Rozdzia I.

rodowiskowe przyczyny pobytu dzieci w placwkach opiekuczo wychowawczych w wietle literatury

1.1. Rodzaje placwek opiekuczo - wychowawczych Placwka opiekuczo - wychowawcza zapewnia dzieciom i modziey pozbawionym czciowo i cakowicie opieki rodzicielskiej oraz niedostosowanym spoecznie dzienn lub caodobow, cig lub okresow opiek i wychowanie, jak rwnie wspiera dziaania rodzicw w wychowaniu i sprawowaniu opieki1. Placwki ze wzgldu na specyfik dziaa dziel si na: Placwki wsparcia dziennego Wspieraj rodzin w sprawowaniu jej podstawowych funkcji. Zapewniaj pomoc rodzinie i dzieciom sprawiajcym problemy wychowawcze, zagroonym demoralizacj, przestpczoci lub uzalenieniami. Wsppracuj ze szko, orodkiem pomocy spoecznej i innymi instytucjami w rozwizywaniu problemw wychowawczych. Z uwagi na charakter wykonywanych dziaa ustawa rozrnia dwa rodzaje placwek2: 1) opiekucze; ktrych celem jest pomaganie dzieciom w pokonywaniu trudnoci szkolnych i organizowanie czasu wolnego, prowadzone w formie wietlic, klubw, ognisk wychowawczych i k zainteresowa; 2) specjalistyczne; realizujce, obok funkcji opiekuczej, programy psychokorekcyjne i psychoprofilaktyczne. S to np. wietlice socjoterapeutyczne oraz ogniska wychowawcze. Wedug art. 17 pkt. 12 ustawy o pomocy spoecznej z dnia 12 marca 2004 roku, prowadzenie i zapewnienie miejsc w placwkach opiekuczo wychowawczych wsparcia dziennego jest zadaniem wasnym gminy. Powiat take moe organizowa i prowadzi placwki opiekuczo wychowawcze wsparcia dziennego o charakterze ponadgminnym, realizujc zadanie, o ktrym mowa w art. 19 pkt.4 ustawy3. Placwki interwencyjne

2 3

Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Placwki opiekuczo-wychowawcze, http://www.mpips.gov.pl/index.php? gid=96 2.08.2010 Tame 2.08.2010 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej, art. 17 pkt. 12

Placwki interwencyjne zapewniaj dzieciom pozbawionym czciowo lub cakowicie opieki rodzicw, znajdujcym si w sytuacji kryzysowej4: a. opiek doran, a take caodobow opiek, b. opiek i wychowanie do czasu powrotu do rodziny lub umieszczenia w rodzinie zastpczej, placwce rodzinnej albo placwce socjalizacyjnej, c. ksztacenie dostosowane do jego wieku i moliwoci rozwojowych. Placwki interwencyjne s jednostkami, ktre przygotowuj diagnoz stanu psychofizycznego i sytuacji yciowej dziecka, a take ustalaj wskazania do dalszej pracy z dzieckiem, w celu udzielania mu pomocy. Placwki rodzinne Placwki rodzinne zapewniaj dzieciom czciowo lub cakowicie pozbawionym opieki rodzicw midzy innymi caodobow opiek i wychowanie w warunkach zblionych do domu rodzinnego ( pierwotnego ) oraz opiek, do czasu powrotu dziecka do rodziny, umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej lub jego usamodzielnienia si ( zazwyczaj po ukoczeniu 18 roku ycia przez dziecko ). Placwki socjalizacyjne Socjalizacyjne placwki s instytucjami, ktre zapewniaj caodobow opiek i wychowanie dzieciom cakowicie lub czciowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla ktrych nie znaleziono rodzinnej opieki zastpczej. Nadzr nad placwkami opiekuczo wychowawczymi Nad placwkami opiekuczo wychowawczymi sprawowany jest nadzr w zakresie realizacji standardu opieki i wychowania art. 87 ustawy5. Minister Polityki Spoecznej okreli w rozporzdzeniu z dnia 19 padziernika 2005 r. szczegowe zasady nadzoru nad przestrzeganiem standardu opieki i wychowania w placwkach opiekuczo- wychowawczych oraz nadzoru nad dziaalnoci orodkw adopcyjno-opiekuczych6.

5 6

Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Placwki opiekuczo-wychowawcze, http://www.mpips.gov.pl/index.php? gid=96 2.08.2010 Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej, art. 87 Rozporzdzenie Ministra Polityki z dnia 19 padziernika 2005 r. ( Dz. U. Nr 214, poz. 1812)

Kierowanie do placwek opiekuczo wychowawczych Dziecko kierowane jest do placwki przez powiat waciwy ze wzgldu na miejsce zamieszkania dziecka, posiadajcy miejsce w placwce. Jeeli powiat waciwy nie moe skierowa dziecka do placwki z powodu braku placwki odpowiedniego typu lub z powodu braku miejsca w takiej placwce, zwraca si do innego powiatu z wnioskiem o skierowanie dziecka do odpowiedniej placwki na jego terenie7. Od dnia wejcia w ycie ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o pomocy spoecznej oraz ustawy Karta Nauczyciela, tj. od dnia 4 padziernika 2005 r. skierowanie do placwki opiekuczo wychowawczej nie wymaga formy decyzji administracyjnej. Jak ju wczeniej wspomniano placwki ze wzgldu na specyfik dziaa dziel si na: 1) placwki wsparcia dziennego, 2) placwki interwencyjne, 3) placwki rodzinne, 4) placwki socjalizacyjne, 5) placwki resocjalizacyjne. Placwki mog specjalizowa si w opiece nad dziemi o szczeglnych potrzebach. Placwki tworz dla swoich wychowankw odpowiednie formy opieki w rodowisku, w szczeglnoci hostele i rodziny zaprzyjanione. W placwce mog przebywa dzieci niepenosprawne, jeeli nie ma uzasadnionych przeciwwskaza. Placwka wsppracuje z rodzin dziecka. Placwka przygotowuje dzieci, w miar moliwoci, do samodzielnego ycia. Placwka wsppracuje z powiatowym centrum pomocy rodzinie8. Placwka wsparcia dziennego, ktra dziaa w najbliszym rodowisku lokalnym dziecka wspiera rodzin w sprawowaniu jej podstawowych funkcji, zapewnia pomoc rodzinie i dzieciom sprawiajcym problemy wychowawcze, zagroonym demoralizacj, przestpczoci lub uzalenieniami, wsppracuje ze szko, orodkiem pomocy spoecznej i innymi instytucjami w rozwizywaniu problemw wychowawczych9. Placwka interwencyjna zapewnia dziecku pozbawionemu czciowo lub cakowicie opieki rodzicw, znajdujcemu si w sytuacji kryzysowej: doran, caodobow opiek, ksztacenie dostosowane do jego wieku i moliwoci rozwojowych, opiek i wychowanie do czasu powrotu do rodziny lub umieszczenia w rodzinie zastpczej, placwce rodzinnej albo placwce socjalizacyjnej, przygotowuje diagnoz stanu psychofizycznego i sytuacji yciowej dziecka oraz ustala wskazania
7

Rozporzdzenie Ministra Polityki Spoecznej z dnia 14 lutego 2005 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych 14 ( Dz. U. Nr 37, poz. 331) Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Typy placwek opiekuczo-wychowawczych, s. 2 Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie , op. cit., s. 2

do dalszej pracy z dzieckiem10. Placwka rodzinna zapewnia dzieciom czciowo lub cakowicie pozbawionym opieki rodzicw caodobow opiek i wychowanie w warunkach zblionych do domu rodzinnego oraz opiek, do czasu powrotu dziecka do rodziny, umieszczenia go w rodzinie adopcyjnej lub jego usamodzielnienia. Placwka socjalizacyjna zapewnia caodobow opiek i wychowanie dzieciom cakowicie lub czciowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla ktrych nie znaleziono rodzinnej opieki zastpczej. Placwka resocjalizacyjna zapewnia dzieciom niedostosowanym spoecznie11: 1) opiek i wychowanie, 2) resocjalizacj i rewalidacj, 3) moliwo leczenia uzalenie, 4) zdobycie kwalifikacji zawodowych. Wymienione placwki, mog czy rne zakresy sprawowanej opieki oraz specyfika dziaa. 1.2. Rola i zadania placwek wychowawczych Do najistotniejszych przepisw prawnych dotyczcych funkcjonowania placwek opiekuczo wychowawczych zalicza si: 1. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej w sprawie placwek opiekuczo -wychowawczych z dnia 19 padziernika 2007 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 201 poz. 1455). 2. Rozporzdzenie Ministra Polityki Spoecznej z dnia 19 padziernika 2005 r. w sprawie szczegowych zasad kontroli nad przestrzeganiem standardu wychowania i opiekiw placwkach opiekuczo - wychowawczych z dnia 19 padziernika 2005 r. (Dz. U.z 2005 r. Nr 214 poz. 1812 z pn. zm.). 3. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej (Dz. U. z 2009 r. Nr 175 poz. 1362z pn. zm). 4. Rozporzdzenie Ministra Polityki Spoecznej w sprawie nadzoru i kontroli w pomocy spoecznej z dnia 23 marca 2005 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 61 poz. 543 z pn. zm.). Placwka, realizujc zaspokajanie potrzeb dziecka, o ktrych mowa w art. 33l ust. 1 ustawy, kieruje si w szczeglnoci12:
10 11 12

Tame, s. 3 Tame, s. 3 Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania i organizacja placwek opiekuczowychowawczych, s. 3

1) dobrem dziecka, 2) poszanowaniem praw dziecka, 3) potrzeb wyrwnywania deficytw rozwojowych, 4) koniecznoci wspierania rozwoju dziecka poprzez umoliwienie ksztacenia, rozwj zainteresowa i indywidualizowanie oddziaywa wychowawczych, 5) potrzeb dziaa przygotowujcych do samodzielnego ycia, 6) poszanowaniem praw rodzicw wynikajcych z przepisw prawa rodzinnego, a przede wszystkim prawa do kontaktowania si z dzieckiem, 7) potrzeb dziaa w celu utrzymywania wizi dziecka z rodzin i umoliwienia jego powrotu do rodziny. Zasady, o ktrych mowa w ust. 1, placwka stosuje w szczeglnoci przy opracowaniu indywidualnej diagnozy dziecka i indywidualnego planu pracy z dzieckiem, zwanego indywidualnym planem pracy. Szczegowe zadania i organizacj placwki, a take specyfik i zakres sprawowanej opieki okrela regulamin. Regulamin opracowuje dyrektor placwki w porozumieniu z powiatowym centrum pomocy rodzinie. Z regulaminem powinny by zaznajomione dzieci przebywajce w placwce. Placwka realizuje indywidualny plan pracy z dzieckiem, prowadzi kart pobytu dziecka oraz inn niezbdn dokumentacj dotyczc dziecka i jego rodziny. Wzr karty pobytu dziecka i sposb jej prowadzenia okrela zacznik do rozporzdzenia. Placwk kieruje dyrektor powoywany przez organ prowadzcy placwk. Dyrektor placwki rodzinnej jest jednoczenie wychowawc. W razie jego nieobecnoci placwk rodzinn kieruje osoba wyznaczona przez organ prowadzcy, w uzgodnieniu z dyrektorem. Wychowawca zobowizany jest do organizowania pracy w grupie dzieci oraz do pracy indywidualnej z dzieckiem. Wychowawca kierujcy procesem wychowawczym dziecka bezporednio odpowiada za realizacj zada wynikajcych z indywidualnego planu pracy oraz pozostaje w staym kontakcie z rodzin dziecka13. W placwce rodzinnej wychowawca moe czy funkcje administracyjne i obsugi. Osoba zatrudniona w placwce na stanowisku pracownika socjalnego jest odpowiedzialna za prac z rodzin dziecka, rozpoznaje jego sytuacj rodzinn, utrzymuje kontakt z instytucjami wspierajcymi t rodzin, inicjuje dziaania niezbdne do unormowania sytuacji rodziny i umoliwienia powrotu dziecka do rodziny. Osoby zatrudnione w placwce na stanowisku psychologa lub pedagoga s odpowiedzialne za diagnoz indywidualn dziecka, prowadzenie zaj terapeutycznych oraz za poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne dla rodzicw dzieci przebywajcych w placwce. Opiekunka dziecica opiekuje si dzieckiem do lat trzech oraz dzieckiem niepenosprawnym. W placwce wsparcia dziennego moe by zatrudniony - w miar potrzeby - pedagog, psycholog lub pracownik socjalny. Placwka utrzymuje kontakt z pracownikami socjalnymi orodka pomocy
13

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.4

spoecznej waciwego dla miejsca zamieszkania dziecka14. Wychowawca kierujcy procesem wychowawczym dziecka w placwce wypenia kart pobytu dziecka oraz opracowuje przy udziale dziecka indywidualny plan pracy w porozumieniu z psychologiem, pedagogiem, pracownikiem socjalnym, a take innymi specjalistami. Indywidualny plan15 pracy opracowywany jest na podstawie informacji dotyczcych ycia dziecka zawartych w dokumentach, o ktrych mowa w 30, analizy procesu zmian rozwoju psychicznego i fizycznego w trakcie pobytu w placwce oraz oceny efektw pracy socjalnej prowadzonej z jego rodzicami. Indywidualny plan pracy uwzgldnia w szczeglnoci wiek, moliwoci psychofizyczne dziecka, jego sytuacj rodzinn i przebieg procesu przygotowania dziecka do usamodzielnienia. Indywidualny plan pracy jest modyfikowany w zalenoci od zmieniajcej si sytuacji dziecka, nie rzadziej jednak ni co p roku. W placwce dziaa stay zesp do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka. Do zada zespou, naley w szczeglnoci16: 1) analiza karty pobytu dziecka, 2) okresowa ocena sytuacji dziecka, 3) ocena aktualnej sytuacji rodziny dziecka, 4) analiza stosowanych metod pracy z dzieckiem i rodzin, 5) modyfikowanie indywidualnego planu pracy, 6) ocena zasadnoci dalszego pobytu dziecka w placwce. W skad zespou, o ktrym mowa wchodz17: 1) dyrektor lub osoba przez niego wyznaczona, 2) pedagog, 3) psycholog, 4) wychowawca bezporednio kierujcy procesem wychowawczym dziecka, 5) pracownik socjalny. W celu uzyskania wiedzy o sytuacji socjalnej i prawnej dziecka oraz jego rodziny, do udziau w posiedzeniu staego zespou, o ktrym mowa zapraszane s rwnie osoby bliskie dziecku, a take przedstawiciele: sdu rodzinnego waciwego ze wzgldu na miejsce pooenia placwki, waciwego powiatowego centrum pomocy rodzinie, orodka pomocy spoecznej, policji, suby zdrowia, instytucji owiatowych, orodka adopcyjno-opiekuczego oraz organizacji spoecznych statutowo zajmujcych si problematyk rodziny i dziecka. Po przeprowadzeniu oceny sytuacji dziecka, poprzez analiz jego sytuacji rodzinnej i
14

15 16 17

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.4 Tame, s. 5 Tame, s. 5 Tame, s. 5

psychospoecznej, zesp, formuuje na pimie wniosek dotyczcy zasadnoci dalszego pobytu dziecka w placwce. Na podstawie wniosku, dyrektor placwki informuje sd rodzinny o zaistnieniu podstaw do powrotu dziecka do rodziny albo wobec niemonoci powrotu dziecka do rodziny podejmuje starania zmierzajce do umieszczenia go w rodzinie przysposabiajcej, rodzinie zastpczej lub w placwce rodzinnej. Na wniosek wychowawcy lub dyrektora, po zasigniciu opinii zespou, oraz po zasigniciu opinii dziecka powiat moe przenie dziecko do innej placwki. Przeniesienie dziecka umieszczonego w placwce na podstawie orzeczenia sdowego wymaga zgody waciwego sdu18. Placwka wsparcia dziennego, o ktrej mowa w 3 ust. 1 pkt 1, prowadzi w szczeglnoci nastpujce formy pracy rodowiskowej19: 1) pomoc w kryzysach szkolnych, rodzinnych, rwieniczych, osobistych, 2) zajcia socjoterapeutyczne, 3) zajcia korekcyjne, kompensacyjne i logopedyczne, 4) indywidualne programy korekcyjne, 5) pomoc w nauce, 6) pomoc socjaln, doywianie, 7) organizacj czasu wolnego, rozwj zainteresowa, organizacj zabaw i zaj sportowych, 8) sta prac z rodzin dziecka, 9) sta wspprac, przede wszystkim z orodkiem pomocy spoecznej, szko oraz sdem. Placwka wsparcia dziennego pracuje przez cay rok, we wszystkie dni robocze, co najmniej 4 godziny dziennie. Czas pracy placwki dostosowany jest do potrzeb dzieci i rodzicw. Placwka interwencyjna przyjmuje dzieci w nagych sytuacjach kryzysowych. W placwce interwencyjnej sporzdza si diagnoz dziecka i rodziny dotyczc zdrowia, rozwoju umysowego, stanu emocjonalnego i zwizkw rodzinnych. Placwka interwencyjna zaspokaja indywidualne potrzeby edukacyjne dziecka, umoliwia mu wyrwnywanie opnie szkolnych i kontynuowanie nauki na odpowiednim poziomie. Do placwki interwencyjnej przyjmowane s dzieci od lat siedmiu niezalenie od miejsca zamieszkania. W wyjtkowych przypadkach, w szczeglnoci gdy dziecku nie mona zapewni rodzinnej opieki zastpczej, do placwki interwencyjnej mog by przyjmowane dzieci modsze. Placwka interwencyjna jest zobowizana do regularnego informowania powiatowego centrum pomocy rodzinie o przebywajcych w niej dzieciach. Pobyt dziecka w placwce interwencyjnej nie moe trwa duej ni 3 miesice. W przypadku gdy postpowanie sdowe w sprawie uregulowania sytuacji prawnej dziecka jest w toku, pobyt moe by przeduony, nie duej jednak ni o 3 miesice. Placwka interwencyjna przygotowuje diagnoz psychologiczno18

19

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.6 Tame, s. 6

pedagogiczn dziecka oraz diagnoz jego sytuacji rodzinnej na potrzeby sdu rodzinnego20. Placwka rodzinna21: 1) tworzy jedn, wielodzietn rodzin dla dzieci, ktre nie mog by umieszczone w rodzinie zastpczej lub przysposabiajcej, 2) wychowuje dzieci w rnym wieku, w tym dorastajce i stopniowo usamodzielniajce si, 3) umoliwia wsplne wychowanie i opiek licznemu rodzestwu, 4) zapewnia dzieciom ksztacenie, wyrwnywanie opnie rozwojowych i szkolnych. Placwka rodzinna utrzymuje kontakt z orodkiem pomocy spoecznej i powiatowym centrum pomocy rodzinie. Placwka socjalizacyjna22: 1) zapewnia dziecku caodobow opiek i wychowanie oraz zaspokaja jego niezbdne potrzeby, 2) prowadzi zajcia socjalizujce, korekcyjne, kompensacyjne, logopedyczne, resocjalizujce, terapeutyczne rekompensujce brak wychowania w rodowisku rodzinnym i przygotowujce do ycia spoecznego, a dla dzieci niepenosprawnych - odpowiedni rehabilitacj i zajcia specjalistyczne, 3) zapewnia dzieciom ksztacenie, wyrwnywanie opnie rozwojowych i szkolnych. Placwka socjalizacyjna podejmuje dziaania w celu powrotu dziecka do rodziny, znalezienia rodziny przysposabiajcej lub umieszczenia w rodzinnej opiece zastpczej. Placwka resocjalizacyjna23: 1) zapewnia moliwo indywidualnego oddziaywania na dzieci niedostosowane spoecznie odpowiednio do ich osobowoci i potrzeb wychowawczych, 2) zapewnia ksztacenie dzieci na poziomie oglnoksztaccym i zawodowym, udzia w szczeglnoci w yciu kulturalnym, sportowym, spoecznym i wdraanie do pracy, 3) przygotowuje dzieci do ycia w naturalnym rodowisku spoecznym zgodnie z uznanymi normami oraz do samodzielnoci. Placwka resocjalizacyjna moe prowadzi dziaalno w formie dziennej, caodobowej turnusowej lub okresowej. 1.3. Przyczyny pobytu dzieci w placwkach opiekuczo wychowawczych Zgodnie z art. 80 ustawy o pomocy spoecznej, dziecko naley kierowa do caodobowej
20

21 22 23

Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 1 wrzenia 2000 r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych (Dz. U. z dnia 26 wrzenia 2000 r.) - Zasady dziaania , op. cit., s.7 Tame, s. 7 Tame, s. 7 Tame, s. 7

placwki opiekuczo wychowawczej dopiero po wyczerpaniu innych moliwoci pomocy rodzinie naturalnej lub zapewnienia mu rodzinnych form pieczy zastpczej. Pobyt w placwce powinien mie charakter przejciowy, tj. do czasu powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub ustanowienia rodziny zastpczej. Regulacje prawne dotyczce sprawowania opieki nad rodzin i dzieckiem wyznaczaj: Konstytucja RP; Konwencja o Prawach Dziecka i inne midzynarodowe dokumenty dotyczce opieki zastpczej, w tym zwaszcza rezolucja Komitetu Ministrw Rady Europy w sprawie umieszczania dzieci poza rodzin; Kodeks rodzinny i opiekuczy; Ustawa o postpowaniu w sprawach nieletnich oraz rozporzdzenia wykonawcze wydane na podstawie Ustawy o Pomocy Spoecznej. Konstytucja RP w rozdz. II "Wolno, prawa i obowizki czowieka i obywatela"24 gwarantuje rodzinie prawo do prywatnoci i autonomii (art.47), a rodzicom prymat w wychowaniu dzieci (art. 48). Zobowizuje rwnie pastwo do prowadzenia polityki pro rodzinnej (art. 71) i zapewnienia ochrony praw dziecka (art. 72). W sytuacji kiedy dziecko pozbawione jest opieki rodzicielskiej ma prawo do opieki i pomocy wadz publicznych. "Kady ma prawo da od organw wadzy publicznej ochrony praw dziecka przed przemoc, okruciestwem, wyzyskiem i demoralizacj" (rozdz. II. art.72 1). Konstytucja pozwala na podstawie prawomocnego orzeczenia sdu na ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich w przypadkach okrelonych w ustawie (rozdz. II, art.48 2). 7 lipca 1991 r. wesza w ycie w Polsce Konwencja o Prawach Dziecka25. Polska ratyfikowaa konwencj 30.IX.1991 r. z zastrzeeniami oraz deklaracjami interpretacyjnymi. Konwencja o Prawach Dziecka wyraa przekonanie, e dziecko powinno wychowywa si w rodowisku rodzinnym w atmosferze szczcia, mioci i zrozumienia a sama rodzinna powinna by otoczona niezbdn ochron i opiek. Zgodnie jednak z KoPD w przypadku niewaciwego traktowania dzieci dopuszcza si ingerencje sdu (art.19 2), a pastwo zobowizane jest podejmowa wszelkie kroki majce na celu ochron dziecka (art.19 1). Zgodnie ze swym prawem wewntrznym pastwo winno zapewni krzywdzonemu dziecku opiek zastpcz. Pomoc ze strony pastwa dotyczy zarwno dzieci, ktre czasowo bd pozbawione swego rodowiska rodzinnego jak i te na stae (art.20 1,2)26. Majc na uwadze dobro dziecka oraz dobro spoeczne sd opiekuczy ma moliwo ingerencji w sprawowanie wadzy rodzicielskiej. W myl art.109 KRO sd opiekuczy wydaje odpowiednie zarzdzenia. Moe zdecydowa o umieszczeniu maoletniego w placwce opiekuczowychowawczej (art.109 2 KRO). W takiej sytuacji obowizek i prawo wykonywania biecej
24 25 26

Konstytucja RP z dn. 2.IV.1997r. Konwencja o Prawach Dziecka z dn.20.XI. 1989r. Kodeks Cywilny, Rodzinny i Opiekuczy, wyd. Park Stan prawny na dz. 15.VII 2003r.

pieczy nad osob maoletni, jago wychowania oraz reprezentowania w dochodzeniu wiadcze przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania nale do placwki, chyba, e sd opiekuczy postanowi inaczej (art. 112 KRO). Umieszczenie dziecka w placwce opiekuczowychowawczej to najbardziej surowe spord zarzdze wymienianych w art. 109 KRO. W wyjtkowych sytuacjach sd moe nakaza wykonanie orzeczenia o odebraniu maoletniego z pominiciem trybu przewidzianego w przepisach ( art.1089-1095 KPC) o wykonaniu orzecze dotyczcych odebrania osoby podlegajcej wadzy rodzicielskiej lub pozostajcej pod opiek (art. 1095 1 KPC). W szczeglnych przypadkach moe ograniczy osobist styczno rodzicw z dzieckiem (art.113 1,2 KRO)27. Ustawa o pomocy spoecznej, a zwaszcza jej rozdzia 1a reguluje relacje rodzice - dzieci w typowej sytuacji funkcjonowania rodziny oraz okrela kiedy sd moe lub powinien umieci dziecko poza ni. Kierowanie dziecka do placwki opiekuczo-wychowawczej moe nastpi po wyczerpaniu moliwoci udzielenia pomocy w rodzinie naturalnej lub umieszczenia w rodzinie zastpczej gdy nastpuje czciowe lub cakowite pozbawienie opieki rodzicielskiej (art.33k. 1 UPS) . Jeeli dziecko znajdzie si w takiej placwce to powinno mie to charakter przejciowy, do czasu powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub umieszczenia w rodzinnej opiece zastpczej (art.33k.2 UPS) . Istnieje rwnie moliwo pozostania dziecka w placwce do chwili uzyskania penoletnoci (art.33k.3)28. Kierowanie do placwek opiekuczo-wychowawczych jest rwnie okrelone w przepisach Ustawy o postpowaniu w sprawach nieletnich. Dzia II "rodki zapobiegania i zwalczania demoralizacji i przestpczoci nieletnich", w ktrym wymienione s dopuszczalne rodki wychowawcze i rodek poprawczy (art. 6) jako jedn z moliwoci przyjmuje umieszczenie w instytucji lub organizacji powoanej do przygotowania zawodowego, w rodzinie zastpczej, w zakadzie wychowawczym albo w odpowiedniej placwce opiekuczo-wychowawczej (art.6 9). Orzec o tym moe sd rodzinny. W sytuacji kiedy orzeczono umieszczenie nieletniego w zakadzie wychowawczym a jest to niewykonalne (art. 74 2) sd rodzinny moe zarzdzi umieszczenie w odpowiedniej placwce opiekuczo-wychowawczej (art.74 3). Nadzr nad wykonaniem orzeczenia sprawuj sdziowie rodzinni (art.77)29. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej w sprawie placwek opiekuczowychowawczych. w rozdziale 5 okrela zasady i tryb kwalifikowania oraz kierowania do placwek opiekuczo-wychowawczych. Podstaw do skierowania do placwki jest orzeczenie sdu, wniosek rodzicw, opiekunw prawnych lub maoletniego (24). Orzeczenie sdu o umieszczeniu dziecka w
27 28

29

Kodeks Cywilny, Rodzinny i Opiekuczy, wyd. Park Stan prawny na dz. 15.VII 2003r. Ustawa o Pomocy Spoecznej z dn. 29.XI 1990r. Tekst jednolity po zmianie z 20.XII 2002r. Stan prawny na 1.I 2003r. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dn.1.IX.2000r. W sprawie placwek opiekuczo wychowawczych

placwce okrela typ placwki. Po otrzymaniu orzeczenia powiat (Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie) obowizany jest znale dla dziecka konkretn placwk spord nalecych do typu wymienionego w orzeczeniu. O umieszczeniu w niej dziecka powiat powiadamia sd. Naoenie na powiaty obowizku wykonywania orzecze sdw sprawia, e konieczna jest wsppraca pomidzy powiatowymi centrami pomocy rodzinie (15 ust. 2 i 3)30. Dziecko moe zosta umieszczone w placwce opiekuczo-wychowawczej, rwnie, na wniosek rodzicw lub na swj wniosek zoony za zgod rodzicw. Ten tryb umieszczania dziecka w placwce nie dotyczy jednak placwek resocjalizacyjnych (28 ust. 1 zdanie 2) oraz placwek rodzinnych (28 ust. 1zdanie 1). Przyjcie dziecka do placwki na wniosek rodzicw lub dziecka uzaleniono od zgody dyrektora. W tym trybie moe przyj jedynie dzieci w liczbie nie wikszej ni 15% miejsc, jakie s placwce przeznaczone dla dzieci korzystajcych z opieki caodobowej. O takim przyjciu dyrektor obowizany jest powiadomi pcpr (28 ust.1 i 3) . Rodzice dziecka umieszczonego w placwce na ich wniosek lub na wniosek dziecka zoony za ich zgod, sprawuj nad dzieckiem peni wadzy rodzicielskiej. Nie doszo bowiem do ingerencji w sfer tej wadzy, co w Polsce jest prerogatyw sdu ( art. 48 ust.2 konstytucji RP31). W placwkach socjalizacyjnych, interwencyjnych i resocjalizacyjnych mona rwnie umieci dziecko bez skierowania oraz zgody rodzicw lub opiekuna dziecka, a take bez orzeczenia sdu (27). Placwki te maj obowizek przyj dziecko w wieku poniej 13 lat i zapewni mu opiek jeli zaistnieje po temu natychmiastowa konieczno. Dziecko trafia do placwki na polecenie sdziego, zostaje doprowadzone przez policj, szko lub przez osoby stwierdzajce porzucenie dziecka, w sytuacji zagroenia ycia lub zdrowia. O takim fakcie placwka obowizkowo powiadamia w cigu 24 godzin sd rodzinny oraz PCPR i podejmuje dziaania majce na celu uregulowanie sytuacji prawnej. Rodzestwa wymagajce opieki poza rodzin wasn umieszcza si w placwkach kierujc zasad nie rozdzielania rodzestwa (32). Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie ma obowizek skierowa wszystkich czonkw do tej samej placwki danego typu. Sd moe uzna za celowe umieszczenie poszczeglnych dzieci w placwkach rnych typw wtedy zasada ta moe nie mie miejsca32. W praktyce funkcjonowania instytucji kontrowersje wzbudza zagadnienie doprowadzenia dziecka do placwki wskazanej przez powiat oraz typ placwki. Rozporzdzenie MPiPS stanowi, e reguluj t kwesti odrbne przepisy (31 ust.1). S nimi 315 i 317 Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z 19.XI 1986 r. 317.1. Niezwocznie po otrzymaniu skierowania, o ktrym mowa w 315 i 316, sdzia poleca doprowadzenie podopiecznego do odpowiedniego zakadu lub
30

31

32

K. Henc-Toman, Wychowanie do ycia w rodzinie, Prawne podstawy kierowania dzieci do placwek opiekuczowychowawczych artyku, - www.Profesor.pl 5.07.2010 K. Henc-Toman, Wychowanie do ycia w rodzinie, Prawne podstawy kierowania dzieci do placwek opiekuczowychowawczych artyku, - www.Profesor.pl 5.07.2010 Tame, - www.Profesor.pl 5.07.2010

placwki. Doprowadzenie sdzia moe zleci: rodzicom, kuratorowi lub policji. W wyjtkowym wypadku sdzia moe zezwoli podopiecznemu na udanie si do zakadu bez udziau osb wymienionych w ust.2. Trudnoci z doprowadzeniem do placwki s spowodowane tym, e sdy nie wskazuj, kto ma dziecko doprowadzi, a pracownicy PCPR nie mog tego robi. W swych postanowieniach czsto sdy nieprecyzyjnie okrelaj typ placwki, do ktrej naley skierowa wychowanka. Obowizujce akty prawne nie reguluj problemw w przypadku placwek wiadczcych usugi specjalistyczne. W przygotowywanym projekcie Ustawy o pomocy spoecznej, proponuje si m.in. wprowadzenie podziau placwek interwencyjnych na interwencyjne opiekucze, ktre byyby prowadzone przez powiat oraz interwencyjne resocjalizacyjne tylko dla modziey niedostosowanej spoecznie. Brak wolnych miejsc w placwkach resocjalizacyjnych na terenie caego kraju w poczeniu z obowizujca rejonizacj w przyjmowaniu dzieci do placwek sprawia, e umieszczanie dzieci w tego typu placwkach jest nie zawsze realizowane. Planuje si by tego typu placwki byy tworzone i prowadzone na poziomie samorzdw. Brak rwnie uregulowa dotyczcych wsppracy midzy gminnymi i miejskimi orodkami pomocy spoecznej.

Rozdzia II. Przeobraenia spoeczno - ekonomiczne rodziny

2.1. Sytuacja ekonomiczna wspczesnej rodziny Powanym i zoonym problemem, jaki wpywa na jako rodziny jest bezrobocie. Na pocztku lat osiemdziesitych doszo do przeomu spoecznego, ktry wyranie wpyn na ycie polskiej rodziny, zachowania jej czonkw i proces wychowania rodzinnego. Zamykanie nierentownych zakadw pracy i inne przemiany spoeczno-ekonomiczne spowodoway gwatowny wzrost bezrobocia z wszelkimi negatywnymi konsekwencjami tego zjawiska. wiadomo bezrobocia jest dla jednostki stresujcym dowiadczeniem, rdem wewntrznych napi, utrudnia planowanie wasnego ycia w duszej perspektywie. Dotyka nie tylko osoby pozostajce bez pracy, lecz rwnie ich rodziny, czsto due rodowiska, zarwno miejskie, jak i wiejskie. Bezrobocie wpywa na powstawanie w rodzinie atmosfery napicia i zagroenia. Dochodzi do znacznego zuboenia, pojawiaj si sytuacje konfliktowe, niepewno jutra, zwiksza si skonno do naduy, kradziey, przemocy, gwatu, alkoholizmu, narkomanii, rozwodw a nawet zachowa samobjczych oraz mordw. Wyduanie si zjawiska bezrobocia i niewaciwych zachowa powoduje cakowit degradacj spoeczn, w tym take degradacj rodziny. Pedagogika spoeczna, edukacja i wychowanie mog pomc w takiej sytuacji zakadajc wspieranie czowieka poprzez rozwijanie jego podmiotowoci w tym kierunku, by potrafi w coraz wikszym stopniu przezwycia trudnoci. Pomoc ta jest szczeglnie potrzebna modziey wchodzcej w dorose ycie spoeczne. Oczekuj na ni take wszyscy bezrobotni, pozbawieni rodkw do ycia i utrzymania rodziny. Wedug B. Suchodolskiego: ycie bez pracy jest przecie yciem w stanie cikiego kalectwa33. Rodzina jest pierwsz i najwaniejsz grup spoeczn, stanowi podstawowe rodowisko ycia czowieka. Z jednej strony () jest postrzegana jako wsplnota osb, z drugiej jako instytucja, ktra jest spotykana we wszystkich kulturach. Jak pisze Leon Dyczewski, rodzina stanowi pomost pomidzy jednostk a spoeczestwem; jako instytucja jest zbudowana na maestwie, jest jednostk w wymiarze prawnym, gospodarczym i spoecznym. Przeobraenia spoeczno - polityczne, jakie zaszy w Polsce nie pozostay bez wpywu na funkcjonowanie rodziny. Nadal zachodz procesy demograficzne i zjawiska obyczajowe, zmianie ulegy warunki
33

B. Suchodolski, Pedagogika, PWN, Warszawa 1985, s. 34

ekonomiczne, hierarchia wartoci, styl ycia. Stary model rodziny przey si i nie bardzo pasuje do dzisiejszych czasw, a nowy jeszcze si nie uksztatowa. Tradycyjne wizi rodzinne nieco si rozluniy, co nie oznacza, e zaczy zanika. Z rnorodnych typologii funkcji, jakie peni rodzina, najczciej wskazuje si na: prokreacyjno - seksualn, ekonomiczno - zabezpieczajc, spoeczno wyznaczajc czy socjopsychologiczn. Na prawidowe penienie tych funkcji ma wpyw wiele czynnikw, z ktrych poczucie bezpieczestwa czy stabilizacja spoeczno - ekonomiczna pastwa odgrywaj pierwszorzdne znaczenie. Z kolei prawidowe funkcjonowanie rodziny wpywa bezporednio na funkcjonowanie spoeczestwa jako caoci34. Polska, podobnie jak inne kraje Europy rodkowo - Wschodniej, podlega nieustannym zmianom, zapocztkowanym w 1989 roku przez transformacj ustrojow. S one szczeglnie widocznie w yciu maej grupy, jak jest rodzina. Wrd najczciej wymienianych przyczyn wspczesnej sytuacji demograficznej polskiej rodziny wymienia si m.in.: spadek liczby zawieranych maestw, opnianie decyzji o zawieraniu maestw i urodzeniu pierwszego dziecka, ograniczanie liczby urodzonych dzieci do jednego - najwyej dwojga; bezrobocie, wyduanie okresu edukacyjnego (spowodowanego trudn sytuacj absolwentw na rynku pracy), zmiana roli kobiety w rodzinie czy wreszcie - trudnoci w godzeniu obowizkw rodzinnych z zawodowymi. Potwierdzaj to publikowane statystyki. Szacuje si, e w kocu 2006 roku liczba ludnoci Polski wynosia 38122 tys. osb, tj. o ok. 35 tys. mniej ni w kocu 2005 r. Przyczyn tak gwatownego ubytku liczby ludnoci upatruje si w migracji Polakw za granic oraz postpujcym spadku liczby urodze, przy prawie nie zmieniajcej si liczbie zgonw. Na stae, w samym tylko 2006 roku, wyjechao ok. 51 tys. osb, a saldo migracji zagranicznych, tzw. definitywnych wynioso ok. minus 40 tys. Obecnie w wyjazdach dominuj osoby mode w wieku 20-24 lata. Emigranci na stae najczciej wyjedali do Niemiec. Ich udzia w latach 2001-2003 stanowi ponad 70% oraz 67% dla 2004 r. i 55% dla 2005 r.. Na drugim miejscu, po raz pierwszy w historii emigracji, znalaza si Wielka Brytania, gdzie udzia wyjazdw do tego kraju wynis 13,8%. Wzrost absolutny by blisko szeciokrotny. aden inny kraj w ostatnim dziesicioleciu nie odnotowa wzrostu wyjazdw na stae o takiej skali. Na trzecim miejscu uplasoway si Stany Zjednoczone, ktre, co prawda odnotoway absolutny wzrost wyjazdw, za to udzia w wyjazdach do tego kraju zmala od 12,7% w 2004 r. do 11,8% w 2005 r. Bezporedni przyczyn zmniejszania si liczby ludnoci Polski - obserwowan w dugim okresie - jest spadek liczby urodze (notowany od 1984 r.). Od 1993 r. urodzenia ksztatuj si na poziomie poniej 500 tys., a od 1998 r. - poniej 400 tys. Nadal znajdujemy si w depresji urodzeniowej, aczkolwiek od trzech lat odnotowuje si stopniowy wzrost liczby urodze35. W latach 1999-2006, w wyniku niskiego przyrostu naturalnego oraz ujemnego salda
34 35

Z. Tyszka, Model rodziny wspczesnej, Problemy opiekuczo-wychowawcze nr 7/1986, s. 10 M. Duda, Wspczesne problemy wychowawcze rodziny, Krakw 2006, s. 15

migracji zagranicznych, liczba ludnoci Polski zmniejszya si o ponad 155 tys. Tempo przyrostu naturalnego jest zrnicowane regionalnie. W minionym roku tylko w czterech wojewdztwach odnotowano dodatni przyrost ludnoci (maopolskie, mazowieckie, pomorskie i wielkopolskie). Z kolei w siedmiu wojewdztwach zaznaczy si stopniowy spadek liczby ludnoci. Dotyczy to zwaszcza wojewdztw: opolskiego, dzkiego i witokrzyskiego. W ostatnich latach obserwuje si tendencje wzrostowe w dzietnoci kobiet. Zwikszone natenie urodzin odnotowano zarwno w miastach, jak i na wsi, przy czym naley wskaza na wie, jako rodowisko, w ktrym generalnie utrzymuje si przewaga. Mimo to, poziom reprodukcji nie gwarantuje prostej zastpowalnoci pokole. W 2005 r. wspczynnik dzietnoci wynosi 1,24, co oznacza minimalny wzrost (o 0,02) w stosunku do odnotowanego w 2003 r., ktry by najniszy od ponad 50 lat. Natomiast najbardziej korzystn sytuacj demograficzn okrela wspczynnik ksztatujcy si na poziomie 2,1-2,15, tj. kiedy w danym roku na jedn kobiet w wieku 15-49 lat przypada rednio 2 dzieci. Zmiany demograficzne, jakie dokonyway si w ostatnich latach wskazuj na przesunicie najwyszej podnoci kobiet z grupy wiekowej 20 - 24 na 25 - 29 lat. Przecitny wiek kobiet, ktre w 2005 roku urodziy dziecko wynis 27,4, a rodzcych swoje pierwsze dziecko -; 25,4. Wikszo dzieci rodzi si w rodzinach penych - ok. 82%. Jednoczenie wzrasta liczba urodze pozamaeskich. W latach 90 ubiegego wieku ze zwizkw pozamaeskich rodzio si 6-7% , w latach ostatnich procent ten wzrs do 17-19. Liczba dzieci pozamaeskich jest zdecydowanie wysza w miastach (ok. 22%), gdy na wsiach oscyluje wok 14%. Wzrost liczby urodze pozamaeskich moe wiadczy, z jednej strony, o wzrocie liczby matek samotnie wychowujcych dzieci, a z drugiej - o wzrocie zwizkw partnerskich. Z kolei na ok. 80% rodzin z dziemi, prawie 17% to samotne matki, a 2% to samotni ojcowie36. Istotny wpyw na sytuacj dzietnoci maj zawierane zwizki maeskie. W latach 1982 2004 obserwowano systematyczny spadek wskanika zawieranych maestw. W przeliczeniu na 1000 ludnoci w wieku powyej 15 lat wynosi odpowiednio: w 1980 roku - 9,0, w 1996 roku - 5,3; w 2002 - 5,0. W roku 2006 zaobserwowano nieznaczny wzrost czstoci wstpowania w zwizki maeskie o 0,5 punktu czyli do poziomu 5,9. Utrzymuje si dysproporcja midzy iloci zawieranych maestw na wsi i w miecie, tzn. zdecydowanie wicej osb pobiera si na wsi. W oglnej liczbie zawieranych zwizkw 87% stanowi te, ktre zawierane s po raz pierwszy, z czego ok. 70% to tzw. maestwa wyznaniowe. Podwysza si take wiek osb zawierajcych po raz pierwszy zwizek maeski. W latach 90 ponad poowa mczyzn i ponad 70% kobiet stawaa na lubnym kobiercu w przedziale wieku 20 - 24 lata. W ostatnich latach zarysowuje si tendencja do opniania decyzji o zaoeniu rodziny i przesuniciu jej na przedzia wiekowy 25 - 29, ze redni odpowiednio dla kobiet - na 25 lat, dla mczyzn - 27 lat. Sytuacja demograficzna w Polsce
36

Tame, s. 15-16

jest niepokojca. Przy spadku zawieranych maestw, wzrasta ilo rozwodw. W 2006 roku rozwiodo si ok. 73 tysice par, z czego w latach 1995 - 2002 sdy orzekay ich rednio 45 tysicy. Wprowadzona w 1999 roku separacja spowodowaa szybki wzrost orzecze sdowych w tej sprawie. Szacuje si, e w 2006 roku sdy orzeky ok. 8 tysicy separacji, czyli o ponad 3 tysice wicej ni w roku poprzednim. Naley podkreli, e wzrasta liczba osb yjcych w zwizkach nieformalnych. Zarysowany obraz demograficzny polskiej rodziny dopenia fakt, i przy spadajcej liczbie zawieranych maestw i urodzin, przy jednoczesnym wzrocie separacji i rozwodw, pojawia si stosunkowo wysoki odsetek matek maoletnich, czyli poniej 20 roku ycia - ponad 7,5% i matek, ktre urodziy pierwsze dziecko powyej 35 roku ycia - ok. 9,5%. Najliczniejsza grupa rodzin w Polsce to rodziny z jednym lub dwojgiem dzieci; odpowiednio 46,9% i 36,2%. Utrwali si model rodziny maodzietnej, z przewag jednego dziecka. Badania CBOS, ktre zostay przeprowadzone w 2000 roku wskazay na preferencje modych badanych, co do iloci deklarowanej iloci dzieci. Wikszo respondentw - ok. 49%, zadeklarowao ch posiadania dwjki dzieci i odpowiednio: 22% - trjki oraz 13% - jednego. Powikszya si liczba urodze maeskich, ktra przekroczya 11%. Rodziny wielodzietne stanowi ponad 17% ogu rodzin w Polsce i jednoczenie ok. 33% dzieci w wieku do 24 lat pochodzi z rodzin wielodzietnych. Zmiany demograficzne w rodzinie pokrywaj si ze zmianami w innych obszarach ycia. Pogbia si zrnicowanie finansowe polskich rodzin. Dane statystyczne, prezentowane przez GUS za 2005 rok, wskazuj i przecitny nominalny dochd rozporzdzalny na osob wynosi 761 z i by realnie wyszy o 1,4% od roku poprzedniego. Jednoczenie przecitne miesiczne wydatki wyniosy 690 z w przeliczeniu na osob i byy realnie nisze o 1,7% ni w roku 2004. Najwyszy dochd osigny gospodarstwa domowe pracujce na wasny rachunek - ponad 28% ogu gospodarstw. Dochd wyszy o ponad 16% uzyskay gospodarstwa emerytw oraz pracownikw (o 1,1%), szczeglnie tzw. nierobotniczych - ponad 36%. Spad realny dochd gospodarstw rolniczych - o 20,4% i rencistw - o 18,3%. Dla porwnania: przewaga dochodu rozporzdzalnego osb najbogatszych nad najbiedniejszymi bya prawie 6 - krotna37. Sytuacja dochodowa poszczeglnych gospodarstw domowych wyranie rnicuje poziom i struktur wydatkw. Znajduje to odzwierciedlenie w znacznym obcieniu budetw rodzin najuboszych wydatkami na zaspokojenie ich podstawowych potrzeb. I tak w 2005 roku w budetach 20% osb o najniszych dochodach w gospodarstwach domowych ogem wydatki te stanowiy ponad 57%, natomiast w porwnywalnej wielkoci populacji osb o najwyszych dochodach, wskanik ten wynis niewiele ponad 36%. Nie rnicuje si natomiast wielko konsumpcji podstawowych artykuw ywnociowych takich jak np.: pieczywo, mka, makaron, cukier, jaja, ziemniaki. W gospodarstwach o najwyszych dochodach, w porwnaniu do tych o
37

Tame, s. 17

dochodach najniszych, spoywa si kilkakrotnie wicej droszych produktw ywnociowych. I tak np.: spoywano 6-krotnie wicej wd mineralnych i rdlanych, 5- krotnie wicej sokw owocowo - warzywnych, 4 - krotnie wicej owocw i warzyw i ponad 3 - krotnie wicej wysokogatunkowych przetworw misnych i tuszczowych. Pogbiajce si zrnicowanie finansowe rodzin potguje wzrost ubstwa u wikszej ich czci. Odsetek osb yjcych w rodzinach , w ktrych poziom wydatkw by niszych od ustawowej granicy ubstwa, wynis ponad 18%. Zmniejszy si take wskanik tzw. ubstwa subiektywnego, odczuwanego przez samych respondentw, do 23% , z 27% w roku 2004. Ubstwo w rnym stopniu dotyka rodziny i jest zalene od wielu czynnikw demograficznych i spoeczno - ekonomicznych. Decydujcym czynnikiem statusu spoecznego, wic i pozycji materialnej, jest miejsce zajmowane na rynku pracy. Ubstwem zagroone s nade wszystko rodziny osb bezrobotnych. Wrd gospodarstw domowych, w ktrych bya przynajmniej jedna osoba bezrobotna, stopa skrajnego ubstwa wynosia ponad 27%, w porwnaniu do 9%, gdzie tych osb bezrobotnych nie byo. Wzroso zagroenie wrd rodzin wielodzietnych: poniej minimum egzystencji yo 44% rodzin z czworgiem i wicej dzieci na utrzymaniu oraz ponad 22% z trojgiem dzieci na utrzymaniu. W 1994 roku w zasigu ubstwa yo 38,8% rodzin wielodzietnych, 19,7% rodzin miejskich, 19,7% rodzin wiejskich i 20,8% rodzin, w ktrych gowa rodziny miaa jedynie wyksztacenie podstawowe. Socjologowie alarmuj: ok. 36% rodzin w Polsce nie sta byo na zjedzenie co drugi dzie posiku, w skad ktrego wchodzioby miso, drb czy ryba (lub wegetariaski odpowiednik), a ok. 59% gospodarstw nie mogo sobie pozwoli na kupno odziey lepszej jakoci. Trudnoci finansowe powoduj ograniczanie kontaktw towarzyskich. Okoo 36% gospodarstw nie mogo sobie pozwoli na zaproszenie choby raz w miesicu przyjaci czy rodziny oferujc poczstunek. W jeszcze wikszym stopniu polskie rodziny musz oszczdza ograniczajc wydatki na wypoczynek i turystyk. Na opacenie raz w roku tygodniowego wyjazdu dla caej rodziny nie sta byo 70% gospodarstw domowych. Rodzina ogranicza swoje wydatki take w wymiarze dbaoci o zdrowie i opiek medyczn. Dane pokazuj, e o. 16% rodzin musiao zrezygnowa z wizyty u lekarza oglnego lub specjalisty, a ponad 17% - z wizyty u stomatologa. Spis Powszechny z 2002 roku pokazuje, e wci miasto jest lepiej wyksztacone od wsi. Dysproporcja ta jest widoczna w odniesieniu do szkolnictwa wyszego. Trudn sytuacj pogbia fakt, i modzi ze wsi czsto odtwarzaj wyksztacenie swoich rodzicw. Wane jednak, e wie szybko nadrabia braki: odsetek osb z wyksztaceniem ponadpodstawowym wzrs z 39 proc. w 1988 r. do prawie 56 proc. obecnie, a z wyksztaceniem wyszym wzrost by ponad dwukrotny i wynis ponad 4%. Wyniki spisu pokazuj wysoki wzrost wyksztacenia kobiet. Odsetek kobiet z wyksztaceniem ponadpodstawowym wynosi w 2002 r. ponad 62 %. (w 1988 r. 50 %). Dla mczyzn odpowiednio 67% i 59%. Mona jednak zaobserwowa pewne tendencje odwrotne. Na pocztku tego roku ju nieco ponad 1,5 mln

Polek prowadzio domy, wiadomie rezygnujc z kariery zawodowej. W cigu ostatnich trzech lat ich liczba wzrosa o 30%. Rok 2006 przynis wyrany wzrost liczby kobiet, ktre - rezygnujc z pracy zawodowej - wybray prac w domu. Ma na to wpyw wiele czynnikw, z ktrych wzrost urodze jest jednym z zasadniczych. Wystpuje gboki niedobr zinstytucjonalizowanej opieki nad dziemi; brakuje miejsc w przedszkolach i obkach, a gwarantowana tam opieka nie satysfakcjonuje matek. W wielu rodzinach polepszyy si warunki materialne, tym samym rodziny mog sobie pozwoli na takie rozwizanie38. Innym wanym wskanikiem sytuacji rodzin jest ich stabilizacja mieszkaniowa. Samodzielne mieszkania posiada 74% rodzin; 14% mieszka z dziadkami - czyli co pita rodzina na wsi, a co dziesita w miecie. Deficyt mieszka w Polsce szacuje si na ok. 1.600.000 sztuk i moe si powikszy z powodu zego stanu substancji o kolejne 800.000. Wedug danych GUS ponad 35,5% rodzin mieszka w warunkach zych i bardzo zych. Wicej ni co szste dziecko nie ma wasnego miejsca do spania, a co czwarte nie ma wasnego miejsca do zabawy i nauki. Wzrastaj koszty nabycia i utrzymania mieszkania - przykadowo w 1999 roku za przecitne miesiczne wynagrodzenie mona byo naby 0,5 m2 mieszkania. Trudna sytuacja bytowa rodziny , szczeglnie w rodowisku wiejskim, powoduje postpujc marginalizacj dzieci i modziey, wrd ktrych wzrasta poziom brutalnoci i okruciestwa. Policyjne statystyki alarmuj: o ponad 40% wzrosa liczba zabjstw popenianych przez nieletnich; 38% nieletnich dopucio si rozbojw, a ponad 21% uczestniczyo w zdarzeniach, w ktrych doszo do uszkodzenia ciaa. Wzrasta liczba ofiar przemocy w rodzinie, czsto dokonywana pod wpywem alkoholu. Najczstszymi ofiarami przestpstw s partnerzy (dominuj kobiety) - a 81% i dzieci - 62%. Podkreli naley wzrost przemowy w stosunku do osb starszych, wrd ktrych kobiety staj si ofiarami w 79%, a mczyni w 20%. Pogorszeniu ulega sytuacja materialna rodzin z osobami niepenosprawnymi. Spis Powszechny ujawni, e szybko zwiksza si liczba osb niepenosprawnych - w 2002 roku byo ich ponad 5,7 mln czyli co sidmy Polak to osoba niepenosprawna39. Reasumujc: przemiany spoeczno - ekonomiczne, jakim podlega spoeczestwo polskie od 18 lat nadaje nowy sens czynnikom wpywajcym na kondycj polskiej rodziny. Podkrelone zostay zwaszcza uwarunkowania demograficzne i ekonomiczne. W istniejcych publikacjach s one najbardziej reprezentatywne, bo s najatwiejsze do uchwycenia. Nie oznacza to, e nie zaistniay inne przeobraenia: chociaby w sferze kulturalno - mentalnej, ale te s najtrudniejsze do uchwycenia i wyartykuowania. Przedstawione powyej dane demograficzne nakazuj postrzeganie populacji rodzin przez pryzmat struktury, wieku, pci czy migracji. Szczeglnie bacznie przyglda si naley populacji w wieku 20 - 29 lat. Obserwuje si tutaj najwiksz intensywno zawierania maestw i rodzenia dzieci. Wzrastajce dysproporcje w
38 39

Tame, s. 18 - 19 Tame, s 20

strukturze pci wpywaj na rwnowag pci i uniemoliwiaj wielu osobom zawarcie zwizku maeskiego. Wspczesna rodzina polska to rodzina maa, dwupokoleniowa, z jednym lub dwojgiem dzieci. Jednoczenie wzrasta liczba rodzin bezdzietnych; rodzin niepenych, ktre s wynikiem powikszajcej si liczby rozwodw i separacji, ale take "utrwalonej" rozki spowodowanej migracj zarobkow. Przyzwyczajamy si do obrazu matek i ojcw, samotnie wychowujcych dzieci. Moda na zwizki partnerskie i ycie z pozycji singla odsuwa w czasie decyzj o zawarciu zwizku maeskiego i urodzeniu pierwszego dziecka. Pojawienie si bezrobocia i oddzielenie pracy zawodowej od ycia rodzinnego zakoczyo si podziaem pokole midzy sob. Rodziny zamkny si w sobie w pogoni za lepszym, dostatnim yciem. Szczeglnie uwidacznia si to w nieobecnoci ony i matki czy zaniedbywania obowizkw rodzicielskich przez obojga rodzicw. Wzrastajca polaryzacja rodzin pod wzgldem finansowym generuje zachowania antyspoeczne, jak chociaby uzalenienia, przemoc czy przestpczo. Zwikszajce si obszary biedy ograniczaj czonkom rodziny udzia w codziennym yciu spoeczny, spychajc ich na margines. Czsto postrzegaj siebie w kategoriach obywateli drugiego gatunku. Mimo rozlicznych trudnoci, na jakie napotykaa i nadal napotyka, polska rodzina jako instytucja wychodzi z tych zagroe obronn rk. Niedobory w wielu dziedzinach ycia s rekompensowane w rodzinie poprzez jej funkcj emocjonaln. W niej wzrasta poczucie mioci i bezpieczestwa. Rodzina - wychodzc naprzeciw oczekiwaniom swoich czonkw - wykazuje wiksz wyrozumiao i tolerancj, zwaszcza w relacjach partnerskich. W licznych badaniach nad rodzin, jakie byy i s prowadzone w wielu orodkach akademickich, wskazuje si na wysokie miejsce, jakie rodzina zajmuje w systemie wartoci, szczeglnie ukazywanych w wypowiedziach ludzi modych. W rodzinie, jak w soczewce, odbijaj si problemy ycia spoecznego, dlatego nie naley zapomina, e wzmacniajc struktury makrospoeczne, jednoczenie wzmacniamy mae grupy, wrd ktrych najwaniejsz jest rodzina40.

2.2. Ubstwo rodziny Istotny wpyw na funkcjonowanie rodziny maj warunki bytowe. Rodzina musi posiada podstawowe zasoby materialne umoliwiajce zaspokojenie potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych. Utrzymanie dziecka (ywienie, odzie, edukacja itd.) oraz zapewnienie mu odpowiednich warunkw mieszkaniowych, miejsca do nauki, wypoczynku uatwiaj rodzinie wypenianie jej zada wychowawczych. Czsto jednak okazuje si, e rodzina o duych zasobach
40

M. Kabaj, Bezrobocie i ubstwo. Elementy programu przeciwdziaania, Wydawnicze i Literackie, Warszawa 2001, s. 23

finansowych wykazuje oznaki zego funkcjonowania i odwrotnie rodzina o skromnych zasobach funkcjonuje bardzo dobrze. Niedostateczne warunki materialne, wymagajce wielu ogranicze stanowi rdo pozytywnych bodcw rozwojowych, cz rodzin oraz rozwijaj pozytywne dyspozycje u dzieci i modziey. Warunki mieszkaniowe rodziny to wedug A. Kamiskiego wany wskanik sytuacji rodzinnej, wspczenie czsto stanowicy problem natury spoecznej. Gsto zaludnienia mierzona jest liczb osb przypadajcych na jedn izb mieszkaln. Dwie osoby na izb stanowi prg bezpieczestwa dla pomylnoci rodziny. Jeeli ten prg zostanie przekroczony, rodzina przejawia rnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu zarwno dzieci, jak i dorosych (nerwowo, agresja, ucieczki z domw, kradziee itd.). Fundamentem w rozwizywaniu problemw mieszkaniowych jest odpowiednia polityka pastwa zapewniajca naleyte minimum powierzchni umoliwiajce wykorzystanie urzdze kultury i cywilizacji. Kady czonek rodziny powinien mie w domu wasny kt, spokojny i urzdzony wedug wasnych upodoba. Zadaniem pedagogiki spoecznej jest tu zaopatrzenie osiedli kulturalnymi wzorami urzdze i zachowa41. Pojcie kwestia spoeczna pierwszy raz pojawio si w literaturze przedmiotu w 1840 roku, dziki niemieckiemu przedstawicielowi przedmiotu H. Heine. Pojciem tym obj on przede wszystkim negatywne elementy, takie jak niesprawiedliwo struktur, ale take i elementy pozytywne, ktre ukazyway na kryteria oceny ich. Zawarte byy take podstawowe i gwne zasady spoeczne i strategie majce suy do rozwizywania tych zasad42. Generalnie naley powiedzie, i poszczeglne epoki w dziejach ludzkoci charakteryzuj si wasn specyficzn spoeczn kwesti. Jeli chodzi o znaczenie samego pojcia kwestii spoecznej, to mona zdefiniowa j w nastpujcy sposb: i jest to zjawisko o zasigu duym, gdy ma ono wymiar zarwno lokalny jak i globalny. Zjawisko to wywouje pewien rodzaj dysfunkcji spoecznej, czy burzy jaki porzdek i organizacj ycia czowieka, grupy a nawet tendencj wzrostow, nasilajc i budzi zainteresowanie wielu podmiotw. Cech charakterystyczn kwestii spoecznej jest take to, i bardzo wyranie zaznaczaj si naciski ze strony spoeczestw w celu przeciwdziaania i zapobiegania wystpowaniu takiego zjawiska. I wanie charakter takiej kwestii spoecznej ma ubstwo. Mona powiedzie, i podstawowym skutkiem rodzenia si i rozwoju ubstwa to rozpad podstawowych wizi czowieka wic wizi rodzinnych, a take jakie zaburzenia na paszczynie wykonywania spoecznych rl czyli zaburzenie i zachwianie w prawidowym procesie funkcjonowania rodziny43. Ubstwo jest bardzo gronym zjawiskiem, gdy pociga za sob wiele negatywnych zjawisk. Jest rdem przestpczoci, a take wielu zachowa, ktre nie s spoecznie akceptowane,
41 42
43

A. Kamiski, Funkcje pedagogiki spoecznej, PWN, Warszawa 1982, s. 23 K. Daszyska, Sytuacja bytowa rodzin. Tendencje zmian, Polityka Spoeczna Nr 4/2002, s. 12 K. Daszyska, Sytuacja bytowa, op. cit., s. 13

jak na przykad prostytucja osb nieletnich. Ubstwo bardzo szybko si rozprzestrzenia. Na wiecie, a take i w Polsce pojawia si coraz wiksza liczba osb, ktra dotknita jest tym problemem. Ponadto, znacznie poszerza si sfera, paszczyzna ludzi, ktrych problem ten dotyczy, na przykad wyrni mona now kategori osb dotknitych ubstwem a wic tzw. grup wysokiego ryzyka. W Polsce zjawisko ubstwa wystpuje od zawsze, czyli od czasu istnienia klas wyzyskiwanych i klas wyzyskujcych. Przez lata zmienia si tylko wizerunek tego zjawiska oraz sposb rozumienia i traktowania go przez reszt spoeczestwa44. W okresie redniowiecza ubodzy pochodzili z grup, ktre wykluczane byy z rnych przyczyn z ogu spoeczestwa. Z reguy gwnym powodem takiego ich traktowania to przede wszystkim fizyczne, a take umysowe niepenosprawnoci. Ci wykluczeni, pozostajcy poza marginesem spoecznym ubodzy mogli przey dziki silnemu wpywu religii chrzecijaskiej, bowiem duy wpyw miay take wyznaczone zasady miosierdzia. Ponadto, ubodzy otrzymywali liczne wsparcie od wszelkich kocielnych organizacji czy zakonw. Wspierano ich take dobrowolnymi datkami oraz jamun. Nadejcie rewolucji przemysowej spowodowao, i nastpio bardzo due przemieszczenie si wiejskiej ludnoci do miast, ktre zaczy si rozwija. Poszukiwali oni po prostu lepszych warunkw ycia. Jak si jednak szybko okazao warunki jakie tam zastali znacznie odbiegay od ich wyobrae oraz oczekiwa, natomiast powrt w wiejskie rodzinne strony, czsto okazywa si po prostu niemoliwy. Spowodowao to, e powstaa nowa grupa ludzi, ktrzy dotknici zostali ubstwem byli to byli pracownicy, ktrzy w fabrykach w wyniku rnych wypadkw, ktrym ulegli stawali si niedonymi inwalidami, nie mogli wic pracowa, a take fakt, e nie podlegali oni adnym ubezpieczeniom spowodowa, e stawali si po prostu ndzarzami. Do czasw kryzysu gospodarczego, jaki mia miejsce w latach 30 tych XX stulecia uwaano, i ubstwo wynika przede wszystkim z osobistych i indywidualnych postpowa oraz zachowa ludzkich. Nastay nowy ustrj nie zdoa jednak rozwiza tego problemu. Problem ubstwa nadal istnia i na dodatek znacznie pogbia si, cho ustrj socjalistyczny sprawnie zataja wystpowanie wikszoci problemw o charakterze spoecznym, w tym take i ubstwa. Przeobraenia ustrojowe przyniosy wolno, ale spowodoway odrodzenie ubstwa. Zwrot w stron rynkowej gospodarki, zaamanie si totalitaryzmu, a gwnie reformy, ktre przeprowadzone byy w sposb bardzo nierozsdny, nieprzemylany i chaotyczny spowodoway, i kraj, a take wszyscy obywatele znaleli si w istotnie cikiej sytuacji45. Najbardziej trudn sytuacj miay rodziny, pocztkowe te o charakterze wielopokoleniowym, potem za taka trudno obja pozostae typy rodzin. Przeobraenia, ktre byy zwizane przede wszystkim z olbrzymim kryzysem publicznych finansw, bardzo negatywnie
44 45

M. Kabaj, Bezrobocie i ubstwo. Elementy , op. cit., s. 34 A. Kurzynowski, Polityka spoeczna globalna i lokalna, Wydawnicza Oficyna Wydawnictwa SGH, Warszawa 1999, s. 58

odbiy si na paszczynie spoecznej. Do najbardziej negatywnych skutkw mona zaliczy: znaczne zmniejszenie rodkw finansowych na edukacj, ochron zdrowia oraz kultur. To wszystko spowodowao, ze jeszcze bardziej wzrosa liczba osb ubogich. Ponadto, te wszystkie wymienione poniej czynniki byy poniekd takim motorem napdowym przeobrae na paszczynie podziau dochodw wzrostu zrnicowania spoecznego, wzrostu zrnicowania w sferze dbr materialnych, czy te spoecznych pozycji oraz znacznego poszerzania si niedostatku. Obecnie ubstwo traktowane jest jako jeden z podstawowych czynnikw nalecych do strukturalnych wad okrelonych spoecznoci. Do przyczyn, ktre mog to zjawisko wywoywa zalicza si przede wszystkim: - zjawisko penego lub czciowego bezrobocia, - brak rwnowagi i adekwatnoci miedzy wysokoci pac a wykonywan prac, - bardzo intensywne zmiany, jakie zachodz w strukturze gospodarki nie pozwalajce pracownikom do adaptacji si do powstajcych nowych zawodw, - brak doskonaoci w zakresie systemu podziau narodowego dochodu, - le funkcjonujcy system szkolnictwa, - zjawisko niepenosprawnoci, - le funkcjonujcy system ubezpiecze, - zjawisko dyskryminacji na rynku pracy ( take rasowej dyskryminacji ), - zanikanie tradycyjnej rodziny46. W przecigu epok i lat wizerunek zjawiska jakim jest ubstwo ulega bardzo czstym zmianom. Spowodowao to, ze w cigu 30 lat ulego zmianie take samo rozumienie, definiowanie oraz mierzenie tego zjawiska. Definicja w sensie stricte largo ujmuje ubstwo jako niezwykle zoone spoeczne zjawisko, ktre rozbudowane jest przez czynniki spoeczno-ekonomiczne, a przede wszystkim przez problem wysokiego bezrobocia, wystpowaniem wielodzietnych oraz niepenych rodzin, a take bardzo wysokim wskanikiem tych rodzin, ktre yj z niepenosprawn osob lub stale chor i problem bezdomnoci47. Bardzo du przeszkod w sformuowaniu odpowiedniej definicji, jaka osoba kwalifikuje si eby uzna j za osob ubog, jest bardzo dua zmienno tego krelenia zarwno w czasie jaki i zrnicowanie przestrzenne. Pierwsze definicje ubstwa traktoway to zjawisko jako niemono zaspokojenia podstawowych potrzeb ludzi i ycie ich na odpowiednim poziomie. Opracowane przez Rad Ministrw Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej tzw. operacyjna definicja ma charakter biorc pod uwag wszystkie wyej wymienione wyznaczniki. Jest ona zarazem podstaw pomiaru tego zjawiska we wszystkich krajach nalecych do Wsplnoty. Ubstwo okrela si take
46 47

L. Frckiewicz, Polityka spoeczna, Wydawnictwo Naukowe Katowice lsk Sp. z o. o. Katowice 1998, s. 112 A. Rajkiewicz, J. Supiska, M. Ksiopolski, Polityka Spoeczna, Interart, Warszawa 1996, s. 45

jako bied, niedostatek, a wic niedobr dostatecznych i odpowiednich rodkw o charakterze materialnym do podstawowego funkcjonowania. Wraz z poszerzaniem zakresu tzw. potrzeb o charakterze podstawowym (a do koca 60 tych lat naleao do tylko mieszkanie, odzie oraz ywno ) zaczto przechodzi od koncepcji traktowania ubstwa tylko jako niedostatek rodkw do ich zaspokojenia do koncepcji braku pewnych moliwoci oraz ograniczenia dokonywania wyborw, ktre wynikay gwnie ze spoecznych oraz osobistych uwarunkowa, ktre konieczne byy do prowadzenia ycia o jakiej wartoci. Mona wyodrbni dwa podstawowe pojmowanie zjawiska ubstwa. Pierwsze rozumienie absolutne odnosi si ono do stanu niezaspokojenia oraz braku podstawowych yciowych potrzeb, ktre uznawane s za minimalne w okrelonym spoeczestwie oraz czasie. Natomiast w rozumieniu wzgldnym ubstwo traktowane jest jako naruszenie zasady spoecznej sprawiedliwoci przez funkcjonowanie zbyt duej rozbienoci miedzy poziomem ycia danych grup yjcych w spoeczestwie. Spraw mona rozpatrywa poprzez okrelenie przy zastosowaniu obiektywizmu, a wiec oceny poziomu i zakresu zaspokojenia podstawowych potrzeb badanych osb, dokonuje si niezalenie od osobistych ich wartociowa. Natomiast ubstwo o charakterze subiektywnym charakteryzuje si tym, i ocen poziomu zaspokojenia podstawowych potrzeb dokonuj jednostki, ktre s badane48. W latach 70 tych ustalenie podstawowych kryteriw ubstwa w rozumieniu klasycznym, a wic poprzez ocen zakresu zaspokojenia podstawowych potrzeb tylko i wycznie przez pryzmat wydatkw dochodw przeszo swoja ewolucj i z czasem objo ju inne czynniki te o charakterze poza dochodowym. Townsend uwaa, e trzeba bra pod uwag rwnie takie aspekty jak edukacja, finansowe zasoby, mieszkaniowe warunki czy oglnie zasobno. Innymi czynnikami, ktre bierze si pod uwag mierzc ubstwo zalicza si: - ustalenie tzw. linii ubstwa, czyli poziomu progu ubstwa, ktry oddzielay biednych od pozostaej czci spoeczestwa - zdecydowanie, czy do ubogich osb zalicza si take osoby, ktre na przykad chwilowo, ze wzgldw sytuacyjnych, znalazy si w takiej strefie, czy tylko takie osoby, u ktrych to zjawisko jest o charakterze chronicznym49. Ze wzgldu na podzia na przyczyny, jakie zapocztkoway zjawisko ubstwa mona wyrni trzy podstawowe kategorie50: 1. Losowe ktre spowodowane zostay przez zdarzenia niezalene od samej woli czowieka, na
48

49 50

S. Golinowska, I. Topiska, Pomoc spoeczna- zmiany i warunki skutecznego dziaania, Centrum Analiz SpoecznoEkonomicznych, Warszawa 2002, s. 87 Tame, s. 87 L. Frckiewicz, Polityka, op. cit., s. 88

przykad rnymi wypadkami, chorobami lub klskami ywioowymi. 2. Subiektywne ktre powstaj na skutek takich czynnikw jak, zbyt maa Lu nawet cakowita niemono poradzenia sobie, brak aktywnoci oraz zaradnoci ludzi, rwnie zbyt mae kwalifikacje, niech do pracy, sabe wyksztacenie, a take uzalenienie od takich form pomocy jak: pomoc spoeczne, zasiki. Wymienia si tu rwnie spoeczne patologie, jak alkoholizm czy narkomania. 3. Strukturalne jest to kategoria bardzo moda, bowiem wyodrbniona zostaa bardzo niedawno. Powodem ubstwa wedle tego ujcia s zewntrzne przyczyny gospodarcze. Chodzi tu przede wszystkim o wzrastajce bezrobocie, bardzo niskie wynagrodzenie, wysokie ceny oraz znaczn polaryzacj dochodw. W ostatnich latach, tzn. na paszczynie 20 stu lat powstaa w naszym kraju nowa grupa ludzi, ktrych mona zakwalifikowa do biednych. Zjawisko to z reguy wczeniej obejmowao gwnie osoby, ktre z rnych powodw nie podejmoway pracy, a wic rencistw lub emerytw o najniszym poziomie wiadcze, lub osoby niepenosprawne albo przewlekle chore. Wspczenie do grupy ubstwa, poza wymienionymi wyej osobami oraz z oczywistych przyczyn, niektrych wielodzietnych lub niepenych rodzin doczyy te te rodziny pracownicze, ktre posiadaj najnisze dochody. W deniu do wyodrbnienia przyczyn, powodujcych powstawanie w spoeczestwach kwestii ubstwa, wyodrbniono podstawowe trzy teorie51: 1. Teoria tzw. skaonych charakterw, ktra wskazuje, i ubstwo jest wynikiem przede wszystkim indywidualnych uomnoci, wad oraz defektw. 2. Teoria wskazujca na to, i to, ze dane spoeczestwo uboeje jest poza kontrol jednostek. Ubstwo wynika przede wszystkim z nierwnych szans i moliwoci, na przykad dostpu do szkl lub miejsc pracy. 3. Teoria tzw. Wielkiego Brata podkrela ona, e ubstwo istniejce w danym spoeczestwie jest wynikiem zej polityki rzdu, ktry niszczy bodce, ktre maj umacnia niezaleno ekonomiczn rodziny. Funkcjonuje za polityka podatkowa s bardzo wysokie progi podatkowe oraz za spoeczna polityka, ktra powoduje, i ludzie przyzwyczajani s do ycia z rnego rodzaju zasikw. Nieco odmienny podzia, jeli chodzi o przyczyny powstawania ubstwa wyrnia trzy nastpujce kategorie czynnikw52: 1. Zdrowotne obejmuj one dugotrwa chorob, fizyczne albo umysowe upoledzenie, alkoholizm, inwalidztwo lub narkomani. 2. Rodzinne sieroctwo, niepeno, wielodzietno rodzin, ale take niemono poradzenia sobie
51 52

J. K. Kowalski, Bezrobocie sprzyja biedzie, Gazeta Prawna Nr.104 (960) czwartek 29 maja 2003r., s. 11 Tame, s. 12

w sprawach opiekuczo-wychowawczych, problemy, a nawet niemono dostosowania si do warunkw po opuszczeniu karnego zakadu, samotno. 3. Bezrobocie najwaniejszy i najistotniejszy czynnik, bo zawsze wspwystpuje z ubstwem i to bezrobocie z prawem do zasiku i bez tego prawa. Podstawowymi wyznacznikami poziomu ycia, form, skali, a take przyczyn, ktre powoduj ubstwo nale gwnie dziaania, a take oglny wizerunek rzeczywistoci na paszczynie makrospoecznej. Zakres, na ktrym stoj minimalne pace, jako oraz forma zdrowotnych ubezpiecze, wysoko rent oraz emerytur, zdolno danego pastwa oraz jego gospodarki do tworzenia nowych form zatrudnienie, a take utrzymania aktualnych miejsc pracy to wszystko wiadczy o funkcjonowaniu ubstwa, im ten poziom jest wyszy, to sfera ubstwa jest mniejsza. Podstawowymi miernikami oraz wyznacznikami biedy jest stopa poziom ubstwa, ktry jest procentem tej grupy spoeczestwa, ktra zmuszona jest do ycia poniej poziomu minimalnych dochodw, nastpnie gboko biedy, a wiec pooenie tych ubogich osb wzgldem poziomu ubstwa, oraz zasig, a wic przestrzenne wystpowanie tego zjawiska. Jeli chodzi o nasz kraj to podstaw w okreleniu linii oznaczajcej ubstwo jest minimum socjalne. Naley jednak podkreli, i pojcie to badane byo i opracowywane w 70 tych latach. Wyznacza ono kategori, ktra mierzy gowienie: koszta utrzymania domowych gospodarstw przy uwzgldnieniu podstawowych potrzeb bytowo konsumpcyjnych. Bardzo czsto stosowane jest tu pojcie tzw. koszyka minimum socjalnego. Pojcie to wyznacza przede wszystkim granice w wydatkach danego gospodarstwa domowego, powyej ktrej uznaje si, i jest godziwy poziom ycia. W koszyku tym znajduj si dobra, ktre maj na celu zaspokojenie nastpujcych potrzeb: - egzystencjonalnych (zalicza si do nich ywno, mieszkanie, obuwie, odzie), higien oraz ochron ycia, - do wykonywania pracy (czyli lokalny transport oraz czno), - ksztacenia (wychowanie dzieci czy owiata) oraz potrzeby utrzymania rodzinnych towarzyskich wizi, a take potrzeb brania czynnego udziau w yciu kulturalnym53. Innym pojciem, ktre take suy do pomiaru ubstwa to tzw. minimum egzystencji. To z kolei jest dolne kryterium w ktrym granica wyznacza zakres i poziom w zaspokojeniu potrzeb, gdzie poniej jeeli wystpuje to ma miejsce zagroenie ycia, a take zagroenie rozwoju czowieka psychofizjologicznego. Jeli chodzi o wydatki, jakie obejmuje ten koszyk to znajduj si tu tylko wydatki, ktre pozwalaj przey. Nie bierze si pod uwag innych potrzeb. Naley rwnie wspomnie, i funkcjonuje take pojcie jak linia ubstwa relatywnego, ktra oznacza odsetek osb ktre, yj poniej 50% ogu poziomu rednich miesicznych wydatkw danego gospodarstwa domowego. Mona powiedzie, ze ta definicja z jednej strony stanowi o wzgldnoci
53

A. Rajkiewicz, J. Supiska, M. Ksiopolski, Polityka, op. cit., s. 66

pojcia ubstwa, za z drugiej strony ukazuje nierwnoci i traktuje ten wyznacznik jako gwny wiadczcy o ubstwie. Ustawa o pomocy spoecznej wyznacza tzw. ustawowe pojcie granicy, ktre wiadczy o ubstwie. Jest to odpowiednia kwota. Podkreli trzeba, i kwota ta jest umowna, cho w sytuacji tzw. waloryzacji odnosi si ona zazwyczaj do ostatnio obowizujcych progowych wartoci. Na dzie dzisiejszy dochodowo prg wyznacza si na ok. 20 % przecitnego wynagrodzenia54. Gwnym powodem ubstwa w Polsce jest zjawisko bezrobocia. Postaram si w tym miejscu pokrtce scharakteryzowa zjawisko jakim jest zjawisko biedy. W swojej analizie bd si opiera przede wszystkim na wynikach przedstawionych przez Gwny Urzd Statystyczny. Jak przedstawiaj badania, () wrd domowych gospodarstw w ktrych przynajmniej jedna osoba bya osoba bezrobotn to skrajna stopa ubstwa wahaa si w granicach okoo 23%, natomiast wrd rodzin gdzie bezrobotnych osb nie byo to stopa skrajnego ubstwa wynosia zaledwie okoo 8 %. Najgorszy poziom osigny te rodziny a 34%, w ktrych podstawowym rdem utrzymania byy tzw. spoeczne wiadczenia. Uboenie spoeczestw jest rwnie efektem wykonywania pracy niskopatnej. Odczuwaj to przede wszystkim osoby sabo lub prawie w ogle niewyksztacone, pracujce na stanowiskach robotniczych. Naley podkreli, i wyniki Gwnego Urzdu Statystycznego dowiody, i istnieje bardzo dua korelacja pomidzy wyksztaceniem a pauperyzacj. W tych gospodarstwach domowych, gdzie gowa rodziny szczycia si tylko rednim wyksztaceniem odsetek czonkw rodziny, ktrzy yli poniej minimum egzystencji stanowi okoo 5%, wyksztacenie zawodowe zasadnicze 14%, podstawowe wyksztacenie okoo 21%. Natomiast do grupy ryzyka nie zalicza si te rodziny, gdzie gowa rodziny szczyci si wyszym wyksztaceniem. Ponadto, badania pokazay zwizek pomidzy uboeniem a liczb dzieci w rodzinie. W rodzinach, ktre miay czwrk i wicej potomstwa na utrzymaniu, poniej linii minimum egzystencji funkcjonowao okoo 37% osb, z trjk dzieci okoo 17%, natomiast okoo 13 w tych rodzinach, gdzie byli samotni ojcowie lub matki, i mili wicej ni jedno dziecko na utrzymaniu. Poniewa wanym czynnikiem, ktry wpywa na pauperyzacj jest wiek55. Mimo, i zjawisko ubstwa dotyka w Polsce modych ludzi, to wyniki bada pokazuj, i do cik sytuacj ma znaczny odsetek osb starszych. Wynika to przede wszystkim z faktu, i w zwizku z ich podeszym wiekiem i stanem zdrowia te osoby maj ograniczone moliwoci gwnie co do decydowania i podejmowania krokw, ktre miayby na celu popraw ich materialnej sytuacji. Bardzo czsto s to samotne osoby, co nie jest dla nich korzystne i nie poprawia finansowej sytuacji. Co 13 osoba, ktra ukoczya 65 rok ycia i poddana zostaa badaniom ya w skrajnej biedzie. Najczciej w ubstwie yj osoby, ktre zamieszkuj wsie, a take mae miasteczka, najbardziej za bieda dotyka mieszkacw yjcych w duych aglomeracjach miejskich.
54 55

K. Daszyska, Sytuacja bytowa, op. cit., s. 18 J. K. Kowalski, Bezrobocie , op. cit., s. 19 - 20

Wyniki bada z 2002 roku dowodz, i w miastach w skrajnym ubstwie yo okoo 7% osb, natomiast w aglomeracjach liczcych co najmniej 500 ty. Obywateli wskanik ten wynosi okoo 2,5%, w orodkach miejskich do 20 ty. Mieszkacw okoo 11%. Najwikszy procent biednych osb yjcych na wsi dotyka tych gospodarstw, ktre nie miay wasnego gospodarstwa rolnego, a utrzymyway si przede wszystkim z nie tylko zarobkowych rde (ale innych anieli renty i emerytury). W najgorszej sytuacji byy Ci ludzie, ktrzy yli w regionach o bardzo cikiej sytuacji na rynku pracy. Gdzie panowa wysoki procent bezrobocia. Wedug danych do takich wojewdztw naleay: wojewdztwo podkarpackie, witokrzyskie, warmisko-mazurskie oraz lubelskie. W latach 80 tych stwierdzono w Polsce znaczne poszerzenie skali i rozmiaru ubstwa spoecznego. Zaczy docza do grupy wysokiego ryzyka nowe kategorie ludzi. W zapobieganiu i likwidacji skutkw zjawiska ubstwa bardzo du rol peni pastwo. I chocia nastpio znaczne przesunicie na linii pastwo opiekucze do pastwa gospodarki o charakterze rynkowej to nadal odgrywa ono podstawow rol w tej dziedzinie. Transformacja, jaka dokonaa si w Polsce spowodowaa, ze odpowiedzialno za swj los, oraz los rodziny zaley od poszczeglnych czonkw grupy lub spoeczestwa. Bezrobocie, najczciej powoduje, ze ludzie sigaj po niezarobkowe formy utrzymania. Bardzo mao jest rozpowszechniony take zwyczaj podejmowania indywidualnych dziaa i krokw w celu zawodowej aktywizacji. Porednictwa pracy s natomiast zbyt sabo skuteczne i efektywne. Pod koniec 90 tych lat powsta szeroki system tzw. wiadcze ochrony socjalnej dla bezrobotnych. Jak si jednak okazao by on zawodny, nie sta si bowiem uniwersalny. Potencjalni wiadczeniobiorcy nie byli traktowani jednolicie, niektrzy bezrobotni mili na przykad dodatkowe wiadczenia. Mona powiedzie, i w naszym kraju stosowanych jest sporo instrumentw tzw. aktywnej polityki rynku pracy. I cho wikszo z nich cieszy si duym spoecznym poparciem oraz ich skuteczno jest dua, to budetowe ograniczenia powoduj, ze skala rodkw, ktre kierowane s na ich finansowanie s systematycznie zmniejszane56. Aktywne przeciwdziaanie ubstwu musi by podstawow strategi i czci polityki gospodarczo-spoecznej wadz na wszystkich szczeblach, a wiec na szczeblu pastwowym, samorzdowym i wadz lokalnych. Podstawowym sposobem, ktry moe przyczyni si do ograniczenia zjawiska ubstwa jest denie do zmniejszania bezrobocia, poprzez tworzenie nowych miejsc zatrudnienia, nastpnie prowadzenie aktywizacji zawodowej ludzi biednych, a take aktywna polityka rynku pracy. Naley w znacznej czci i stopniu przebudowa system pomocy biednym. Przede wszystkim popracowa nad skutecznoci oraz celowoci tego systemu: - odbiurokratyzowanie urzdw pracy, - przekazanie wikszej puli rodkw na te prawa ale w aktywnej formie, - odsun na bok polityk, ktra ma na celu pojmowanie caego przyrostu dochodw przez
56

K. Daszyska, Sytuacja bytowa, op. cit., s. 22

bogatych, - praca oraz dochody z niej miay wyszo nad zasikami. Przede wszystkim polityka majca na celu walk z ubstwem musi obj zwalczanie okolicznoci, ktre sprzyjaj pojawianiu si lub utrwalaniu zjawiska ubstwa. Pastwo musi rozwija rnorodne wiadczenia, ktre powinny prowadzi do trwaej poprawy ycia ludzi, spoecznoci. Praca socjalna powinna przyczynia si do agodzenia za nastpstw biedy i ubstwa. 2.3. Patologia w rodzinie Mona przywoywa wiele danych statystycznych, bardziej czy mniej szczegowo opisujcych kondycj wspczesnej rodziny. Statystyki wskazuj jedynie na liczby, ale za liczbami kryj si przeobraenia w kulturze i w mentalnoci spoecznej. Kryzys demograficzny to przede wszystkim kryzys wartoci i kryzys czowieka jako wartoci; kryzys rodziny jako naturalnego rodowiska wychowawczego57. Najbardziej radykalnym wyrazem kryzysu rodziny jest podwaanie jej sensu jako trwaej i podstawowej wsplnoty ycia ludzkiego. Wpisanie jej w labilne reguy rozwichrzonego wiata wartoci. Kryzys rodziny to nie to samo, co zjawiska kryzysowe w rodzinie. Te zawsze towarzyszyy czowiekowi. I chocia budziy spoeczny niepokj to jednak sposoby ich redukcji nie kwestionoway sensu trwania przy rodzinie. Wspczenie s one spotgowane zupenie nowym w powojennej historii Polski zjawiskiem, wobec ktrego spoeczestwo wci pozostaje bezradne. Myl o bezrobociu; dugotrwaym i dotykajcym obydwu rodzicw albo te rodziny matek czy ojcw samotnie wychowujcych dzieci wpywajcym dezintegrujco na utrwalone w tradycji rodziny wzory penienia rl spoecznych, wzajemnych odniesie emocjonalnych i aspiracji yciowych58. Umacnianiu si kryzysu w rodzinie sprzyja take oglna pauperyzacja rozwarstwienie ekonomiczne spoeczestwa oraz poczony z egoizmem i i

egocentryzmem konsumizm jako upowszechniajcy si model stylu ycia podporzdkowany zasadzie wizualizacji symboli prestiu spoecznego, znajdujcy poywienie w zudnej kolorystyce reklam i presji opinii publicznej. Umacnia si funkcja stratyfikacyjna polskich rodzin. Badania socjologiczne i rne materiay publicystyczne zdaj si wskazywa na przeakcentowanie znaczenia funkcji zabezpieczenia materialnych podstaw egzystencji kosztem ograniczenia funkcji wychowawczej, a tym bardziej kulturalizacyjnej i wsplnototwrczej przejawiajcej si poprzez budowanie wizi emocjonalnych sprzyjajcych rozwojowi osobowemu i urzeczywistnianiu dobra
57 58

W. witkiewicz, Rodzina jako warto spoeczna, W trosce o rodzin Katowice 1994, s. 29 Z. Tyszka, Rodziny wielkomiejskich bezrobotnych ze rednim i wyszym wyksztaceniem, Roczniki Socjologii Rodziny t. V., Warszawa, sierpie 1995, s. 6

wsplnego grupy rodzinnej59. W magazynach dla nastolatkw drukowane s wypowiedzi modych ludzi zarzucajcych rodzicom swoistego rodzaju zagubienie sensu rodzinnoci jako konsekwencji pogoni za podnoszeniem standardu ekonomicznego i realizacji projektu sukcesu zawodowego kosztem obecnoci w domu i podtrzymywania wizi emocjonalnych. Dom staje si niekiedy tylko mieszkaniem wypenionym - a czsto dosownie przepenionym - lokatorami zapatrzonymi w swoje indywidualne cele i zagonionymi w poszukiwaniu sposobw ich realizacji. Obecno staje si istnieniem obok siebie i yciem iluzj aktualnoci odroczonych wartoci. czy si z tak postaw take indywidualizacja i separacja przestrzeni mieszkania w perspektywie osabiajca wizi emocjonalne w rodzinie. Okoo 14% ogu ludnoci mieszka w warunkach przeludnienia. Obnia si samodzielno zamieszkiwania we wszystkich typach rodzin. W najmniej korzystnej sytuacji znajduj si mode rodziny: co trzecia z nich, a zwaszcza maestwa z dziemi zajmuj mieszkanie wsplnie z innymi rodzinami, czyli nie posiadaj wasnego, samodzielnego mieszkania. Brak wasnego mieszkania, wynajmowanie, pomieszkiwanie u rodzicw, rodziny, znajmych rodzi czsto poczucie tymczasowoci i zwizany z nim stan bylejakoci ycia60. Sposb organizacji przestrzeni mieszkania, sposb ycia, wydatkowania pienidzy wszystko wydaje si tymczasowe. Tak powstaje patologia ycia rodzinnego a nierzadko odlegy cel stabilizacji rodziny rozmywa si w rozpadzie rodzinnych wizi. Wymarzone cele kreowane w euforii maeskiej inicjacji nigdy ju nie zostaj osignite, poniewa ich podmiot zagubi w wichrowatoci aksjologicznych meandrw swoj tosamo. Rodzina ulega rozbiciu. Badania socjologiczne odnotowuj wypowiedzi rodzicw narzekajcych na brak czasu na "wsplne ycie" kulturalne, religijne, towarzyskie, itp.61. Rodzice rzadko te potrafi odpowiedzie na pytanie o kierunki zainteresowa swoich dzieci. Sprzyjaj takiej postawie wzory korzystania ze rodkw spoecznego przekazu, zwaszcza telewizji i Internetu. Wydua si czas pracy zarobkowej, a rozmaite formy dorabiania powoduj niejednokrotnie, e zaciera si granica obszarw aktywnoci zawodowej i ycia rodzinnego; midzy czasem prywatnym a publicznym. Dezorganizuje to sankcjonowan zwyczajami rodowiskowymi i normami religijnymi struktur czasu rodzinnego, a niekiedy te wymusza zmiany w organizacji przestrzeni mieszkania. W tym kontekcie dziecko postrzegane jest niekiedy jako narzdzie realizacji wasnych niespenionych planw i zamierze, a lokowanie ambicji w dzieciach traktowane jest jako swoisty mechanizm obronny przenoszony z pokolenia na pokolenie. Od rodziny oczekuje si przede wszystkim akceptacji wasnego ja bez gotowoci wyrzecze na rzecz potrzeb
59

60

61

H. Bojar, Rodzina i ycie rodzinne.,[ w ] Co nam zostao z tych lat. Spoeczestwo polskie u progu zmiany systemowej., M. Marody ( red.), Londyn 1991, s. 38 S. Wierzchosawski, Rodzina w okresie transformacji., [ w ] Rodzina w zmieniajcym si spoeczestwie. P. Kryczka, ( red. ), Lublin 1997, s. 79 W. witkiewicz, Wartoci a style ycia rodzin. Socjologiczne badania rodzin miejskich., Katowice 1993, s. 92

innych wsptworzcych wsplnot. Dobro wsplne bdce tworzywem spoecznoci rodzinnej ustpuje przed si egoizmu i egocentryzmu domagajcego si akceptacji i usprawiedliwienia. Wskazuje si take na wystpujcy wzr asymetrycznoci prawa do wyraania emocji. Przemoc w rodzinie, o ktrej wspczenie bardzo wiele si mwi jest najbardziej radykalnym wyrazem takich nierwnoci. Zwaszcza w mentalnoci dzieci wytwarza si w ten sposb przekonanie o prawie do dominacji silniejszego (starszego) rozcigane pniej na wzory zachowa w przyszym wasnym dorosym yciu62. Niepokojcym problemem wspczesnej rodziny jest nietrwao rodziny i w rezultacie jej rozkad. Przez pojcie rozkadu rodziny rozumie si tak sytuacj, w ktrej maonkowie yj razem, ale s skceni, czasem utrzymuj nieformalne zwizki pozamaeskie. Sytuacja taka wie si z konfliktami, ktrych dziecko jest uczestnikiem, zwaszcza przy niskiej kulturze moralnej rodzicw. Wpywa to na zaburzenia w rozwoju dziecka, powstawanie urazw i silnych kompleksw utrudniajcych ycie dziecku. Podobne konsekwencje pociga za sob rozbicie rodziny. Oznacza to sytuacj, w ktrej maonkowie s formalnie lub faktycznie separowani, dziecko znajduje si w krgu czsto sprzecznych oddziaywa rodzicw. Rozbicie rodziny nie zawsze czy si z rozwodem. Gwnym przejawem tego rozbicia jest dezorganizacja wsplnoty rodzinnej w wyniku znacznej patologii w relacjach midzyludzkich (konflikty, walka utajona lub otwarta). Rozkad rodziny oznacza zerwanie lub zaburzenie wizi pomidzy czonkami rodziny, przede wszystkim maonkami. W ostatecznoci podejmowany zostaje akt prawny zwany rozwodem63. M. Bolechowska wyrnia nastpujce czynniki wystpowania rozwodw: alkoholizm, zdrady maeskie, rnice charakterw, unikanie staej pracy, porzucenie rodziny, odbywanie kary wizienia, deprawacja seksualna dzieci. Rozbicie rodziny, rozwd rodzicw zawsze prowadz do powanych zaburze w funkcjonowaniu rodziny jako rodowiska wychowawczego. Dzieci z rodzin rozbitych wykazuj zakcenia w prawidowym przystosowaniu spoecznym. Mog by agresywne, impulsywne, niezrwnowaone emocjonalnie lub bojaliwe i niemiae. Mona, wic powiedzie, e wykazuj trudnoci w procesie adaptacji spoecznej. Trzeba jednak rwnie przychyli si do pogldu, e mimo tak ewidentnie niekorzystnych skutkw rozpadu rodziny dla rozwoju i wychowania dziecka, w wielu wypadkach rozwd jest zasadny. Stwarza szans na nowe ycie bez agresji, nienawici, bolesnych konfliktw. Sytuacja taka, cho nie jest optymalna dla dziecka, jest znacznie korzystniejsza ni przebywanie w rodzinie przepenionej wzajemn ignorancj i brutalnoci64. Dysfunkcjonalny - w jzyku polskim to znaczy nieprzystosowany, niedostosowany do
62 63 64

E. Budzyska, Wychowanie prospoeczne w rodzinie. W trosce o rodzin, Katowice 1994, s. 54 M. Szefler, Problemy wspczesnej rodziny a rozwj dziecka, Warszawa 2007, s. 6 - 7 J. ebrowski, Rodzina polska na przeomie wiekw- przeobraenia, zagroenia, patologie, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask 2006, s. 25

potrzeb, celw, zwaszcza ludzkich, spoecznych65. W przeniesieniu tego pojcia na rodzin - dysfunkcjonalna rodzina to taka, ktra nie spenia ju swoich naturalnych funkcji. Na przykad z natury rodziny, jako zwizku maeskiego kobiety i mczyzny, wypywa naturalna funkcja zrodzenia dzieci, a nastpnie opieki nad nimi i ich wychowania. I tak funkcja rodzicielska czy si cile z funkcj opiekucz i wychowawcz. Gdy spotykamy si z przypadkami np. porzucenia dziecka, mwimy, e dokonali tego wynaturzeni rodzice, wynaturzona matka. Byo to bowiem zachowanie wbrew naturalnemu, przyrodzonemu adowi moralnemu. Ot za S. Kawul naley pamita, e swoist cech rodowiska rodzinnego jest to, i jego funkcje stanowi organiczn cao, zoon i jednolit, oraz nie s i nie mog by realizowane oddzielnie66. Porwnanie rodziny z organizmem jest najtrafniejsze. Rodzina, chocia skada si z ojca, matki i dzieci, tworzy rzeczywicie cao, chocia zoon to jednak jednolit, podobnie jak w naszym ciele poszczeglne organy dziaaj razem dla dobra caego ciaa - co tak piknie opisa w. Pawe (1 Kor 12,12-27); natomiast nie speni swojego zadania organ dziaajcy poza ciaem np. serce, wtroba, odek, oko, ucho itp. Dzi wiemy, e rak to choroba, ktrej pocztek daje komrka oddzielajca si od jednoci i wspdziaania z innymi i prowadzca pasoytniczy tryb ycia na ssiadujcych obok ze szkod dla caego organizmu, a nastpnie jego mierci. Do nas ,ludzi cywilizacji technicznej, szczeglnie do modych, by moe mniej przemawia obraz ywego organizmu, dlatego rodzin porwnuje si rwnie do ukadw mechanicznych. Rodzin postrzega si tak, jak inne systemy, np. biologiczne, mechaniczne, cybernetyczne. Jej czonkowie zredukowani s do roli elementw systemu67. Ale i system cybernetyczny jest pewn caoci i jako taka tworzy now jako. System rodzinny, owa cao i zarazem nowa jako - jak pisze R. Praszkier - to nie tylko prosta suma jednostek, ale integralny i niezaleny byt, yjcy wasnym yciem i rzdzcy si swoistymi prawami68. Traktujc rodzin jako cao, jako w integralny i niezaleny byt, trzeba przyj, i jakiekolwiek zaburzenie, utrudniajce rodzinie realizacj ktrej z podstawowych funkcji, moe powodowa przejciow lub dusz niewydolno oglnego jej funkcjonowania czyli dysfunkcyjno. Wspzaleno midzy prawidowym penieniem jednej nawet funkcji przez rodzin, a wydolnoci caej rodziny jest faktem czsto potwierdzonym przez badania. Dla przykadu - zakcenie funkcji opiekuczej powoduje obnienie wydolnoci wychowawczej rodziny. W kadej rodzinie jako i poziom wypenianych funkcji decyduje o kocowych skutkach jej
65 66 67 68

W. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, PWN, Warszawa 1978, s. 244 S. Katula, Funkcja opiekucza wspczesnej rodziny polskiej, Biaystok 1988, s. l8 R. Praszkier, Zmienia nie zmieniajc. Ekologia problemw rodzinnych, WSiP, Warszawa 1992, s. 37 R. Praszkier, Zmienia nie , op. cit., s. 37

funkcjonowania, wyraajcych si choby w poziomie i stylu ycia jej czonkw, w konfiguracji stosunkw midzypokoleniowych, aspiracjach i planach yciowych, uznawanych systemach wartoci i oglnej, filozofii ycia69. Wobec powyszego wrmy jeszcze do definicji dysfunkcji. Wedug A. Stanowskiego dysfunkcja stanowi uzalenione i niepreferowane (niepodane) nastpstwa istnienia lub dziaania danego elementu tego systemu lub (czciej) caego systemu70. W sytuacji zaistnienia dysfunkcji w rodzinie, bdziemy mieli np. do czynienia z uzalenionymi i niepodanymi nastpstwami istnienia ma i ojca alkoholika i jego zachowa, degradujcych wasn osobowo, a rwnoczenie niszczcych rodzin. Wskazanie w tym momencie na alkoholizm, ktry zakca funkcje rodziny, prowadzi nas jednoczenie do zjawiska patologii rodziny. Pathos - choroba, patologia to stan chorobowy. Maria opatkowa okrela rodzin patologiczn jako tak, w ktrej oboje lub jedno z rodzicw jest alkoholikiem, niepoprawnym przestpc lub trudni si nierzdem. Inne przypadki rodzin autorka zalicza do kategorii rodzin zagroonych, wychodzc z zaoenia, e patologia to ju nie zagroenie chorob, lecz sama choroba71. Irena Budrewicz stwierdza, e uywany czsto w naszym pimiennictwie socjologicznym termin patologia rodziny, nie ma jednoznacznej definicji, a jego rozumienie ma rne odcienie. Wielu autorw uywa obok patologii okrele: dewiacja (rodziny - przyp. mj), zjawiska patogenne, symptomy patologii ycia rodzinnego72. Dzi powszechnie zalicza si do rodzin patologicznych te, w ktrych oboje rodzice lub jedno z nich alkoholizuje si, uywa narkotykw, dopuszcza si nierzdu - najczciej we wasnym domu w obecnoci dzieci, wykorzystuje je seksualnie73. Rodziny patologiczne - chore, wedug S. Kawuli s w najtrudniejszej sytuacji yciowej, czsto wrcz tragicznej. Wrd typologii rodzin, ktr autor stworzy, s nastpujce: - rodziny wzorowe wychowawczo, - rodziny normalne, - rodziny jeszcze wydolne, - rodziny niewydolne - rodziny patologiczne74. W wietle tego podziau do rodzin dysfunkcyjnych bd naleay rodziny niewydolne i
69 70 71 72

73 74

S. Kawula, Funkcja opiekucza , op. cit., s. 5 A. Stanowski, Dysfunkcja, Lublin 1983, s. 438 M. opatkowa, Jak pracowa z dzieckiem i rodzin zagroon, WSiP, Warszawa 1976, s. 223 I. Budrewicz, Spoeczne uwarunkowania przestpstw modocianych mczyzn przeciwko mieniu, WSP, Bydgoszcz 1992, s. 32 J. ledzianowski, Alkoholizm i inne zjawiska patologii spoecznej, Warszawa 1991, s. 42 Z. L. Starowicz, Seks nietypowy, Warszawa 1988, s.162

rodziny patologiczne. Zauwaamy, e pojcie rodzin dysfunkcyjnych jest szersze od pojcia rodzin patologicznych. Wanie na okrelenie rodzin dysfunkcyjnych uywa si tego rodzaju okrele: rodziny zdezorganizowane, rodziny zdezintegrowane, rodziny problemowe, rodziny dysharmonijne, rodziny negatywne, rodowisko rodzinne wyranie negatywne, ze rodowiska rodzinne, rodziny patologiczne75. Na przykad mianem rodzin zdezintegrowanych naley okrela te rodziny, w ktrych nastpi rozwd. Razem z nim nastpuje rwnie dysfunkcjonalizm danej rodziny. Wedug M. Ziemskiej rozbicie maestwa, zakcenie stosunkw midzyosobowych w rodzinie, konflikty w systemie wartoci oraz gbokie kryzysy zwizane z rozwojem rodziny i kryzysy losowe, mog doprowadzi do stanu, ktry nazywamy patologicznym. Autorka zastanawia si nad przyczynami dewiacji. W jej przekonaniu wynikaj one z niespenienia naleycie przez rodzin poszczeglnych funkcji, szczeglnie funkcji socjalizacyjnej76. Braki w zakresie speniania funkcji socjalizacyjnej w rodzinie ujawniaj si, gdy bada si przestpczo, demoralizacj, niedostosowanie spoeczne nieletnich np. uciekinierw z domw rodzinnych, trafiajcych do placwek opiekuczo-wychowawczych. Wrd przyczyn dysfunkcjonalnoci wyrnia si dwie gwne przyczyny: tkwice wewntrz rodziny i wyrastajce z szerszych uwarunkowa spoecznych. Zaspokajanie przez rodzin potrzeb dziecka, niezbdnych dla jego rozwoju, wie si nierozerwalnie z penieniem przez ni funkcji zarwno tych podstawowych, jak i pochodnych, drugorzdnych. Prawidowe zaspokojenie potrzeb psychicznych (bezpieczestwo, mio, uznanie) i materialnych daje podstaw sukcesu w postaci prawidowego procesu wychowawczego. Warunki penego rozwoju daj dziecku przede wszystkim rodziny pene, czyli te, ktre skadaj si z rodzicw naturalnych i dzieci. A przy tym s to rodziny - jak wskazano - wzorowe wychowawczo, normalne bd te jeszcze wydolne wychowawczo. Natomiast gorzej jest pod wzgldem wychowawczym w rodzinach niepenych, rozbitych, zrekonstruowanych i zastpczych. W swoim czasie szerokie badania na terenie Polski przeprowadzia B. Grzelak-Wodarska; poddaa bowiem analizie 34 placwki wychowawcze (na 35 tego typu w Polsce). Wskazaa na 80% badanych rodzin, w ktrych wystpiy nastpujce wskaniki dysfunkcjonalnoci: - brak jednego z rodzicw - najczciej ojca; - brak obojga rodzicw, a dziecko jest wychowywane w rodzinie zastpczej niewydolnej wychowawczo; - skcenie rodzicw poprzedzajce rozpad rodziny i rozwd; - rodzina zrekonstruowana, ale wspycie niezgodne, brak akceptacji ze strony dzieci dla ojczyma,
75

76

S. Katula, wiadomo wychowawcza rodzicw, stan aktualny, niektre uwarunkowania i skutki oraz perspektywy, Toru 1975, s.126 M. Ziemska, Patologia rodziny, PWN, Warszawa 1976, s. 458

macochy; - wielodzietno (powyej 6 dzieci) - wystpowao zaniedbywanie dzieci; - zjawiska patologiczne - najczciej alkoholizm; - dugotrwaa choroba lub inwalidztwo jednego lub obojga rodzicw77. Wrd przyczyn dysfunkcjonalnoci rodziny, ktre niejako s poza ni zalicza si: - sta prac jedynego z rodzicw poza miejscem zamieszkania, np. prac poza granicami kraju; - prac obojga rodzicw w systemie 3-zmianowym, 4-brygadowym lub 12- godzinnym; - niech do podjcia pracy przez jednego lub oboje rodzicw (a wic pasoytniczy tryb ycia z nieuczciwych dochodw); - bezrobocie lat dziewidziesitych; - kryzysow sytuacj bytow rodzin - niesprzyjajc wyksztatowaniu si u dzieci prawidowych postaw spoecznych; - negatywny wpyw rodkw masowego przekazu na rozwj dzieci i modziey; - przynaleno modocianych do ruchw i sekt78. Zdarza si, i przyczyny wewntrzne i zewntrzne kumuluj si w pewnych rodzinach i wtedy kondycja wychowawcza tych rodzin jest coraz gorsza. W badaniach Anny Szara nad rodzinami dysfunkcjonalnymi ujawniy si nastpujce braki: w rodzinie zaspokajane s wszystkie potrzeby biologiczne dziecka; w rodzinie dysfunkcjonalnej potrzeby te nie s zaspokojone w sposb wystarczajcy, rodzina dysfunkcjonalna nie zaspokaja potrzeb poznawczych: pomoc w nauce, zdobywaniu wiedzy itp., potrzeby psychiczne, tj. akceptacji, mioci, wspdziaania, bezpieczestwa, szacunku i dostatku w rodzinie dysfunkcjonalnej nie s zaspokojone w sposb wystarczajcy; zaniedbane s potrzeby spoeczno-kulturalne, estetyczne; uczniowie z rodzin dysfunkcjonalnych wykazuj nisze uspoecznienie i motywacj do nauki; dzieci z rodzin dysfunkcyjnych wykazuj wysze przyhamowanie i wicej zachowa antyspoecznych79. W konkluzji o rodzinach dysfunkcyjnych mona powiedzie, i nie daj one dziecku moliwoci osobowego rozwoju ani nie tworz poczucia wizi. Wanie z tego typu rodzin wyrastaj ludzie nieprzystosowani spoecznie, podejmujcy pierwsze prby bezdomnoci. 2.4. Rozka rodziny
77

negatywnie wpywaj na jej funkcjonowanie, s zoone uwarunkowania spoeczne, do ktrych

78

79

B. Grzelak Wodarska, Dziaalno Domw Wczasw Dziecicych w zakresie wspomagania rozwoju dzieci i rodzin dysfunkcjonalnych, [ w ] Zjawiska patologii ycia rodzinnego w Wielkopolsce oraz ich spoeczno-prawne konsekwencje., Ratajczak A., ( red. ), UAM, Pozna 1983, s. 311 M. Braun-Gakowska, Wpyw telewizyjnych obrazw przemocy na psychik dzieci, Problemy Opiekuczo Wychowawcze Nr 6/ 1995, s. 10 - 11 J. Perlikiewicz, Gigant, Wprost nr 34/ 1995, s. 29

Najpierw by entuzjazm, bo otworzyli Polakom granice. A raczej uchylili. Potem by entuzjazm, bo Polacy zaczli uchodzi za solidnych i kreatywnych pracownikw. Jeszcze potem by entuzjazm, bo nad Wis napyway miliony euro za mniej lub bardziej niewolnicz prac na zachodzie. I jeszcze troch entuzjazmu, bo przecie pojechali, ale wrc z kas na inwestycje, z nowym spojrzeniem na gospodarno, z know how. Potem entuzjazm przygas, kiedy okazao si, e nad Wis zaczyna brakowa rk do pracy, drg nie ma kto budowa, ze szpitali znikaj biae kitle lekarzy, a z transportu ludzie uciekaj, eby prowadzi londyskie autobusy. Ale dopiero teraz zaczyna si mwi, e emigracja to nie tylko spustoszenie naszego rynku pracy, wyjaawianie narodu z tych moe najbardziej przedsibiorczych, e to take tragedie rodzinne, dramaty dziecice, ktrych nie zrekompensuj pienidze znad Tamizy i paczki z Chicago. Emigracja pozbawia dzieci rodzicw i p biedy, kiedy wyjeda ojciec, bo z nim jako potomstwo jest na og mniej zwizane emocjonalnie. Spotgowany dramat zaczyna si, kiedy na saksy jedzie rodzic. Prawdziwa tragedia nastpuje, kiedy rodzic zaczyna y tam daleko wasnym yciem i jako do powrotu jej niepieszno. Do pisania i telefonowania te nie. W duszy dziecka zaczyna si pieko. Tylko w mitologii greckiej Telemach doczeka si powrotu Odyseusza i po 20 latach rozki skoczyo si happy endem. Polska emigracja jest zupenie odmitologizowana. W dobie masowych migracji zarobkowych z Polski do pracy za granic dugotrwaa rozka rodzin, a w konsekwencji osabienie wizi i czsty ich rozpad, staje si zjawiskiem powszechnym. Mowa o tak istotnym fakcie ma za zadanie uwiadomi ogromn rol rodziny w ksztatowaniu i prawidowym rozwoju emocjonalnym czowieka, pokaza rodzin jako warto uniwersaln, o ktr warto zabiega oraz wskaza, e konsekwencje decyzji podejmowanych w rodzinie dotykaj wszystkich jej czonkw i tym samym zachci uczniw do gbszego zastanowienia si, gdy sami by moe stan przed trudnymi wyborami80. W wielu regionach Polski, obserwuje si rodziny charakteryzujce si krtsza bd dusza nieobecnoci jednego lub obojga rodzicw pracujcych za granica. Zjawisko to szczeglnie w ostatnich latach przyjmuje niepokojce rozmiary. Rozka spowodowana wyjazdami rodzicw w celach podbudowania stanu finansw domowych jest czynnikiem zmieniajcym normalny rytm ycia rodziny81. Negatywne skutki dla rodziny, jakie przynosi rozka z powodu pracy zarobkowej za granica, przedstawiaj badania przeprowadzone pod koniec lat dziewidziesitych. Funkcja socjalizacyjno-wychowawcza polega na przygotowaniu jednostki do ycia w

80 81

D. Kliszewska Zazay, Rodzina na rozdrou - wic zanim podejmiesz decyzj, WOM, Opole 2006, s. 12 J. Korczynska, Sezonowe wyjazdy zarobkowe Polakw do Niemiec, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003, s. 182

spoeczestwie, przekazywaniu jzyka, zwyczajw, norm, wartoci moralnych, wartoci kultury82. We wspczesnych rodzinach mona zaobserwowa przeobraenia wspomnianej funkcji, wynikajce z kilku przyczyn: zajmowania przez kobiety coraz wyszej pozycji spoecznej w rodzinie i poza ni, niezalenoci ekonomicznej kobiet, partnerskich stosunkw miedzy rodzicami. Tego typu nowe ukady rodzinne, zmienione warunki yciowe tworz odmienne sytuacje wychowawcze. Wspczenie pojawia si nowa kategoria rodzin niekompletnych, a mianowicie rodziny z czasowa nieobecnoci jednego rodzica lub obydwojga. Na skutek bezrobocia, niskich zarobkw nasiliy si wyjazdy zarobkowe rodzin. Sytuacja wychowawcza omawianej kategorii rodzin zaley od wielu czynnikw: kto wyjeda, na jak dugo i dokd. Gdy wyjeda ojciec lub matka, ich nieobecno powoduje przede wszystkim osamotnienie, brak poczucia bezpieczestwa, nadwtlenie wizi maeskich i rodzinnych. Kady pozostajcy za granica tworzy wasny styl ycia, w pewnym stopniu uniezalenia si, kreuje nowe zwyczaje. Spotkania po wielomiesicznej nieobecnoci przyjmuj charakter witecznego spotkania. Czsto przyjedajcy rodzic czuje si wyalienowany z ycia rodziny. Dusza nieobecno jednego z rodzicw niejednokrotnie koczy si rozpadem maestwa. Wrd rodzin nastawionych na emigracje zarobkow, gdzie przez duszy okres jest nieobecne jedno z rodzicw, kontakty z dziemi rodzica pozostajcego w domu, ograniczane s do rozmw przybierajcych form codziennie powielanych schematw (np. pytania odnonie do odrobionych lekcji). W sytuacji nieobecnoci ojca, w rodzinach marynarzy stwierdzono, e matka, chcc kompensowa nieobecno ojca, koncentruje si zbyt kurczowo na dzieciach, ogranicza ich aktywno, co prowadzi do spoecznej i uczuciowej niedojrzaoci83. Przeduona nieobecno rodzicw wywiera rwnie znaczcy wpyw na osignicia szkolne dzieci/modziey. Oczywicie, s one zrnicowane i zale przede wszystkim od wieku ucznia oraz od tego, ktre z rodzicw przejo opiek nad dzieckiem. Wedle innych autorw, ktrzy przeprowadzili stosowne badania, najlepsze osignicia w szkole maja dzieci pozostajce pod opieka matki. W sytuacji, kiedy poza granicami kraju przebywa obydwoje rodzicw, wyniki osignite przez ucznia pozostaj na poziomie przecitnych bd sabych84. Reasumujc, z caa pewnoci trzeba stwierdzi, e dugotrwaa nieobecno ojca/ony w rodzinie wpywa traumatyzujco na dzieci/modzie. Sytuacja opiekuczo-wychowawcza w rodzinach jest, zatem dalece niekorzystna85. Nie mona oczywicie uoglnia, niemniej dysfunkcjonalno rodzin niepenych z powodu
82 83

84

85

H. Cudak, Szkice z bada nad rodzina, WSP, Kielce 1995, s. 61 W. Danilewicz, Zagroenia realizacji funkcji wspczesnej rodziny. Wybrane problemy, [ w ], W. Danilewicz, J. Izdebka, B. Krzesiska-ach , Pomoc dziecku i rodzinie w rodowisku lokalnym, Trans Humana, Biaystok 1995, s. 67 E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, E. Cyranka, Pedagogika spoeczna jako dyscyplina akademicka, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1998, s. 292 D. Ras, Polsko-amerykaskie konfrontacje w zakresie ycia rodzinnego i wychowania, [ w ], Rodzina wobec wyzwa edukacji midzykulturowej, Nikitorowicz J., ( red. ), Trans Humana, Biaystok 1997, s. 208

wykonywanej pracy zarobkowej za granica jest niezaprzeczalna. Realizacja funkcji socjalizacyjnowychowawczej w rodzinach niepenych czasowo, przebiega w sposb nieco zrnicowany ni w rodzinach penych. W rodzinach niepenych brakuje pewnych wzorcw zarwno osobowych, jak i wzorcw zachowa86. Wyjedzie jednego z rodzicw towarzyszy obawa odnonie do zwikszenia si kopotw wychowawczych87. Rodzic pozostajcy w domu z uwagi na fakt, i ma zwikszon ilo obowizkw, a tym samym mniej wolnego czasu dla dzieci, w konsekwencji prowadzi to do nieposuszestwa, braku zdyscyplinowania oraz wzrostu agresji. 2.5. Psychologiczna charakterystyka dzieci Rozwj psychiczny jest procesem dugotrwaym, doprowadzajcym do jakociowych i ilociowych przemian, zarwno w caoksztacie dziaalnoci jednostki jak poszczeglnych funkcji i czynnoci psychicznych. i w zakresie

2.5.1. Procesy psychologiczne Dziecko w czasie rozwoju zdobywa coraz szersz orientacj w otoczeniu, wzbogaca wiedz o rzeczywistoci, doskonali swe umiejtnoci i sprawnoci. U dziecka powstaj nowe potrzeby, uczucia, krystalizuj si zamiowania oraz zainteresowania. Zachodz przeobraenia w wiadomoci i osobowoci dziecka. Liczc si ze skomplikowanym uwarunkowaniem zjawisk mwi M. ebrowska, ich zmiennoci i wzajemna zalenoci dialektyczn, musimy niewtpliwie uzna, e podstaw wyrnienia etapw rozwojowych nie moe by jaka pojedyncza waciwo psychiczna czy fizyczna, lecz powinien by pewien ich caoksztat, decydujcy o rzeczywicie odmiennej charakterystyce dziecka88. W zwizku z tym przyjto trzy kryteria rozrniania okresw rozwojowych: - sposb i poziom odzwierciedlania otaczajcej rzeczywistoci; - dominujcy rodzaj dziaalnoci; - specyficzne formy i metody oddziaywania wychowawczego. Zarwno znajomo przyjtych kryteriw, jak i znajomo wskanikw rozwojowych, pozwalaj wyrni poszczeglne okresy rozwoju u poszczeglnych dzieci. Jednoczenie
86

B. Ziba, Wybrane aspekty funkcji socjalizacyjno-wychowawczej wielkomiejskich rodzin niepenych, Pozna 1990, s. 105 87 B. Balcerzak-Paradowska, Wpyw okresowej nieobecnoci maonkw na warunki ycia rodziny, Problemy Rodziny 5 (1994), s. 13 88 M. ebrowska, Psychologia rozwoju dzieci i modziey, Warszawa 1977, s. 186

umoliwiaj podejmowanie w por odpowiednich zabiegw korekcyjnych. Dziecko, ktre rozpoczyna nauk w szkole, wkracza jednoczenie w nowy okres rozwoju, nazwany modszym wiekiem szkolnym, obejmujcym lata 7-8 do 11-12 roku ycia. Rozpoczcie nauki w szkole powoduje wielkie zmiany w yciu dziecka. Z dziecka rodzinnego przeobraa si w ucznia. Zmienia si tryb jego ycia, zobowizany jest do systematycznego uczszczania do szkoy oraz wypeniania nakadanych przez nauczyciela zada. Jego postpowanie i wyniki nauczania podlegaj ocenie nauczyciela i rwienikw. Podstawowym obowizkiem ucznia w tym okresie staje si nauka, ktra nie tylko stawia mu nowe wymagania, ale jest czynnikiem pobudzajcym jego rozwj umysowy. Dziecko opanowuje w tym czasie technik czytania, pisania i podstawowe pojcia matematyczne. Nadal jeszcze wan rol w yciu dziecka odgrywa zabawa, ktra jednak zmienia swj charakter i funkcj. Oczywicie nie wszystkie dzieci wstpujce do szkoy s w stanie sprosta wymogom, jakie przed nimi stawia89. Najoglniej mona powiedzie, i dziecko takie winno osign dojrzao szkoln, ktra wyraa si w okrelonym poziomie zarwno rozwoju fizycznego, umysowego, emocjonalnego i spoecznego. Dziecko dojrzae do nauki szkolnej winno by dobrze, jak na ten wiek rozwinite fizycznie i ruchowo, posiada odpowiedni zasb wiedzy o wiecie i orientacj w bliskim otoczeniu, zdolno do dziaania intencjonalnego tj. podejmowania czynnoci zmierzajcych do celu. Powinno rwnie posiada pewien stopie uspoecznienia, umiejtno opanowania popdowych emocji oraz zdolno do reakcji odroczonych warunkujcych powciganie zoci, lkw i obaw. Naley zaznaczy, i wanie w okresie modszego wieku szkolnego cho postpuje proces rozwojowy, to jednak wyranie zmniejsza si jego dynamika. T intencj natury polegajc na powstrzymaniu tempa rozwoju dziecka wyraa amerykaski lekarz Beniamin Spock sowami: hola! Hola! Zanim jako czowiek, ktremu moesz ufa, dostaniesz silne ciao i w peni rozwinite instynkty, musisz nauczy si najpierw samodzielnie myle, kontrolowa wasne pragnienia i instynkty, by nie dziaa na szkod innych, musisz nauczy si wspy z innymi i w peni opanowa prawa, jakie maj rzdzi twoim zachowaniem poza domem rodzinnym, wreszcie musisz opanowa umiejtnoci, z ktrych bdziesz y90. Zatem, aby dziecko mogo rozpocz nauk winno spenia okrelone warunki. Jednym z nich jest prawidowy rozwj fizyczny dziecka. Zaczyna on przebiega odmiennie u dziewczt i chopcw. Coraz wyraniej zaznaczaj si rnice indywidualne widoczne w budowie i tempie rozwoju. Zaczynaj zanika dziecice proporcje budowy ciaa. W pierwszych latach szkolnych o rozwoju fizycznym wiadczy ju nie tempo przyrostu wagi i wzrostu, lecz fakt, e staje si silne i odporne na choroby. Serce i puca nie rosn ju tak szybko jak ciao. Zby mleczne wymienione zostaj na stae. Konieczne jest zapewnienie dzieciom opieki stomatologa i ortodonty. Ukad kostny
89 90

L. Ledziska, Charakterystyka rozwoju psychofizycznego dzieci w modszym wieku szkolnym, Warszawa 1999, s. 19 B. Spock, Dziecko pielgnowanie i wychowanie, PZWL, Warszawa 1993, s. 452

zawiera jeszcze znaczn ilo tkanek chrzstnych, jest mikki i plastyczny, co sprzyja rnym deformacjom np. podczas siedzenia. Kostnieje znacznie kociec przegubu, co zwiksza zdolno dziecka do pracy i pozwala na wiksze obcienie pracami pisemnymi i fizycznymi. Minie s jednak jeszcze sabo rozwinite. W zwizku z szybszym rozwojem mini duych i znaczn pobudliwoci, dzieci wykonuj duo ruchw zbytecznych i szybkich nie dostosowanych do tempa pracy. Mcz si bardziej przy wykonywaniu czynnoci wymagajcych precyzji. Naley wic wiczy zespoy mini drobnych, co prowadzi do zmniejszenia ich mczliwoci i wzrostu dokadnoci. Wraz z rozwojem fizycznym nastpuje rozwj cech motorycznych takich jak sia, moc, zwinno i wytrzymao. Tempo rozwoju tych cech nie jest rwnomierne i bywa rne dla chopcw i dziewczynek. Dojrzewanie siy i zrcznoci staje si jednym z powodw ksztatowania potrzeby ruchu. Dziecko nie zastanawia si jednak w sytuacjach, ktre inspiruj je do ruchowego wyycia si. Bezporedni konsekwencj nadmiaru ruchliwej aktywnoci s czste urazy, jakim dzieci ulegaj. Przy organizacji opieki nad prawidowym rozwojem fizyczno-motorycznym wskazane jest wykorzystywanie zabawy z elementami zrnicowanych wicze gimnastycznych. wiczenia nie mog by zbyt trudne i dugie ani zbyt krtkie i atwe. Poza tym, naley na bieco, podczas trwania lekcji stosowa wiczenia korygujce wady postawy. Innym, wanym warunkiem do osignicia dojrzaoci szkolnej jest odpowiedni rozwj procesw poznawczych. Rozwj ten w modszym wieku szkolnym jest dynamiczny, dokonuje si w kierunku wyodrbniania si i usamodzielniania czynnoci umysowych. Do gwnych form aktywnoci poznawczej naley rozwj spostrzegania, mylenia, mowy i pamici. Spostrzeganie pod wpywem nauki odrywa si od dziaania, a wcza w osobowo. Dostarcza dziecku satysfakcji intelektualnych i estetycznych. Spostrzeganie zaczyna by podporzdkowane ja dziecka i potrzebom bezporednio z tym ja zwizanym. Spostrzeganie staje si aktywne, gdy nabiera charakteru obserwacji i wypywa z potrzeby dziecka91. Dalszy rozwj spostrzegania czy si z rozwojem uwagi i rozwojem poszczeglnych jej cech. Pojemno uwagi systematycznie si zwiksza. Jej rozwj nastpuje wwczas, gdy materia, ktry podajemy, jest zrozumiay, ma wyran form i sprzyjajce warunki. Nie mniej wanym czynnikiem rozwoju uwagi jest wasna aktywno samego dziecka. Dziecko dziki spostrzeeniom i obserwacjom staje si coraz bardziej dociekliwe, wnikliwe i przez to lepiej rozumie otoczenie, bezmylnie nie przyswaja gotowych informacji. Mylenie jako jedna z czynnoci poznawczych w modszym wieku szkolnym ulega przeobraeniom jakociowym. Staje si ono samodzieln, wewntrzn czynnoci poznawcz, operujc pojciami, realizowan w sowach i
91

I. Roszkiewicz, Modszy wiek szkolny, Nasza Ksigarnia, Warszawa 1983, s. 56

przebiegajc zgodnie z zasadami logiki. Ta nowa posta mylenia zwana bywa myleniem pojciowym, abstrakcyjnym, symbolicznym albo sownologicznym92. Rozwj mylenia postpuje stopniowo na drodze czynnoci opartych na spostrzeeniach lub wyobraeniach przedmiotw i przeksztacania si tych czynnoci w operacje mylowe. Do podstawowych procesw mylowych, jakie rozwijaj si u dziecka naley analiza, synteza, porwnanie abstrahowanie i uoglnianie. Chcc rozwija mylenie naley nauczy dzieci: - dostrzega i formuowa pytanie problemowe; - tworzy hipotezy bdce przypuszczalnymi odpowiedziami; - sprawdza trafno wysunitych hipotez. Pod koniec modszego okresu szkolnego, jeli dzieci s waciwie przygotowane, poprzez odpowiednie treci i metody nauczania, to nabieraj umiejtnoci przeprowadzania operacji mylowych bez wsparcia na konkretnym materiale. A zatem mona stwierdzi, i rozwj mylenia staje si coraz bardziej dojrzay i lepiej suy dziecku. Dziecko w tym okresie zaczyna stopniowo chcie myle. Mylenie staje si dowolne, zalene od dziecka, do jego pragnie, de a nie tylko od tego, co dzieje si wok93. Mylenie staje si czynnoci zamierzon, suy nie tylko do zaspakajania potrzeb, lecz samo w sobie jest interesujce. Dziecko zaczyna szuka zada umysowych, chce rozwizywa nowe problemy. Z rozwojem mylenia cile zwizany jest rozwj mowy. Mowa dziecka, ktre rozpoczyna nauk w szkole nie przestaje doskonali si jako narzdzie spoecznej komunikacji, jednoczenie przeobraa si. Wyranie rozszerza si jej funkcja symboliczna. Mowa dziecka w wieku szkolnym ma dwie postacie: ustn i pisan, ktre wzajemnie na siebie oddziaywaj. Do rozwoju mowy dziecka znacznie przyczynia si szkoa. W szkole dziecko opanowuje nowe formy komunikowania si (mowa pisana), a dziki nauce gramatyki, nastpuje stopniowy wzrost udziau wiadomoci w organizowaniu wypowiedzi ustnych i pisemnych. Nauka w szkole wzbogaca sownik dziecka pojciami naukowymi. W szkole ucze bardziej musi liczy si ze swoim odbiorc. Jego wypowiedzi musz by jasne i zorganizowane. Sposb wypowiedzi musi ucze dostosowa do sytuacji. Prawidowy rozwj mowy dziecka, a zwaszcza orientacji pojciowej, jest bardzo wanym warunkiem szkolnego powodzenia i zasuguje na specjaln uwag szkoy i rodzicw. Wan rol w yciu dziecka, aby mogo uczy si mwi i myle peni pami. W modszym wieku szkolnym nastpuje wzmoony jej rozwj i jakociowa przemiana. Dzieci trzeba uczy tego, jak naley si uczy. Std te dosowne uczenie si tzw. pami mechaniczna musi by zastpiona logicznym, sensownym uczeniem si. Pami stopniowo zatraca charakter obrazowo-konkretny, a przeksztaca si w abstrakcyjno-logiczne zapamitywanie. Wzrasta szybko, trwao i pojemno pamici. Rozwj spoeczny, to szereg zmian jakie dokonuj si w osobowoci jednostki, powodujc to, e
92 93

M. ebrowska, Psychologia rozwoju , op. cit., s. 180 I. Roszkiewicz, Modszy , op. cit., s. 78

jednostka staje si zdolna do konstruktywnego uczestniczenia w yciu i dziaalnoci spoeczestwa94. Dziecko w modszym wieku szkolnym uwiadamia sobie, e jest czonkiem spoecznoci dziecicej. Jest to dla dziecka w tym wieku ogromnie atrakcyjne. Jak pisze S. Baley: dno do grupowania si, potrzeba naleenia do jakiego zespou osiga w wieku powyej 9 lat swoje maksimum na przestrzeni caego ycia ludzkiego95. W tym okresie ycia rwienicy: - wywieraj na dziecko wpyw wyrwnujcy i normalizujcy, - bardziej akceptuj dziecko ni doroli, - zapewniaj moliwo uczenia si rl spoecznych, - s wanym rdem informacji, - sprzyjaj rozwojowi procesw identyfikacji. Oprcz oddziaywania grup rwieniczych, na rozwj spoeczny wpyw ma dom rodzinny oraz zamierzone oddziaywania nauczycieli. O tempie i kierunku spoecznego rozwoju dziecka wspdecyduj dwa czynniki: jego inteligencja oraz przyswojony przez nie system wartoci. To wanie nauczanie pocztkowe powinno odpowiednio ukierunkowa ten rozwj, zwaszcza przez rwnoczesne stymulowanie sfery poznawczej i spoecznej, poprzez stawianie uczniw w sytuacjach wymagajcych wyboru postpowania i zwizanych z nimi wartoci na podstawie wiadomie podejmowanych decyzji, opartych na stopniowe wzrastajcym wysiku intelektualnym. Dziecko wanie w atmosferze wsplnego wysiku, porwnywania warunkw pracy, zaangaowania kolegw, oceny przez nich, oducza si egoizmu, zaczyna si liczy z opini innych i samo podlega ocenie, troszczy si o wsplny rezultat pracy i wsplne dobro, uczy si odpowiedzialnoci za wasne i wsplne czyny96. Du rol w stymulowaniu rozwoju kadego dziecka odgrywaj rodzice i nauczyciele. To wanie oni, poprzez waciwe oddziaywania, winni czyni wszystko, aby dzieciom pomc i umoliwi im wszechstronny rozwj fizyczny i psychiczny. 2.5.2. Trudnoci wychowawcze Istnieje wiele definicji wychowania. Wedug Maego sownika pedagogicznego wychowanie to wiadomie organizowana dziaalno spoeczna, oparta na stosunku wychowawczym midzy wychowankiem, a wychowawc, ktrej celem jest wywoanie zamierzonych zmian w osobowoci wychowanka. Zmiany te obejmuj zarwno stron poznawczo - instrumentaln zwizan z
94 95 96

M. ebrowska, Psychologia rozwoju , op. cit., s. 627 S. Baley, Wprowadzenie do psychologii spoecznej, PWN, Warszawa 1959, s. 112 . Muszyska, Integralne wychowanie i nauczanie w klasach I-III, PWN, Pozna 1974, s. 95

poznaniem rzeczywistoci i umiejtnoci oddziaywania na ni, jak i stron emocjonalno motywacyjn, ktra polega na ksztatowaniu stosunku czowieka do wiata i ludzi, jego przekona i postaw, ukadu wartoci i celu ycia. Proces wychowania uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Wie si to przede wszystkim ze zrozumieniem przez jednostk okrelonych norm spoeczno moralnych oraz nadaniem tym normom - w zalenoci od jej uprzednich dowiadcze i gry motyww - znaczenia osobistego. Na jako i gboko zmiany skada si m.in. jako norm, klarowno ich przekazu, stopie dokadnoci ich odbioru, zgodno lub niezgodno z dotychczasowymi przekonaniami jednostki, sia i trwao przeycia osobistego tych norm oraz ich yciowe zastosowanie. Proces i wyniki wychowania ksztatuj si pod wpywem: - wiadomego i celowego oddziaywania odpowiedzialnych za wychowanie osb instytucji /m.in. rodzicw, nauczycieli, szkoy, organizacji spoecznych, kulturalnych, religijnych/, - systemu wychowania rwnolegego, a zwaszcza odpowiednio zorganizowanej dziaalnoci rodkw masowego oddziaywania, - wysikw jednostki nad ksztatowaniem wasnej odpowiedzialnoci97. Pierwszym i najwaniejszym pomostem pomidzy wychowaniem w rodzinie a placwk owiatow jest edukacja przedszkolna. To tu staje si moliwe wspomaganie rozwoju i wychowanie dziecka, poczwszy od najmodszych lat jego ycia. Do podstawowych celw przedszkola naley zapewnienie wszechstronnego rozwoju osobowoci kadego dziecka, poprzez wychowanie go w najbliszym krgu rodowiskowym, rozszerzajc kontakty z otoczeniem o takie elementy spoeczne, ktre s bliskie dziecku i s uzalenione od poziomu ich pojmowania. Dziecko wchodzi do przedszkola z ca histori swojego ycia, ze wszystkimi swymi pozytywnymi i negatywnymi dowiadczeniami. Ma ju uksztatowany jaki obraz tego, kim s inni ludzie, gwnie doroli. Czy s to osoby yczliwe, pomagajce, rozumiejce, czy raczej silnie karzce, wrogie, nie majce dla niego czasu? Podobnie dziecko ma pewien obraz innych dzieci - czy s towarzyszami zabaw czy te raczej kim, kogo naley si ba, unika? Te oczekiwania uksztatowane we wczeniejszych latach ycia dziecka, wnoszone s do przedszkola i to wanie one w gwnej mierze wpywaj na zachowanie si dziecka w rnych sytuacjach. Grupa rwienicza to swoista zbiorowo spoeczna, czyli zbiorowo ludzi posiadajcych jak cech wspln, wyrnion przez zewntrznego obserwatora, bez wzgldu na to, czy wspomniani ludzie uwiadamiaj sobie posiadanie danej cechy, czy te nie98. Uwaa si, e grupy spoeczne s grupami zabawowymi o charakterze krtkotrwaym, wynikajcych z przewagi egocentryzmu, ktry rzutuje na spjno i zorganizowanie. Inaczej przedstawia si sprawa z grup przedszkoln, do ktrej dziecko zostaje przypisane bez wzgldu na zainteresowania, a jedynym kryterium tej przynalenoci jest wiek. Nie oznacza to, e
97 98

W. Oko, Nowy sownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ak, Warszawa 2001, s. 445
Pomykao W., Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1997, s. 220

tak powstaa grypa nie bdzie realizowaa potrzeb dziecka. Przeciwnie - umiejtne kierowanie t grup, bdce w gestii nauczyciela - organizatora rodowiska wychowawczego, odpowiedni dobr rodkw, treci, metod i form, przyczynia si do stymulowania dziaalnoci dziecka, z jednoczesn realizacj celw wychowawczych. Dziecko wchodzce w rodowisko przedszkolne wnosi swoj osobowo wzbogacajc struktur grupy o wasne zainteresowania, wiedz czy przyzwyczajenia. Rzecz w tym, aby nauczyciel umia wydoby wewntrzn cao jego osobowoci, by mc naleycie ksztatowa charakter stosunkw zachodzcych pomidzy dziemi. Nauczyciel podejmujc prac musi uwzgldni fakt, i grupa ksztatuje dziecko, wpywa na nie, rozwija, dostarcza nowych bodcw do rozwoju. Grup rwienicz traktuje si jako rodowisko naturalne, tworzone samorzutnie pod wpywem aktywnoci zabawowej oraz realizacji wasnych de, celw czy zainteresowa. Tutaj jednostka moe realizowa wasne potrzeby przejawiajce si w rnych formach aktywnoci, jak rwnie uczestniczy w yciu zbiorowoci osigajc dojrzao spoeczn. W czasach panujcego kryzysu wartoci coraz czciej wspomina si o koniecznoci tworzenia kultury pozytywnych wzorw. Uwaa si, e to wanie wychowawca pomaga formowa osobowo dziecka. Ukazuje mu dobro, pikno, prawd, sprawiedliwo, rzetelno i uczciwo. Zapewniajc wszechstronny rozwj modego czowieka, ma on za zadanie wychowa mdrych dobrych ludzi. W zwizku z tym istota organizacji wychowania spoeczno - moralnego w przedszkolu polega na inspirowaniu czynnej postawy dzieci w stosunku do zjawisk o charakterze spoeczno - moralnym, czyli pobudza wszystkie sfery ycia psychicznego, aby poznanie, rozumienie i przeywanie okrelonych treci wyraao si w rnorakich dziaaniach coraz bardziej zamierzonych i ksztaccych osobowo dziecka. Podstawow form aktywnoci dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa. Istnieje wiele teorii na temat zabawy, w myl, ktrej jest ona atawistyczn form aktywnoci czowieka, sposobem wydatkowania nadmiaru energii, wytchnieniem po pracy czy te przygotowaniem do powanych zaj yciowych. Zabawy i gry dziecice speniaj tu wszystkie wymienione funkcje. W zabawie dziecko odtwarza, odzwierciedla rzeczywisto i przejawia swj aktywny do niej stosunek99. Mona powiedzie, i kade dziecko jest niepowtarzalne, ma okrelone moliwoci, ma inne lub podobne potrzeby. Zadaniem wychowawcy jest wspomaganie, stymulowanie jego rozwoju, traktowanie podmiotowo. Aby dziecko czuo, widziao sw niepowtarzalno, naley mu to uwiadomi, pomc mu budowa pozytywny obraz samego siebie, rozwija jego mocne strony, pozwala mu na dziaania zgodne z jego moliwociami, potrzebami i zainteresowaniami. Naley wprowadza dziecko w wiat wartoci, obserwowa je i dawa mu to wszystko, co moemy, by uwierzyo w siebie. Analizujc treci programowe mona zauway jak wiele miejsca powica si problematyce wartoci. Zadaniem wychowawcy jest aranowanie sytuacji wychowawczych i
99

B. aciak, wiat spoeczny dziecka, Wydawnictwo Akademickie ak, Warszawa 1998, s. 89

tworzenie otoczenia dziecka, wprowadzajc go w wiat wartoci uniwersalnych, oglnoludzkich takich jak: dobro, mio, przyja, prawda, pikno itp., poprzez ukazywanie przykadw z ycia, filmu i literatury /np. banie z moraem/, tworzenie odpowiedniej atmosfery w grupie, wykorzystywanie nadarzajcych si okazji, wasny przykad nauczyciela, ksztatowanie yczliwej, otwartej i tolerancyjnej postawy dziecka wobec otaczajcego wiata100. Dzieci posiadaj wrodzon wraliwo na walory estetyczne i wartoci moralne. Ogromn rol w procesie wychowania odgrywa wic postawa wychowawcy, ktry musi by wiadom faktu, i tre przey emocjonalnych zmienia si wraz z wiekiem. Jest to szczeglnie istotne w momencie kiedy nauczyciel dobiera okrelone wzorce zachowa, dziea plastyczne, filmy, utwory literackie, muzyczne, majce przyczyni si do uksztatowaniu w wychowanku kategorii estetycznych i moralnych. Fundacja ABC - Program Zdrowia Emocjonalnego sugeruje aktywne nauczanie 12 wartoci lub grup pokrewnych wartoci. Proponowane wartoci dla dzieci w wieku przedszkolnym to: - szacunek - grzeczno i prawdziwa troska; jest to podstawa wszystkich wartoci, szacunek do samych siebie i innych, w tym zwaszcza dla kobiet i osb sabszych, dla pastwa i jego instytucji, dla prawa, dla mienia i cudzej wartoci, dla dobrych tradycji, ziemi, przyrody, zwierzt, - grzeczno /dobre maniery/ -w intencji, sowach, tonie, wyrazie twarzy, - uczciwo - wobec siebie, innych osb, zgodno zachowa z deklaracjami, prawdomwno, honor, ludzka przyzwoito, - mdro - dziaania z rozmysem, przewidywanie dugofalowych konsekwencji, - odpowiedzialno, rzetelno, wiarygodno, - odwaga - podejmowanie trudnych, ale susznych i wanych decyzji, umiejtno przeciwstawiania si zemu przykadowi lub naciskom, obrona wasnych przekona pracowito, silna wola, - umiar, zasada zotego rodka, m.in. umiar w jedzeniu, w gromadzeniu rzeczy materialnych, w pogldach - bez popadania w skrajno itp., - dobro, altruizm, yczliwo, dostrzeganie i tworzenie pikna, - przyja, lojalno, mio, wierno, - sprawiedliwo, wyrozumiao, wspaniaomylno, wybaczenie, - pokojowe nastawienie, zrwnowaenie - kontrola emocji101. Podsumowujc mona stwierdzi, i wartoci stanowi standardy postaw i zachowa czowieka, okrelaj kim jestemy, jak yjemy i jak traktujemy innych ludzi. Cay ten
100 101

i dobrych impulsw,

- samodyscyplina, wytrwao, potencja, /pene wykorzystanie wasnych moliwoci/, motywacja,

I. Dudziska, Metodyka wychowania w przedszkolu, WSiP, Warszawa 1974, s. 227 Materiay z konferencji: Jak kocha dziecko - nowe odkrycia psychologii zorganizowanej przez Fundacj ABC XXI - Program Zdrowia Emocjonalnego, Warszawa 2000, s. 6

proces odbywa si w grupie spoecznej, ktra stanowi naturaln drog wchodzenia w skomplikowany wiat wspycia i wspdziaania spoecznego.

Rozdzia III. Niepubliczna placwka opiekuczo wychowawcza Domy dla Dzieci w Supsku
3.1. Regulamin niepublicznej wielofunkcyjnej placwki opiekuczo - wychowawczej Domy dla Dzieci" przy ul. Jagiey 1/3 w Supsku Niepubliczna, wielofunkcyjna, placwka opiekuczo-wychowawcza Domy dla Dzieci dziaa na podstawie102: a) ustawy z dnia 12.03.2004r.. o pomocy spoecznej (Dz.U. z 2004r.poz r. Nr 64, poz. 593, z pn. zmianami), b) ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 1998 r. Nr 155, poz.1014, z pn. zmianami), c) uchway Zarzdu Gwnego Towarzystwa Nasz Dom" w Warszawie Nr 01/08/2005 z dnia 31 sierpnia 2005r., d) rozporzdzenia MPS z dnia 14 lutego 2005r. w sprawie placwek opiekuczowychowawczych, e) umowy o realizacj zadania z zakresu pomocy spoecznej zawartej w dniu 24 sierpnia 2005 pomidzy Powiatem Supskim a Towarzystwem Nasz Dom", standardw organizacyjnych i pracy opiekuczo-wychowawczej w mieszkaniach dla dzieci i modziey opracowanych przez Towarzystwo Nasz Dom. Instytucja Domy dla Dzieci jest to niepubliczna, wielofunkcyjna placwka opiekuczowychowawcza typu socjalizacyjnego pod nazw Domy dla Dzieci" w Ustce i Supsku.. Niepubliczna placwka opiekuczo-wychowawcza Domy dla Dzieci" w Ustce i w Supsku zwana dalej Domy dla Dzieci" zapewnia caodobow opiek i wychowanie dzieciom cakowicie lub czciowo pozbawionym opieki rodzicielskiej, dla ktrych nie znaleziono adnej opieki zastpczej. Domy dla Dzieci" przeznaczone s dla maksymalnie 72 dzieci i modziey ( do 31.12. 2006r.liczba ta zmniejszya si do 68 miejsc ). Siedziba Domw dla Dzieci" znajduje si w Ustce przy ul. Kociuszki 2a103. Domy dla Dzieci" funkcjonuj w formie samodzielnych, autonomicznych domw pooonych: - w mieszkaniu przy ul. Jagiey 1/3 w Supsku, - w domu przy ul. Gogowej 3 w Supsku,
102

103

Regulamin niepublicznej wielofunkcyjnej placwki opiekuczo - wychowawczej Domy dla Dzieci" w Ustce i Supsku, - postanowienia oglne, s. 1 Tame, s. 2

- w domu przy ul. Ranej 17 w Ustce, - w domu przy ul. Kochanowskiego 10 w Przewoce, - w domu przy ul. Tetmajera 4 w Przewoce. Podmiot prowadzcy moe w wyniku porozumienia z Zarzdem Powiatu Supskiego tworzy kolejne autonomiczne domy dla dzieci modziey. Nadzr pedagogiczny sprawuje Wydzia Polityki Spoecznej Pomorskiego Urzdu Wojewdzkiego w Gdasku. Domami dla Dzieci" kieruje Dyrektor. Organem pomocniczym jest stay zesp do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka, ktry dziaa w oparciu o Rozporzdzenie Ministra Polityki Spoecznej z dnia 14 lutego 2005 r. Prac Dyrektora wspomagaj liderzy zespow wychowawcw kadego domu. Dyrektor jest zobowizany do wsppracy i wspdziaania ze spoecznociami poszczeglnych domw poprzez ich liderw. Dyrektor i liderzy poszczeglnych domw maj prawo swobodnego dziaania i podejmowania decyzji w ramach swoich kompetencji. Pomidzy Dyrektorem i liderami Domw dla Dzieci" powinien by zapewniony przepyw informacji w planowanych dziaaniach i decyzjach, a take staa moliwo porozumiewania si w tych sprawach104. Liderzy poszczeglnych domw podejmuj decyzje w konsultacji z zespoami wychowawcw i spoecznociami dzieci. Spory, ktre zaistniej na tle racego lub uporczywego naruszania praw dziecka, rozstrzyga si na zasadach negocjacji, porozumienia i wzajemnego poszanowania w nastpujcej kolejnoci105: a) wniosek o rozstrzygnicie sporu, dziecko kieruje do spoecznoci, ktra powouje komisj wrd wychowawcw i dzieci, b) jeeli komisja nie rozstrzygnie sporu decyzj w spornej kwestii podejmuje Dyrektor 4 Domw, c) dziecko ma prawo odwoania si od decyzji Dyrektora do Zarzdu Gwnego Towarzystwa Nasz Dom" w Warszawie. Dziecko moe rwnie skada skargi do Wydziau Polityki Spoecznej Pomorskiego Urzdu Wojewdzkiego w Gdasku oraz do Rzecznika Praw Dziecka. Dzieci i modzie wystpujca w obronie praw dziecka nie mog by z tego powodu szykanowane. W razie potrzeby maj prawo opieki i pomocy ze strony Dyrektora. Zadania Domw dla Dzieci106: a) zapewnienie dziecku caodobowej opieki i wychowania oraz zaspokojenie jego niezbdnych potrzeb, b) indywidualna opieka zapewniona przez wyznaczonego wychowawc (opiekuna), w tym planowe zaspakajanie potrzeb opiekuczych, rozwojowych, potrzeb wzmacniania wizi z rodzin
104 105 106

Tame, s. 3 Tame, s. 4 Tame, s. 4

naturaln, tworzenia trwaych zwizkw oraz potrzeb spoecznych-zmierzajca do: - powrotu dziecka do rodziny naturalnej lub, jeli to niemoliwe, - znalezienie dla dziecka rodziny zastpczej lub adopcyjnej, lub jeli to niemoliwe przygotowanie do usamodzielnienia, c) zapewnienie dzieciom ksztacenia, wyrwnania opnie rozwojowych i szkolnych, d) praca z rodzinami dzieci. W Domach dla Dzieci", w oparciu o pozyskane lokale, mog by tworzone warunki do organizowania mieszka dla dorosej, penoletniej modziey. Mieszkanie tworzy si dla grupy do 8 osb, ktre ukoczyy 18 lat. Kandydatw do mieszkania kwalifikuje stay zesp do spraw okresowej oceny sytuacji dziecka. Modzie przebywajca w mieszkaniu przygotowuje si do107: a) radzenia sobie z problemami samodzielnego ycia, b) umiejtnoci tworzenia pozytywnych relacji midzyosobowych, c) waciwych relacji z czonkami rodziny naturalnej, d) opanowania umiejtnoci z zakresu gospodarstwa domowego, oraz gospodarowania rodkami finansowymi, e) przeniesienia tradycji domowych do ycia w mieszkaniu (wita, imieniny, urodziny), f) nadania domowego charakteru codziennym warunkom ycia, g) rozsdnego organizowania czasu wolnego. Modzie przebywa w mieszkaniu na podstawie umowy cywilno-prawnej podpisanej z Dyrektorem. Obowizek kontroli nad mieszkacami ma wychowawca (opiekun), Modzie przebywajca w mieszkaniu zobowizana jest do przestrzegania regulaminu Domw dla Dzieci" w Ustce. W razie nieprzestrzegania regulaminu modzie moe by ukarana: upomnieniem przez wychowawc i Dyrektora, usuniciem z mieszkania. Wychowankami Domw dla Dzieci" mog by dzieci i modzie w wieku od 1 do 18 lat, okresowo lub trwale pozbawieni opieki rodzicielskiej. W uzasadnionych wypadkach wychowankami placwki mog by osoby w wieku powyej 18 lat, jeeli jest to niezbdne z powodu kontynuowania nauki, ktr rozpoczy przed uzyskaniem penoletnioci lub innych sytuacji losowych108. Do Domw dla Dzieci" przyjmuje si dzieci niepenosprawne, mogce si samodzielnie porusza, upoledzone w stopniu lekkim i umiarkowanym. Dzieci do Domw dla Dzieci" kieruje Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Supsku. Dzieci z innych powiatw kierowane s do Domw dla Dzieci" ,na wniosek tego powiatu na podstawie skierowania Dyrektora Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Supsku w porozumieniu z Dyrektorem. W uzasadnionych wypadkach
107

108

Regulamin niepublicznej wielofunkcyjnej placwki opiekuczo - wychowawczej Domy dla Dzieci" w Ustce i Supsku, - organizacja domw dla dzieci, s. 7 Regulamin niepublicznej wielofunkcyjnej placwki opiekuczo - wychowawczej Domy dla Dzieci" w Ustce i Supsku, - wychowankowie, s. 9

przyjcie dziecka do Domw dla Dzieci' moe nastpi na wniosek jego rodzicw lub opiekuna prawnego. Podstaw skierowania dziecka do Domw dla Dzieci" jest orzeczenie sdu, wniosek rodzicw - opiekuna prawnego109. Do skierowania do Domw dla Dzieci" winne by zaczone nastpujce dokumenty110: a) odpis aktu urodzenia dziecka, b) odpis aktu zgonu rodzicw (rodzica) w przypadku sierot lub psierot, c) orzeczenie sdu o umieszczeniu dziecka w placwce opiekuczo-wychowawczej lub wniosek rodzicw o umieszczenie w placwce opiekuczo-wychowawczej, d) dostpn dokumentacj o stanie zdrowia, e) dokumenty szkolne, w szczeglnoci wiadectwo szkolne, karty szczepie, e) aktualny wywiad rodowiskowy wraz ze szczegowym opisem sytuacji dziecka, f) dokumentacj dotychczasowych dziaa podjtych wobec dziecka i rodziny. Dzieci i modzie przebywajce w Domach dla Dzieci" maj prawo do111: a) ochrony i poszanowania jego godnoci, swobody w wyraaniu wasnych przekona, myli, pogldw we wszystkich sprawach jego dotyczcych. b) podtrzymywania zwizkw emocjonalnych z jego rodzicami, rodzestwem i innymi osobami zarwno spoza mieszkania jak i tymi, ktre przebywaj czy pracuj w Domach dla Dzieci", c) przebywania z rodzestwem w jednej grupie wychowawczej, zamieszkania razem w pokoju, d) nauki, e) zachowania tosamoci (obywatelstwa, nazwiska, stosunkw rodzinnych ), f) nietykalnoci osobistej, nie mog podlega poniajcemu traktowaniu lub karaniu, g) intymnoci korespondencji, h) informacji w rodkach masowego przekazu /np.internecie/.

3.2. Praca z dysfunkcyjnym rodowiskiem rodzinnym dzieci umieszczonych w Placwce, metod Indywidualnych Planw Pracy z dzieckiem i rodzin stosowanym w DdD w Supsku Chcc analizowa zaburzenia wystpujce w rodzinie warto si na wstpie zastanowi, czym jest i czy w ogle jeszcze istnieje kategoria pojciowa rodzina w normie. Oczywicie
109 110 111

Tame, s. 9 Tame, s. 10 Tame, s. 13

mona przyj, e typowa rodzina to grupa spoeczna, skadajca si z rodzicw, dzieci i krewnych. Cechuje j wi emocjonalna, wi formalna okrelajca wzajemne stosunki i obowizki rodzicw oraz dzieci, wi maeska, a take wsplnota materialna i mieszkaniowa oraz zesp penionych przez ni funkcji. Do najwaniejszych z nich nale112: - funkcja prokreacyjna, - funkcja usugowa, - funkcja opiekuczo zabezpieczajca, - funkcja spoeczno socjalizacyjna, - funkcja kulturowa, - funkcja gospodarczo ekonomiczna, - funkcja emocjonalno ekspresyjna, - funkcja psychohigieniczna, - funkcja rekreacyjno towarzyska, - funkcja edukacyjna, - funkcja kontrolna. Podstawowe funkcje rodziny ulegaj przeksztaceniom pod wpywem rnorodnych zmian. Kada rodzina ulega zatem przeobraeniom, spowodowanych tempem industrializacji i urbanizacji, co zmusza jej czonkw do adaptacji i partycypacji w nowych warunkach spoecznego wspycia i gospodarki rynkowej. Wzrastajce bezrobocie, spadek realnych pac, nasilajca si patologia spoeczna, brak mieszka powoduj dysfunkcjonalno rodziny, zwaszcza w sferze ekonomiczno bytowej, co ogranicza take realizacj jej funkcji opiekuczej i wychowawczej. W nastpstwie wizji bezrobocia, braku perspektyw yciowych i niedostatku materialnego wielu rodzin, pojawiaj si trudnoci zwizane ze zdobyciem rodkw wystarczajcych na zaspokojenie potrzeb zarwno dzieci jak i dorosych113. Istotnym determinantem zaburzenia funkcjonowania rodziny jest take zmiana w jej strukturze,. prowadzca do powstania rodziny niepenej, stanowicej potencjalne zagroenie dla prawidowego rozwoju dziecka. Mona wyrni takie typy rodzin jak: osierocon na skutek mierci jednego z maonkw; rozbit na skutek rozwodu lub separacji; rodzin samotnej matki (posiadajcej dziecko pozamaeskie); rodzin niepen czasowo na skutek: dugotrwaej, przewlekej choroby jednego ze wspmaonkw; wyjazdu jednego ze wspmaonkw (np. za granic) lub pobytu w zakadzie karnym114.

112

M. Prokosz, Diagnoza rodziny biologicznej w pracy z wychowankiem domu dziecka [w:] Dziecko z zaburzeniami w rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne., B. Cytowska, B. Winczura (red.) Wyd. Impuls, Krakw 2005, s. 287 113 I. Wagner, Sieroctwo spoeczne przyczyny, nastpstwa, formy kompensacji, Wyd. WSP, Czstochowa 1997, s.42 114 E. Marynowicz Hetka, Praca socjalno wychowawcza z rodzin niepen, IWZZ, Warszawa 1980, s. 89

Na zaburzenia w funkcjonowaniu mog wpywa take115: nieprawidowa struktura rodziny (samotna matka, konkubinat, psierota); patogenne waciwoci matek (np.: agresywna, lkowa, nadopiekucza, kompensujca przez dziecko swoje marzenia); patogenne waciwoci ojcw (np.: nieobecny le pre absent, rygorystyczny i surowy (wygrowane aspiracje), grony (nienawi do dziecka), kompensujcy przez dziecko swoje marzenia); wadliwe oddziaywania wychowawcze: I stopie oglnie prawidowe, ale rodzice nie rozumiej pewnych dziedzin rozwoju dziecka; II stopie wi rozluniona; III stopie cakowita utrata wizi; bdy wychowawcze rodzicw: liberalizm, nadopiekuczo, rygoryzm (autokratyzm), niekonsekwencja. Dysfunkcjonalnoci rodziny w zakresie wypeniania podstawowych zada sprzyjaj take nastpujce czynniki116: brak zwizkw uczuciowych midzy czonkami rodziny; niewaciwa atmosfera wychowawcza; konflikty rodzinne; due dysproporcje zda dotyczce metod i form wychowania dziecka; brak odpowiedzialnoci w zakresie zaspokajania potrzeb dziecka; ze warunki mieszkaniowe i materialne; stae zaniedbywanie obowizkw rodzicielskich. Oprcz powyszych czynnikw, ewidentne i trudne do eliminacji zaburzenia funkcjonowania rodziny determinuje tak zwana jawna patologia, czyli kryminalizm, hazard, pasoytnictwo spoeczne, prostytucja, kazirodztwo, alkoholizm, narkomania, choroby psychiczne i przewleke somatyczne cikie kalectwo. W tych przypadkach nastpuje deprywacja podstawowych potrzeb dziecka, co implikuje nieprzystosowanie spoeczne, a take stanowi przyczyn ograniczenia lub pozbawienia praw rodzicielskich, w konsekwencji czego dziecko staje si wychowankiem placwki socjalizacyjnej lub rodzinnej. Biorc pod uwag problemy wspczesnych rodzin ju mona doj do wniosku, e wiele z nich nie realizuje w zadowalajcym stopniu swoich funkcji. Jednake nie naley myli chwilowych problemw z trwaym zjawiskiem. Aby nie popeni bdu, warto przeprowadzi diagnoz. Problem zaburze funkcjonowania rodziny moe si wydawa zjawiskiem nowym. Jednake praktycznie od zawsze istniay w Polsce placwki wspierajce rodziny i dzieci. Warto tu wspomnie chociaby dziaalno M. opatkowej117, ktra w latach siedemdziesitych XX wieku dostrzega wano rodziny (take zaburzonej), w yciu dziecka. Autorka zakadaa, e zjawisko niedostosowania i sieroctwa spoecznego oraz dezintegracji rodziny daje si ewidentnie zmniejszy lub usun przez udzielenie w por dziecku i rodzinie zagroonej odpowiedniej pomocy. Proponowaa zatem metody uodporniajce, ktre nie izoloway dziecka mechanicznie od zych wpyww przez zabieranie go z domu rodzinnego. Podstawowym warunkiem bya tu wi midzy dzieckiem i jego otoczeniem. Pozostawiajc dziecko w naturalnym rodowisku planowano dziaania
115

116
117

H. Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniw a niepowodzenia szkolne, PWN, Warszawa 1985, s. 48 I. Wagner, Sieroctwo spoeczne przyczyny, nastpstwa, formy kompensacji, Wyd. WSP, Czstochowa 1997, s. 44 M. opatkowa, Jak pracowa z dzieckiem i rodzin zagroon, WSiP, Warszawa, 1976, s. 65

w kierunku uodpornienia wychowanka przeciwko destrukcyjnym wpywom wystpujcym w jego otoczeniu. Oczywicie w przypadku zagroenia ycia czy zdrowia dziecka trzeba je byo przynajmniej na jaki czas odebra rodzinie. Niechlubn tradycj byo tu przenoszenie dzieci do domw dziecka, gdzie w zasadzie wykluczao si rodzicw z partycypacji w wychowaniu ich wasnych dzieci. Tu trzeba wspomnie o metodach izolujcych118 (polegajcych na okresowym lub trwaym odseparowaniu dziecka od rodowiska rodzinnego i przeniesienie go na teren podanych wpyww wychowawczych), gdy dziecko trafia do placwki rodzinnej czy opiekuczej. Bardzo wane jest tu podtrzymywanie wizi dziecka z rodzin (rodzicami i innymi krewnymi) oraz kompensowanie brakw, wynikych z nieprawidowego oddziaywania w rodowisku naturalnym. W pracy z rodzin dysfunkcyjn istotne s pewne zasady119: d. Podmiotowe traktowanie rodzicw. To, e ich dziecko przebywa w placwce wcale nie musi znaczy, e s gorszymi ludmi. Wskazane jest zwracanie si do nich z uyciem imienia, dostrzeganie i podkrelanie chociaby drobnych elementw poprawy dotychczasowego statusu. Naley traktowa rodzicw jak partnerw wspodpowiedzialnych za wychowanie naszych dzieci. e. Jawno wszelkich dziaa dotyczcych dzieci. Nawet, jeli rodzice s pozbawieni praw rodzicielskich nadal pozostaj rodzicami. Maj prawo wiedzie o wszelkich decyzjach i sprawach na temat syna czy crki. Naley informowa rodzica o sukcesach, ale i porakach ich dziecka, ale take konsultowa plany, ktre wychowawca (pedagog, pracownik socjalny) ma zamiar zrealizowa (np.: dotyczce wyboru szkoy, leczenia czy nawet kwestie umieszczenia dzieci w rodzinie zastpczej). f. Miejscem pracy z rodzin powinien by dom. Tu rodzice czuj si bezpieczni, swobodni, tu s u siebie, a wychowawcy s ich gomi. Dla wychowawcy (pedagoga, pracownika socjalnego) taka sytuacja jest te bardziej konstruktywna, gdy ma okazj zaobserwowa prawdziwe relacje panujce w rodzinie oraz wiele innych drobiazgw, ktrych nigdy nie dostrzee podczas wizyt rodzicw w placwce. g. Wizyty domowe powinny by wczeniej zapowiedziane. Naley si liczy z tym, e gospodarze przygotuj si na przybycie, mona si spodziewa, e bd si lepiej prezentowa. Przy wizycie domowej nie jest istotne przyapanie np. na maltretowaniu, czy stwierdzenie, e ojciec dziecka pije czy bije on, bo takie informacje ju najczciej wychowawca posiada. Waniejszy jest cel wizyty np. z planem kontaktu i zaoeniami dalszej wsppracy. Naley przedstawi rodzinie cel wizyty i rozliczy si z poprzednich
118

M. opatkowa, Jak pracowa z dzieckiem , op. cit., s. 73 I. Krzyanowska, Model pracy z rodzin biologiczn wychowankw placwek socjalizacyjnych, Problemy Opiekuczo Wychowawcze, 2002 nr 7
119

zada, aby rodzina miaa wiadomo, czemu su te spotkania. Powinno si take ustali kolejny termin wizyty. h. Nie naley wyrcza rodzicw, ale suy pomoc w sprawach, ktrych sami nie s w stanie zaatwi. Stosuje si tu zasad stopniowania trudnoci drobne sprawy rodzic powinien zaatwia sam, a w bardziej skomplikowanych (chociaby przy pisaniu poda czy wizyty w urzdzie) wskazana jest pomoc wychowawcy. Naley pamita o tym, e efektywna wsppraca z rodzin moe dotyczy wycznie tych problemw i spraw, na ktrych rozwizanie s oni gotowi. i. Praca z rodzinami wychowankw jest procesem dugofalowym i aby przyniosa oczekiwane rezultaty musi by systematyczna. Czsto popenianym bdem jest praca od kryzysu do kryzysu, daje ona efekty, ale na bardzo krtko. Zdecydowanie lepiej przyj zasad stopniowania trudnoci i cieszy si z niewielkich sukcesw. Kada rodzina, ktra nawie wspprac jest potencjalnym rodowiskiem odniesienia dla wychowanka, ktry osignie penoletnio i bdzie musia opuci placwk. j. Pracowa naley nie tylko z tymi czonkami rodziny, ktrzy s najbardziej umotywowani. Nawet ci, ktrzy wydaj si by zupenie nie zainteresowani wspprac powinni czu, e te s wani i potrzebni, przede wszystkim dla swojego dziecka. k. Wszyscy czonkowie rodziny powinni aktywnie uczestniczy w ustalaniu celw interwencji. l. Praca powinna by prowadzona za pomoc metod, ktre rodzina jest w stanie zrozumie i zaakceptowa. m. Wane jest odwoywanie si do mocnych stron, nie za do deficytw danego rodowiska rodzinnego. n. Naley uznawa i respektowa odrbno kulturow, rasow, etniczn i religijn domowej wsplnoty. Rodzice dysfunkcyjni nie maj najczciej wystarczajcych umiejtnoci pedagogicznych, std te istotnym zadaniem jest umiejtna pedagogizacja, wskazujca na ewidentne bdy, ale i stymulowanie pozytywnych zachowa. Reasumujc naley wspiera rodzin biologiczn ju od pierwszych chwil powstawania kryzysu (czy nawet przed jego zaistnieniem, przewidujc, e w danym rodowisku moe on wystpi). Jeeli dojdzie ju do zaburze (zbyt pno nastpuje diagnoza), wwczas naley dziecko pozostawi w rodzinie i leczy jej problemy. Nawet jeli dojdzie do sytuacji zabrania dziecka do placwki, to trzeba zadba o podtrzymanie (odnowienie) wizi z rodzin oraz przyj plan pracy dugofalowej nad popraw sytuacji.

Rozdzia IV. Metodologiczne podstawy bada

Metodologia oglna stanowi system zaoe i sposobw uprawiania dziaalnoci i bada naukowych. Zajmuje si sposobami uzasadniania twierdze, zagadnieniami praw poj, hipotez, budow teorii, modeli120. W procesie badawczym jej rola jest znaczca, gdy bez znajomoci wiedzy metodologicznej nie byo by moliwoci prawidowego przeprowadzenia procesu tych bada i wycignicia konstruktywnych wnioskw. 4.1. Przedmiot i cel bada Przedmiotem bada naukowych jest okrelony zbir zjawisk, przedmiotw lub osb. Badania psychologiczne i pedagogiczne dotycz wybranej kategorii osb okrelanej mianem populacji121. Na podstawie powyszej wytycznej zosta ustalony przedmiot bada jako og problemw dotyczcych zjawiska pobytu dzieci w placwkach wielofunkcyjnych. Zbigniew Skorny wyjania: Celem bada naukowych jest blisze okrelenie tego, do czego zmierza badacz, co pragnie osign w swoim dziaaniu. Cel ten musi si legitymowa konkretnoci, jasnoci i realnoci, jak i rwnie uwiadamia po co podejmujemy badania oraz do czego mog by przydatne uzyskane w nich wyniki122. Wyrnia si dwa rodzaje celw: teoretyczny i praktyczny. Cel teoretyczny mojej pracy obejmuje poszerzenie wiedzy dotyczcej problemw zwizanego z przebywaniem dzieci w placwkach opiekuczo - wychowawczych. Cel praktyczny to ocena bada, przedstawiajca rnorodne problemy, ktre znaczco wpywaj na jako ycia dzieci przybywajcych w placwkach wielofunkcyjnych. 4.2. Problemy i hipotezy badawcze Rozpoczcie bada naukowych wymaga sformuowania problemu badawczego. problem badawczy by empirycznie uzasadniony, musi sformuowany123.
120 121

naukowych,

Problem

badawczy to bodziec intelektualny wywoujcy reakcj w postaci bada naukowych, i aby ten zosta w sposb jasny i dokadny

Z. Zaborowski, Wstp do metodologii bada pedagogicznych, Wrocaw 1973, s.9 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, s.107 122 Tame, s. 46 123 C. Frankfort-Nachmias, D. Nachmias, Metody badawcze w naukach spoecznych, Pozna 2001, s. 67-68

Wedug

Tadeusza

Pilcha

Teresy

Bauman

problem

badawczy

to

pytanie

o natur badanego zjawiska, o istot zwizkw midzy zdarzeniami lub istotami i cechami procesw, cechami zjawiska, to mwic inaczej uwiadomienie sobie trudnoci z wyjanieniem i zrozumieniem okrelonego fragmentu rzeczywistoci, to mwic jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zwarta w gramatycznej formie pytania124. W oparciu o powysze wskazwki sformuowano gwny problem badawczy:

Jakie problemy i trudnoci przezwyciaj dzieci przebywajce w placwce opiekuczo wychowawczej? Na podstawie problemu gwnego sformuowano problemy szczegowe: 1. Jak czsto przyczyn pobytu dziecka w placwce opiekuczo wychowawczej jest zaniedbywanie dziecka? 2. Jak czsto przyczyn pobytu dziecka w placwce opiekuczo wychowawczej jest niezaradno yciowa oraz niski poziom kulturalny rodzicw? 3. Jak czsto przyczyn pobytu dziecka w placwce opiekuczej s trudnoci materialne oraz sytuacje losowe w rodzinie? 4. Jak czsto przyczyn pobytu dziecka w placwce wychowawczej jest patologia i dysfunkcjonalno rodziny? 5. Z jakimi problemami opiekuczo-wychowawczymi zmagaj si dzieci przybywajce w placwkach wielofunkcyjnych? 6. Czy pobyt dzieci w placwkach wpywa negatywnie na ich stan psychofizyczny? W odniesieniu do problemw badawczych naley sformuowa hipotezy. Pojcie hipotezy wyjania wielu uczonych. Zdaniem Zbigniewa Skornego () hipoteza to przypuszczalna, przewidywana odpowied na pytanie zawarte w problemie bada. Moe ona przy tym dotyczy zwizkw zachodzcych w danej dziedzinie rzeczywistoci, kierujcych ni prawidowoci, mechanizmw funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych waciwoci125. Tadeusz Pilch i Teresa Bauman twierdz, i hipotez nazywa si wszelkie twierdzenia czciowo tylko uzasadnione, przeto take wszelki domys, za pomoc ktrego tumaczymy dane faktyczne, a wic te i domys w postaci uoglnienia, osignitego() na podstawie danych

124 125

T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 43 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s.16

wyjciowych126. Hipotezy s jednak zawsze tylko wiadomie przyjtymi przypuszczeniami czy zaoeniami, wymagajcymi potwierdzenia lub odrzucenia w wyniku bada naukowych. S to zaoenia odnoszce si do przewidywanego kocowego rezultatu bada nad interesujcym wnioskach127. Hipoteza gwna pracy badawczej brzmi: Placwki opiekuczo wychowawcze swoj dziaalnoci chc stworzy jak najlepsze warunki dla ycia dzieci, w nich przebywajcych. badacza problemem, ale nigdy nie przesdzaj o ich ostatecznych wynikach lub pyncych z nich

Z hipotezy gwnej wyprowadzono nastpujce hipotezy szczegowe: 1. 2. 3. Myl, e przyczyn pobytu dzieci w placwkach s midzy innymi niezaradno Sdz, i pobyt dzieci w placwkach wpywa wyczerpujco na ich stan Uwaam, e wrd dzieci przebywajcych w placwkach, w ich domach status

oraz niski poziom kultury rodzicw. psychofizyczny. spoeczno-ekonomiczny ycia jest niedostateczny. 4.3. Zmienne i wskaniki W badaniach naukowych zmienne s prb uszczegowienia gwnego ich przedmiotu, czyli problemw badawczych, jakie zamierza si rozwiza, i hipotez roboczych, jakie pragnie si potwierdzi lub odrzuci. S nimi zazwyczaj podstawowe cechy, symptomy, przejawy charakterystyczne dla badanego faktu, zjawiska czy procesu albo te rnego rodzaju czynniki bdce ich przyczyn lub skutkiem128. Zbigniew Skorny twierdzi, i zmienna to pewna kategoria zjawisk, ktrych wielko, intensywno, czsto wystpowania moe ulega zmianom zalenie od rnych okolicznoci129. Stefan Nowak wyjania, e zmienna okrela jedynie, pod jakim wzgldem interesuj nas
126 127 128 129

T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 45-46 M. obocki, Wprowadzenie do metodologii bada pedagogicznych, Krakw 1999, s.125 Tame, s.131 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, s. 48

analizowane przedmioty i zjawiska, specyfikujc ich moliwe wasnoci, stany lub zdarzenia, ktrym podlegaj, a ponadto jakie typy relacji bdziemy uwzgldnia midzy przedmiotami rozpatrywanymi pod danym wzgldem130. W badaniach pedagogicznych wrd zmiennych wyrnia si zmienne zalene, niezalene i poredniczce. Zmienna zalena, to taka ktrej zmiany s skutkiem oddziaywania jednej lub wicej jakich zmiennych (niezalenych lub poredniczcych), za zmienna niezalena to taka, ktrej zmiany nie zale od zespou innych zmiennych wystpujcych w badanym zbiorze131. Natomiast zmienne poredniczce nazywane s rwnie zmiennymi interweniujcymi lub zmiennymi niezalenymi - zakcajcymi. Najczciej s to zmienne nie objte planowan kontrol podczas przeprowadzanych bada. Zazwyczaj umoliwiaj dodatkowe wyjanienie wspzalenoci midzy zmiennymi niezalenymi i zalenymi czy te wrcz zachodzcego midzy nimi jednokierunkowego zwizku przyczynowo-skutkowego. () zwracaj uwag na inne wane przyczyny nie uwzgldnione w schemacie (planie) badawczym zmiennych zalenych132. Zdaniem Zbigniewa Skornego zmienna zalena to zjawisko podlegajce wpywom innych zjawisk. Zmiennymi niezalenymi s zjawiska wpywajce na powstanie i przebieg zjawisk bdcych zmiennymi zalenymi Zmienne poredniczce to czynniki wewntrzne mogce modyfikowa wpyw warunkw zewntrznych na zachowanie si133. Istotnym ogniwem odnoszcym si do powyszych zmiennych s wskaniki. Pojcie wskanik w metodologicznym znaczeniu suy do okrelenia pewnej cechy przedmiotu lub zjawiska pozostajcej w takich zwizkach z inn jego cech, e wystpienie jej sygnalizuje obecno tej drugiej134. Wedle Tadeusza Pilcha i Teresy Bauman wskanik - to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie zajcia, ktrego wnioskujemy z pewnoci, bd z okrelonym prawdopodobiestwem, bd wreszcie z prawdopodobiestwem wyszym od przecitnego, i zachodzi zjawisko, ktre nas interesuje135. Z kolei Mieczysaw obocki wyjania () aby stwierdzi, czy badane fakty lub zjawiska wystpuj w interesujcym nas przypadku, zachodzi konieczno ustalenia wskanikw, czyli pewnych zmiennych, wskazujcych na obecno faktw lub zjawisk136. Wyrnia si nastpujce rodzaje wskanikw:
130 131 132 133 134 135 136

S. Nowak, Metodologia bada spoecznych, Warszawa 1985, s. 152 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s. 16 M. obocki, Wprowadzenie do metodologii bada pedagogicznych, Krakw 2001, s. 135 Z. Skorny, Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, s. 50-51 J. Sztumski, Wstp do metod i technik bada spoecznych, Katowice 1999, s. 55 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s.53 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s.19-20

1. 2. 3.

empiryczne, definicyjne, interferencyjne.

Edward Hajduk definiuje powysze wskaniki nastpujco: Wskaniki empiryczne Dla takich wskanikw, przy ktrych teza o zachodzeniu pewnej korelacji midzy wskanikiem a zjawiskiem przeze wskazywanym jest tez empiryczn, rozstrzygaln na drodze obserwowalnej, proponuj termin: wskaniki empiryczne137. Wskaniki definicyjne () kiedy dobr wskanika jest zarazem zdefiniowaniem pewnego terminu, ustaleniem jego znaczenia, wskaniki takie proponowabym nazwa wskanikami definicyjnymi138.

Wskaniki inferencyjne () kiedy z zajcia pewnego zjawiska obserwowalnego inferuje si zajcie pewnego zjawiska nieobserwowalnego wprawdzie, ale posiadajcego dla nas znaczenie niezalene od wskanika, proponuj mwi, i mamy tu do czynienia ze wskanikiem inferencyjnym139.

Tabela 1. Zmienne niezalene, zalene i wskaniki

Zmienne niezalene / zalene

rodowisko wychowawcze Pobyt dzieci w placwkach

Wskaniki
Rozpad rodziny ( rozwd rodzicw, zawieranie nowych zwizkw ), Trudnoci materialne ( brak mieszkania, brak rodkw do ycia ), Sytuacje losowe ( wyjazd, choroba ), Patologia i dysfunkcjonalno rodzicw Zaniedbywanie dziecka Ubstwo

137 138 139

Tame, s.20 Tame, s.21 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s. 21-22

rdo: opracowanie wasne

4.4. Metody, techniki, narzdzia badawcze W dalszym etapie postpowania badawczego zachodzi konieczno doboru odpowiednich metod, technik i narzdzi badawczych. Ryszard Wroczyski i Tadeusz Pilch pod pojciem metoda bada rozumiej zesp teoretycznie uzasadnionych zabiegw koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujcych najoglniej cao postpowania badacza zmierzajcego do rozwizywania okrelonego problemu naukowego140. Tadeusz Tomaszewski uwaa, e metod badawcz jest zesp rodkw i czynnoci umoliwiajcy zdobycie informacji prowadzcych do wydania prawdziwych sdw o okrelonym wycinku rzeczywistoci141. Poniej przedstawiam podzia metod wedug. T. Pilcha i T.Bauman: 1. 2. 3. 4. eksperyment pedagogiczny, monografia pedagogiczna, metoda indywidualnych przypadkw, metoda sondau diagnostycznego.

Trafna definicja eksperymentu pedagogicznego wedle Wadysawa Zaczyskiego brzmi: jest metod naukowego badania okrelonego wycinka rzeczywistoci (wychowawczej), polegajc na wywoywaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesw przez wprowadzenie do nich jakiego nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstaych pod jego wpywem142. Monografia pedagogiczna to metoda bada ktrej przedmiotem s instytucje wychowawcze w rozumieniu placwki lub instytucjonalne formy dziaalnoci wychowawczej, lub jednorodne zjawiska spoeczne, prowadzca do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywnoci dziaa wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepsze prognoz rozwojowych143. Metoda indywidualnych przypadkw jest sposobem bada polegajcym na analizie jednostkowych losw ludzkich uwikanych w okrelone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjcia dziaa
140
141

R. Wroczyski, T. Pilch, Metodologia pedagogiki spoecznej, Wrocaw 1974, s.65 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s. 27 142 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s.73 143 Tame, s.76

terapeutycznych144. Metoda sondau diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk spoecznych, opiniach i pogldach wybranych zbiorowoci, nasilaniu si i kierunkach rozwoju okrelonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych posiadajcych znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalnie dobran grup reprezentujca populacj generaln, w ktrej badane zjawisko wystpuje145. W zwizku z koniecznoci poznania opinii samotnych matek na temat problemw, jakie niesie samotne macierzystwo, a take potrzeby uzyskania danych dotyczcych stosunku badanych do tego zjawiska, w badaniach zastosowano metod sondau diagnostycznego. Mieczysaw obocki pod pojciem metoda sondau diagnostycznego rozumie metod bada, ktrej podstawow funkcj jest gromadzenie informacji o interesujcych badacza problemach w wyniku relacji sownych osb badanych, nazywanych respondentami. Cech konstytutywn metody sondau jest wypytywanie czy sondowanie opinii. Tak wic czci skadow metody tej s zadawane respondentom pytania146. Badania sondaowe obejmuj wszelkiego typu zjawiska spoeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany wiadomoci spoecznej, opinii i pogldw okrelonych zbiorowoci, narastania zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Chodzi tu, wic o wszystkie zjawiska, ktre nie posiadaj instytucjonalnej lokalizacji, a wrcz odwrotnie s jakby rozproszone w spoeczestwie. Badania sondaowe maj na celu wykrycie ich istnienia oraz ukazanie wszystkich atrybutw strukturalnych i funkcjonalnych147. Kadej metodzie przyporzdkowane s odpowiednie techniki badawcze. Techniki badawcze s bliej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych bada. Podporzdkowane s one metodom badawczym, penic wobec nich suebn rol. Nie ma jednak regu, ktre by przypisyway okrelon technik do danego typu bada, dlatego waciwy ich wybr zaley od dobrej znajomoci metody bada, do ktrej one przynale148.

Tadeusz Pilch nastpujco wyjania pojcie technika badawcza: jest okrelon czynnoci suc do uzyskania podanych danych. Jest pojedyncz procedur, polegajc na wykonaniu okrelonej czynnoci badawczej149. Najczciej wystpujce w badaniach sondaowych techniki to: ankieta, wywiad analiza dokumentw osobistych, techniki statystyczne i inne.
144 145 146 147 148 149

M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s.31 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 80 M. obocki, Metody i techniki bada pedagogicznych, Krakw 2005 s. 243 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa s. 79-80 M. obocki, Metody i techniki bada pedagogicznych, Krakw 2005, s.27 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s.28

Technik, ktr zastosowano w przeprowadzonych badaniach jest ankieta, za pomoc, ktrej gromadzi si informacje poprzez wypenienie kwestionariusza o wysokim stopniu standaryzacji. Ankieta jest metod zbierania danych ilociowych, polegajc na zorganizowanym zadawaniu pyta osobom badanym, zamieszczonych w kwestionariuszu. Pytanie wraz z wariantami odpowiedzi stanowi pozycj kwestionariusza150. Posugiwanie si ankiet jako metod zbierania danych przebiega w dwch etapach: sporzdzenie kwestionariusza i dokonanie pomiaru waciwego. Pytania kwestionariusza mog by otwarte albo zamknite. Pozycje zamknite umoliwiaj osobom badanym wybr odpowiedzi z gotowych wariantw. Pozycje otwarte pozwalaj na udzielenie niewymuszonej odpowiedzi. Naley waciwie sformuowa pytania sondaowe. Wspczenie na og przyjmuje si, aby pytania sondaowe nie byy dzieem przypadku, lecz wynikiem przyjtej koncepcji bada, tj. pozostaway w zgodzie ze sprecyzowanym bliej problemem badawczym. To znaczy, by osoba formuujca je bya w peni wiadoma ich celowoci i przydatnoci w podejmowanych przez ni badaniach151. Pytania ankietowe musz posiada odpowiedni form i tre, po to, aby: dotyczyy wycznie spraw wanych z punktu widzenia podejmowanych byy identyczne rozumiane przez wszystkie badane osoby, nie byy nadmiernie trudne do odpowiedzi, pozbawione byy nadmiernej sugestii, byy wyraone w grzecznociowej formie. problemw badawczych,

Istotna jest te prawidowa kolejno zamieszczonych w ankiecie pyta. Powinny stanowi one pewn zwart i logiczn cao. Dlatego zaleca si zadawanie pyta od prostych do coraz bardziej trudnych, od oglnych do szczegowych, od niekrpujcych do nieco bardziej osobistych. Ponadto naley uoy instrukcj poprzedzajc dawanie odpowiedzi na zadawane respondentom pytania. Informuje si w niej o tym, kto przeprowadza badania, w jakim celu oraz jak naley prawidowo odpowiada na poszczeglne pytania oraz zapewni o anonimowoci wypowiedzi. W niniejszej pracy przyjto podzia podstawowych technik bada pedagogicznych wedug Tadeusza Pilcha i Teresy Bauman, ktrzy wyodrbnili:
150 151

obserwacj, wywiad,

K. Rubacha, Metodologia bada nad edukacj, Warszawa 2008, s.173 M. obocki, Metody i techniki bada pedagogicznych, Krakw 2005, s.246

ankiet, badanie dokumentw, analiz treci, techniki projekcyjne, techniki socjometryczne.

Zbigniew Zaborowski formuuje definicj obserwacji nastpujco Obserwacja jako metoda naukowa jest planowym i systematycznym spostrzeganiem cile okrelonych przedmiotw i zjawisk celem dokonania ich opisu lub charakterystyki152. Najbardziej znan obserwacj jest obserwacja otwarta lub swobodna. Dziki jej uyciu mona uzyska wiedz ogln o obiekcie bada, ktra z kolei daje podstaw do szczegowego planowania dalszego przebiegu bada. Nastpn, wysz form obserwacji jest systematyczna obserwacja bezporednia i porednia. Polega ona na planowym gromadzeniu spostrzee przez okrelony czas w celu poznania lub wykrycia istniejcych zalenoci midzy zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesw zachodzcych w zbiorowociach spoecznych lub instytucjach153. Jednym z rodzajw obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestniczca, ktra polega na tym, e badajcy staje si uczestnikiem badanej zbiorowoci i jest przez ni akceptowany. Obserwacja uczestniczca moe wystpowa jako lub ukryta. Obserwacja jawna polega na tym, e zesp zna rol badajcego, a obserwacja ukryta, gdy grupa nie jest wiadoma w jakiej roli wystpuje nowy czonek. Szczeglnie wskazan metod bada jest wywiad, ktry umoliwia poznanie zjawisk, ktre wystpuj w wiadomoci badanych. Wywiad jest pewnym procesem, w ktrym badajcy stara si oddziaywa na badanego stawianymi pytaniami i skoni go do udzielenia wypowiedzi na temat bdcy przedmiotem bada154. Tadeusz Pilch zwile definiuje pojcie wywiadu jest rozmow badajcego z respondentem lub respondentami wedug opracowanych wczeniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz155. Wadysaw Zaczyski wyrnia trzy warianty wywiadu: 1. wywiad w postaci swobodnej okrelany jest w swej treci przez cel badawczy; nie ma w nim z gry przygotowanego planu rozmowy. Materia faktograficzny jest tworzony nie tylko przez tre odpowiedzi pytanej osoby (respondenta), ale rwnie ca sytuacj, w jakiej przebiegaa rozmowa.
152 153 154 155

M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s.33 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s 86 J. Sztumski, Wstp do metod i technik bada spoecznych, Katowice 1999, s. 131 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s.33

2.

wywiad jako rozmowa naprowadzania przez badacza na problemy, ktre oglnie

zostay uprzednio sformuowane, ale nie przybray jeszcze ostatecznej postaci pyta do zadawania respondentom. 3. wywiad jako rozmowa kierowana wyrnia si tym, i badacz ma list dosownie sformuowanych pyta, ktre tylko przytacza osobom badanym. Badacz w tym przypadku posuguje si kwestionariuszem wywiadu, na ktry nanosi wypowiedzi badanych osb156. Powysze rodzaje rni si midzy sob stopniem swobody badacza, jedynie ostatnia odmiana jest specyficzn form ankiety. Ankieta wedug Tadeusza Pilcha jest technik gromadzenia informacji polegajca na wypenieniu najczciej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na og o wysokim stopniu standaryzacji w obecnoci lub czciej bez obecnoci ankietera157. Z bada ankietowych korzysta si najczciej w celu szybkiego przebadania bardzo duych zbiorowoci. Polegaj one na specyficznym typie wywiadu - na wywiadzie pisemnym, w ktrym istotn rol odgrywa ankieta. Ankieta jest wywiadem bardziej oszczdnym z uwagi na czas i rodki, ni wywiad ustny. Pytania zawarte w ankiecie s konkretne, cise, jednoproblemowe. Najczciej pytania s zamknite i zaopatrzone w kafeteri, czyli w zestaw wszystkich moliwych odpowiedzi. Ankieta moe by wypeniana przez samego badanego (respondenta) lub przez badajcego. Wypenienie ankiety polega na podkreleniu stosownej odpowiedzi lub stawianiu okrelonych znakw przy waciwych zdaniach kafeterii. Wyrnia i dysjunktywne. Kafeteri zamknit nazywamy ograniczony zestaw moliwych odpowiedzi, poza ktre odpowiadajcy wyj nie moe, lecz tylko wybiera wrd moliwoci, jakie daje sformuowany zestaw. Kafeteri potwart nazywamy taki zestaw moliwych do wyboru odpowiedzi, ktre zawieraj jeden punkt oznaczony zazwyczaj sowem inne pozwalajcy na zaprezentowanie swej odpowiedzi, jeli nie mieci si w adnym zaproponowanym sformuowaniu () Kafeteria koniunktywna pozwala na wybranie kilku moliwych odpowiedzi, dajc potem mono obliczenia czstotliwoci wyboru poszczeglnych odpowiedzi, a tym samym utworzenia hierarchii158. si kafeterie zamknite i potwarte oraz koniunktywne

156 157 158

W. Zaczyski, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1998, s.147 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 96 Tame, s.97

Badanie dokumentw i materiaw. Wadysaw Zaczyski przez dokument rozumie kada rzecz mogca stanowi rdo informacji, na podstawie, ktrej mona wydawa uzasadnione sdy o przedmiotach, ludziach i procesach159. Badanie dokumentw i materiaw jest technik badawcz suc do gromadzenia wstpnych, opisowych, take ilociowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest take technik poznawania biografii jednostek i opinii wyraonych w dokumentach160. Stefan Szostkiewicz wyodrbni dwa rodzaje dokumentw, ktre s niezbdne dla potrzeb bada pedagogicznych, s to dokumenty kronikarskie i opiniodawcze. Dokumenty kronikarskie to wszystkie materiay statystyczne, ktre nakrel sytuacje, dokumentuj fakty i dziaania. Jest to wszelka dokumentacja instytucji badanej placwki czy te zjawiska. Innego rodzaju wiedzy dostarczaj dokumenty opiniodawcze. W tej grupie znajduj si wszelkie osobiste materiay, ktre powstay bez udziau badajcego w ogle lub tylko jako czynnika inspirujcego. Zalicza si do nich przede wszystkim listy, autobiografie, pamitniki, dzienniki, a take wywiady, wypracowania, wypowiedzi na pimie na okrelony temat. Analiza treci. Zdaniem Bernarda Berelsona analiza treci jest technik badawcz suc do obiektywnego, systematycznego i ilociowego opisu jawnej treci przekazw informacyjnych161. Wyrni on trzy sposoby podejcia do analizy materiau symbolicznego: w pierwszym badacz interesuje si cechami samej treci, w drugim wychodzc z analizy treci prbuje sformuowa wnioski o autorze treci (), w trzecim interpretuje tre, aby dowiedzie si czego o odbiorcach treci, bd o skutkach jej oddziaywania162. Analiza treci dokumentw pozwala na stawianie diagnoz cech psychicznych osb i grup. Techniki projekcyjne. Projekcyjna metoda badania osobowoci polega na przestawieniu badanemu sytuacji
159 160 161 162

W. Zaczyski, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1998, s.158 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 98 Tame, s. 100 Tame, s.101

bodcowej, nie majcej dla znaczenia arbitralnego ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem takiej, ktra bdzie moga nabra znaczenia przez to, i osobowo badanego narzuci jej swoje indywidualne znaczenie i organizacj163. Do najbardziej znanych technik projekcyjnych nale techniki werbalne i obrazkowe. Techniki werbalne polegaj na kojarzeniu sw, koczeniu zda lub odpowiedziach na specjalne pytania.. Techniki obrazkowe sprowadzaj si do opisywania treci podsunitych obrazkw, konsekwencji przedstawionych scen, lub przyczyn, ktre do przedstawionej sytuacji doprowadziy. Techniki socjometryczne. Socjometria polega na podawaniu przez osoby badane nazwisk czonkw grupy, do ktrej one przynale, zgodnie z ustalonymi kryteriami wyboru. Kryteria te przybieraj form pyta i dotycz gwnie ywionych przez osoby badane uczu. Socjometria jest zespoem czynnoci werbalnych i manipulacyjnych majcych na celu poznanie uwarunkowa, istoty i przemian nieformalnych zwizkw midzyosobowych w grupach rwieniczych164. Gwnie wyrnia si trzy rodzaje technik socjometrycznych: Technika technika socjometryczna J.L. Moreno, technika Zgadnij kto?, plebiscyt yczliwoci i niechci. socjometryczna J..L. Moreno przewiduje starannie przemylane

i sformuowane pytania, dotyczce np. najlepszych przyjaci, osb najbardziej lubianych, cenionych lub najmniej uwaanych za przyjaci, osoby lubiane czy szanowane165. Test socjometryczny daje nam pozna: krg,
163 164 165

gwiazdy socjometryczne czyli osoby najliczniej wybierane, najbardziej popularne, lubiane itd. w zalenoci od tego, co badalimy, odrzuconych czyli osoby nielubiane, celowo odrzucane, darzone niechci, izolowanych czyli osoby przez nikogo nie wybrane, jakby obojtne, pary czyli osoby wzajemnie si wybierajce, paczki czyli grupka osb wzajemnie si wybierajcych, tworzcych zamknity

Tame, s. 102 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 113 M. obocki, Wprowadzenie do metodologii bada pedagogicznych, Krakw 2001, s.233

acuchy socjometryczne, ktry oznacza okrelony ukad wyborw przechodnich

wzajemnych lub zamykajcy si w krgu166. Zdaniem Marka Pilkiewicza technika Zgadnij kto? jest stosowana najczciej do uchwycenia osb speniajcych okrelone role w grupie lub odznaczajcych si interesujcymi nas cechami167. Badane osoby maj pen swobod odnonie liczby podawanych nazwisk, a w przypadku charakterystyk negatywnych przysuguje im prawo powstrzymania si od jakiejkolwiek odpowiedzi. Technika ta, dostarcza informacji, jak czonkowie grupy spostrzegaj wzajemne powizania, czyli bada jakby odbicie struktury grupy w wiadomoci czonkw. Plebiscyt yczliwoci i niechci polega on na ustaleniu skali, ktr ocenia badany swj stosunek do pozostaych czonkw grupy168. Skala moe posiada dowoln liczb stopni, a kade dziecko okrela swj stosunek do pozostaych uczniw w klasie, stawiajc przy kadym nazwisku odpowiedni znak. Technika ta uatwia poznanie cech wszystkich czonkw grupy oraz umoliwia wgld w caoksztat panujcych w grupie stosunkw midzyludzkich. Przy poniewa przy pomocy technik socjometrycznych moemy uzyska wiele informacji o trudno uchwytnych zjawiskach zachodzcych wewntrz grupy. Do najwaniejszych nale: rola poszczeglnych jednostek w grupie, rodzaj i natenie zwizkw emocjonalnych midzy czonkami grupy, zmiany, jakim grupa ulega pod wpywem okrelonych czynnikw, rnice midzy grupami, ich natura i znaczenie wychowawcze, skutki okrelonych zabiegw wychowawczych lub socjotechnicznych, struktura wewntrzna grupy169. kada z nich stanowi frekwencji nieco inny czonkw aspekt badanego badanego zagadnienia. zespou.

Stosujc techniki socjometryczne nie naley ogranicza si tylko do jednego rodzaju, Bez wzgldu na rodzaj stosowanej techniki, badania socjometryczne powinno si przeprowadza stuprocentowej Z osobami nieobecnymi, przeprowadza si badania oddzielnie, w cigu tygodnia. Narzdzia badawcze.

166 167 168 169

T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s.114-115 M. obocki, Wprowadzenie do metodologii bada pedagogicznych, Krakw 2001, s.235 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s.115 Tame, s. 116

W sowniku pedagogicznym Wincenty Oko podaje nastpujce znaczenie: narzdzie badawcze to materiay lub urzdzenia techniczne suce do przeprowadzenia bada i opracowania ich wynikw170. Narzdzie badawcze jest przedmiotem, sucym do realizacji wybranej techniki bada171. Klasyfikacja narzdzi badawczych wedug T. Pilcha: kwestionariusz wywiadu, kwestionariusz ankiety, narzdzia socjometrii, narzdzia obserwacji, skale172.

Kwestionariusz wywiadu. Tadeusz Pilch i T. Wujek uwaaj, i najwaniejszym jednak warunkiem poprawnego

przeprowadzenia wywiadu s waciwie przygotowane dyspozycje. Okrela si je zazwyczaj mianem kwestionariusza. Ale dopiero wwczas suszna jest taka nazwa, gdy jest to zestaw pyta, zbudowany wedug specjalnych zasad173. Kwestionariusz z umieszczonymi ankiety z gwnie wolnymi wystpuje miejscami w na formie arkusza papieru lub pytaniami, wpisywanie odpowiedzi

z gotowymi odpowiedziami, spord ktrych osoba badana zaznacza te, ktre uwaa za prawdziwe. Zasadnicza rnica midzy kwestionariuszem ankiety w wywiadem ley w stopniu standaryzacji. W ankiecie wikszo pyta jest zamknita, opatrzona kafeteri zamknit lub potwart. Dziki takiej konstrukcji ankieta nie wymaga dozoru ankietera ()174. Przez test socjometryczny rozumie si arkusz pyta z opisem sytuacji, ktre s zarazem kryteriami wyboru lub odrzucenia przez badanych tych czonkw wasnej grupy, z ktrymi chc lub nie chc w danych, opisanych w tecie sytuacjach wspdziaa175. Do najczciej stosowanych narzdzi obserwacji zaliczane si dzienniki obserwacji i karty obserwacji. Arkusz z
170
171 172 173 174 175

obserwacyjny wszystkimi

to

wczeniej

przygotowany ktre obj ma

kwestionariusz obserwacja.

wytypowanymi

zagadnieniami,

W. Oko, Nowy Sownik Pedagogiczny, Warszawa 2001, s.252 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 71 T. Plich, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 1998, s. 135 M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw, 1997 s. 36 T. Pilch, T. Bauman, Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 2001, s. 160 W. Zaczyski, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, s. 136

W odpowiednich rubrykach pod okrelonym zagadnieniem notujemy wszelkie spostrzeone fakty, zdarzenia i okolicznoci majce zwizek z danym zagadnieniem176. Tadeusz Pilch podaje, i skala jest szeregiem zda uoonych wedug okrelonego porzdku, wyczerpujcych moliwe okrelenia badanego zjawiska, cechy lub ukad177. 4.5. Charakterystyka terenu bada i badanej populacji Teren bada to typologia wszystkich zagadnie, cech i wskanikw, jakie musz by zbadane, odnalezienie ich na odpowiednim terenie, u odpowiedniej grupy spoecznej lub ukadzie i zjawisku spoecznym i nastpnie wytypowanie rejonu, grup zjawisk i instytucji, jako obiektw naszego zainteresowania. Wybr terenu bada to nie tylko wybr odpowiedniego terytorium. Dotyczy rwnie okrelonej placwki lub instytucji na terenie, ktrej zamierza si przeprowadzi badania178. Jako teren moich bada wybraam niepubliczn, wielofunkcyjn placwk opiekuczo wychowawcz Domy dla Dzieci Towarzystwa Nasz Dom w Ustce i Supsku z siedzib w Ustce. Populacja badana to zbir wszystkich jednostek badania, a wic zbir wszystkich przedmiotw, w ktrych kady posiada komplet cech uznanych przez badacza jako wane179. Nowy sownik pedagogiczny pojcie populacja definiuje nastpujco: stosowana w statystyce nazwa zbioru obejmujca wszystkie elementy, ktre interesuj badacza danego zagadnienia180.

4.6. Organizacja i przebieg bada

Przeprowadzenie

bada

zostao

poprzedzone

zgromadzeniem

literatury

oraz opracowaniem teoretycznej czci

pracy. Zdobyty zasb wiadomoci, przyczyni si do

poszerzenia wiedzy dotyczcej rodzin rozbitych, problemw z jakimi borykaj si dzieci mieszkajce w placwkach wielofunkcyjnych. Uzyskane informacje wykorzystane zostay w dalszym etapie przygotowa do bada - w opracowaniu problemw badawczych i hipotez zgodnie z procedur badawcz.
176 177 178 179 180

M. Wgliska, Jak pisa prac magistersk, Krakw 1997, s. 36 Tame, s. 36 T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych. Warszawa 1995, s.178 T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 1995, s.113 W. Oko. Nowy sownik pedagogiczny, Warszawa 2001, s. 305

Wedug Tadeusza Pilcha Procedura badawcza ramowy plan, ktry naley kadorazowo dostosowa do potrzeb konkretnego procesu badawczego181. Schemat organizacji bada: Faza koncepcyjna: 1. Temat - przedmiot, cel uzasadnienie 2. Problem badawczy 3. Hipotezy robocze 4. Wybr terenu bada i dobr prby 5. Typologia zmiennych 6. Schematy wyjaniania zwizkw midzy zmiennymi 7. Typologia wskanikw do zmiennych 8. Metody, techniki i narzdzia bada
9. Definicje teoretyczne waniejszych poj

10. Badania pilotaowe 11.Ostateczna wersja problemw badawczych, hipotez teoretycznych i narzdzi bada 12. Harmonogram bada 13. Bibliografia Faza wykonawcza: 1. Przeprowadzenie bada waciwych 2. Uporzdkowanie materiaw badawczych 3. Opracowanie klucza kodyfikujcego 4. Kodyfikacja i opracowanie statystyczne 5. Analiza jakociowa, klasyfikacja zagadnie i zalenoci 6. Weryfikacja hipotez 7. Opracowanie teoretyczne182. Faza koncepcji wymaga dyskusji, konfrontacji, ulepszania a tym samym zmian. Faza badawcza nie dopuszcza zmian, musi by prowadzona cile wedle ustalonych zaoe. Nie mona w trakcie bada zmienia narzdzi, wskanikw, modyfikowa problemw183. Rzetelna analiza literatury metodologicznej pozwolia na prawidowe sporzdzenie kwestionariusza, ktry umoliwi przeprowadzenie rozmowy z wychowankami placwki wychowawczej. Badania przeprowadzone zostay w miesicu czerwcu br.. Badania poprzedzone zostay
181 182 183

T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 1995, s. 213 T. Pilch. Zasady bada pedagogicznych, Warszawa 1995. 171 Tame, s. 171-172

uzyskaniem zgody na ich przeprowadzenie od dyrektora placwki.

Rozdzia V. rodowiskowe przyczyny pobytu dzieci w Domu przy ul. Jagiey 1/3 w Supsku w wietle bada wasnych

5.1. Wychowankowie placwki opiekuczo wychowawczej Zebrane w toku badania ( na podstawie przeprowadzonego wywiadu ) mog sta si cennym rdem wiadomoci o specyficznych trudnociach jakimi s problemy w codziennym yciu ludzi. Mog one rwnie wyznacza postawy rodzicw wobec dzieci jak rwnie przebieg ich kariery szkolnej oraz zasig niepowodze i trudnoci szkolnych ( co w dalszej mierze znaczco wpynie na dalszy tok ycia modych ludzi ). Cel praktyczny niniejszego opracowania stanowi uwiadomienie rodzicom dziecka znaczenia wanej roli w czas wczesnego rozpoznania i niwelowania defektw rozwojowych oraz usuwania trudnoci w kontakcie z samymi rodzicami jak i rwienikami. Jest nim rwnie zwrcenie uwagi na wano powyszej tematyki aby rodzice mieli baczn uwag oraz kontrol nad tym jak ich podopieczni ustosunkowuj si chociaby do samego zachowania wasnych rodzicw. Mam tu na myli midzy innymi niezdarno yciow rodzicw, czy ubstwo w rodzinie oraz, np. naduywanie alkoholu w domu. Opracowanie prowadzi w kierunku uwiadomienia rodzicom znaczenia ich roli w yciu ich dzieci oraz znacznego osabienia tego stanu rzeczy jakim s problemy w ich yciu rodzinnym. Wychowankowie, dzieci w Domu przy ul. Jagiey 1/3 w Supsku ( 12 osb ), zostao poddanych wywiadowi na podstawie, ktrego dokonano spisu najbardziej istotnych informacji zwizanych z nimi samymi. Zebrane informacje pozwol w krtki, a zarazem dosadny sposb uwidoczni problem, z jakim borykaj si zarwno sami poszkodowani ( dzieci ) jak i ich rodzice. Wedug postanowienia sdu wobec pierwszego dziecka, ktre przebywa od 21 padziernika 2009 roku w DlD w placwce, wywnioskowano, i dziecko przebywa w placwce poniewa rodzice demoralizowali je, midzy innymi poprzez naduywanie alkoholu. Po osadzeniu dziecka w placwce, rodzice w dalszym cigu nie podawali si wsppracy z wadzami placwki, zostay im odebrane prawa rodzicielskie, rodzice nie odwiedzaj dziecka. W domu rodzinnym nie ma prdu, nielegalnie jest podczona sie wodocigowa, ojciec nie pracuje ( jego jedynym zajciem jest zbieranie grzybw w lesie ). Matka dziecka nie stawia si na rozmow z kuratorem, nie korzysta z pomocy finansowej ani opieki pastwowej. Rodzice nie

interesuj si wyksztaceniem dziecka, nie uczszczaj na wywiadwki szkolne, nie stawiaj si na wezwania kadry szkolnej. Drugie dziecko przebywa w placwce od 14 listopada 2007 roku. Jest ono zdemoralizowane i w racy sposb uchyla si od realizowania obowizku szkolnego. W domu rodzinnym dziecko wykazuje cakowity brak posuchu. Dziecko to wobec osb trzecich jest agresywne i dostatecznie wulgarne. Trzecie dziecko w placwce przebywa od 2007 roku. Przez pewien czas przebywao pogotowiu opiekuczym. Rodzice dziecka zostali pozbawieni praw rodzicielskich. W rodzinie tego dziecka ( w najbliszym otoczeniu ) podejrzewano molestowanie, niestety nie zdobyto adnych dowodw. Czwarte dziecko pojawio si w placwce z rodziny zastpczej w 2005 roku. Dziecko to dopucio si czynu karalnego, tj. kradziey o wartoci okoo 250 zotych. Matka dziecka naduywaa alkoholu. Matka pracuje w Niemczech, wobec czego zaniedbuje dziecko, odwiedzajc je raz w roku. Oboje z rodzicw naduywaj alkoholu, yj waciwie z emerytur, nie dbaj o waciwe odywianie si dziecka, nie powicali dziecku czasu, nie rozmawiali z nim. Jednake matka zadeklarowaa ch przejcia opieki nad dzieckiem w momencie uzyskania pomocy finansowej. Pite dziecko przebywa w placwce od 6 listopada 2008 roku. Rodzice dziecka nie mogli sobie z nim poradzi. Oboje pracuj. Nie do koca wiedz co si dzieje z ich dzieckiem. Pod ich obecno dziecko pio alkohol, chopak zaprasza dziewczyny do domu. Dziecko amao nagminnie zasady i umowy zawarte z rodzicami. Szste dziecko przebywa w placwce od roku 2007. Matka dziecka nie wyraa chci udziau w terapii rodziny. Nie odwiedza dziecka, jedynie skania si do kontaktu telefonicznego. Dziewczynka czuje si odrzucona i zdecydowanie nie akceptuje konkubenta matki. Sidme dziecko przebywa w placwce od 20 czerwca 2009 roku. Dziecko to jest maoletnie i nie akceptuje obecnej postawy yciowej matki. Rodzic nie wykazuje zainteresowania wasnym dzieckiem, matka kieruje si wycznie chci zaspokojenia wasnych potrzeb codziennych. Napicia w rodzinie doprowadziy do prby samookaleczenia si dziecka. sme dziecko przebywa w placwce od czerwca 2002 roku. W rodzinie ojciec naduywa alkoholu, jest agresywny, matka dziecka nie pracuje. Rodzice utrzymuj si z zasiku okresowego i rodzinnego. Dziecko jest nadpobudliwe i bardzo wraliwe. Bezporedni przyczyn pobytu dziecka w pogotowiu byo pozbawienie rodzicw praw do opieki nad dzieckiem. Jego rodzice nie s w stanie zapewni dziecku nawet rodkw do prawidowej egzystencji biologicznej. Wobec powyszego dziecko stao si agresywne, nadpobudliwe i rozchwiane emocjonalnie.

Dziewite dziecko pochodzi z rodziny wielodzietnej. Jego rodzestwo przebywa czciowo w placwkach, w domach rodzinnych, w rodzinach zastpczych. Rodzice s osobami bezrobotnymi, pracujcymi dorywczo, matka nie pracuje ze wzgldu na mae dzieci w domu rodzinnym. Ojciec z kolei jest alkoholikiem, poddawa si leczeniu, lecz go nie ukoczy. Kolejne dziecko przebywa w placwce od 15 marca 2006 roku. Matka dziecka jest osob bezrobotn oraz nadmiernie spoywa alkohol. Ojciec dziecka pracuje sezonowo. W domu rodzinnym sytuacja materialna znajduje si na poziomie dostatecznym. Matka zostaa zwolniona z pracy w wyniku naduywania alkoholu, o ktrym ju bya mowa. Po mierci ojca sytuacja w domu drastycznie si pogorszya, matka ponownie zacza zaglda do kieliszka z alkoholem. Pozostae dwoje dzieci przebywaj w placwce do padziernika 2002 roku. Dzieci te przybyy do placwki w zym stanie zarwno psychicznym jak i fizycznym. Ich ojciec sporadycznie trudni si zbieraniem zomu, naduywa alkoholu i co najwaniejsze wcale nie interesuje si dziemi. Dzieci uczszczay do szkoy brudne ( poniewa w domu nie byo wody ) i godne ( bo nie byo za co zrobi zakupw ). 5.2. Wnioski z przeprowadzonych bada W oparciu o analiz literatury dotyczcej zjawiska rodowiskowych przyczyn pobytu dzieci w placwkach opiekuczo - wychowawczych oraz wynikw przeprowadzonych w tym kierunku bada, dokonano wnioskowania i ustosunkowano si do postawionych w pracy hipotez badawczych, ktre byy pierwsz propozycj odpowiedzi na gwnym. W wyniku przeprowadzonych bada drog wywiadu, wnioskuje si, i sytuacja dzieci przebywajcych w placwce jest bardzo trudna. Nieobecno jednego z rodzicw, bd naduywanie alkoholu przez rodzicw, czy ich nieudolno yciowa, zazwyczaj negatywnie wpywa na wychowanie dziecka ( zgasza dlatego, e jest ono osob mod i bardzo podatn na negatywny wpyw otoczenia ). Mog wystpi rnorodne problemy zwizane z nauk, w kontaktach w grupie rwieniczej, z funkcjonowaniem w domu i w rodowisku szkolnym. Oprcz pomocy jak udziela najblisza rodzina ( cho w tych omawianych przypadkach jest zupenie inaczej ), wane jest aby wiedzie i umie zwraca si ze swymi problemami na zewntrz np. do specjalistw zatrudnionych w rnych instytucjach pomocowych. Jest to bardzo wane, ale w przypadku modocianych i niepenoletnich osb jest to bardzo trudne. Dlatego instytucje niosce pomoc dzieciom i osoby w nich pracujce staraj si w dostateczny sposb trafi do najbardziej potrzebujcych jednostek ( dzieci ). Aby uzyska odpowiedzie na to pytanie sformuowano problemy szczegowe, ktre pytanie zawarte w problemie

pomogy precyzyjnie okreli zakres bada. Pierwszy problem szczegowy zawarty zosta w pytaniu: jak czsto przyczyn pobytu dziecka w placwce opiekuczo wychowawczej jest zaniedbywanie dziecka? Z przeprowadzonej analizy ( metoda wywiadu ) wynika, e czstotliwo przebywania dzieci w placwce w wyniku zaniedbywania go przez rodzicw jest stu procentowa. Drugi problem szczegowy pracy badawczej oparty zosta na pytaniu: jak czsto przyczyn pobytu dziecka w placwce opiekuczo wychowawczej jest niezaradno yciowa oraz niski poziom kulturalny rodzicw? Z wypowiedzi uzyskanych w drodze wywiadu wywnioskowano, e niezaradno yciowa oraz niski poziom kulturalny rodzicw jest jedn z gwnych przyczyn pobytu dzieci w placwkach opiekuczych. Niezaradno yciowa powoduje, brak rodkw na podstawowe produkty ywnociowe w domu oraz co jest bardzo wane, powoduje brak podstawowych rodkw higieny osobistej. Rwnie negatywnie wpywa na wyksztacenie dzieci, poniewa uniemoliwia ich rozwj z powodu braku pienidzy na ksiki, zeszyty oraz wszelkiego rodzaju przybory szkolne. Kolejny problem szczegowy pracy brzmi: jak czsto przyczyn pobytu dziecka w placwce wychowawczej jest patologia i dysfunkcjonalno rodziny? Patologia rodziny oraz jej dysfunkcjonalno s w duej mierze win tkwic wycznie po stronie rodzicw. To rodzice negatywnie wpywaj na swoje dzieci, swym zachowaniem, naduywaniem alkoholu, nie powicaniem im czasu wolc spdza czas ze znajomymi z, tzw. towarzystwa od kieliszka. Uzyskana wiedza podczas pisania niniejszej pracy, zarwno z literatury przedmiotu jak i z bada wasnych ( wywiad ) sprawia, e zjawisko przebywania dzieci w placwkach opiekuczo wychowawczych postrzegam teraz nie tylko przez pryzmat oglnego obeznania si z tematem, chociaby czytajc pras czy ogldajc telewizj. Posiadane informacje pozwoliy mi na gbsze i fachowe przyjrzenie si problemom, z ktrymi obecnie zmagaj coraz wicej rodzin w Polsce i na wiecie. Bezpieczestwo finansowe rodziny, na rwni wane jest z dobrym stanem psychofizycznym rodzicw i ich dzieci, ktre z kolei przekada si na waciwy dobr postaw wychowawczych i na dobre relacje z dziemi.