CO TRUYEN PI HOANG TUAN VA HE NHI PHAN a NHA XUAT BAN VAN HOA THONG TINTU SACH VAN HOA C6 TRUYEN PHUONG DONG HOANG TUAN KINH DICH VA HE NHI PHAN NHA XUAT BAN VAN HOA - THONG TIN Ha Noi - 2002HOANG TUAN DOT LOT DAY SACH KK” Dich von la cudn sdch nén tang cia hé ter tueong cdc nude ding hung che Han cd A Bong. Né phat biéu m6t cach ddy du va ré rang nhat vé vii tru quan vd nhdn sinh quan cia nguoi xwa. Muén hay khong mudn, no dé dé lqi déu dn stu dam trong nén van minh nong nghiép cua nhiéu xd hgi truyén théng ving nay sudt chiéu dai hang ngan nam lich si. Trude dnh hudng to lén ctia nén vn minh cong nghiép phuong Tay, va nhat ld ta Cach mang thing Tam nam 1945 dén nay, do chién tranh bdo ve dat nude trong mét thoi gian dai, nhiéu ngudi trong ching ta hhong dicac dip tiép xc voi Kink Dich. Ngay nay thi khong phai chi 6 nhiuing nue A Dong méi nghien cits lai Dich, ma 6 nhiéu nude van minh phuong Tay cung dang ¢6 trdo lwu hoc lai ede nén minh triét A Dang va ho tim thay trong Kinh Dich nhiéu diéu mot la. Déi voi ching ta, néu khdng hiéu gi vd Dich thi cing khong thé hiéu hét nhung gi ld tinh hoa ctia nén van hod cd. Nén vin hod do vita huy hodng vida c6 kinh, vita cu thé vita than bi bao trum lén moi mat sinh hoat cua xd Adi, tut ludn ly dao dite dén véin hoe nghe thudt tw kin tric dink chia cdc lang xd dén lng m6 cung dién cdc triéu vua, cho dén y hoc cé truyén hay muén van lé hoi dang duce phuc hung, hét thay déu thdm duom miu séc triét hoc Dich 6. Thodt ra khéi nhitng rang buéc va thanh kién vé mé tin dj doan dé nghién cu Dich duci dnh sing cia nhung nguyén ly khoa hoe, ta sé tim lai duoc su uyén bde ctia ngudi xua, gdp phan dé git gin nhitng gi ld van. hod truyén thong hang ngan ndm dé lai, theo thién ¥ chung toi la mot diéu rat nen lim. V6n ld mét chuyén gia hoat déng trong link vue y hoc hién dai, nhung da nhiéu ndim theo loi kéu goi ctia Dang, chiing toi da Rét hop y hoc c6 truyén nén bét bude phdi tim hiéu thém vé Dich hoc. Tdé ma phan nao hiéu duoc nhiing tur tudng cua tién nhan, cong them su tham khdo nhung truce tde cua ede nha nghién cu xa gan. Chung toi viét ra tad lieu nay, mong giup ich mot phan nhé déi voi nhiing ban mudn tim hiéu Dich hién nay. Vi khong phdi la nguoi chuyén nghién ctu vé te tudng va triét hoc Bong Phuong nén chdc chén su hidu biét cua tae gid vé Dich cin bi han hep, néu cd ché cén thiéu sot va néng ean mong cdc bac tri gid tinh thong chi gido dé ln tdi ban sau co thé sta chita tot hon. TAC GI CAN CHI 5KINH DICH VA HE NHI PHAN PHAN MOT KING DICH VA HE NHI PHARHOANG TUAN CHUGNG | VAI NET DAI CUONG VE KINH DICH I- Nhap Dé Kinh Dich la mét trong nam cuén séch cé cua Trung Quée, goi 14 nam bé Kinh, da 6 anh huéng lun trong cc nén van hos dung cht Han, khéng nhting 6 Trung Quéc ma cd o Viet Nam, Nhat Ban, Triéu Tién... Kinh Dich tuong truyén do nha tu tuéng sang lap ra dao Nho la Khéng Tit phong theo sach c6 soan ra. Nhung nghién cutu gan day lai cho thay ring, Kinh Dich dang duoc dung phé bién tw doi nha Tong dén nay khong phai do Khéng Tir viét ma 1a do nhting hoc gid sau nay, tu théi nha Han (nhung thé kj dau cong nguyén), da muon tén Ngai dé soan ra. Tuy nhién @ day chung ta khong di sau vao phan tu liéu hoc, nén ta van tén trong nguéi xua, coi Dich la do Khéng Tt viét ra va la b6 Kinh quan trong nh&t trong nm bo Kinh cé. Dé 1a : 1. Kinh Dich, sach ban vé si tién hoa cua vii try va con ngudi (cting la sch triét hoe trinh bay vi try quan va nhan sinh quan cia ngudi xia). 2. Kinh Thi, la bd séch sta tam nhing tho ca dan gian duong thoi, phan anh moi mat sinh hoat va tap quan cia nhan dan Trung Quéc théi xua. 3. Kinh Thu, la bé sdch ghi chép nhtmg su kién eda vua' téi Trung Quéc cé khuyén ran nhau, ti thei Neghiéu-Thudn dén doi Dong Chu, nhdm phat biéu nhtmg quan niém vé dao ly, vé chinh tri, vé luat phap duong thdi. 4. Kinh Lé, 1a b6 sach ghi chép nhiing qui woe vé 16 nghi duong thoi, dking 1é nghi dé gido duc y thutc tn ti trat ty trong xa héi phong kién cui. 5. Kinh Xuan Thu, la bé séch chinh do Khéng Tu lam ra. Dé 1a bd bién nién st chép viée nude L6, tu thoi Lé An Céng (nam 721 trutée cong nguyén) dén thei Lé Ai Cong nam thir 14 (nam 481 tr.CN). Sach ghi 7KINH DICH VA HE NH! PHAN chép ca cong viée nha Chu va cde nude chu hau. Dé cting la cuén sach phat biéu nhiing quan diém vé chinh tri cia Khéng Tu. Ngoai ra con cé Kinh Nhac, néi vé 4m nhac va phép tc sur dung 4m nhac duong thoi. Dang tiéc 1a vé thei Tan Thuy Hoang co tu tuéng bai Nho, nén da ra lénh dét séch dao Nho va chén hoc tré theo Nho hoc, nén cdc sach cha Khong Tu soan ra déu bi dét va huy cA, chi cé Kinh Dich vi la s4ch “g6i dau giudng” cla cdc nha chiém tinh, thuat sd cé cia cdc triéu vua la duoc dé lai. Cac bo Kinh trén, sau nay do mon dé Khéng TY soan lai. Riéng Kinh Nhac thi khéng cn nta, chi con mat thién duoc chép trong b6 Lé ky (tue Kinh L&). Ngoai nam bé Kinh trén cn cé bén cuén sach gido khoa khac déu do hoc tré sau nay cia Khong Tu viét ra, goi la “Tit Thu” (tite cdc sach Luan ngit, Manh Tw, Dai hoc va Trung dung). Tut Thu va Nga Kinh ta nhwing cuén sdch b&t buéc cdc nho si thdi xua phai hoc that nhudn nhuyén dé cé thé di thi, dat duge cdc hoc vi chinh théng, réi méi 6 thé ra lam quan tri dan, mdi c6 thé cé mét dia vi nao 46 trong xa hoi. Nén gido duc va ché d6 thi cu ca Trung Quéc qua hang ngan nam bj tréi buéc trong cdc bd sdch “Tur Thu” va “Ngu Kinh” d6. Ché a6 phong kién Viet Nam qua cdc thoi dai cting bat chude y hét Trung Quéc. Ché dé cai tri cu khong cho phép ai ndi chéch cdc quan diém tw tudng chinh théng, da bop chét moi sang tao cua quan chung. Dén ndi mot dat nude da co mét nén van minh téi c6 va mét su phat trién vé hoc thuat phong phu, ruc ré du6i théi Xuan Thu- Chién quéc voi biét bao tu tudéng gia 16i lac, khéng thé con co héi nao dé phat trién vé triét hoc c6 thé so sanh vii thoi cd, va phai chju canh tut hu tham hai so véi cdc nuée phuong Tay ti suét thé ky 17 dén nay. Diéu d6 cuing 1A can nguyén chung kim ham sy phat trién cla moi x4 hi cé dién theo Han hoc A Dong (tru: Nhat Ban da thay trude va cai tién). Dang tiéc la ngay thoi hién dai, nhiéu ngudi van chia nhan ré ra van dé d6, van con muén tién hanh mét nén gido duc cung Idi thi cif nhdi so va mét chiéu, tét yéu dan dén sy suy thoai ctia con nguéi. IL. So lwo: Khéng Tu Da sao thi tén tudi cia Khéng Tit cing da due gan lién véi Kinh Dich va nhting tu tuéng cia dao Nho cting dé duge quan triét trong bd 8HOANG TUAN sach nay. Vi vay truéc khi tim hiéu néi dung triét ly Kinh Dich, ching ta cling can biét mét vai nét chinh vé Khéng Tut. Khong Tu tén that la Khan, tén chitla Trong Ni, ngwéi lang Xuong Binh, huyén Khuc Phu, nay thuéc huyén Duyén Chau tinh Son Dong Trung Quéc. Theo sach Nho gido cia Tran Trong Kim thi ngai sinh vao mua dong, thang mudi nim Canh Tuat, la nam thit 21 dei vua Linh Vuong nha Chu (Lé Tuong Cong nam thy 22) (nam 551 tr.CN). Theo sdch Dich hoc nhap mén etia Dé Dinh Tuan thi ngai sinh vao gid Ty (ntta dém) ngay méng mét (ngay Canh Ty), thang 11 (thang Ty), nam Canh Tuat (551 tr.CN). Than sinh ra ngai lA Thic Luong Ngét, lam mét chttc quan Dai phu ¢ dp Tréu nuée Lé. Thiic Luong Ngét cd vo'ca sinh duge 9 con gai. Vi khong 6 con trai nén 6ng lay vole, sinh duge mét con trai tén 1a Manh Bi nhung lai bi qué chan. Nam 70 tudi ong lay thém m6t ngudi vo thit ba tré tudi lA nang ho Nhan va sinh ra Khéng Ti. Theo Su ky Tu Ma Thién thi, khi Khéng Tu lén ba tudi cha mat, duce me nudi day chu ddo. Tuc truyén ba da phai chuyén ché & dén ba lan dé tranh phai gan nhing ké xau va dé tim duge nhtng nguéi hang xém t6t cho con. Tudi nhé ngai rat cham chi va hiéu hoc. Khi moi thanh nién da sém néi tiéng 1A ngudi cé van hod cao. Nm 19 tuéi ngai lap gia dinh va lam chite “Uy lai” tréng coi viéc gat théc & kho dia phueng. Tuéi tré ngai da cd hoc tré theo hoc. Nam 33 tuéi, ngai cing hoc tro 14 Nam Cung Quat duoc vua Lé mén tai, ban cho xe ngua va tién bac dé dén kinh do nha Chu la Lac ap dé hoc them va khdo evfu ede thu tich c6 eung nhu cdc phép tac 1é nghi cua nha Chu. Sau do lai tro-vé L6, Khi ngai tro thanh mot tri thie lén duong thoi, ngai da bé ra hang chuc nam di bon ba qua nhiéu nu6éc chu hau, yét kién cdc bac vua chia dutong thoi dé mong dem hoc van va tai nang cua minh ra én dinh lai thai cuéc, nhung ngai khéng duge ho tin twéng va trong dung. Dén khi da vé gia ngai moi tré vé qué huong nudc Lé, mé trudng day hoe va viét sdch. Hoc tro dén thu gido 6 ngai cé dén ba ngan ngudi, trong dé cd 72 ngudi tai gidi, goi la “that thap nhi hién” (72 ngudi hién), cé ngudi néi danh rat sém nhu Nhan Héi, Tang Ti. Trong thoi gian dai di du thuyét hang chuc nu¢ec chu hau cla thay tro Khéng Tir da dé lai nhiéu giai thoai r&t ly thu, c6 tinh gido duc cao, chting ta cé thé khdo sat thém é nhimg sdch viét vé cude déi cia ngai. 9KINH DICH VA HE NHI PHAN Khi vé gia ngai c6 cau téng két cude doi minh rat thue té va cung day tinh triét ly ma ngay nay nhiéu ngudi van coi dé 1a cau tom tat chung va dung dan nhat vé cudc déi cia méi con nguéi khéng riéng gi cia Khong Tit. Cau téng két dé 1a: “Ta, lic tré mudi lam tuéi chi cham chi vao viée hoc, ba muci tudi lap than, bon mudi tuéi khong ai lta déi duoc, nam muoi tudi biét ménh trdi, séu muoi tudi doc gi hiéu ngay va khong lam diéu thai qua, bay muoi tuéi chi lam theo cai tam cia minh ma khong ra ngoai khuén phép”. Be ee td * Ry a a ¢ 4 3 Hinh 1 ; Khéng Tif- (theo Nho gido cla Tran Trong Kim) 10HOANG TUAN IIl. Kinh Dich noi gi? Kinh Dich 1a cu6n sach dién gidi vé dao Dich. Vay dao Dich la gi? D6 la ly thuyét khai quat cla ngudi xua vé vd tru va nhan sinh dya theo hinh tiong bién hod ctia ede con sé viét dudi dang “am duong” (vach dvit va vach lién), goi 1a cde Quai (qué). Noi dung chi yéu cia Kinh Dich cé 1a “tugng” ctia 64 con 86 dau (tir 0 dén 63) viet theo hé “nhi tién” hay hé “nhi phan” (systéme binaire). Cac con sé viet duoi dang nay, méi con s6 sé cé mot dang dae trung, khéng nhitng thé hien nhimg qui luat bién thién vé ban chat am duong bén trong ctia chung, ma ngwoi xa con cho rang chinh nhung qui luat do eding la nhitng qui luat bién thién chung cua vi try va van vat. ké cA con ngudi. Nhu vay, r6 rang n6i dung Dich la dua theo nhting qui luat bién hod eda ede con sb dé gidi thich subién hod chung cia van vat va con ngubi, Dé 6 co sé’ ving che cho viéc gidi thich d6, ngudi xua da rut turtrong sw bién hoa “Tong” ctia 64 con. 86 dau ra hung nguyén ly cé tinh triét hoc phé quat nhat. Tw do ta c6 thé két luan, néi dung co ban ctia Dich la ly thuyét vé “Tugng sé”. Trong cae s4ch nghién ctu Djch tired dai dén hién dai, cd 6 Trung Quéc lan é ta, chi co rat it cudn néi qua vé“Tuong 30”, viét so sai, cn hdu hét déu nghién ctu vé mat triét hoc cia Dich, nhim tan duong khoa dao diic hoc va phuong thuic xt thé ctia ngutéti xa; hoxc khao sat vé mat sit dung Dich trong béi tosin (khoa dur bdo cd), Tai sao lai cé tinh trang 46? Theo thién y cla ching t6i thi, tai nhiéu ngudi nghién cttu Dich, khéng phai tat c4 nhung 1a 86 rét dong, that ra khong doc duce hode chua cé théi quen doc cdc con 86 viét theo co ché “nhi tién”. Mot chug o¢ hién nhién 1a trong nhiéu b§ sdch khdo cutu dé, nhiéu tac gid khong viét duge that ding cac qué theo vi tri bAt buéc cla mot hé viét, nhat la khi phai sdp xép cdc qué theo hinh trin (viét qué Chén thanh qué Can, hay qué Doai thanh qué Tén) hoac nguov lai). Vidu khi ta viét 66 1 theo hé thap phan, trong mot day ba 86 hay sau 86, ta phi dé sé 1 6 cuéi hang (001 hoac 000001 van 1a sé 1). Néu ta dé sd 1 @ dau hang thi sd 1 sé thanh m6t tram hodc m6t tram ngan, chit khéng con 14 86 1 mita (100 hode 86 100000). Cuing nhu vay, cdc 86 viet theo hé nhi phan cing phai git dung vi tri qui dinh cla chiing. 86 don vi phai viét é trén cang (néu viét te trén xudng) hoc éngoai cing @éu viét theo duéng tron). Vi dy sé 1 = 001 hoge 000001 déu la sé 1, Néu 11KINH DICH VA HE NHI PHAN dem thay ddi vj tri con 1 vao dau dong, thi trong hé nhi phan chung sé khéng con 1a sé 1 nifa, ma ky hiéu 100 sé Ja sé 4 cha hé nhi phan va ky hiéu 100000 sé 1a sé 32 cuia hé nhi phan), Thit dem vach dut (— —) thay vao sé 0 va vach lién (+--) thay vao sé 1, chiing ta sé 6 cde 86 cia Dich 6 ma ngudi xua goi la “Quai 86”. $6 (1) = 001 (viét ngang) sé thanh qué Can == (viét theo chiéu doc, cling la sd 1). Néu viét ngugc lai thi sé 1 sé tré thanh s6 4 = (100) la qué Chan S= Voi 6 hang: ky hiéu nhi phan cia sé L = 000061, dem chuyén sang vach ditt va vach lién ky hiéu do sé . Néu viét ngugc thi sé 1 thanh sé 32= la qué kép “Bac” eting la 36 1 100000, eting la qué kép “Phuc” R6 rang cach viét theo hé nhi phan van con khé khan déi voi ching ta hién nay, hudéng hé déi voi nhiing nha nghién citu ci. Diéu nay khong cé gi la la, khi ma tit xva tdi nay, moi ngudi khong duoc hoc tap va khong hé duce dao tao dé viét edc con sé theo hé nhi tién. Moi ngudi chi duge dao tao ky léng dé cé thé viét va lam todn theo cde con sé ctia hé thap phan. Ngay thdi hién dai, khi ma may tinh dién tu da duoc dung phé bién ma d6i vei nhiéu ngudi, mac dau ho cé kha nang sit dung may tinh thanh thao, nhutng khi phai doc hay viét c4e con sé theo hé nhi tién, ho van hing tung va nhiéu ngu6i viét sai, tham chi khong doc duoc. Nhu vay thi nhiéu sdch khdo sat vé Dich khong thé gidi ma ndi cdc con sé nén cing khong thé dé cap sau vao ly thuyét “Tuong sé” cting la diéu tat nhién. (Diéu nay chung ta sé khdo sat ky hon 6 chuong “Qué Dich vi hé nhi tién”). cua Dich cd. IV. Dich Ja gi? Theo chiét tu,cha Dich gémchu“nhat” 1a mat troi é trén va chit “nguyét” —_—-1a mat trang @ duo, nén nhiéu nha nghién cvtu giai thich ; Dich la su bién déi cé chu ky cla mat troi va mat trang, hai thién thé c6 anh huwéng Ién téi qua dat 46i v6i su tao thanh khi hau bon mua cling nhv sy suy thinh ctia muén vat. Do 1a Idi gidi thich cé 1é hop ly nhat. Cé tac gid lai cho rang Dich la tugng cda mét giéng than lin khi di 12HOANG TUAN chuyén c6 thé thay déi duoc nhiéu mau sac cho hop voi ngoai canh. Cé ngu@i gidi thich “Dich 1a bién dich” trén co sé cdi “bat bién” va cai “don gian”. Cting cé tac gia Jai cho ring cht Dich vén la tén goi ca mét chiic quan cia cdc vuong triéu Trung Quéc cé dai chuyén quan sat nhig bién di clia cdc thién thé trén bau tréi dé du bao “cat hung” cho c4c vua chiia, vé sau duge goi la quan coi viée “Béc Dich”. Du gidi thich bang cach nao thi “Dich” cting tang chuta ¥ nghia vé su bién adi. V. Kinh Dich ¢6 tw bao gid ? Do la cAu héi eda nhiéu ngudi khi nghién citu Dich. Sach Dich ta dang dung ngay nay, gm ca phan Kinh va phan Truyén, tuong truyén do Khéng Tw san dinh. Thue ra séch nay khong phai do mot nguoi viét ma do nhiéu hoc gia néi nhau ty théi Tan-Han dén mdi doi nha Téng (hic la sau trén mét ngan nAm) né méi cé dang nhu ngay nay. Sach duoc dung phé bién hién tai, 6 cd Trung Quéc lan Viét Nam, la b6 Chu Dich do hai hoc gia néi tiéng doi Téng la Chu Hy va Trinh Di bién soan va chu giai. Nhiéu nha nghién cutu da thong nhat ring : Kinh Dich cé chi gém cé hinh vé Ha dé, Lac thu, m6 hinh 8 qué co ban va 64 qué kép, cing nhung 1di giai van tat vé cdc qué (quai tw) va cde hao (hao tu). Nhong lei gidi nay roi rac, kho hiéu va téi nghia. Téng cong cé bon tram nam muri diéu voi hon bén ngan chin trim chit. Né dug hinh thanh cham nhat vao thoi Tay Chu, nén nguti ta goi la Chu Dich”. Con phan Dich Truyén bao gém 10 muc, con goi la “Thap Duc” (mudi cénh chim), mang nang tinh triét hoe Nho-Lao, tuong truyén do Khéng Tit bién soan vao thoi Xuan Thu sau nay. Cac nha nghién cttu con tin twéng chdc chan rang : phan Dich cé la cuén sach chuyén vé thuat sé béi to4n, cé nhiéu kha nang do cdc chuyén gia c6 dai vé mon nay viét ra. D6 la sach ctia cdc quan Thai béc ¢é xuta hau truyén lai. Ho la nhimg nguéi dau tién sing tao ra phuong phap viét chit sé theo co ché nhj phan, ma mai sau nay vao thé ky thu 16, nha (1). Vuong Ngoc Due : Bi dn eiia hat quai. Trong Téng tap Van hod than bi Trung Hoa, Trén Dinh Hign dich. NXB Van hod-Thong tin, Ha Noi, 1996, tr.24. 13KINH DICH VA HE NHI PHAN toan hoc kiém triét gia Duc la Letbnitz méi phat hién ra, khi ong giai ma 64 qué Dich. Con phan “Dich Truyén” mang é4m tinh triét ly thi do cdc Nho gia thoi Tan-Han soan ra, nhung 44 mugn danh hoc gid néi danh thoi trie la Khéng Tu dé cho phan triét ly va gido duc dao diic dé lot long ngudi. Sau nay, hau thé van ton trong y kién cua ngudi xua, gan viée sang tao ra Kinh Dich, mot tac phdm uyén tham vé tugng sd, cho bén hoe gid duoc ngudi doi tn 14 bén vi thanh Ja: 1- Phuc Hy, mét 6ng vua than thoai théi t6i 6 cua Trung Quéc, nguti da sang tao ra cdc mo hinh Ha dé va Tién thién bat quai cing 64 tring qudi, tr khi loai ngwéi chua ¢6 chit viét. 2- Chu Van Vuong, ngutoi da sdp xép lai cde quai theo trat tu mdi, goi Ja Hau thién bat quai va 64 trung quai dé dp dung vao chiém béi va cting la nguoi dau tién ghi tom tat loi giai cdc quai, goi la quai tw. 3- Chu Céng Dan, la con thit cia Van Vuong, mét hoe gia cd dai, da cé céng chu gidi tém hye 384 hao ca 64 qué Dich kép, goi 1A cdc hao tw. 4. Khéng Tit, hoc gid sdng lap ra dao Nho, ngudi da viet ra mudi thien Dich Truyén, lam cho Dich tré thanh mét cuén Kinh hoan bi, dumg dau Ngd Kinh va dugc Iu truyén dén ngay nay. Nguén géc sAu xa cia Kinh Dich Ngay nay dua theo két qua nghién cttu eda nhiéu hoc gid Dong Tay, ngioi ta cho rang : nguén géc xa xva ctia hé Bat quai va 64 Trang quai cda Kinh Dich khéng phai do nguoi Trung Quéc eé (dan toc Hoa ngay nay) tao ra, ma no thuéc vé m6t nén van minh khac. Ching toc Hoa von khéi thus la dan téc du muc 6 mién tay bac Trung Quéc tran xuéng phia thugng lu song Hoang Hé gidp song Vi, tue thudc cde tinh Thiém Tay, Son Tay va Ha Nam ngay nay. Trong Kinh Thu, quyén st? cé nhat cia Trung Hoa (thé ky that XX true Tay lich) cung da néi nhu vay. Hoc gia néi danh edia Trung Quée la Luong Khai Siéu cung da tig viét : "Nguyén cdi van minh ctia Trung Quéc khdi te phutong bac la noi dat khi hau rét muct, mau dat séi cat kho khan, duge vé phan tréi cung bac, cho nén nguoi phuong bac... chi chuyén dé tam nghién cutu vé cac van dé tam thuéng, nhat dung, vi thé 14HOANG TUAN cho nén tu tuéng chi dua theo vé duong thu té...””, Ngoai dia ban cha nguéi Hoa du muc cé ¢ phia tay bac, phan con lai réng ménh méng cia dat nuée Trung Quéc hién nay la thudc noi cu tru cua cdc dfn téc goi chung la Tam Miéu va Bach Viét, trong dé c6 dan t6c Viét Thuong & phia nam luwu vuc song Duong Tit ving Hé Dong Dinh va Phién Duong (thude tinh Hé Nam ngay nay) la da cé m6t nén van minh lia nue rat phat trién. Vi dat dai khé can nén téc Hoa du muc ving tay bac Inén luén té chute nhitng cuéc xAm chiém dat dai cdc bé lac phia nam dé mé réng bé céi, vi vay ho rat thién chién va da sém t6 chitc thanh mot lién bang phong kién rong lén 6 phuong bic. Theo nhan dinh cia nhiéu nha nghién ettu thi nén van minh du muc khong thé san sinh ra nhwng y tuéng vé Dao Dich, ma d6 phai thuéc vé mot x4 hoi da cénén van minh néng nghiép rat lau doi thuéc dia ban phia nam Trung Quéc hién nay. Vao thai dé chi cd dan téc Viét Thutng & phia nam Hé Déng Dinh 1a cé thé san sinh ra tu tuéng vé Dich. Nam 1903, nha nghién cutu cé ty Trung Quéc 14 Wieger, nhan thay trong ch Han cé cé nhiéu hinh tugng thuc vat va dong vat thude vé mién nhiét ddi, nén éng da nghi lim rang, nguéi Trung Quéc nguyén thuy khong phai & vung tay bac tran xudng ma 1a tu phuong nam tién lén mién bac. (Sau nay ong da bo y tuéng 46 vi nhting ly do lich su qua r6 rang). Nha nghién ctu 06 tig Trung Hoa nguéi Duc la A. Forke cting néu lén thuyét toc Han la xuat phat tu phia nam. Nhw vay r6 rang 14 nén van minh hia nude ctia dan téc Viét Thuréng phia nam khong nhuing da la xudt xu ca nhting tu tudng vé Dich ma con anh huéng rat nhiéu dén cA cher viét cda ngudi Han xwa. Dan toc Viet Thuong xua 44 co chu viét rat sém goi la chi “Khoa dau” (chu gidng nhu nhwng con nong noc, cé le la nhung chu s6 dau tién dua theo hinh tung mut that 6 cdc day thimg dé ky hiéu cdc con sé theo sé luong nut that, trong gidéng nhu nhimg con nong noc). Cé sit Trung Quéc cting da viét :"Vao thoi vua Nghiéu (nam 2357 tr.CN) cé su gia Viét Thuong dén kinh a6 ¢ Binh Duong (phia bac song Hoang Ha, tinh 8on Tay Trung Quée ngay nay) dé dang mot con than qui (ria than) to, vudng hon ba thutéc trén lung ¢6 khde chu Khao Dau * ghi viéc tr khi troi dat (2) Lé Chi Thiep : Kinh Dich nguyén thuy. NXB Van hoc, Ha Noi, 1999. 15KINH DICH VA HE NHI PHAN moi mé tré vé sau. Vua Nghiéu sai ngusi chép lai, goi 1a “lich riia”®!, Thién “Vu Cong” kinh thu, m6t cudn séch c6 cia Trung Quéc cing da ghi ré nhimg thé san dat Kinh va dat Duong (lanh thé nude Viet Thuong cd); thong qua d6 ching ta c6 thé biét duge rang ngudi Viet Thuong da biét ding ba loai kim khi la vang, bac va déng. Ho biét dét vai béng, lam to’ lua, gam vée. Ho con cé ngoc dao, ngoc con, nga voi, sting té v.v.., Nhu vay r6 rang la dan téc Viet Thuong xua 6 hai chau Kinh va Duong (phia nam 36ng Duong Tu - Trung Quéc ngay nay) da cé mét nén van minh néng nghiép rat phat trién. Do dé ma manh dat nay lu6én luén 1a muc tiéu banh truéng cua cade thé hye du muc thién chién phuong bac ma chu yéu la cdc bé t6c nguéi Han, cho dén khi ca dat Kinh va dat Duong bi nguéi Han thau tém. Nha nghién citu vé van minh Trung Quéc la Maree] Granet cuing da viét : “Rat cé thé nguyén nhén ctia sue phat trién vén minh chink thie Trung Hoa la sie tiép xtic cua hai nén vin minh chinh yéu, mot bén la vdn minh ving cao cua lia hé, va mot bén la vain minh vung déng bang thdp cua lita gao”.'* Nhu vay la trong viéc truy tim goc ré xuat phat cia Kinh Dich cing nhiing tuong sé nhi phan dau tién ctta n6, dé c6 mét gidi dap tuong déi hop ly, chuing ta bat budc phai tim lai lich str xa xua, dé thoa man mot yéu cau cia khoa hoe cung 1a yéu cdu cua tri tué, hoan toan khéng co. nghia la su tranh chap mang tinh chat dan téc hep hdi vé mot tai san tri tué xa xwa, Vi vay can thiét phai nhac lai mot s6 tai liéu. Nha nghién ettu Bui Van Nguyén cuing da néu r6 thém : “Nude Viet Thuong thoi DE Minh la chdu doi tht ba cua Dé Viem (thuéc ho Than Nong), ké thiza ho Phue Hy. Nwoe Viet Thuong nay 6 hai phia bde nam bo sing Duong Tit, bao gém hai chau Kinh va chau Duong, ngdy nay la cdc ving tic Hé Bae, Hé Nam, Viét Tay (sau déi la Quang Tay), Viet Déng (sau déi la Quang Déng) sudt vilng chau thé Vist Giang (sau déi thanh Tay Giang), trai dai xuéng nude ta dén tan qué Deo Ngang. Kinh Duong Vuong la con trai dau ctia thit phi Dé Minh, duge vua cha chia cho quan ly tw hai chau Kinh va Duong tro xudng phia nam, nén moi ding vuong higu kiém nhiém nay vd ldy tén Viet Thudng e6 truyén lam tén nude. Dé Nghi (3) Le Chi Thiép ; Kinh Dich nguyén thu} - NXB Van hoc, 1998. tr.34. 16HOANG TUAN id con trat truéng ba chinh cung duoc vua cha giao cho quan ly phuong bée, tur phia béc sing Hodi tré-lén. Nude cia DE Nghi (anh) vé sau bi suy din vé mat vdo tay ho Hién Vién do vua vung séng Hoang lam dé (nén 801 la Hodng Dé). Nhu vdy chi con lat dat nude bén em, la nude Viét Thudng cia Kinh Duong Vuong (trude hoa xam lang lién tuc cia phuong bic) da phdi chay vdo tanwung Ngan Hong thuéc day Hong Linh (ving Can Loe, Ha Tinh ngay nay) dé déng dé moi. Dat nude cia Kinh Duong Vuong von ménh mong tu chau thé séng Duong Tit tré vé nam, rut cue chi cn Igi hai qudn Giao Chi va Citw Chan vd cdi tén 06 truyén Viet Thuong (chi b6 téc Viet mac xiém chin bun dé tréng lia nude), vé sau chi con Ia tén mot huyén la huyen Viet Thuong (tuong duong vdi huyen Can Loc, Die Tho va mét phan huyén Huong Son ciia Ha Tinh ngoy nay”, Sau nay Kinh Duong Vuong méi rai a6 tte Ngan Hong ra Ao Viét (Viet Tri ngay nay) (Xem thém Dv dia chi trong “Lich triéu Hién chuong loai chi” cia Phan Huy Chi). (Tén Giao Chi von la tén ving dat xa x0i phia nam, tiép gidp voi bién Dong va nam gitta hai ving dat lén la Trung Quéc va An Do ngay nay - Giao cé nghia la giao tiép, Chi la vung dat, khu d&t - chr khong phai la dat cia ngudi cé hai ngén chan cai chau vao nhau nhu cach giadi thich cla bon xam luge phuong bac cu). Cuing theo Bui Van Nguyén thi, 16 tién nguai Viet da biét luyén sat, luyén déng kha sém, phdi tr hang nghin nam trude céng lich, nhat 1a da phat hién ra ky thuat luyén sét xp va phuong phap nay cén duoc nhan dan ving Dién Chau, Nghé An lita gitt cho dén ngay nay. Nha khdo 6 hoc Ha Van Tan cho rang phuong Dong da biét nghé duc rat sém, true chau Au gan hai ngan nam". - Kha nang dic s&t con duge truyén tung trong ede cAu chuyén cé tich nhu chuyén lam “né than” cla An Duong Vuong, chuyén dtic ngua sit va roi sat cho Phu Déng Thien Vuong pha giac An. Con dé lai ddu dn trong cde dén miéu nhu dén thé Than Sat, dén Thiét Son ¢ vung Nho Lam, Dién Chau ngay nay. Ky thuat tic déng con duge chimg minh trong cdc tréng déng Ngoc Lu, Hoang Ha v.v... Nhumg nam cuéi thé ky XX, cdc nha khdo cé Viét Nam da dao duge cd kho nhung mii tén duc (4) Bui Van Nguyen : Kinh Dich Phuc Hy - NXB Khoa hoe x4 hoi, Ha Noi, 1997, tr.98-99. (5) Ha Van Tan : Tap 4 - Khoa hoc xa h6i, 1974. RD.? 17KINH DICH VA HE NH! PHAN bang dong, bang sAt duéi thoi An Duong Vuong. Do 1a nhiing chiing tich ré rang vé ky thuat diic dong, s4t cia ngudi Viét cd. Nhung néu ct dua theo nhimg tai ligu str sich cla Trung Quéc thi Viet Nam mai dén doi Tan Han van chia cé a6 sAt va phai mua cla Trung Quéc ! (Sach da dan. tr.99). Nha nghién cutu lich phap ¢6 Viet Nam 1a Bai Huy Héng da nghién cutu rat ky nhtmg hoa van trén mat cdc trong ding Ngoc Lu va Hoang Ha, lai ding mat edc tréng do 1am ban do béng mat trdi dé dinh thoi tiét theo cé nhan, éng da phat hién ra ring, hoa van trén cdc mat trong a6 khong phai chi don thudn la dé trang tri, ma ré rang cdn 1a nhuing ky hiéu dé ghi chép lich cia ngudi xua trong thi ky chu viét chua duoc phat trién. Bing cach do dac ti mi cdc vong tron tiép tuyén trén mat trong déng Ngoc Lu, ong da phat hién ra cde con sé lich toan, nhiéu sé Ja bi sé cia sé 7 (von 1a s6 16n nhat trong Bat quai) 1A 112, 147, 207, 248, 322, 336. Nhung con sé nay rat cAn thiét dé tinh toan ra cdc tiét xuan phan, thu phan, dong chi, hay ha chi dé dinh thi vu gieo trong. Negay 14 tia mat trdi trén mat trong cung 1a sd cda 2 don quai (xem chuong Hé nhi phan é duéi). Con sé 336 vong tron nhé 1a con sd chu ky ném mat trang (theo 4m lich) quay quanh mat trdi. Theo Bui Huy Hang thi lich Viet Nam nhu thé 1a xuat hién rat sém, true ca lich cia Trung Quéc va lich cé cia Khome. Diéu 46 chang cé gi la la, béi vi yeu cdu cia nén van minh hia nude bat bude con ngudi phai tim hiéu lich phap dé dinh théi vu gieo tréng, con nén van minh du muc eda cdc bo lac thien chién phuong bac cé khéng thé cé tién dé xa hoi 4é phat trién lich phap truéc nén van minh néng nghiép. Diéu nay them mot ly do cho viée truy tim cdc bang s6 Ha dé va Lac thu rat c6 thé da bat nguén ti dat nude Viet Thudng ¢é. Trong Dai Viét str ky toan thu, cudn sit cé nh&t cua nuoc ta, viet cach day trén ba tram nam, chung viét vé Héng Bang Thi cting da noi 10: “Kink Duong Vicong (vua dat Kink va dét Duong - H. Tudn chi} tén huy la Loc Tuc. Xua, chau ba doi vua Viem Dé ho Than Nong la Dé Minh sink ra Dé Nghi, sau DE Minh nhan di tudn phuong nam, dén Ngu Linh lay con gai Vu Tien, sinh ra vua (tic Kinh Duong Vurong)... Dé Minh lap Dé Nghi (la con trudng) noi ngdi cai qudn phuong bae, phong cho vua lam Kinh Duong Vuong cai quan phuong nam, goi la noe Xich Quy. Vua ldy con gai Dong Dinh Quan tén la Than Long sinh 490