151

Liderlik ve Kuramlar

10

Gruplar halinde yaanan tm toplumlarda bir lidere ihtiya duyulmaktadr. Genel anlamda liderlik, yneten ile ynetilen arasndaki bir ilikiyi ierir. Bu nedenle liderlik konusu ok eski alardan beri zerinde durulan , hak knda kuramlar retilen ve her geen gnde zerinde durulmaya devam edilecek kavramlardan birisidir. Bu konuda alma yapanlar, kendi alma alanlar iinde ve yaklamlar dorultusunda konuyu incelemiler ve farkl boyutlar getirmilerdir. Bu nitede de liderlik kavram tanmlanarak, genel kuramlar zerinde durulmaya allacaktr.

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; Liderlik kavramn tanmlayabilecek, Liderlikle ilgili yaklamlar ayrt edebilecek, Durumsal liderlik modellerini inceleyebileceksiniz.

152

Sosyal Psikoloji

r Ac Liderlik
Korgeneral William G. PAGONIS, Krfez Savann l Kalkan(tahkimat), l Frtnas(kara sava) ve le Veda(yeniden konulandrma) biimindeki aamasnn sava sahas lojistiini yrten 40.000 erkek ve kadn ynetti. Bu, askeri standartlara gre meydan okuyucu bir grevdi. Askeri olmayan karmak rgtlerin lleriyle ise grlmemi bir eydi. ran Krfezinde, Pagonis, 550.000den fazla insan besleme, giydirme, barndrma ve silahlandrma gibi bir grevle yz yzeydi. stelik btn bunlar da, kendilerini korumak iin oraya gnderilmi gavurlara hi gvenmeyen Mslman bir topluluun bulunduu dman bir llk blgede yapacakt. Pagonisin krfez deneyiminden kan Liderlik dersleri askerliin tesine gemektedir. Bu dersler zel, sivil sektrlerin genel ynetim ve lider yetitirme konular iin de aynen geerlidir. Pagonis, Gneybat Asyadaki sava sahas kadar byk bir yzlmde, genel rgtlenme konusunda fikir sahibi olabilmek iin, kendi gz ve kula olsunlar diye Hayalet Ahbaplar adyla anlan bir grup askere kendisine vekalet etme yetkisi vermiti. Hedefi, merkezi kontrol ademi merkezi icra ile birletirerek, liderlii destekleyen bir ortam yaratmakt. Pagonisin inancna gre, vizyonu tespit eden lider olmakla birlikte, rgtn arzulanan sonuca doru ilerlemesini salayacak hedefi tespit ii astlara dmektedir. Pagonisin iddiasna gre, liderliin kkleri ustalk empatidedir. Bir liderin ii sadece bu zellikleri uygulamak deil, ayn zamanda bunlar yeertmektir.(Hem kiisel hem de rgtsel dzeyde.) Gerek liderler, liderlii kendiliinden yeerten rgtler yaratrlar. Bu ise, ancak ok ve sistemli aba gerektiren bir rgtsel gelimeyle olur. Kaynak:William G. Pagonis, Ate Hattnda Liderlik, r Ac Liderlik, Harvard Business Review, MESS Yaynlar, stanbul,2003.

Anahtar Kavramlar
Lider Karizmatik Lider e Ynelik Lider likiye Ynelik Lider Durumsallk Yaklam zellikler Yaklam Dnmsel Liderlik

indekiler
LDERLK KAVRAMI LDERLKLE LGL LK YAKLAIMLAR ZELLK YAKLAIMLARI DAVRANISAL YAKLAIMLAR DURUMSAL LDERLK MODELLER YEN YAKLAIMLARDAN DNMSEL LDERLK MODEL LDERLK FAKTRLERN ETKLEYEN DEKENLER

nite 10 - Liderlik ve Kuramlar

153

GR
nsanolu, uygarln en deerli yesidir. Liderlik olmadka, rgtlerin bir insan ve makine ynndan pek fark kalmaz. Liderlik, insanlar belirli amalara ulamalar dorultusunda etkileme yeteneidir. ok eski alardan beri insanlar, liderlik konusu zerinde durmular; bu konuda teoriler retmiler ve pek ok gr ne srmlerdir. rgtsel yaamn farkl alanlarnda (ynetim, rgtsel davran, insan kaynaklar) ve de siyaset bilimi, sosyoloji ve sosyal psikolojinin alma alanlarnda liderlikle ilgili almalar yaplmaktadr. Bu nedenle liderlik zerinde alma yapanlar, konular, kendi alma alanlar ve yaklamlar dorultusunda incelemektedirler.

LDERLK KAVRAMI
Literatre bakldnda liderlikle ilgili pek ok tanma rastlanlmaktadr. Her yazar, liderlii farkl ekilde tanmlamaktadr. Bu tanmlardan biri liderlii bir etkileme gc olarak belirtir. Baka bir tanm ise, belirli durum ve koullar altnda amaca ulamak iin bakalarnn davran ve eylemlerini etkileme sanatdr: Bir dier ifade de lider; bir eyi bakalarna benimsetmek suretiyle yaptrabilme gcne sahip olan kiiolarak tanmlanmtr. Ayn zamanda lider ile izleyiciler arasnda belirli durumlarda ortaya kan ve etkileim eklinde ifade edilen karlkl ilikiler btn sz konusudur. (imek, Akgemici, elik, 1998, s.138.) Liderlii belirsizliklerin azaltlmas anlamnda kullanan dnrler de olmutur. Liderlik sreci, belirli bir durumda ortak amalarn gerekletirilmesi iin birbirine baml iki veya daha fazla birey arasndaki ilikileri ieren rgt ii bir davrantr. Liderliin genel olarak iki farkl adan tanm yaplmaktadr. Bunlardan biri liderlii sre asndan, dieri ise zellik asndan tanmlamaktadr. (zkalp, Krel, 2001, s.349.) Lider, sre asndan yle tanmlanabilir: Lider, rgt yelerinin faaliyetlerini rgt amalar dorultusunda ynlendirerek, dzenletiren kiidir. zellik asndan liderlik ise, liderin grup yelerini baarl bir ekilde etkileyebilecek karakteristik zelliklere sahip olmas eklinde tanmlanabilir. Liderin, grup ve bireyler zerinde gcn etkin bir ekilde kullanabilmesi nemlidir. Liderlik, zorlama veya gle ortaya kmaz. alanlar etkileme gcne sahip olduuna inanan bir ynetici liderlik yapamaz. nk alanlarn onun liderlik zelliklerini inanarak kabul etmeleri gerekmektedir. Sonu olarak, belirli hedef ve amalara ynelmi insan gruplarnn oluturulmas ve harekete geirilmesi her insanda kolay kolay bulunmayan ayr bir beceri ve ikna etme yeteneklerini gerektirmektedir. Liderlik konusunda ortaya atlan birok tanm, incelendii ve bir sentez oluturulmaya alld taktirde, liderlii bir grup insan belirli amalar etrafnda toplayabilmek ve bu amalar gerekletirmek iin onlar harekete geirme yetenei ve bilgilerinin toplam olarak tanmlayabiliriz. (Eren, 2001, s.342.) Lider ve ynetici arasndaki farklar nelerdir?
SIRA SZDE

154

Sosyal Psikoloji

LDERLKLE LGL YAKLAIMLAR

Liderlik konusunun rgt ve grup davranlarn gerekten etkilediinin bilinmesine ramen, 20.yy.a kadar liderlikle ilgili bilimsel aratrmalara rastlanmamtr. Yaplan ilk almalara bakldnda, liderin kiisel zellikleri zerinde daha fazla durulduu grlmtr. Ancak aratrmalarn sadece bir alanda yaplmas tutarl bulgularn retilmediini ve anlamsz baz speklasyonlarla bozulduunu gstermitir. Bu yzden daha sonra liderin kiisel zelliklerinin yannda davransal zelliklerinin de incelenmesi ihtiyac ortaya kmtr.

ZELLK YAKLAIMLARI
Liderlikle ilgili yaplan ilk almalarda Napolyon, Gandhi, ve Lincoln gibi liderler dnlm ve bu liderlerin kiisel zellikleri incelenmitir. Bu kiileri dierlerinden ayran benzersiz zelliklerin neler olduu saptanmaya allmtr. Bu zelliklerin nispeten sabit ve srekli olduu tahmin edilmektedir. Bu tr incelemelerin amac liderlik zelliklerini belirlemek ve bu davranlar saptamak iin lm teknikleri gelitirerek lideri semede bu teknikleri kullanmaktr. Genel olarak aratrma sonular, liderlik zelliklerinin zeki, kendine gvenli, enerjik, aktif, bilgili, yneten olduunu gstermitir. phesiz bu liste daha da uzayabilir. Ayrca yaplan almalarn hepsi bu konuda olduka tutarszdr.
SIRA SZDE

Etrafnzda lider olarak grdnz kiilerin zelliklerini tartnz.

DAVRANISAL YAKLAIMLAR
Davransal yaklamlarn amac etkili bir liderlikle, davranlarn nasl birletirilebileceini tanmlamaktr.

Davransal yaklamlarn amac etkili bir liderlikle, davranlarn nasl birletirilebileceini tanmlamaktr. Aratrmalar, etkili bir liderin daha az etkin bir liderden farkl olan davransal zelliklerinin neler olabileceini tahmin etmeye almlar ve etkin bir lider davranlarnn tm durumlarda ayn olabileceini belirtmilerdir.

Michigan State ve Ohio State niversitesi almalar

Michigan niversitesi aratrmalarnda liderlik davran, ie ynelik ve alana ynelik olarak iki ekilde belirlenmitir. e ynelik lider davrannda lider, astlarn almalaryla yakndan ilgilidir. Bu tip lider, i prosedrlerini aklar ve temelde baar ile ilgilidir. Liderin esas amac grevin etkin bir ekilde yerine getirilmesidir. alana ynelik liderlik davrann ise, daha ok i gruplar gelitirme ve igrenlerin ilerinden tatmin olmalar ile ilgilidir. Bu tip liderin esas amac alanlarn kendilerini iyi hissetmelerini salamaktr. Bylece aratrmalar, liderin her iki davran biiminden birini setiini gstermektedir. Ohio State niversitesinde yaplan liderlik almalarnn amac ise liderlik davrann belirlemenin grup ve rgt amalarna ulamada ne derece nemli olduunu gstermektir. Bu aratrmalarn sonucunda liderin iki tr davran biimi gsterdii ortaya kmtr. Bunlar ilikiye ynelik davran ve yapya ynelik davrantr. likiye ynelik davran gsteren lider, astlaryla sk sk ikili iliki iersine girerek, onlarn duygular ve dnceleriyle yakndan ilgilenir. Bireylerin ihtiyalarnn neler olduuna nem verir. Astlarna sk sk zaman ayrarak, arkadaa onlarn sorunlaryla ilgilenir. Yapya ynelik lider ise, gruplar amalar baarmak dorultusunda ynelterek, onlarn rol yaplarn belirlemekle ilgilenir. Lider, grup faaliyetlerini planlama, r-

nite 10 - Liderlik ve Kuramlar

155

gtleme, grevleri belirleme ve yn verme eklinde ynetir. Bireylerin rol yaplarn belirlemek ve dzenlemek, astlar, verilen grevleri baarmalar iin ynlendirmek bu tip liderin gsterdii davran biimidir.

Blake ve Moutonun Ynetim Biim lei

Bu modelde de iki boyut dikkate alnmaktadr. Boyutlardan biri insana ilgi, ikincisi ise retime ilgidir. Bu iki boyutun eitli kombinasyonlar kullanlarak be trde liderlik davran biimi belirlenmitir. (Blake, Mouton, 1985, s.23.)
ekil 10.1
Yksek 9 Kiiler aras ilikilere ynelik olma 8 7 6 5 4 3 2 1 Dk Dk 1 2 3 4 7 6 8 5 retime Ynelik Olma 9 1.1 Baarsz Ynetim 9.1 otorite-itaat Yksek 5.5 Orta Yol 1.9 Klp Ynetimi 9.9 Takm Ynetimi

Blake ve Moutonun Ynetim Biim lei

ekil 10.1de grld gibi, yatay eksende retime nem veren, dikey eksende ise insanlara nem veren liderlik davran tarz bulunmaktadr. 1.1. liderlik tarznda baarsz bir ynetim sz konusudur. Lider, ne ie ne de insana dnktr. nk ne iin gerektirdii unsurlar planlamay, rgtlemeyi, dzenletirmeyi yapmakta, ne de grubu oluturan insanlarn beklentilerini, arzularn ve ihtiyalarn dikkate almaktadr. 9.1. ile ifade edilen liderlik tarznda otorite sz konusudur. Bu liderlik tarznda i zamannda ve eksiksiz tamamlanmaldr. nsan faktr dikkate alnmamaktadr. letiim, biimsel ve yukardan aa doru tek ynldr. 1.9. ile ifade edilen liderlik tarz da klp ynetimi olarak adlandrlmaktadr. Grupta veya rgtte alanlarn kiisel ihtiyalarna nem verildii, arkadaa ilikilerin yer ald grlmektedir. Ancak, bu liderlik biiminde de i ihmal edilmektedir. Biimsel olmayan iletiim grlmektedir. 9.9. ile ifade edilen liderlik tarz takm ynetimidir. Burada hem yaplmas gereken i hem de bireyleraras ilikiler nemlidir. alanlar, rgt amalar dorultusunda btnletirilmeye allr. Sorunlar karlkl grlp, tartlr, i ile ilgili konularda ibirlii yaplr. 5.5. liderlik tarznda ise orta yolu bulan bir liderlik modeli tartlmaktadr. Burada iin gerekleri ile alanlarn beklenti, ihtiya ve istekleri akmaktadr. Ancak, sorun her iki tarafn da fedakarlk yapmas ile zmlenmeye allr. Hem biimsel, hem de biimsel olmayan iletiim tarz bulunur. Bu tarz bir liderlik biimi, iin gereklerini yerine getirmektedir. Ancak yeniliklere, gelimelere ve deiikliklere ak bir tarz deildir.(Tevruz,Artan,Bozkurt,1999, s. 195)

156

Sosyal Psikoloji

SIRA SZDE

Hangi liderlik tarznda insan faktr dikkate alnmamaktadr?

D. Mc Gregorun X ve Y Kuramlar
Bu kuramlara gre liderlerin davranlarn belirleyen en nemli faktrlerden biri, bu kiilerin insan davran hakkndaki varsaymlardr. Bu varsaymlar birbirine zt grleri ieren iki grupta toplanarak, x ve y kuramlar olarak adlandrlmtr. X ve Y kuramlarna gre bireylerin davran zellikleri yle sralanmaktadr: X Kuramna gre; nsanlar, almay sevmezler ve ellerinden geldii kadar almaktan kaarlar. nsanlar almay sevmedikleri iin zorlanmal, cezalandrlmal, denetlenmeli ve korkutulmaldr. nsanlarn ykselme hrslar yoktur. Genellikle sorumluluktan kaarlar, daha ok gvenlikli yer ararlar. alanlar iin nemli olan rgtsel amalar deil, kiisel kazanlardr. Y Kuramna gre; almak doal bir olaydr ve insanlar genellikle almaktan zevk alrlar. nsanlar amalar dorultusunda kendi kendilerini kontrol ederek alrlar. Her insann belli bir potansiyeli vardr ve artlar uygun olduu taktirde kii bunlar gelitirerek daha fazla sorumluluk almaya ynelir. Herkesin yaratclk, yenilik bulma gibi zellikleri toplumda snrl sayda kiiye verilmi olmayp geni bir biimde yaylmtr.
SIRA SZDE

Gnmzde X ve Y kuramlarndan hangisinin geerli olduunu tartnz.

DURUMSAL LDERLK MODELLER

Durumsal liderlik modelleri ile ilgili yaplan aratrmalar, liderliin deiik durumlarda farkllaabilen davranlar olarak ele almlardr. Bu modele gre liderlik, ortama gre deiebilir davranlardan oluur. Durumsal liderlikle ilgili pek ok model vardr. Bu blmde durumsallk modellerinden bazlar zerinde durulacaktr. Bunlar Fiedlerin Durumsallk Modeli, Houseun Yol-Ama Modeli ve Vroom-Yetton-Jago Modelidir.

Fiedlerin Durumsallk Modeli

Fiedlerin durumsal liderlik modeli, bireysel zellikleri n plana alan bir etkileim modeli olarak tanmlanabilecektir. Bu model, gruplar, ynetim kurullar, farkl dzeylerdeki yneticiler ve askeri birliklerin yneticileri olmak zere bir ok rneklem zerinde allarak ortaya konmutur. Fiedlere gre, liderin etkin olabilmesi ortamlara baldr. Baz liderler, ortam veya rgtte etkin olabileceklerdir. Fiedler ve yardmclar, liderin bireysel zeliklerini ve liderin ortam iin uygun olup olmadn aratrmaya almlardr. Fiedler, liderin temel kiilik zelliklerini tanmlarken, zel olarak ilikiye gdlenmi lider terimini kullanmtr. Fiedlerin lider iin kulland dier bir terim ise ie gdlenmi liderdir.

nite 10 - Liderlik ve Kuramlar

157

e gdlenmi lider daha ok iin yaplmasna arlk verir. Bu tip liderler, emir vericidirler, emri altnda alan kimselerin dncelerine nem vermezler. Onlar iin iin bir an nce bitirilmesi nem tar. Oysa ilikiye ynelik lider, tam tersi bir grnmdedir. Bu tip liderler iin bireyler arasndaki ilikiler nem tar. alanlar arasndaki uyum, arkadalk gibi destek verici konular zerinde dururlar. e ynelik lider otoriter lidere, ilikiye ynelik lider ise demokratik lidere benzer. Fiedlerin ortaya att iki farkl liderlik tarz, liderlerin birlikte almay en az ve en ok tercih ettikleri kiileri, kiilikleri asndan benzer veya benzemez olarak alglamalarna gre saptanmtr. Birlikte almay en az ve en ok tercih ettikleri kiileri, kiilikleri asndan benzer olarak alglayanlar sosyal-duygusal lider; benzemez olarak alglayanlar ise i eilimli lider olarak tanmlamlardr. (Katba, 1976, s.232.) Daha sonra, ortaya koyduklar liderlik tarzlarnn hangi durumlarda etkin olduunu aratrmlardr. Bu almalarda liderin etkinliinde rol oynayan nemli e ortaya kmtr. Bunlar; lider-ye ilikileri, grev yaps ve liderin mevkii gcdr. Lider-ye likileri: Lider ve astlar arasndaki karlkl ilikileri ifade eder. Lider ve astlar arasnda karlkl sevgi, sayg, gven varsa bunlar iyi ilikilerin iaretidir. Grev Yaps: Yaplacak iin iyi tanmlanm ve nasl yaplacann belirli olmasn ya da tam tersi belirsizliin hkm srd durumlar aklar. in yapsnn belirliliinin yksek olduu durumlar, planl ve nceden bilinen i ortamlarn aklarken, iin yapsnn belirliliinin dk olduu durumlar deiimi ve karkl aklar. (Artan, 1999, s.202.) Liderin Mevkii Gc: Liderin sahip olduu liderlik gcnn tabiatnda var olduunu ifade eder. Dier bir anlamda, liderin yeler tarafndan lider olarak kabul edilmesi gerekir. Eer lider, yeteri kadar astlar ynlendirebiliyorsa, gerektiinde dllendirip, cezalandrabiliyorsa liderin mevkii gc yksek ve uygundur. Eer btn bu zelliklere sahip deilse, liderin kontrol dnda pek ok karar alnyorsa liderin gc zayf demektir.
PERFORMANS e Ynelik Kiiye Ynelik

Fiedlerin almasnda birlikte almay en az ve en ok tercih ettikleri kiileri, kiilikleri asndan benzer olarak alglayanlar sosyal-duygusal lider; benzemez olarak alglayanlar ise i eilimli lider olarak tanmlamlardr.

ekil 10.2

Fiedlerin Liderlik Modeli

Kaynak: F. E. Fiedler, M. M. Chemers and L. Mahar, Improving Leadership Effectiveness: The Match Concept, NewYork, John Wiley,1977.

KT UYGUN ORTA UYGUN DEL

Kategori Lider-ye iyi ilikileri Grevin yksek nitelii Pozisyon kuvvetli gc

iyi yksek zayf

iyi dk kuvvetli

v iyi dk zayf

v kt yksek kuvvetli

v kt yksek zayf

v kt dk kuvvetli

v kt dk zayf

158

Sosyal Psikoloji

Fiedlere gre lider ye ilikileri uyumluysa, iin yaps belirginse ve liderin mevkiisi glyse lider iin uygun ortam var demektir. En uygun ve uygun olmayan durumlarda i eilimli lider etkin olmakta, orta derecede uygun durumlarda ise ilikiye eilimli lider etkin olabilmektedir. Tm elerin olumlu olduu durumlarda, liderden gruba yol gstermesi beklenir; i eilimli liderlik davran, daha ok kabul grr ve grup, yksek bir performans gsterebilir. elerin tamamen olumsuz olduu, iin kark ve belirsiz, lider-ye ilikilerinin zayf olduu durumlarda i eilimli liderler etkindir. Aksi durumda grup dalabilir.
SIRA SZDE

En ok tercih edilen i arkadanzn zelliklerini tartnz

Yol-Ama Modeli
Yol-ama modeli, 1970li yllarda Martin Evans ve Robert House tarafndan gelitirilmi bir yaklamdr. Liderlikte yol-ama modeli liderin belirli zelliklerinden ok, liderin davranlar ve durumlar zerinde durur. Aratrmaclar, liderlerin rgtte iki nemli fonksiyona sahip bulunduklarn ileri srmektedirler. Bunlardan birincisi, rgtsel amalar belirleme ve bylece astlara hangi davranlarnn dllendirileceini bildirme durumudur. kincisi, arzulanan davranlar dorultusunda astlar destekleyerek, onlarn amalara ulamasn salamak ve sonucunda da dlleri arttrmaktr. Liderin davrannn astlarca kabul edilmesi, ancak bu davrann derhal tatmin edici olmasna ve onlarn gelecekte eriebilecekleri bir tatmin iin ara olabilme kouluna baldr. Ayrca, bir liderin davran baarl bir grev yapld, bir ihtiya tatmin edildii, baarl bir i iin gerekli olan faaliyetler desteklendii lde gdleyici olmaktadr. (Eren,2001,s.364.) Yol-ama modeli, liderin farkl durumlarda farkl davran grntleri gstereceini ileri srerek, drt liderlik davran belirler: Bunlar; ynlendirici, destekleyici, katlmc ve baarya ynelik lider tipleridir. (Organ, Bateman, 1986, s.335.) Ynlendirici Lider; astlardan beklentilerinin neler olduunu aklar, grevleri nasl baaracaklar konusunda rehberlik eder, i programlar ve astlara baar standartlarnn tanmn yapar. Destekleyici Lider; astlara arkadaa davranarak onlarn statlerine ilgi gsterir. Astlarn kendilerini iyi hissetmelerini salar. Katlmc Lider; kararlar vermeden nce astlarn fikirlerine bavurur. Onlarn istek ve dncelerini dikkate alr. Baarya Ynelik Lider; amalara ulamada astlardan yksek performans bekleyen, bu performans gstermeleri iin de gereken destei salayan bir liderlik tipidir.
SIRA SZDE

Yol-ama modelindeki liderlik davranlarn karlatrarak aklaynz.

Vroom-Yetton-Jago Modeli
Liderlikte 3. tip durumsallk modeli Vroom-Yetton-Jago modelidir. lk olarak, Victor Vroom ve Philip Yetton tarafndan ne srlm, son yllarda da Arthur G. Jago tarafndan yaygnlatrlmtr. Bu model de, yol-ama modeli gibi belirlenen bir durumdaki liderlik modelini tanmlamaya alr. Bu model, durumun zelliklerine bal olarak, ne kadar astn kararlarn paylalmasnda sz sahibi olmas gerektiini aklar; baka bir deyile sadece tek kii tarafndan alnan kararlar her zaman her durumda en iyi nitelikte olmayabilir. Ve-

nite 10 - Liderlik ve Kuramlar

159

rilen kararlarn deerlendirilmesinde lider, alternatif kararlar da gz nne alarak karlatrma yapmal ve kararlarn alnmasnda ast saysnn ok olmasna da zen gstermelidir. Model, karar aac kullanmay gerekli grr; ynetici birok deiik durumlarda kendi durumunu kendi belirler ve karar aac vastasyla yollar izleyerek, problem iin uygun seenei saptar. Model, belirli durumlarda uygun olabilecek be davran olduunu varsayar: AI (Otokratik): Problemi kendi zer ve kendi karar alr. AII (Otokratik): Astlardan gerekli bilgiyi alr, ancak zm kendi yapar. CI (Danan): Astlarn konu zerine dnceleri alnr ve ilgili astlarla problemler paylalr. Ancak yneticiler kararlar yalnz alrlar. CII (Danan): Astlarn dnce ve nerilerini dinleyerek, bir grup olarak astlarla problemi tartrlar. Ancak kararlar yneticiler alr. Astlarn dncelerini kararlara yanstabilir veya yanstmayabilir. GII (Grup Ynelimli): Ynetici ve astlar durumu bir grup olarak tartrlar ve grup olarak karar alrlar.
ekil 10.3
A B C D
YIR Al

HA

YIR
EVE T EVE T

EV

ET
HA YIR
HA

YIR

Al T HA EVE EVET HAYIR Gll YIR Al VET E HAYIR EVET HA EVET YIR HA YIR HA EVET EVET All HAYIR All ET Cll EV T EVE HAY ET EV IR HAY IR HA YIR Cll

Gll
T EVE
HA YIR

Lider Katlm Modeli Kaynak: Viktor H. Vroom and Arthur G.Jago

Cll

The New Leadership,

Cl

Gll Cll

Englewood Cliffs, N.J.Prentice Hall, 1988.

Vroom-Yetton-Jago modeli, 7 durumsallk sorusuyla problemlerin analiz edilebileceini ne srer. Bu sorulara verilen evet veya hayr cevabyla lider, tercih edebilecei be karar davranndan birini seebilir. Karar verebilmesi iin modele gre 7 soruyu cevaplandrmaldr. Bu sorular Adan Gye sralanm ve ekil 10.3de gsterilmeye allmtr. A. Kaliteye ihtiya var m? B. Kaliteli bir karar almak iin yeterli bilgiye sahip miyim? C. Problem yapsallatrlm m? D. Kararlarn uygulanmas astlar tarafndan kabul edilecek mi? E. Kararlar tek bana almamn mantksal nedenlerini astlarm kabul edecekler mi? F. Bu problemi zmede belirlenecek rgtsel amalar astlar paylaacaklar m? G. Alnan kararlar uygulamada astlar arasnda atma var m? Lider, sonuca ulancaya kadar karar aacn takip eder. Dallarn sonunda liderin ne yapaca belirlenir. irket yneticileri, daima etkinlii arttrmann eitli yollarn ararlar. Bunun iin yeni makineler alnr, yeni i sistemleri kurulur; fakat yine de beklenildii kadar retimde bir art gereklemez. retim dmekte, ka-

160

Sosyal Psikoloji

lite bozulmakta ve alanlar arasnda iten ekilme oran ykselmektedir. retim dklnn nedenleri arasnda en ok zayf moral, eitim eksiklii, finansal teviklerin yetersizlii saylabilir. Vroom-Yetton-Jago modeli bu konuda ne yapabilir? Modelin ak emas lideri sonuca ulatrabilir ve zm yollarn bulabilir. Bu ayn zamanda astlarla problemin paylaldn ve ortak bir zmde fikir birliine vardnz gsterir.
SIRA SZDE

Vroom-Yetton-Jago Modelinin ortaya k nedeni sizce ne olabilir? Tartnz.

YEN YAKLAIMLARDAN DNMSEL LDERLK MODEL

Dnmsel liderlik, toplumlarda ve rgtlerde kkl deiikliklerin gerekletirilmesinde baar ile uygulanabilen bir liderlik tarzdr.

Karizmatik lider; bireysel ekicilii olan, bakalarn etkilemede ve onlara istediklerini yaptrmada nemli rol oynayan ve sadk astlarn oluumunu salayan bir lider tipidir.

Liderlik literatrnde yaplan almalar, Karizmatik Liderlii yeni boyutlara tamtr. 1978 ylndan itibaren ynetim ve liderlik yazmnda klasik ve geleneksel liderlik davran biimlerinin yannda; James Mc Gregor, J.M. Burns ve B.M. Bass, yaptklar aratrmalarda yeni bir ayrm yaplmasnn zorunluluuna iaret etmilerdir. Bu ayrm iinde dnmsel liderlik kavramn kullanmlardr. Bu kavram yenilie, deiime ve reforma dnktr. Dnmsel liderlik modeli, lider ve izleyicilerin etik, arzu, beklenti ve insan ilikilerini bir st seviyeye kartmay hedefler.(Conger, Kanungo, 1994s.?.) Dnmsel liderlik, toplumlarda ve rgtlerde kkl deiikliklerin gerekletirilmesinde baar ile uygulanabilen bir liderlik tarzdr. Dnmsel lider zgrlk, bar, eitlik ve insanclk gibi stn deerler yoluyla izleyicileri ynlendirir. Korku, bask, kskanlk ar rekabet gibi duygusal faktrler devrede deildir. Geleneksel liderlik biiminde davran sergileyen yneticiler, yetkilerini alanlar dllendirme, daha ok aba gstermeleri iin para ve stat verme biiminde kullanrken; dnmsel liderler, astlarna bir grevin olduunu ilham ettirmeye ve bir de, vizyona yneltme ve ynlendirmeye aba sarf ederler. Bass, dnmsel liderlii tamamlayc konudan sz etmektedir: Bunlar; Karizmatik Liderlik Davran, Bireyselletirilmi Dnce ve Entellektel Uyarmdr. Bunun mekanizmann birleimi ile baarlacana inanlr. Karizmatik Liderlik Davran, liderin bireysel ekicilii, dierlerini etkilemede ve onlara istediklerini yaptrmada nemli bir rol oynar ve sadk astlarn olumasn salar.(Artan, 1999,s.212.) Karizmatik liderler, takipileriyle aralarnda duygusal balar kurarak, onlar umulmadk hedeflere doru ynlendirebilirler. Dnmsel liderlikte olduu gibi, burada da astlarn, rgtn amalar ve misyonuyla ilgileri, kendi amalarnn zerindedir. Karizmatik liderler, astlarn sadakatini kazanrlar ve onlara rnek tekil ederler. Karizmatik liderlii, dntrc liderlikten ayran en nemli zellik, karizmatik liderliin her zaman yenilie ve deiime odaklanmamasdr. Karizmatik liderler, rgtlerinin geleceini bugnden ok farkl grrler. Gelecei yakalayabilmek iin, astlar glendirerek ve gelitirerek sorumluluk almalarn salarlar. Astlarla aralarnda ok gl bir ba kurarlar ve gven ortam yaratrlar. Kendilerini ve fikirlerini tantmak iin tm iletiim kanallarn kullanrlar; astlar iin hem fikirleri, hem de davranlaryla model olutururlar. Bireyselletirilmi Dnceler: Dnmsel liderler, tipik olarak her asta tek bireymi gibi davranmak, retici deneyimler yaratmak ve bu deneyimlere tevik etmek iin projeleri devretme eilimindedirler. Entelektel Uyarm: Dnmsel liderler, astlarn eski davran kalplarn deitirebilecek dncelere ynlendirirler. Bylece, izleyicilerin problemlere farkl

nite 10 - Liderlik ve Kuramlar

161

adan bakmalarn ve bu problemleri deiik ve yeni yollarla zmelerini salarlar. nk entelektel uyarm yaratmak isterler; bylece liderler, pratie izin verme, yaratc dncelerin zerinde durma ve astlarn st dzey ihtiyalarn harekete geirme eilimindedirler. Bu srelerden ortak bir tanma varlabilir. Dnmsel liderin hedefi, belirli bir durumda amacn gerekletirilmesi ynnde birey ya da grubun faaliyetlerini etkileme srecidir. Dnmsel bir lider olarak vizyon nasl oluturulabilir?
SIRA SZDE

LDERLK FAKTRLERN ETKLEYEN DEKENLER

Grup yelerinin moralini yksek tutacak ve onlardan yksek performans alnmasn salayacak tek bir en iyi liderlik stili yoktur. En uygun liderlik tarzn belirlerken, dikkate alnmas gereken temel unsur vardr: Lider, grup ve alma ortam. Ancak, alma ortamlarnda liderlik etkenlerini etkileyen bir ok deiken mevcuttur. Bunlar; Liderin karakteri, kiilii, tutumlar, becerileri, deer sistemi ve liderin bakalarnn gzndeki kiisel deeri. Liderin etkileme gc ve liderlik ilikisinin temeli. zleyicilerin karakterleri, ihtiyalar ve beklentileri, tutumlar, bilgi dzeyleri, kendilerine gvenleri ve tecrbeleri, motivasyonlar ve ballklar. Lider ve grup arasndaki iliki, ayn zamanda grup yeleri arasndaki iliki. Organizasyonun tr ve yaps, organizasyonun gelimesindeki deiik aamalar. Yaplmas gereken iin tr, yaplanma derecesi veya tekdzelik, i organizasyonunun gelimesindeki deiik aamalar. Organizasyonun yaps ve ynetim sistemleri Problemin tr ve liderin kararlarnn nitelii D evrenin etkileri ve nitelii Ulusal kltrn etkileri Ynetimde eitim ve gelitirme ihtiyalar sadece kiileraras ilikileri deil, ayn zamanda yaklam esnekliini, tehis kabiliyetini ve en etkin liderlik davrann da vurgulamaktadr.

162

Sosyal Psikoloji

zet
AMA

Liderlik kavramn tanmlayabilmek Belirli durum ve koullar altnda amaca ulamak iin bakalarnn davran ve eylemlerini etkileme sanatna liderlik denilir. Liderliin genel olarak iki farkl adan tanm yaplmaktadr. Bunlardan biri liderlii sre asndan, dieri ise zellik asndan tanmlamaktadr. Lider, sre asndan yle tanmlanabilir: Lider, rgt yelerinin faaliyetlerini rgt amalar dorultusunda ynlendirerek, dzenletiren kiidir. zellik olarak liderlik ise, liderin grup yelerini baarl bir ekilde etkileyebilecek karakteristik zelliklere sahip olmas eklinde tanmlanabilir. Liderlikle ilgili yaklamlar bilmek Liderlikle ilgili pek ok yaklam ne srlmektedir. Bunlardan en geneli zellik yaklamlar ve davransal yaklamlardr.

AMA

Durumsal liderlik modellerini inceleyebilmek Durumsal liderlik modelleri ise liderlii, deiik durumlarda farkllaabilen davranlar olarak ele almlardr. En ok zerinde durulan durumsallk modelleri Fiedlerin Durumsallk Modeli, Houseun Yol-Ama Modeli ve Vroom-Yetton Jago Modelidir. Son yllarda zerinde durulan dier bir yaklam da dnmsel liderlik modelidir. Bu model, lider ve izleyicilerin etik, arzu, beklenti ve insan ilikilerini daha bir st seviyeye kartmay hedeflemektedir. Sonu olarak grup yelerinin moralini yksek tutacak ve onlardan yksek performans alnmasn salayacak tek bir en iyi liderlik stilinin olmad sylenebilir. En uygun liderlik tarzn belirlerken dikkate alnmas gereken temel unsur vardr. Bunlar; lider, grup ve alma ortamdr.

AMA

nite 10 - Liderlik ve Kuramlar

163

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi ie ynelik lider davranna rnektir? a. alanlarn i tatminlerini arttrmak b. alanlarda alma mutluluu yaratmak c. Bireylerin zel hayatlaryla ilgilenmek d. alanlarn cretlerini arttrmak e. rgtteki grev yapsn dzenlemek 2. Aadakilerden hangisi iyi bir liderde bulunmas gereken zellikler arasnda yer almaz? a. Kendine gvenli b. Enerjik c. Aktif d. Bilgili e. Uzun boylu 3. Aadakilerden hangisi X kuramnn zellikleri arasnda yer almaz? a. nsanlar, almay sevmezler. b. nsanlar, rgtsel amalar dorultusunda alrlar. c. nsanlarn ykselme hrslar yoktur. d. nsanlar alrken zorlanmal, denetlenmelidir. e. alanlar iin nemli olan kiisel kazanlardr. 4. Yol-Ama Modeli hangi kuramclar tarafndan ortaya atlmtr? a. Fiedler b. Vroom, Yetton, Jago c. Evans, House d. Burns, Bass e. Mc Gregor 5. Amalarna ulamada astlardan yksek performans bekleyen, bu performans gstermeleri iin de gereken destei salayan lider tipi aadakilerden hangisidir? a. Ynlendirici lider b. Destekleyici lider c. Katlmc lider d. Otoriter lider e. Baarya ynelik lider

6. Aadakilerden hangisi zellik yaklamna gre bir liderde bulunmas gereken zelliklerden biri deildir? a. Enerjik b. Aktif c. Uzun boylu d. Kendine gvenli e. Zeki 7. Blake ve Moutonun ynetim biim leine gre alanlarn kiisel ihtiyalarna nem veren ,arkadaa ilikilerin yer ald liderlik tarz aadakilerden hangisidir? a. Baarsz bir ynetim b. Otorite c. Kulp ynetimi d. Takm ynetimi e. Orta yolu bulan liderlik 8. Dnmsel liderlik Modelinin kuramclar aadakilerden hangisidir? a. Evans, House b. Mc. Mouton c. F. Fedler d. Vroom, Yetton, Jago e. Burns, Bass,Mc Gregor 9. Dnmsel liderler kendilerini izleyenleyenleri etkilemek iin aadaki davranlardan hangisini kullanmazlar? a. Vizyon oluturma b. Yeniden dzenleme c. Ynetim gc d. Karizma e . Cezalandrma 10. Aadakilerden hangisi Fiedlerin durumsallk modelinde tanmlanan kavramlardan biri deildir? a. Lider ye ilikileri b. e ynelik lider c. Grev yaps d. Vizyon oluturma e. Liderin mevkii gc

164

Sosyal Psikoloji

Yaamn inden
ift kanatl pervaneli uamz ok tehlikeli bir dik ayla alalyordu ki, pilot son anda, uan burnunu dikletirip piste inmemizi salad. Himalayalarn eiine varmtk. 2850 metre ykseklikteki Lukla kynde, karl zirvelerin evreledii kk bir hava pistindeydik. Liderliin ne olduunu renmek iin, dnyann en ba dndrc ama en zorlu ak hava dershanelerinden birine, Himalayalara gelmitik. 20 yryden oluan ekibimiz, 11 gnde, 5.490 metreye ulaabilmek iin ok engebeli bir arazide, 130 km. yol yrd. Yol boyu yaadmz deneyim sayesinde, gerek liderliin ne olup olmad konusundaki dncelerimizi gelitirdik. Liderliin temel ilkelerini anlayabilmek iin elbette dnyann yarsn dolamamz gerekmiyordu. Liderliin, stratejik dnme, kararl eylem, kiisel tutarllk ve dier deerli nitelikleri gerektiren bir ey olduunu hepimiz zaten biliyorduk. Everest Dana gidiimizin nedeni, liderlik konusunda baka herhangi bir yerde renemeyeceimiz eyleri ancak orada renecek oluumuz deil, oradaki derslerin ok daha ncelik tayor olmasyd. Herhangi bir sorun ortaya ktnda, durum hzla ktleebilir ya da zlebilir, her ey insanlarn bu teorik liderlik kavramlarn ne kadar hzl eyleme geirdiklerine baldr. Everest Dann zirvesine varmaya alm yzlerce dac iin etkin liderlik ou zaman kelimenin gerek anlamyla bir hayat meselesi olmutur. Grubumuzdaki insanlarn ounun hibir daclk deneyimi yoktu; biroklarmz hayatlarnda bir kez olsun adrda gecelememiti. O nedenle, yksek irtifada, engebeli bir arazide, gnde 16 km. yrmek bu insanlar iin daha nce hi karlamadklar bir snav olacakt. stelik Everest Dann eteklerinden daha yukar kmay planlamam olmakla birlikte, ykseklik hastalnn ve dikkatsizliin getirecei hatalarn yarataca tehlikelerin hepimiz farkndaydk, kt bir ayak kaymas, bilek burkulmas veya krlmasyla sonulanabilirdi ki; bu da byle uzak bir yerde kk bir felaket deildir. Duyularmzn bu trden risklere kar hassaslat byle bir durumda, greceimiz liderlik derslerini alglamaya daha ak olacaktk. Bu gezi srasnda karmza zellikle drt temel ilke kt: Liderlere yn veren ey grubun ihtiyalar olmaldr; eylemsizlik bazen en zor ama en akll eylemdir; eer syledikleriniz anlalmamsa, onlar syleyememisiniz demektir ve yukardakilere liderlik yapmak doru olduu halde yanlm gibi grnebilir Kaynak: r Ac Liderlik, Harvard Business Review, MESS Yaynlar, stanbul, 2003, s. 158-160.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. e 3. b 4. c 5. e 6. c 7. c 8. e 9. e 10. d Yantnz yanl ise, Liderlikle lgili Yaklamlarkonusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, zellik Yaklam konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, X ve Y Kuramlar konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Yol-Ama Modeli konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Durumsal Liderlik Modeli konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, zellikler Yaklam konusunu okuyunuz. Yantnz yanl ise, Ynetim Biim lei konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Dnmsel Liderlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Dnmsel Liderlik konusunu tekrar okuyunuz. Yantnz yanl ise, Fiedlerin Durumsallk Modeli konusunu tekrar okuyunuz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Artan, . (1999). Liderlik, Davranlarndan Semeler: rgtsel Yaklam. Beta Basm Yaym, stanbul. Bloke, R. R. Mouton, J. S. (1985). The Managerial Grid III: The Key to Leadership Excellence, Golf Pub. Co. Houstan. Erol, E. (2001). rgtsel Davran ve Ynetim Psikolojisi. Beta Yaymclk, stanbul. Katba, . (1976). nsan ve nsanlar. Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, Ankara. zkalp, E., Krel, . (2001). rgtsel Davran. A.. E.S.B.A.V. Yayn No: 149, Eskiehir. Organ,W. D. Bateman, T. (1986). Organizational Behavior: An Applied Psychological Approach, Business Publications Inc., Texas. William G. Pagonis, (2003). Ate Hattnda Liderlik, r Ac Liderlik, Harvard Business Review, MESS Yaynlar, stanbul.