideolojik tercihin deil, toplumsal bir zorunluluun rn idi. Ne burjuva snf ne de smrgeleri olan bir toplumda, alt yapy da temel sanayii de devlet kurdu. Bunu yaparken de, birka kuan emekilerini, Batdaki gibi ezmedi. Tersine, Batda kanla elde edilen haklar, kitlelere ciddi bir istem bile olmadan verdi. Tm yurdu bir a gibi saran halk evleri ve halk odalar, olduka bamsz ve demokratik bir yapya sahiptiler. Ky Enstitleri, bugnn yksekretim kurumlarnda bile olmayan katlmc ve demokratik bir ortam yaratmt. TRTden niversiteye kadar zerkliin savunuculuunu, hep Kemalizm geleneini srdrenler yaptlar. Eli sopal devlet zlemi ile askersel ynetim dnemlerini deerlendirmeye alanlar ise hep Kemalizm kartlaryd. Bir baka nemli soru da, Kemalizm ve demokrasi ile ilgili: Bazlarnn ne srd gibi, gerekten de Kemalizm iinde demokrasi yok mu? Atatrk gerek bir diktatr myd? nl siyaset bilimci Maurice Duvergernin Kemalist tek parti ynetimini zenle incelediini biliyoruz. Duverger, bu ynetim biiminin, mutlak bask rejiminden ulus egemenliine geii salamak, demokratik rejimin gerektirdii ortam

ok saydaki Mslman lke iinde tek ada demokratik bir hukuk devletine sahip lke Trkiyedir ve bunda laikliin nemli bir rol vardr.

nite 12 - ada deolojiler

239

ve koullar hazrlamak ve sonunda tam bir demokrasiyi gerekletirmek amacna yneldii grndedir. Kemalizmin, demokrasi gelenei bulunmayan gelimekte olan lkeler iin, demokrasiye hazrlanma ve gei yolunda en uygun ideoloji olduunu savunmaktadr. Son sz olarak unu syleyebiliriz: Kemalizm, akla ve bilime, gerekilie, insancla, zgrle ve srekli devrimcilie dayal bir adalama ideolojisidir. Maurice Duvergernin Kemalizme ilikin grleri nelerdir?

Kemalizm, akla ve bilime, gerekilie, insancla, zgrle ve srekli devrimcilie dayal bir adalama ideolojisidir.

SIRA SZDE

240

Siyaset Bilimi

zet
Genellikle her yeni hareket bir kar tepki hareketine yol aar. Tutuculuk, liberalizme kar, toprak soylularn bir tepki ideolojisi olarak domutur. nsanlar eit domazlar. Akll, yetenekli ve iyi olan kk aznlk ounluu ynetmelidir. Bu herkes iin iyidir. Liberalizmden daha aklc ve tutarl olan tutucu ideoloji kiliseden destek bulmutur. Faizm ise, kilisenin etkisini yitirmesiyle tutucu ideolojinin zayflamas sonucunun yerini alan, tutucu ideolojinin ada kalplar iindeki bir uzantsdr. Faizm Mussolini talyasnda, Nazizm ise Hitler Almanyasnda grld. Faizmde nemli olan devlet veya ulustur. nsanlar eit yaratlmamtr. Aralarnda byk farklar vardr. Bu yzden tartmaya ve demokrasiye yer yoktur. Faizmde tek ef-tek parti-tek devlet anlay vardr. Milliyetilik ideolojisi, millet yani ulus olgusunun ortaya kmasndan sonra domutur. Feodalitenin yani derebeylik sisteminin yklmas, ticaretin ve sanayinin gelimesi, kapal sistemlerin almasyla salanmtr. Milliyetilik Bat Avrupada ulusal devleti yaratmaya yneliktir. Daha sonraki dnemlerde ise bamszlk ve kalknma amal bir ideoloji olarak da kullanlmtr. Osmanl mparatorluunun ok uluslu yaps iinde derebeylikten ulusal devlete geme durumu yoktu. Ulus yerine mmet n plandayd. Bu nedenle Trk milliyetilii olduka ge geliti. Eski Trklerde gelimi bir ulus bilinci olduunu eitli rnekleriyle biliyoruz. Trk milliyetilii bir i gelimeden ok d etkilerin sonucunda ortaya kmtr. Bu etkiler Rusya, Balkanlar, Bat Avrupa ve Macaristandan kaynaklanmtr. Milliyetilik her ulusun kendi yazgsna egemen olma, kendi devletini kurma hakkn ierir. Milliyetilik, ayn topraklar zerinde benzer koullar paylaan insanlarn, da kar korunma ve dayanma gereksinmelerini karlayan bir ideolojidir. Toplum iindeki kar atmalarna alet edildiinde tutucu, toplumun da kar ortak yararlarn savunmak iin kullanldnda ilericidir. Kemalizm, tpk liberalizm ve sosyalizm gibi bir devrim ideolojisi olarak domutur. Ancak geri kalm bir lkede ok zor koullarda gereklemitir. Kemalizm bamszl ve adalamay gerekletirmeye almtr. Kemalist ideolojide bamszlk, yannda ekonomik bamszl da ieren tam bir bamszlktr. ada bir ulus yaratmay amalayan kemalist milliyetilik, rk ve mmeti bir anlaya dayanmaz. Ulusu yaratan temel ge, ortak tarih ve buna bal olarak ortak dil ve ortak kltrdr. Kemalizm byk bir kltr devrimidir. Kemalizm, sekincilii reddeden halk bir ideolojidir. Kemalist ideolojinin erevesini oluturan ilkelerden milliyetilik, cumhuriyetilik ve laiklik liberalizmden, devletilik, halklk ve devrimcilik ise sosyalizmden esinlenmitir. Kemalizm, bir yandan eski dzenin geerliliini yitirmi kurumlarn yerine an ihtiyalarna uygun yeni kurumlar koymay amalamtr. Bir yandan da srekli olarak yeniliklere, deimelere ak kalmaya ve kalplamay nlemeye almtr. Kemalizm, insan haklar, kadn haklar konusunda insanlar ezmeden, ciddi bir bask ve talep gelmeden kendiliinden vermitir. ok kkl ve cesur reformlar gerekletirilmi ve bunlar hemen hi kan dkmeden yapabilmitir. Kendi dnemindeki ideoloji ve rejimlerin ou yklrken kemalist ideolojinin hl dimdik ayakta ve geerli olmas onun gerekiliini ve salamln gsteren en nemli kanttr.

nite 12 - ada deolojiler

241

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi faist rejimlerin yneticilerinden biri deildir? a. Owen b. Mussolini c. Hitler d. Franco e. Salazor 2. Aadaki unsurlardan hangisi milliyetilik akmlarnn glenmesinde ulus ve ulusal devletin olumasnda etkili olmamtr? a. Ticaret ve sanayinin gelimesi b. Ortak bir dil olumas c. Evrensel kiliseden ulusal kiliseye geilmesi d. Feodalitenin glenmesi e. Dayanma duygusuna, manevi dayanaa olan ihtiyacn artmas 3. Trk milliyetiliinin gelimesinde aadaki lkelerden hangisinin d etkisi az etkili olmutur? a. Gen Afrika lkeleri b. Rusya c. Balkanlar d. Bat Avrupa e. Macaristan 4. Atatrk milliyetilik anlaynn da ynelik hedefi nedir? a. Da ynelik belirgin bir hedeften sz edilemez. b. ada uluslar topluluunun eit haklara sahip bir yesi olmak c. Uluslama aamasn tamamlamak d. Uluslararas kurululara ye olabilmek e. Ulusal bamszlk hareketlerine nclk ve nderlik etmek 5. Mustafa Kemalin ulusal bamszl salarken dayand gler arasnda aadakilerden hangisi yoktur? a. Asker brokratlar b. Sivil brokratlar c. Byk toprak sahipleri d. Gelimekte olan bir ii snf e. Ulusal nitelikli ama olduka zayf bir kent soylu kesimi

6. Gler Ayrl kuram ile siyasi liberalizme katkda bulunan dnr aadakilerden hangisidir? a. Marx b. Montesqieu c. Bodin d. Weber e. Machiavelli 7. Sosyalist dnceler, ne zaman ortaya kmaya balamtr? a. Kapitalizme tepki olarak b. Kapitalizmin douundan ok daha nce, insanlar arasndaki eitsizliin nedenleri zerine eilinmesi ile c. Faizmin yenilgisinden sonra d. Liberalizmin etkinliini yitirmesinden sonra e. Devletin gcn yitirmesinden sonra 8. ada Sosyalist dnce aadaki dnrlerin hangisi ile balatlabilir? a. John Stuart Mill b. Adam Smith c. Karl Marx d. Jean Jacques Rousseau e. Platon 9. Fourier, toplumu oluturanlar arasnda tam bir eitlik kurulmasna neden kar kmaktadr? a. Toplumsal uyumun biraz da farkllklara bal bulunduunu dnyor. b. Tam bir eitliin salanamayacan dnyor. c. Tam eitlik halinde kaos kacan dnyor. d. Tam eitlik halinde insanlar arasndaki yardmlamann ortadan kalkacan dnyor. e. nsanlar arasndaki eitsizliklerin normal olduunu dnmektedir. 10. Komnizm zel mlkiyetin sona erdirilmesi olarak tanmlanrsa, ilk gerek komnist devrimci olarak aadakilerden hangisi gsterilebilir? a. Saint- Simon b. Fichte c. Marx d. Babeuf e. Engels.

242

Siyaset Bilimi

Yaamn inden
Demokrasi ve Siyasete Kar Apatik Duru lkemiz zelinde baktmzda kuaklar arasnda kayda deer, deer farkllklarnn bulunduunu biliyoruz. 45 lkeyi kapsayan Dnya Deerler Aratrmasnn Trkiye aya Boazii niversitesinden Prof.Dr. Ylmaz Esmer tarafndan yrtlyor ve 1997 aratrmasnn sonularn Evrim, Devrim, Statko: Trkiyede Sosyal, Siyasal, Ekonomik Deerler (TESEV, 1999) adl kitapta bulmak mmkn. Kuaklararas farkllklarn hangi deerlerde n plana ktn seici bir gzle aratrdmzda; gen kuaklarn siyaseti daha az nemli bulduklarn, demokrasilerde ekonomik sistemin ileyiinin sorunlu olacana daha fazla inandklarn, demokratik ynetim modeline alternatif olarak gl lideri ve uzmanlarn karar verecei bir hkmet modelini daha fazla tercih ettiklerini, yal kuaklarla karlatrldklarnda rekabete kar daha negatif tutumlar sergilediklerini grmekteyiz. Sz konusu almann 1997 sonbaharnda yapld ve gen sfatn yaktrdmz 18-24 ya kategorisine giren genlerin sosyalleme srelerini yaklak 1988-1995 yllar arasnda geirdikleri, bu dnemde yksek enflasyon, birbiri ard sra gelen koalisyon hkmetleri ve siyasal istikrarszlk dnemleri ve yllk enflasyonu yzde 140a kadar ykseltebilen ekonomik krizlerle kar karya kaldklar gznnde tutulursa demokrasiye ve siyasete kar bu apatik durular artc olmaz. Kaynak: Dr. Emre Erdoan, Siyaset Bilimci.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a. Tutuculuk ve Faizm konusunu yeniden gzden geiriniz 2. d. Milliyetilik konusunu yeniden gzden geiriniz 3. d. Milliyetilik konusunu yeniden gzden geiriniz 4. b. Kemalizm konusunu yeniden gzden geiriniz 5. d. Kemalizm konusunu yeniden gzden geiriniz 6. b. Liberalizm konusunu yeniden gzden geiriniz 7. b. Sosyalizm ve Komnizm konusunu yeniden gzden geiriniz 8. d. Sosyalizm ve Komnizm konusunu yeniden gzden geiriniz 9. a. Sosyalizm ve Komnizm konusunu yeniden gzden geiriniz 10. d. Sosyalizm ve Komnizm konusunu yeniden gzden geiriniz

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

AAOULLARI, Mehmet Ali. LIslam Dans la Vie Politigue De La Turguie, SBF Yaynlar, Ankara, 1982. AKN, Sina. Atatrk Dneminde Demokrasi, Gndz kne Armaan, SBF Yay, Ankara, 1992. ASLAN, Asm. Smrlen Atatrk ve Atatrklk, Teknografik Matbaaclk, stanbul, 1985. AYDEMR, evket Sreyya. Tek Adam, Remzi Yaynevi, stanbul, 1963. CERRAHOLU, BLGE-TALU, KUMBARACIBAI, SORAL. Sosyal Demokrasi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1984. BRANDT, Kreisky, Palme, La social- democratie et lavenir, Gallimard, Paris,1975. BOZDA., smet. nc zm (slamiyetin SosyoEkonomik Modeli), Keran Kitaplk, stanbul, 1983. CEM, smail, Sosyal Demokrasi Nedir, Ne Deildir, Cem Yaynevi, stanbul, 1984. EEN, Anl. Sosyal Demokrasi Devrimin Yaynlar, Ankara, 1984. EEN, Anl. Halkevleri, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1990. DAVER,Blent. Trkiye Cumhuriyetinde Laiklik, SBF Yaynlar, Ankara 1955. DAVER, Blent. ada Siyasal Doktrinler, SBF Yaynlar, Ankara, 1968. DROZ, Jacgues. Histoire Generale du Socialisme (4 tomes), PUF, Paris, 1978. DUCLOS, Jacgues. Demokrasi ve Kiisel ktidar (ev. Kerem Kurtgz), Baak Yaynlar, Ankara, 1987. ECEVT, Blent. Atatrk ve Devrimcilik, Tekin Yaynevi, Ankara 1976.

nite 12 - ada deolojiler

243

ECEVT, Blent. Demokratik Solda Temel Kavramlar, Ajans-Trk, Ankara, 1975. ECEVT,Blent. Ortann Solu, Kim Yaynlar, Ankara 1966. ECEVT, Blent. Toplumsal Kltrn Trk Siyasal Yaamna Etkisi, Tekin Yaynevi, Ankara, 1990. ERGL, Dou. deoloji ve Milliyetilik, Turhan Kitapevi, Ankara, 1983. ERGL, Dou Laiklik, Turhan Kitapevi, Ankara, 1990. ERYILDIZ, Semih, Demokratik Sol, Kalite Matbaas, Ankara, 1975. FNCANCI, Yurdakul, Sosyal Demokrat deoloji, TSES, stanbul, 1990. GARAUDY, Roger, slamn Vadettikleri (ev. Nezih Uzel), Pnar Yaynlar, stanbul, 1983. GZE, Ayferi, Siyasal Dnce Tarihi, . Hukuk Fak. Yay, stanbul, 1982. GLKSZ, Yiit, Sosyalist Enternasyonal 18. Kongre, TSES, stanbul, 1990. HOODBHOY, Pervez, slam ve Bilim, Cep Kitabevi, stanbul, 1992. KIRAK, alar, Trkiyede Gericilik, mge Kitabevi, Ankara, 1993. KL, Suna, Atatrk Devrimi. Trkiye Bankas Kltr Yay. Ankara,1981. KONGAR, Emre, Atatrk ve Devrim Kuramlar, Trkiye Bankas Kltr Yay. Ankara, 1981. KKER, Levent, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, letiim Yaynlar, stanbul, 1990. KKER, Levent, ki Farkl Siyaset, Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1990. MACPHERSON, C.B., Demokrasinin Gerek Dnyas, (ev. Levent Kker), Birey ve Toplum Yay, Ankara, 1984. MARDN, erif, Din ve deoloji, SBF Yaynlar, Ankara 1969. OBA, Ali Engin, Trk Milliyetiliinin Douu, Doktora Tezi, Ankara, 1974. ORAN, Baskn, Azgelimi lke Milliyetilii, SBF Yaynlar, Ankara 1977. ORAN, Baskn, Atatrk Milliyetilii, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1990. OZANKAYA , zer, Atatrk ve Laiklik, Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1981.

ZDALGA, Haluk, ada Sosyal Demokrasinin Oluumu, Hil Yaynevi, stanbul, 1984. ZAL, Turgut, La Turguie en Europe, Paris, 1988. ZEK, etin, Trkiyede Gerici Akmlar ve Nurculuun Yz, Varlk Yaynlar, stanbul, 1978. ROCARD, Michel, Quest-ce gue la social- democratie, Seuil, Paris, 1979. RODNSON, Maxime, slam ve Kapitalizm (ev. Orhan Suda) Hrriyet Yaynlar, stanbul, 1964. RUSSELL, Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi, (ev. Muammer Sencer), lgi Yaynevi, Ankara, 1972. SABNE, George, Siyasal Dnceler Tarihi (ev. Harun Rzatepe), Trk Siyasi limler Der. Yay. Ankara, 1969. SARICA, Murat, Siyasi Dnce tarihi, Gerek Yaynevi, stanbul, 1983. SENCER, Muzaffer, Dinin Trk Toplumuna Etkileri, May Yay, stanbul, 1974. SENCER, Muammer, Osmanllarda Din ve Devlet, Erk Yaynlar, stanbul, 1974. EYLAN, Gencay, ada Siyasal Sistemler, TODAE Yay, Ankara, 1981. ENEL, Alaeddin, Siyasal Dnceler Tarihi, SBF Yaynlar, Ankara, 1982. TANYOL, Cahit, Atatrk ve Halklk, Trkiye Bankas Yay, Ankara, 1981. TANYOL, Cahit, Laiklik ve rtica, Altn Kitaplar, stanbul, 1989. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, mge Kitapevi, Ankara, 1993. TUNAYA, Tark Zafer, slamclk Cereyan, Baha Matbaas, stanbul, 1962. TUNAY, Mete, Sosyalist Siyasal Dn Tarihi, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1976. TOUCHARD, Jean, Histoire des Idees Politiques, PUF, Paris, 1962. ULU, Stk, Avrupada slam: Dnenler, eltt Matbaaclk, stanbul, 1989. YAVUZ, Fehmi, Din Eitimi ve Toplumumuz, Sevin Matbaas, Ankara, 1969. YCEKK, Ahmet N., Trkiyede Din ve Siyaset, Gerek Yaynevi, stanbul, 1971.