G e s c hi e d e n i s v a n d e m o d e r n e e n he d e n d a a g s e t i j d Prof. dr. B.

De Wever

Samenvatting boek A History of the Modern World R.R. Palmer Joel Colton Lloyd Kramer

Backer Overbeek Jochen Van de Velde Matthias Verstappen Hanne

Inhoudsopgave
INHOUDSOPGAVE................................ ................................ ................................ ................................ ........................ 3 HOOFDSTUK 9: DE FRANSE REVOLUTIE ................................ ................................ ................................ ............ 14 41. ACHTERGROND................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ...... 15 Het Ancien Rgime: drie standen (de clerus, de adel en de derde stand): ................................ ......................... 15 Het agrarische systeem van het Ancien Regime: ................................ ................................ ................................ ...... 15 Politieke cultuur en publieke opinie na 1770: ................................ ................................ ................................ ........... 15 42. DE REVOLUTIE EN DE REORGANISATIE VAN FRANKRIJK ................................ ................................ ................................ .... 16 De financile crisis ................................ ................................ ................................ ................................ ............................. 16 Van Staten-Generaal naar Nationale vergadering ................................ ................................ ................................ .. 16 De lagere klassen in actie ................................ ................................ ................................ ................................ ................ 16 De eerste hervormingen van de Nationale Vergadering ................................ ................................ ........................ 17 Constitutionele veranderingen................................ ................................ ................................ ................................ ....... 17 Economische en culturele beleid................................ ................................ ................................ ................................ .... 17 Het conflict met de Kerk ................................ ................................ ................................ ................................ ................... 18 43. DE REVOLUTIE EN EUROPA: DE OORLOG EN DE
TWEEDE REVOLUTIE, 1792 ................................

................................ .19

De internationale impact van de revolutie ................................ ................................ ................................ ................. 19 De komst van de oorlog, april 1792 ................................ ................................ ................................ .............................. 19 De tweede revolutie, 10 augustus 1792 ................................ ................................ ................................ ..................... 19 44. DE NOODREPUBLIEK, 1792 1795: DE TERREUR................................ ................................ ................................ ............ 20 De Nationale Conventie ................................ ................................ ................................ ................................ .................... 20 Achtergrond van de terreur ................................ ................................ ................................ ................................ ............ 20 Het programma van de Conventie, 1793 1794: de terreur................................ ................................ ................. 21 De Thermidorische reactie ................................ ................................ ................................ ................................ .............. 22 45. DE CONSTITUTIONELE REPUBLIEK: HET DIRECTORAAT ................................ ................................ ................................ .... 22 De zwakten van het Directoraat................................ ................................ ................................ ................................ .... 22 De politieke crisis van 1797 ................................ ................................ ................................ ................................ ............ 22 De staatsgreep van 1799: Napoleon Bonaparte 46. DE AUTORITAIRE REPUBLIEK: HET CONSULAAT, 1799 1804................................ ................................ ....................... 23 De regeling met de Kerk; Andere hervormingen................................ ................................ ................................ ....... 24 HOOFDSTUK 10: HET NAPOLEONTISCHE EUROPA................................ ................................ ......................... 25 47. DE VORMING VAN HET FRANSE IMPERIUM EN DE COALITIES TEGEN NAPOLEON (1797 1807) ................................ 25 De ontbinding van de Eerste en Tweede Coalitie, 1792-1802:................................ ................................ .............. 25 Tijdelijke vrede, 1802-1803................................ ................................ ................................ ................................ ............. 25 Vorming van de Derde Coalitie, 1805: ................................ ................................ ................................ ......................... 26 De Derde Coalitie, 1805-1807: de Vrede van Tilsit:................................ ................................ ................................ .. 26 Het Continentale Systeem en de oorlog in Spanje: ................................ ................................ ................................ ... 26

De Oostenrijkse Napoleon op zijn hoogtepunt, 1809-1811: ................................ ................................ ................................ ................. 27 48. NAPOLEON OP ZIJN HOOGTEPUNT TIJDENS DE CONTINENTALE BLOKKADE (1808 1811) ................................ ......... 27 De organisatie van het Napoleontische Rijk: ................................ ................................ ................................ ............. 27 Napoleon en de verspreiding van de revolutie: ................................ ................................ ................................ ......... 28
CONTINENTALE SYSTEEM: GROOT-BRITTANNI EN EUROPA) ................................

49. D E

VERSPREIDING VAN DE PRINCIPES VAN DE

FRANSE REVOLUTIE

EN DE GROEIENDE TEGENSTAND (H ET ................................ ................................ .29

De Britse Het falen van het Continentale Systeem: ................................ ................................ ................................ ..................... 30 50. DE RUSSISCHE CAMPAGNE EN HET EINDE VAN N APOLEON (1810 1813) ................................ ................................ .. 30 De weerstand tegen Napoleon: Nationalisme ................................ ................................ ................................ ........... 30 De beweging van het denken in Napoleontisch Duitsland: ................................ ................................ ................ 31 Hervormingen in Pruisen:................................ ................................ ................................ ................................ ................ 31 51. HET CONGRES VAN WENEN (1814 1815) ................................ ................................ ................................ .................... 32 De situatie aan het einde van 1811: ................................ ................................ ................................ ............................. 32 De Russische Campagne en de vrijheidsoorlog:................................ ................................ ................................ ......... 32 De restauratie van de Bourbons De schikking voor het Congres van Wenen:................................ ................................ ................................ ................ 33 Het Congres van Wenen, 1814 - 1815 ................................ ................................ ................................ .......................... 33 De Pools-Saksische kwestie: ................................ ................................ ................................ ................................ ............ 34 De Honderd Dagen en hun nasleep ................................ ................................ ................................ ............................... 35 HOOFDSTUK 11: INDUSTRIEN, IDEEN EN HET GEVECHT TEGEN DE HERVORMINGEN, 1815 1848 ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ....................... 36 52. DE INDUSTRILE REVOLUTIE IN G ROOT-BRITTANNI ................................ ................................ ................................ ....... 36 53. DE OPKOMST VAN NIEUWE IDEOLOGIEN ................................ ................................ ................................ ........................... 37 Romantiek (vooral in de literatuur en andere kunstvormen): ................................ ................................ ............. 37 Liberalisme (belangrijkste exponent: Adam Smith): ................................ ................................ ............................... 38 Radicalisme, republicanisme en socialisme (als tegenhanger van het liberalisme): ................................ ..... 38 Nationalisme: ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ...... 38 54. DE ONTWIKKELING VAN ENKELE GROTE STATEN OP BINNENLANDS GEBIED (1815 - 1830) ................................ ....... 39 55. DE INTERNATIONALE ONTWIKKELINGEN ................................ ................................ ................................ ............................ 39 56. DE REVOLUTIEGOLF VAN 1830-1832 ................................ ................................ ................................ ............................... 40 57. HERVORMINGEN IN GROOT-BRITTANNI NA 1830 ................................ ................................ ................................ .......... 41 Besluit ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ .................... 42 HOOFDSTUK 12: REVOLUTIE EN HET HERSTEL VAN DE RUST, 1848 1870 ................................ .......... 43 58. PARIJS: HET SPOOK VAN DE SOCIALE REVOLUTIE IN HET WESTEN ................................ ................................ ................... 43 De Februari revolutie in Frankrijk ................................ ................................ ................................ .............................. 43 De Juni Dagen van 1848 ................................ ................................ ................................ ................................ ................. 43

De komst van Louis Napoleon Bonaparte 59. WENEN: DE NATIONALISTISCHE REVOLUTIE IN CENTRAAL-EUROPA EN ITALI ................................ ............................. 44 Het Habsburgse Rijk in 1848 ................................ ................................ ................................ ................................ .......... 44 De Maart Dagen ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ . 45 Het tij keert na juni ................................ ................................ ................................ ................................ ............................ 45 De Overwinningen van de Contrarevolutie, juni december, 1848 ................................ ................................ .... 45 De finale uitbarsting en repressie, 1849................................ ................................ ................................ ...................... 46 60. FRANKFURT EN B ERLIJN: DE VRAAG NAAR EEN LIBERAAL D UITSLAND ................................ ................................ ............ 46 Berlijn: het falen van de revolutie in Pruisen ................................ ................................ ................................ ............. 46 De Vergadering van Frankfurt................................ ................................ ................................ ................................ ....... 46 Het falen van de Vergadering van Frankfurt................................ ................................ ................................ ............. 47 61. DE NIEUWE EUROPESE -ISMS:
REALISME, POSITIVISME , MARXISME ................................

................................ ............... 47

Materialisme, realisme en positivisme ................................ ................................ ................................ ......................... 47 Het vroege Marxisme ................................ ................................ ................................ ................................ ........................ 48 De bronnen en inhoud van het Marxisme ................................ ................................ ................................ ................... 48 De aantrekkingskracht van het Marxisme: de kracht en zwakheden ervan................................ ..................... 49 62. B ONAPARTISME: HET TWEEDE FRANSE KEIZERRIJK, 1852 1870 ................................ ................................ ................ 49 De politieke instellingen van het tweede keizerrijk ................................ ................................ ................................ . 49 De economische ontwikkelingen tijdens het keizerrijk ................................ ................................ ........................... 50 Interne moeilijkheden en oorlog................................ ................................ ................................ ................................ .... 50 HOOFDSTUK 13: DE CONSOLIDATIE VAN DE GROTE NATIESTATEN ................................ ......................... 51 63. ACHTERGROND: HET IDEE VAN DE NATIESTAAT................................ ................................ ................................ ................. 51 De Krimoorlog, 1854 - 1856................................ ................................ ................................ ................................ ............ 51 64. CAVOUR EN DE I TALIAANSE OORLOG VAN 1859: DE EENMAKING VAN ITALI ................................ ................................ 52 Het Italiaanse nationalisme: het programma van Cavour ................................ ................................ .................... 52 De vervollediging van de Italiaanse unie ................................ ................................ ................................ .................... 52 Blijvende problemen na de eenmaking................................ ................................ ................................ ........................ 53 65. DE STICHTING VAN EEN D UITS RIJK EN DE DUBBELMONARCHIE OOSTENRIJK De Duitse staten na 1848 ................................ ................................ ................................ ................................ ................. 53 Pruisen in de jaren 1860 : Bismarck De oorlogen van Bismarck De Frans Pruisische oorlog ................................ ................................ ................................ ................................ .......... 54 Het Duitse Keizerrijk, 1871 ................................ ................................ ................................ ................................ ............. 55 Het Habsburgse Rijk na 1848 ................................ ................................ ................................ ................................ ......... 55 Het compromis van 1867 ................................ ................................ ................................ ................................ ................. 55 66. LIBERALISATIE IN HET TSARISTISCHE RUSLAND: ALEXANDER II................................ ................................ ...................... 55 De Emancipatie Act van 1861 en andere hervormingen................................ ................................ ........................ 56 Revolutionisme in Rusland ................................ ................................ ................................ ................................ .............. 56

67. DE VERENIGDE STATEN: DE AMERIKAANSE De Groei van de Verenigde Staten ................................ ................................ ................................ ................................ . 57 De vervreemding van Noord en Zuid................................ ................................ ................................ ............................ 57 Na de burgeroorlog: reconstructie en industrile groei ................................ ................................ ......................... 58 68. DE CANADESE DOMINION, 1867 ................................ ................................ ................................ ................................ ........ 58 Het rapport van Lord Durham ................................ ................................ ................................ ................................ ....... 58 De stichting van het Dominion Canada 69. JAPAN EN HET WESTEN ................................ ................................ ................................ ................................ ........................ 59 Achtergrond: twee eeuwen van isolaties, 1640 1854................................ ................................ ........................... 59 De opening van Japan ................................ ................................ ................................ ................................ ....................... 60 Het Meiji tijdperk (1868 1912): de modernisering van Japan................................ ................................ ........... 60 HOOFDSTUK 14: DE EUROPESE BESCHAVING, 1871 1914: ECONOMIE EN POLITIEK........................ 61 70. DE MODERNE
GECIVILISEERDE WERELD ................................

................................ ................................ ........................... 61

Materialistische en non-materialistische idealen ................................ ................................ ................................ ..... 61 De zones van de beschaving ................................ ................................ ................................ ................................ .......... 61 71. B ASISDEMOGRAFIE: HET TOENEMEN VAN DE EUROPEANEN ................................ ................................ ............................. 61 De groei van de Europese en wereldbevolking sinds 1650 ................................ ................................ .................... 61 De stabilisatie van de Europese bevolking................................ ................................ ................................ .................. 62 Groei van de steden en het stedelijke leven: ................................ ................................ ................................ ............... 62 Migratie uit Europa, 1850-1940:................................ ................................ ................................ ................................ ... 62 72. DE WERELDECONOMIE IN DE 19E EEUW ................................ ................................ ................................ ............................. 63 De Nieuwe Industrile Revolutie ................................ ................................ ................................ ................................ 63 Vrije handel en de Europese betalingsbalans ................................ ................................ ................................ ......... 63 De export van Europees kapitaal: ................................ ................................ ................................ ................................ . 63 Een internationaal geldsysteem: de goudstandaard:................................ ................................ .............................. 64 Een wereldmarkt: eenheid, concurrentie en onzekerheid: ................................ ................................ ................. 64 Veranderingen in de organisatie: big business: ................................ ................................ ................................ ........ 64 73. D E
VOORUITGANG VAN DE DEMOCRATIE: DE DERDE KEIZERRIJK................................

FRANSE REPUBLIEK, GROOT-B RITTANNI EN HET D UITSE ................................ ................................ ................................ ................................ .................... 65

Frankrijk: de oprichting van de Derde Republiek................................ ................................ ................................ ..... 65 Frankrijk: de problemen van de derde Franse Republiek: ................................ ................................ ..................... 65 Frankrijk: de kracht en de zwakheden van de Republiek: ................................ ................................ ..................... 66 Groot-Brittanni: de Constutionele Monarchie:................................ ................................ ................................ ........ 66 Groot-Brittanni: politieke veranderingen na 1900:................................ ................................ ............................... 66 de Ierse Kwestie: ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ . 66 Het Duitse keizerrijk: Bismarck het Duitse Keizerrijk na 1890: Wilhelm II: ................................ ................................ ................................ ................. 67 Itali en Oostenrijk

HOOFDSTUK 15: EUROPESE BESCHAVING 1871-1914: MAATSCHAPPIJ EN CULTUUR. ....................... 69 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1859-1920................................ ................................ ...................... 69 74. DE VOORUITGANG VAN DE DEMOCRATIE: SOCIALISME , VAKBONDEN EN FEMINISME ................................ .................... 69 De Vakbondbeweging en de groei van British Labor Europees Socialisme na 1850 ................................ ................................ ................................ ................................ ......... 71 Revisionistisch en revolutionair socialisme, 1880-1914................................ ................................ ......................... 72 Feminisme, 1880-1914 ................................ ................................ ................................ ................................ ..................... 73 75. WETENSCHAP, FILOSOFIE, KUNST EN RELIGIE ................................ ................................ ................................ .................... 73 De impact van de evolutie................................ ................................ ................................ ................................ ................ 74 Genetica, antropologie en psychologie ................................ ................................ ................................ ........................ 75 De nieuwe Fysica ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ 75 Trends in filosofie en kunst................................ ................................ ................................ ................................ .............. 76 De kerk 76. HET VERVAL VAN KLASSIEK LIBERALISME ................................ ................................ ................................ .......................... 78 Het verval van 19de eeuws liberalisme: economische trends ................................ ................................ ................. 79 Intellectuele en andere stromingen ................................ ................................ ................................ .............................. 80 HOOFDSTUK 16: EUROPA'S WERELDSUPERIORITEIT, 1871-1914 ................................ ............................ 81 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1850-1906................................ ................................ ...................... 81 77. IMPERIALISME : AARD EN OORZAKEN ................................ ................................ ................................ ................................ .. 82 Het nieuwe Imperialisme ................................ ................................ ................................ ................................ ................. 82 Aansporing en Motieven ................................ ................................ ................................ ................................ .................. 83 Imperialisme als kruistocht ................................ ................................ ................................ ................................ ............ 85 78. DE AMERIKA De VS en Mexico ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ .. 86 Imperialisme van de VS in de jaren 1890................................ ................................ ................................ .................... 87 79. DE DISSOLUTIE VAN HET OTTOMAANSE RIJK ................................ ................................ ................................ ...................... 88 Het Ottomaanse rijk in de jaren 1850 ................................ ................................ ................................ .......................... 88 Pogingen tot hervorming en herleving, 1856-1876 ................................ ................................ ................................ . 89 Repressie na 1876 ................................ ................................ ................................ ................................ .............................. 89 De Russisch-Turkse Oorlog van 1877-1878: Het Congress van Berlijn ................................ .............................. 89 Egypte en Noord-Afrika 80. DE VERDELING VAN AFRIKA De openstelling van Afrika Wrijving en rivaliteit tussen de machten ................................ ................................ ................................ .................... 92 81. IMPERIALISME IN AZI De Nederlandse Oost Indis en Brits India................................ ................................ ................................ .................. 94 Conflict van de Russische en Britse 82. IMPERIALISME IN AZI

China De Opening van China Annexaties en Concessies ................................ ................................ ................................ ................................ ................. 96 83. DE RUSSISCH-JAPANSE OORLOG EN ZIJN GEVOLGEN. ................................ ................................ ................................ ......... 97 HOOFDSTUK 17: DE EERSTE WERELDOORLOG ................................ ................................ ............................... 99 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1879-1920................................ ................................ ...................... 99 84. DE INTERNATIONALE ANARCHIE................................ ................................ ................................ ................................ .......... 99 Rivaliserende Allianties: de Triple alliantie en de Triple Entente ................................ ................................ ..... 100 De crises in Marokko en de Balkan De Sarajevo crisis en de uitbarsting van oorlog................................ ................................ ................................ ..... 101 85. DE GEWAPENDE IMPASSE ................................ ................................ ................................ ................................ .................. 103 De Oorlog te land, 1914-1916 ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 103 De Zeeoorlog................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 103 Diplomatie & geheime akkoorden................................ ................................ ................................ .............................. 104 86. DE VAL VAN RUSLAND EN DE INTERVENTIE VAN DE VS ................................ ................................ ................................ . 105 Het terugtrekken van Rusland: Revolutie en het verdrag van Brest-Litovsk ................................ ................ 105 De Verenigde Staten & De Oorlog. ................................ ................................ ................................ .............................. 106 De Finale fase ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ... 106 87. DE VAL VAN HET OOSTENRIJKSE 88. DE ECONOMISCHE, SOCIALE EN CULTURELE IMPACT VAN DE OORLOG. ................................ ................................ .......... 107 Effecten op Kapitalisme: Regering gereguleerde Economien ................................ ................................ .......... 107 Inflatie, Industrile veranderingen en Controle van Ideen ................................ ................................ ............... 108 Cultureel Pessimisme ................................ ................................ ................................ ................................ ..................... 109 89. DE VREDE VAN PARIJS, 1919 ................................ ................................ ................................ ................................ ........... 109 Het 14-puntenplan van Wilson en het Verdrag van Versailles. ................................ ................................ ......... 110 Het Belang van de vrede van Parijs. ................................ ................................ ................................ .......................... 111 HOOFDSTUK 18: DE RUSSISCHE REVOLUTIE EN DE SOVJET UNIE ................................ ........................... 113 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1894-1937................................ ................................ ................... 114 90. ACHTERGRONDEN................................ ................................ ................................ ................................ .............................. 115 Rusland na 1881: Reactie en Vooruitgang ................................ ................................ ................................ .............. 115 Het tevoorschijn komen van revolutionaire partijen................................. ................................ ........................... 116 De splitsing van de Sociaal-democraten: Bolsjewieken 91. DE REVOLUTIE VAN 1905 ................................ ................................ ................................ ................................ ................ 118 Achtergrond en revolutionaire gebeurtenissen ................................ ................................ ................................ ..... 118 De Resultaten van 1905: de Doema ................................ ................................ ................................ ........................... 119 De Stolypin-Hervormingen ................................ ................................ ................................ ................................ ........... 119 92. DE REVOLUTIE VAN 1917 ................................ ................................ ................................ ................................ ................ 119

De Revolutie van maart 1917: Het einde van het Tsaardom................................ ................................ .............. 119 November 1917: De Bolsjewiekenrevolutie ................................ ................................ ................................ ............. 120 De burgeroorlog: 1918-1922 ................................ ................................ ................................ ................................ ....... 121 93. DE UNIE DER SOCIALISTISCHE SOVJETREPUBLIEKEN. ................................ ................................ ................................ ..... 122 Regering: nationaliteiten en federalisme................................ ................................ ................................ ................. 122 Regering: staat en partij ................................ ................................ ................................ ................................ ............... 122 Het nieuwe economische beleid, 1921-1927 ................................ ................................ ................................ ........... 123 Sociale en culturele veranderingen na de revolutie................................ ................................ .............................. 124 Stalin en Trotsky ................................ ................................ ................................ ................................ ............................. 124 94. STALIN: D E VIJFJARENPLANNEN EN DE ZUIVERINGEN ................................ ................................ ................................ .... 124 De Planeconomie................................ ................................ ................................ ................................ ............................. 124 De Collectivisering van de landbouw De industrile groei ................................ ................................ ................................ ................................ ........................ 125 Sociale kosten en effecten van de N.E.P. s................................ ................................ ................................ ................. 125 De Zuiveringsprocessen van de jaren 30 ................................ ................................ ................................ ................. 126 95. DE INTERNATIONALE IMPACT VAN HET COMMUNISME, 1919-1939................................ ................................ ........... 126 Achtergrond: socialisme en WOI ................................ ................................ ................................ ................................ 126 De stichting van de Derde Internationale. ................................ ................................ ................................ ............... 127 HOOFDSTUK 19: DEMOCRATIE, ANTI-IMPERIALISME EN DE ECONOMISCHE CRISIS NA WOI .......... 128 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1911-1935................................ ................................ ................... 128 96. DE VOORUITGANG VAN DE DEMOCRATIE NA 1919 ................................ ................................ ................................ ........ 128 Aanwinsten van de democratie en de sociale democratie................................ ................................ ................... 129 De nieuwe staten van Centraal en Oost Europa ................................ ................................ ................................ ..... 129 Economische problemen van Oost Europa, Land hervormingen ................................ ................................ ...... 130 97. DE DUITSE REPUBLIEK EN DE GEEST VAN LOCARNO................................ ................................ ................................ ....... 130 De Duitse democratie en Versailles................................ ................................ ................................ ............................ 131 Reparaties, de Duitse Inflatie van 1923 en herstel................................ ................................ ................................ 132 De Geest van Locarno................................ ................................ ................................ ................................ ..................... 132 98. ANTI-IMPERIALISTISCHE BEWEGINGEN IN AZI Verontwaardiging in Azi WOI en de Russische Revolutie ................................ ................................ ................................ ................................ .... 133 De Turkse en Perzische revoluties................................ ................................ ................................ .............................. 134 De Nationale Beweging in India: Ghandi en Nehru ................................ ................................ .............................. 134 De Chinese China Japan: Militarisme en Agressie................................ ................................ ................................ ................................ .... 136 99. DE GROTE DEPRESSIE: DE VAL VAN DE WERELDECONOMIE ................................ ................................ ............................ 136 De voorspoed van de jaren 20 en haar zwakheden................................ ................................ .............................. 137

De crash van 1929 en de Economische crisis ................................ ................................ ................................ .......... 137 De politieke en economische reacties op de Crisis ................................ ................................ ................................ . 137 Culturele reactie op de crisis................................ ................................ ................................ ................................ ........ 138 HOOFDSTUK 20: DEMOCRATIE EN DICTATUUR ................................ ................................ ............................ 139 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1922-1938................................ ................................ ................... 139 100. DE V ERENIGDE STATEN: DEPRESSIE EN N EW DEAL ................................ ................................ ................................ .... 139 101. TRIALS AND ADJUSTMENTS OF DEMOCRATIE: ENGELAND EN FRANKRIJK ................................ ................................ .. 141 Groot-Brittanni en de Britse Frankrijk: de jaren 1920 en de komst van de Depressie ................................ ................................ ...................... 142 De onrust van de depressie en het Populaire Front................................. ................................ .............................. 142 Het Populaire Front en verder ................................ ................................ ................................ ................................ .... 143 West Europa en de Depressie ................................ ................................ ................................ ................................ ...... 143 102. HET ITALIAANSE FASCISME ................................ ................................ ................................ ................................ ............ 143 De fascistische staat ................................ ................................ ................................ ................................ ....................... 144 103 TOTALITARISME : HET DERDE RIJK ................................ ................................ ................................ ............................... 145 De Nazistaat ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 146 Totalitarisme: Oorsprong en gevolgen ................................ ................................ ................................ ..................... 147 De verspreiding van dictatuur................................. ................................ ................................ ................................ .... 148 HOOFDSTUK 21: DE TWEEDE WERELDOORLOG ................................ ................................ ........................... 150 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1935-1945................................ ................................ ................... 150 104. DE ZWAKTE VAN DE DEMOCRATIEN: OPNIEUW TEN OORLOG ................................ ................................ .................... 150 Het pacifisme en de onenigheid van het westen................................. ................................ ................................ .... 150 De Spaanse burgeroorlog, 1936-1939 ................................ ................................ ................................ ...................... 151 De Munichcrisis: verzoeningsclimax................................ ................................ ................................ .......................... 152 Einde van de verzoening ................................ ................................ ................................ ................................ ............... 153 105. DE TRIOMJAREN VAN DE ASMOGENDHEDEN................................ ................................ ................................ .................. 153 Nazi Europa, 1939-1940: Polen en de val van Frankrijk................................ ................................ ..................... 153 De slag om Engeland en Amerikaanse De nazi invasie van Rusland: het Russische front, 1941-1942 ................................ ................................ ........... 154 1942, het jaar van de verenigde wanhoop: Rusland, Noord Afrika 106. DE OVERWINNING VAN HET WESTEN EN DE SOVJET UNIE ................................ ................................ .......................... 156 Plannen en voorbereidingen, 1942-1943 ................................ ................................ ................................ ................. 156 Het tij keert, 1942-1943, Stalingrad, Noord Afrika Het geallieerde offensief in Europa, 1944-1945................................ ................................ ................................ ..... 157 De Holocaust................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 158 De laatste fase van oorlog in de Pacific: 1944-1945................................ ................................ ............................. 158 107. DE FUNDERINGEN VAN DE VREDE ................................ ................................ ................................ ................................ .. 158

10

HOOFDSTUK 22: DE KOUDE OORLOG EN WEDEROPBOUW NA WO II ................................ ..................... 161 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1945-1967................................ ................................ ................... 161 108. DE KOUDE OORLOG, HET EERSTE DECENNIUM 1945-1955 ................................ ................................ ....................... 161 Oorsprong en aard van de Koude Oorlog................................ ................................ ................................ ................. 162 Duitsland: de Berlijnse blokkade en de luchtbrug van1948-1949 ................................ ................................ .... 163 De Atlantische alliantie ................................ ................................ ................................ ................................ ................. 164 De revival van Japan ................................ ................................ ................................ ................................ ...................... 165 Insluiting/expansiebeperking in Azi Na de Koreaanse Oorlog ................................ ................................ ................................ ................................ ............... 166 109 WEST-EUROPA: ECONOMISCHE WEDEROPBOUW ................................ ................................ ................................ .......... 167 Marshall plan en Europees herstel................................ ................................ ................................ ............................. 167 Economische groei in west Europa ................................ ................................ ................................ ............................ 168 110. WEST-EUROPA: POLITIEKE WEDEROPBOUW ................................ ................................ ................................ ................ 169 Groot-Brittanni................................ ................................ ................................ ................................ .............................. 169 De Franse republiek: Vierde en Vijfde ................................ ................................ ................................ ....................... 169 De Federale republiek van Duitsland ................................ ................................ ................................ ........................ 170 De Italiaanse republiek ................................ ................................ ................................ ................................ ................. 171 111. HERVORMING VAN DE GLOBALE ECONOMIE ................................ ................................ ................................ .................. 171 Muntstabiliteit: naar de gouddollar standaard................................ ................................ ................................ .. 172 Europese integratie: van Common Market to the European Community ................................ ...................... 173 Einde van de Goud-Dollar Standaard, 1971................................ ................................ ................................ ............ 173 112 DE COMMUNISTISCHE WERELD: DE U.S.S.R. EN O OST-EUROPA ................................ ................................ .................. 174 Stalinisme in de naoorlogse jaren ................................ ................................ ................................ .............................. 174 Chroetsjov: de abortieve inspanning voor hervorming................................ ................................ ........................ 174 Oost-Europa: de decennia van dictatuur ................................ ................................ ................................ ................. 175 Consolidatie van communistische controle ................................ ................................ ................................ ............. 175 Oost - Duitsland, Polen en Hongarije 113. DE COMMUNISTISCHE WERELD: M AO ZEDONG EN DE VOLKSREPUBLIEK CHINA De burgeroorlog ................................ ................................ ................................ ................................ .............................. 176 Mao: het nieuwe regime ................................ ................................ ................................ ................................ ................ 176 Buitenlandse zaken ................................ ................................ ................................ ................................ ........................ 178 HOOFDSTUK 23: POSTKOLONIALE NATIES IN AZI 114. DE OPKOMST VAN ONAFHANKELIJKE NATIES IN ZUID- AZI Het einde van de Britse Nehru s opvolgers................................ ................................ ................................ ................................ ............................ 180 vijftig jaren van onafhankelijkheid ................................ ................................ ................................ ............................ 180 De islamitische republiek Pakistan ................................ ................................ ................................ ............................ 181 115. HET VERSCHIJNEN VAN ONAFHANKELIJKE NATIES IN ZUID-OOST-AZI

11

De unie van Birma Maleisi ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ .............. 182 Indonesi................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ............ 182 De onafhankelijkheidsbeweging in Indochina................................ ................................ ................................ ........ 183 De Amerikanen en de Filippijnen................................ ................................ ................................ ................................ 183 116. VERANDEREND LATIJNS-AMERIKA De koloniale ervaring en de onafhankelijkheidsoorlogen:................................ ................................ .................. 184 De Kolos in het Noorden ................................ ................................ ................................ ................................ ................ 184 Economische groei en problemen................................ ................................ ................................ ............................... 185 Einde van het Yankee Imperialisme?................................ ................................ ................................ ......................... 185 De politieke systemen en conflicten in Latijns Amerikaanse Mexico en Brazili De vooruitgang van de Latijns Amerikaanse HOOFDSTUK 24: VAN WERELDRIJKEN NAAR NATI ES: AFRIKA 117. DE AFRIKAANSE Frans Noord Afrika Einde van de Britse Nigeria................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................ 190 Einde van de Britse Zuid Afrika De Unie van Zuid Afrika Het Franse Sub- Sahara Rijk ................................ ................................ ................................ ................................ ........ 193 Belgisch Burundi Einde van het Portugese koloniale rijk ................................ ................................ ................................ ..................... 194 Ethiopi, Eritrea, Somali en Soedan ................................ ................................ ................................ ........................ 194 De Afrikaanse 118. HET MIDDEN OOSTEN ................................ ................................ ................................ ................................ .................... 195 De islamitische en Arabische De totstandkoming van Israel ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 196 De nieuwe staat Israel ................................ ................................ ................................ ................................ ................... 196 De Arabisch- Isralische oorlog na de onafhankelijkheid ................................ ................................ ................... 196 Israel, de bezette gebieden en vredesonderhandelingen................................ ................................ ..................... 198 Libi en Syri ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ .... 199 119. REVOLUTIE EN OORLOG IN DE PERZISCHE GOLF ................................ ................................ ................................ ........... 199 De revolutie in Iran................................ ................................ ................................ ................................ ......................... 199 De oorlog tussen Iran en Irak ................................ ................................ ................................ ................................ ...... 199

12

Irak en de Perzische Golfoorlog van 1990-1991 ................................ ................................ ................................ .... 200 Veranderingen in het Midden Oosten................................ ................................ ................................ ........................ 201 120. DE ONTWIKKELINGSWERELD ................................ ................................ ................................ ................................ ......... 201 De ontwikkelingservaring ................................ ................................ ................................ ................................ ............ 201 Veranderende wereld en hardnekkige problemen ................................ ................................ ................................ 202 De geherwaardeerde ontwikkeling................................ ................................ ................................ ............................ 202 HOOFDSTUK 25: CO-EXISTENTIE, CONFRONTATIE EN DE NIEUWE GLOBALE ECONOMIE ................ 204 Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1957-1995................................ ................................ ................... 204 121. CONFRONTATIE EN DTENTE, 1955-1975 ................................ ................................ ................................ ................. 204 De Kennedy jaren, 1961-1963 ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 205 De Cuba raketcrisis van 1962................................ ................................ ................................ ................................ ...... 206 De VS en de Vietnam oorlog ................................ ................................ ................................ ................................ ......... 206 Brezhnev: de Praagse Lente ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 207 Brezhnev en Nixon ................................ ................................ ................................ ................................ .......................... 207 122. INEENSTORTING EN HERSTEL VAN DE WERELDECONOMIE: DE JAREN 70 EN 80 ................................ ...................... 208 De recessie: stagnering en inflatie ................................ ................................ ................................ ............................. 209 Economische en politieke veranderingen in West-Europa ................................ ................................ ................. 209 123. DE HERNIEUWING VAN DE KOUDE O ORLOG ................................ ................................ ................................ .................. 212 De Reagan Jaren: van heropleving Koude Oorlog tot nieuwe Dtente ................................ ............................ 212 Controle op nucleaire wapens ................................ ................................ ................................ ................................ ..... 213 124. CHINA Hervormingen onder Deng Xiaoping................................ ................................ ................................ ......................... 213 De Democratie Beweging ................................ ................................ ................................ ................................ .......... 214 Bevolkingsgroei in China

13

Hoofdstuk 9: De Franse Revolutie

De Franse revolutie betekende de overgang van het Ancien Rgime naar de moderne maatschappij en kende een grote invloed op de hele wereld. (Enkele jaren eerder werd in de Amerikaanse 23 revolutie om dezelfde principes gevochten.) De Franse revolutie kende een groot symbolisch belang, o.w.v.:

y y y

Frankrijk is de eerste wereldmacht waar het Ancien Rgime aan zijn einde komt; de omwenteling in Frankrijk verliep op een revoltische manier die met veel geweld gepaard ging, ook deden zich veel gebeurtenissen op een korte tijd voor; de Franse revolutie produceert een aantal teksten (m.b.t. mens en politiek) die grondleggend en ook buiten Frankrijk belangrijk zijn.

De Franse revolutie is een gebeurtenis die ver voorbij de Franse grenzen impact had, maar die te relativeren valt. Het gaat hier om een breed maatschappelijk veranderingsproces dat start aan het begin van de 18e eeuw en in Europa doorwerkt tot aan het begin van WO I. Drie ijkpunten in het politieke veranderingsproces: vervanging van de standenmaatschappij door een samenleving van theoretisch gelijke burgers; vervanging van de dynastieke naties door soevereine naties; vervanging van een politiek systeem, gebaseerd op van oudsher gegroeide particuliere vrijheden en gebruiken door genificeerde nationale staatsbureaucratin.

y y y

gaan gepaard met een vervanging van de economie: industrie en handel maken opgang (m.a.w. de landbouwmaatschappij wordt een moderne maatschappij die de motor achter de veranderingen gaat vormen). (Marx was de eerste die dit verband zag: een politieke bovenbouw in constante wisselwerking met een sociaal-economische onderbouw marxisme.) Concrete gevolgen van de Franse revolutie hebben de hele wereld verandert omdat Frankrijk, samen met Groot-Brittanni, de belangrijkste mondiale grootmacht vormt. (Hierom is de Franse, en niet de Amerikaanse vrijheidsoorlog, 1809: 27, revolutie een belangrijke cesuur in de moderne geschiedenis.) De principes van deze revoltie (vrijheid, gelijkheid, broederlijkheid) werden via kolonisatie (onderwijs, ) over de wereld verspreid. Directe gevolgen: Franse revolutie Napoleonistische regime, welke een breed omvormingsproces kende dat in schokgolven verliep. invloed op de geschiedenis: verschillende revolutiegolven volgden, sommige waren succesvol (Frankrijk, Belgi Blokkade en Napoleons Continentale Systeem: 29, Nederland, Scandinavische landen, Groot-Brittanni, ), soms mislukte de revolutie (meeste Midden- en Oost-Europese landen).:In Duitsland en in Rusland houdt et totalitaire regime voet aan de grond. ontstaan van natiestaten en nationalisme (ook in het Duitse rijk), maar tegelijk ook desintegratie van het Habsburgse en het Ottomaanse rijk.

14

Hiermee in verband staat het toegenomen imperialisme dat zal zorgen voor de interne rivaliteit tussen rivaliserende mogelijkheden, met als gevolg o.a. de Frans-Duitse oorlog in 1870.

41. Achtergrond
Het Ancien Rgime: drie standen (de clerus, de adel en de derde stand): y y y
rechten, eigendom en aanzien zijn klassegebonden; raken aan het einde van het Ancien Rgime op politiek en sociaal vlak in onbruik; de bourgoisie als toplaag binnen de 3e stand zeer invloedrijk.

De revolutie begint met een conflict tussen de politieke en sociale belangen van de opkomende aristocratie en de opkomende bourgoisie, omdat het systeem zowel op politiek als op economisch vlak niet meer is aangepast aan het standensysteem. De clerus, de adel en de derde stand: de clerus is de kleinste groep en bezit zeer veel land (= macht), maar deze macht ligt geconcentreerd bij een elite; de adel, stand met alle mogelijke posities binnen de adelijke en de elite van de clerus. Zij betalen geen belasingen, genieten feodale privileges en ontvangen o.a. de rente van de leenman van de heerlijkheid); de derde stand is de grootste en een heel gevarieerde stand:
  

y y

toplaag = bourgoisie; kleine boeren 33; armen en bezitlozen.

Het agrarische systeem van het Ancien Regime:

In Frankrijk kende men geen lijfeigenschap zoals in Oost-Europeaan, wel had de grootgrondbezitter bepaalde rechten (en belastingen) ten opzichte van de pachters. Deze werden na de revolutie afgeschaft. Land was immers de belangrijkste vorm van bezit, waardoor grootgrondbezitters naar een hogere levensstandaard streefden. Om deze te ondersteunen werd er een hogere taks gend die de boeren 44 onder druk zette en ontevredenheid uitlokte.-De bourgoisie (= de bovenste laag van de derde stand) heeft in 1789 een gelijkaardig bezit als de aristocraten.

Politieke cultuur en publieke opinie na 1770:

Door de politieke eenheid in Frankrijk ontstond er een sterke vorm van nationalisme. Deze zorgde er onder meer voor dat de publieke opinie (en dus ook de algemene ontevredenheid) snel en sterk verspreid raakten.

De Verlichting creerde een sfeer waarin iedereen nu zijn eigen ontevredenheden kon beschrijven: politieke en sociale kritiek werden aangemoedigd. Hierdoor werd de Verlichting als oorzaak van de revolutie aangegeven, hoewel hun werk vooral door de adel gelezen werd. Zelden werden de politieke rechten van de lagere klassen gepromoot. De laatste 2 decennia van het Ancien Rgime: politieke controverse, omdat o.a.:

15

 

de koning (onsuccesvol) probeerde om het traditionele Franse parlement te onderdrukken. Franse kranten over de nieuwe Amerikaanse Hongarije. 53 grondwet schrijven.

M.a.w. er werden vele manieren gebruikt om te proberen de publieke opinie te benvloeden (propaganda, pamfletten, krantenartikels, ). Uiteindelijk komt het toch tot een revolutie.

42. De revolutie en de reorganisatie van Frankrijk

De financile crisis
De revolutie werd ingezet door een financile instorting van de overheid. Er waren namelijk teveel oorlogskosten. Bovendien werden de belastingen ongelijk verdeeld over de Franse bevolking (de clerus en de adel moest geen belastingen betalen) en velen belastingen kwamen nooit in de Franse schatkist terecht. In 1787 wordt de Staten Generaal samengeroepen om het probleem aangaande de belastingen te herzien, omdat het parlement andere hervormingen weigert.

Van Staten-Generaal naar Nationale vergadering

Het doel van de adel was om de meeste politieke macht in handen te krijgen en om zo een revolutie te initiren. Omdat de derde stand steeds ondervertegenwoordigd was in de Kamer, werd gevraagd om de Staten-Generaal te laten samenkomen volgens het oude systeem, waarin elke stand vertegenwoordigd werd in een aparte kamer. Maar de derde stand wilde dit vermijden en riep de Nationale Vergadering uit op 17 juni 1789. Op 20 juni 1789 werd de Eed van de Tennisbaan uitgeroepen, waarin wordt bevestigd dat de Nationale Vergadering niet ontbonden zou worden vooraleer men tot een grondwet gekomen was. Maar Lodewijk XVI kiest de kant van de adel en wil de Staten-Generaal laten ontbinden (zelfs met militaire kracht), waardoor de derde stand zich tegen hem keert omdat zij een terugkeer naar de absolute monarchie vrezen.

De lagere klassen in actie

Onder het volk heerste er ondertussen grote onrust. In de grote steden vonden er kleine incidenten plaats, terwijl in de rurale gebieden er chaos was. De inwoners van Parijs vreesden tevens de bewapening van de troepen in Versailles. Ook het gewone volk begint zich te bewapenen. Op 14 juli vond de bestorming van de Bastille plaats. De gouverneur werd vermoord, en enkele soldaten ondergingen hetzelfde lot. Het gewone leger reageerde niet. Hoewel dit niet de oorspronkelijke bedoeling was, werd met de bestorming van de Bastille de Nationale Vergadering gered: de koning aanvaardt de nieuwe situatie en stuurt de opgeroepen troepen weg. Ondertussen werd in de landbouwgebieden de situatie alleen maar erger. Met de Grote angst van 1789 draaide de bestaande onzekerheid uit in paniek omdat er geen duidelijke informatie voor handen was over wat er allemaal gebeurde in Parijs. De boeren

16

53 bewapenden zich en keerden zich tegen de grootgrondbezitters.:De eerste hervormingen van de Nationale Vergadering
De Nationale vergadering kon alleen de orde herstellen door op de eisen van de boeren de oprichting van de Noord-Duitse Confederatie, 1867 53 in te gaan. Elke belasting (betaling) aan de grootgrondbezitters werd hierop afgeschaft. Hieruit volgde de Nacht van 4 augustus. Enkele liberale edelen gaven hun rechten en privileges als grootgrondbezitter op, inclusief alle persoonlijke taksrechten. In een decreet dat de beslissingen van 4 augustus samenvat, verklaart de Nationale Vergadering dat het feodale leenstelsel afgeschaft wordt. ( wettelijke gelijkheid) De verklaring van de rechten van de mens en de burger (16/08/1789). Hierin werden de principes van de nieuwe staat bevestigd. In september 1789 begint de Nationale Vergadering met het plannen van de regering. Er herste onenigheid over welk (veto-)recht de koning verdiende te krijgen en welk kamerstelsel men moest hanteren. Op 4 oktober wordt de discussie onderbroken door een nieuwe opstand. Door her kasteel van Lodewijk XVI binnen te vallen, werd hij verplicht om zijn residentie in Parijs op te nemen, waar hij in het oog kon worden gehouden. Uiteindelijk zal worden beslist tot een n-kamerstelsel en een uitstellend vetorecht voor de koning. De meer conservatieve revolutionairen begonnen zich uit de Nationale Vergadering terug te trekken en de contrarevolutionairen worden sterker.

Constitutionele veranderingen
Vanaf oktober 1789 tot september 1891 blijft de Nationale Vergadering (= Constituerende Vergadering) het land leiden, werken aan een geschreven grondwet en de principes van het Ancien Regime teniet doen, onder andere een centrale administratie werd ingevoerd (wat nadelig bleek te zijn in oorlogstijden). Met de grondwet van 1791 werd de Wetgevende (Legislatieve) Vergadering verkozen. In juni 1791 vlucht Lodewijk XVI naar het buitenland, maar hij wordt tegengehouden en terug naar Parijs gebracht, zo wordt het moeilijk om een sterke uitvoerende macht op te bouwen. Na de vlucht van de koning is de maatschappij gedesorinteerd en vol chaos en discussie. Bovendien verschilt de praktijk heel erg van hoe alles in de grondwet beschreven staat: er worden veel uitzonderingen gemaakt en aanpassingen gedaan.

Economische en culturele beleid

Het economische beleid trok de middenklassen voor op de lagere klassen. Om de overheidsschulden te kunnen afbetalen werden kerkelijke burgeroorlog 57 gronden en bezittingen in beslag genomen, bovendien werden assignats (= papieren geld) ingevoerd. Deze geconfisqueerde gronden werden verkocht om de staatskas te spijzen. Gemeenschappelijke dorpsgronden werden opgedeeld, omdat het vrije economische individualisme werd aangemoedigd: men moest zelf de lonen en de prijzen van goederen regelen. De gilden werden afgeschaft, als reactie hierop werden compagnonnages opgericht. De nieuwe situatie zorgde alleen maar voor meer chaos en deze compagagnonnages werden in de wet Le Chapelier ook verboden.

17

Op cultureel vlak werd het ontstaan van de nieuwe hervormde staat gevierd door middel van onder andere een nieuwe vlag, straatfeesten, monumenten en rituelen die uiteindelijk tot een nationale feestdag op 14 juni zouden leiden. Ideologische en politieke symbolen en ideen scheppen een identiteit in het dagelijkse leven van de Franse burger.

Het conflict met de Kerk

De confiscatie van de kerkelijke 59 eigendommen kwam als een schok voor de clerus. Het verlies zorgde voor een ondermijning van het kerkelijke gezag en deed het onderwijs, dat voor de revolutie gratis was, geen goed. Frankrijk was nog ver weg van een scheiding van Kerk en staat aangezien de Kerk gezien werd als een vorm van publieke autoriteit. De clerus tekende in 1790 een nieuw programma uit: de Burgerlijke Grondwet van de Clerus. Dit document leidde tot het opzetten van een Franse nationale Kerk waarin

y y y y y

bisschoppen en priesters verkozen werden door een electoraat dat samengesteld werd op basis van burgerschap en bepaalde kwalificaties; de grenzen van de bestaande bisdommen hertekend werden; de clerus uitbetaald werd door de staat; religieuze geloften verboden werden; alle kloosters gesloten werden.

De staat hoopte te rekenen op de steun van het Vaticaan, maar de Paus veroordeelde de hele revolutie en al wat er bij kwam kijken. De Constituerende Vergadering eiste hierop dat de clerus trouw zweerde aan de grondwet, maar de helft onder hen weigerde. Dit zorgde voor een ontstaan van twee Kerken in Frankrijk: de officile, gefinancierd door de overheid, en een clandestiene, gesponsord door vrijwillige donaties uit het buitenland. De constitutionele Kerk zat nu tussen twee vuren: de revolutionairen en het Vaticaan. Rome verklaarde de constitutionele Kerk te beschouwen dissidenten ( schismatics ). Trouwe katholieken en het Duitse Keizerrijk, 1871-1980: 67 (zowel aristocraten, de werkende klasse als de boeren Hongarije: Ontwikkelingen elders, algemene waarnemingen: 67) waren doorgaans aanhangers van de clandestiene beweging. Zelfs koning Lodewijk XVI koos voor deze Kerk, waardoor hij de revolutionairen een nieuwe reden gaf om hem te wantrouwen. De Burgerlijke Grondwet van de Clerus wordt ook wel de grootste tactische blunder van de revolutie genoemd. Bij de afkondiging van de grondwet in september 1791 werd de Constitutionele Vergadering ontbonden en wordt de Wetgevende Vergadering opgericht. Deze wordt tien maanden later (in augustus 1792) reeds ontbonden na een volksopstand.

18

43. De revolutie en Europa: de oorlog en de tweede revolutie, 1792

De internationale impact van de revolutie
De Europese overheden stonden onder aanzienlijke druk. Over het hele continent doken er proFransen en pro-revolutionaire groepen op die de doctrines van de Franse en Amerikaanse 70 revolutie uitdroegen. Deze namen stilaan de vorm aan van een y (Britse arbeiders) universele filosofie die de rechten van de mens verkondigde, tijd, plaats, ras of natie buiten beschouwing gelaten. Polen: diegene die het land trachten te hervormen grepen naar het Franse voorbeeld; y Hongarije y en de Moderne tijd 77: de grootgrondbezitters betrokken de Franse principes in hun reactie tegen Joseph II;Groot-Brittanni: de parlementarissen geloofden dat de Fransen hun voorbeeld volgden; Belgi
s 86: na de eerste revolte tegen de Oostenrijkse 90 keizer, brak er een tweede opstand uit, genspireerd door de Franse revolutie en gericht tegen geprivilegieerde principes. Toch wonnen ook de contrarevolutionairen aan macht in Europa: y Zweden: de koning stelde voor een monarchistische kruistocht te leiden; y Rusland: censureerde de Franse Verlichtingsideeen; y vanuit het Franse hof emigreerden aristocraten naar heel Europa om een heilige oorlog tegen de revolutie te prediken.

De komst van de oorlog, april 1792

De nieuwe Franse regering was een storende factor omdat het openlijk ontevredenheid over heel Europa aanmoedigde. Bovendien was Lodewijk XVI, na zijn mislukte vlucht naar het buitenland in juni 1791, een gevangene in zijn eigen land. Augustus, 1791: Verklaring van Pillnitz, waarin onderdruk van de Franse aristocratische emigranten werd besloten dat de Habsburgse keizer Leopold II militaire stappen zou ondernemen om de orde in Frankrijk te herstellen, als hij bijgestaan zou worden door alle andere machten. Hij legde deze verklaring vooral af om de Franse emigranten tevreden te stellen en was ervan overtuigd dat hij nooit de steun van alle andere machten zou krijgen. Onder impuls hiervan raakten de revolutionairen in Frankrijk in paniek. De Verklaring van Pillnitz zorgde ervoor dat er woede ten opzichte van alle gekroonde Europese hoofden ontstond. De Girondijnen werden de partij van de internationale revolutie, zij beweerden dat de revolutie pas veilig gesteld kan worden als ze de wereld rond gegaan is. Ondertussen sterft in het Habsburgse rijk keizer Leopold II, en wordt hij opgevolgd door Frans II. Op 20 april 1792 verklaart Frankrijk de oorlog aan de koning van Hongarije

91 en Bohemen.

De tweede revolutie, 10 augustus 1792

De oorlog zorgde ervoor dat de onrust en ontevredenheid bij de niet-bezittende klassen alleen meer groeide. Ze waren bang dat de aristocratische emigranten en het Ancien rgime zouden terugkeren. Bovendien verliep de oorlog niet zoals Frankrijk het eerst gehoopt zou hebben. Oostenrijk 19

91 genoot de steun van Pruisen en in de zomer van 1792 stonden de twee grootmachten op het punt Frankrijk binnen te vallen, waar de massa in opstand komt en zich tegen de koning keert.:Op 10 augustus 1792 is de tweede revolutie een feit. De werkende klasse worden gesteund door een deel van het leger. Er wordt een commune opgezet in Parijs.

44. De noodrepubliek, 1792

De Nationale Conventie

1795: de terreur

De Nationale Conventie kwam samen op 20 september 1792 en zou voor drie jaar zetelen. Het riep onmiddellijk het eerste jaar van de Franse republiek uit. Hierna gaat het beter met Frankrijk in de oorlog: Pruisen stopte haar opmars naar Parijs en Frankrijk wist o.a. de Oostenrijkse De Nederlanders, de Britten en de Russen 94 Nederlanden (Belgi belangen 95), Savoye en Mainz opnieuw te bezetten.:Groot-Brittanni en de Nederlanden maakten zich hierop klaar om verzet te bieden: ze onderhandelden met Pruisen en Oostenrijk China en het Westen 95. In februari 1793 verklaarde Frankrijk de oorlog aan Groot-Brittanni en de Nederlanden. Ondertussen kwamen in Oost-Europa Rusland en Pruisen tot een akkoord over Polen (januari 1793), wat leidde tot rivaliteit met Oostenrijk voor de Westerse Penetratie 95. Dit kwam alleen Frankrijk maar ten goede: de Nederlanden en Groot-Brittanni beschikten niet over een landmacht die sterk genoeg was, en een coalitie met Pruisen en Oostenrijk voor het Westen 96 kwam er niet omwille van Polen. De leiders in de Nationale Conventie waren allemaal Jacobijnen, maar ook zij raakten al snel in onverdeeldheid. Er verschijnt naast de Jacobijnen en Girondijnen een nieuwe fractie: de Montagnards. (Zij werden zo genoemd omdat ze in de Vergadering het liefste de hoogste zitjes innamen. Ze vertegenwoordigden de Parijzenaars en hadden de meeste van hun macht te danken aan de radicale en populaire elementen uit die stad.) De volkse revolutionairen, buiten de Nationale Conventie, noemden zichzelf sans-culottes. Zij ijverden voor gelijkheid, een berechting vanLodewijk XVI en wilden niet langer dat er nog buitenlandse mogendheden Frankrijk binnenvielen. In december 1792 komt het proces van Lodewijk XVI er dan toch: hij wordt schuldig bevonden aan verraad en naar de guillotine verwezen.

Achtergrond van de terreur

In april 1793 dreigen de Oostenrijkse 101 legers (eerste coalitie wordt gevormd) opnieuw Frankrijk binnen te vallen, bovendien stijgen de prijzen en is er minder voedsel. Wat algemene rusteloosheid veroorzaakt. In mei 1793 worden onder druk van de Sans-Cullottes de Girondijnen gearresteerd en uit de Nationale Conventie gezet. Deze Sans-Cullottes (= de berg) had nu de macht over de Nationale Conventie, maar genoot maar weinig aanzien. In werkelijkheid lag alle macht bij de Jacobijn Robbespiere.

20

Het programma van de Conventie, 1793

1794: de terreur

Het programma van de Conventie, dat door Robbespiere mee vorm gegeven werd, hield in om anarchie, burgerlijke onrust en de opmars van de contrarevolutionairen te onderdrukken en de oorlog te winnen door een grootse nationale mobilisatie van mensen en middelen. Het Comit van Openbare Veiligheid werd opgericht, dat elke maand opnieuw werd verkozen (Robbespiere was een zeer invloedrijk lid). Samen met de Nationale Conventie zette het een schrikbewind uit. Bovendien werd er nog een Comit van Generale Veiligheid opgericht als een politieke politie om de revolutionaire republiek tegen zijn interne vijanden te beschermen. Iedereen die de republiek (en de revolutie) in de weg stond werd opgepakt en vaak ook naar de guillotine verwezen. De intentie was dat een democratische republiek, gebaseerd op de Rechten van de Mens, de terreur zou opvolgen eens de oorlog over was, maar ondertussen was het bewind onmenselijk. De Bulletin des Loix werd tot stand gebracht, zodat iedereen wist wat de wet inhield en deze ook zou naleven. Bovendien werd de administratie gecentraliseerd. De meeste vooraanstaande Franse wetenschappers werkten voor of werden beschermd door de overheid (en werkten aan nieuwe wapentechnologien). De economie stabiliseerde en het geloof in een vrije markteconomie groeide. In juni 1793 bracht het Comit een republikeinse grondwet voort, die overgenomen werd door de Conventie. Toch werd de nieuwe grondwet opgeschort tot na de oorlog. Ondertussen hield het Comit zich bezig met sociale voorzieningen en maatregelen om het publieke leven te verbeteren. Tegelijkertijd werd in de Franse kolonies de slavernij afgeschaft. Na het hoogtepunt van de revolutie in 1793 1794 had het Comit van Openbare Veiligheid geen geduld met het illegale revolutionaire geweld en het stelde een eigen democratische programma op. In de herfst van 1793 werden de ultrarevolutionairen (zo werden ze door Robbespiere genoemd) gearresteerd. Geloofd werd dat alle religie van een contrarevolutionaire aard was, vandaar dat er een dechristianiseringsbeweging werd ingezet, het Comit tolereerde wel vreedzame katholieken en het Duitse rijk 106. In juni 1794 introduceerde Robbespiere de cultus van het Supreme Being, een deistische natuurreligie. In de lente van 1794 Frankrijk beschikte over een leger van 800 000 soldaten, het grootste dat Europa tot dan toe al gezien had, dat er in juni 1794 in slaagt de Slag bij Fleurus, in Belgi & Mensjewieken 117, te winnen. Ook de Nederlanden worden binnen gevallen en zes maanden later wordt daar de Batavische republiek opgericht. De tegenstand komt deze keer uit Oost-Europeaan waar Russische en Pruisische troepen de poging tot revolutie in Polen onderdrukt hadden. Het militaire succes zorgde ervoor dat de Franse bevolking het dictatoriale gezag en economische restricties niet langer accepteerde: Robbespiere eindigde aan de guillotine.

21

De Thermidorische reactie
De val van Robbespiere zorgde voor een overweldigende reactie:

y y y

de terreur verzwakte; de Nationale Conventie reduceerde de macht van het Comit van Openbare Veiligheid; prijscontroles en andere maatregelen werden afgeschaft (met als resultaat: prijsstijgingen).

De slechte omstandigheden leidde tot opstanden, met als hoogtepunt de opstand van Prairial in mei 1795, die door de Conventie onderdrukt werd. Ondertussen groeide de invloed van de Bourgoisie. De leden van de Nationale Conventie waren vastbesloten nog een poging tot een grondwettelijke regering te ondernemen: de democratische grondwet van 1793 werd aan de kant geschoven en vervangen door de grondwet van het jaar III (einde 1795).

45. De constitutionele republiek: het Directoraat

De zwakten van het Directoraat
Het Directoraat of de eerst hervormde Franse republiek duurde 4 jaar. Haar zwakte was dat ze steunde op een zeer smalle sociale onderbouw. De nieuwe grondwet gold ook in Belgi 125. Het hield onder meer stemrecht in voor alle volwassen mannen die de electors verkozen. Dit waren meestal mannen uit de hogere middenklasse en hadden de taak alle belangrijke ambtenaren en de leden van de nationale Legislatieve Vergadering aan te stellen. Deze laatste bestond uit twee kamers (de raad van vijfhonderd en de raad van ouderen ) die de uitvoerende macht kozen: het Directoraat, dat bestond uit 5 directeurs. Het regime had tegenstanders aan zowel de rechter- (de royalisten) als de linkerzijde (groeperingen die de meer democratische gang van zaken verkozen).

De politieke crisis van 1797

In maart 1797 werden de eerste echte vrije verkiezingen in Frankrijk onder republikeins bewind gehouden. De meest succesvolle kandidaten kwamen vooral uit het kamp van de constitutionele monarchisten, maar ook de royalisten kenden een vage vooruitgang, wat niet naar de zin was van Napoleon Bonaparte 133. Napoleon Bonaparte 133 werd geboren in 1769 op Corsica, hij was een militair die in het Frankrijk van het Ancien Rgime nooit een hoge positie in het leger kon verwerven. Toen het Directoraat oorspronkelijk van plan was Milaan terug te geven aan het Habsburgse Rijk in ruil voor Habsburgse erkenning van de Franse verovering op Belgi Revolutie 135, had Napoleon erop aangedrongen de Franse positie in zowel Itali als Belgi ongewijzigd te laten. Hiervoor had hij echter meer expansionistische republikeinen in de regering nodig, maar werd hij verstoord door de royalistische overwinningen in 1797.:Het Habsburge Rijk wilde na een nederlaag wel onderhandelen met Napoleon, net zoals Groot-

22

Brittanni overigens. In de zomer van 1797 zagen de vooruitzichten van vrede er goed uit, maar er waren voorwaarden. Op 4 september 1797 vond de Staatsgreep van Fructidor plaats: het Directoraat vroeg om de militaire bijstand van Napoleon. Het waren de oude republikeinen uit de nationale Conventie die de macht gegrepen hadden om de revolutie te verdedigen. Dit resulteerde in het Verdrag van Campo Formia met het Habsburgse Rijk 17 oktober 1797 waarin Napoleons ideen in gencorporeerd werden. Hierin werden de Franse annexatie van Belgi Nationalisten en Communisten 135 en de Cisalpijnse republiek aanvaard. In navolging hiervan verspreidden zich in de hierop volgende maanden een revolutionair republicanisme in Itali, wat ervoor zorgde dat er in Noord-Itali verschillende kleine republieken ontstonden.

De staatsgreep van 1799: Napoleon Bonaparte

Commonwealth: imperialistische relaties. 141 Na de staatsgreep van Fructidor werd het idee van een republiek als een vrije of grondwettelijke regering opgegeven. Het Directoraat bleek niet meer dan een ineffectieve dictatuur te zijn dat er niet in slaagde financile stabiliteit te instaleren. Napoleon liet de situatie rijpen: Hij werd opdracht gegeven om Groot-Brittanni binnen te vallen, hij opteerde voor een onrechtstreekse aanslag en viel Egypte binnen. Een jaar en half na het Verdrag van Campo Formio vormen het Habsburgse Rijk, Rusland en Groot-Brittanni een alliantie, gekend onder de Tweede Coalitie. Napoleon leidt een nederlaag in Egypte in de Slag bij de Nijl in 1798 en een jaar later stort in Itali de Cisalpijnse republiek in (onder Russische druk). Napoleon verlaat zijn leger in Egypte en trekt naar Parijs, waar het Directoraat op zoek was naar een generaal: hun oog viel op Napoleon. Op 9 november 1799 leidde dit tot de Staatsgreep van Brumaire, waarna het Consulaat als staatsvorm werd uitgeroepen. Napoleon werd eerste Consul.

46. De autoritaire republiek: het Consulaat, 1799

1804

Onder het Consulaat kwam Frankrijk in een vorm van Verlicht despotisme terecht. Hij bedacht een geschreven grondwet en onderworp dat aan het referendum. De overgrote meerderheid stemde voor. De nieuwe grondwet liet geloven dat het parlement effectieve macht had, wat niet het geval was. Hoewel de burgers vooral edelen verkozen, hadden deze geen eigen macht. Deze nieuwe staatsvorm bestond uit een Wetgevend Orgaan en een Tribunaal, zonder regerende macht. Er was ook een Conservatieve Senaat en een Raad van Staate (afgekeken uit het Ancien Rgime). Hoewel er verschillende regeerorganen opgericht werden, was het toch de Eerste Consul die alle macht had en alle beslissingen nam. Napoleon beloofde vrede, en slaagde hier ook in. Rusland trok zich in 1799 terug uit de oorlog met Frankrijk. In Itali versloeg hij opnieuw de Habsburgse troepen in de slag bij Marengo (juni 1800).

23

De Habsburgers ondertekenden in februari 1801 het Verdrag van Lunville dat het Verdrag van Campo Formio alleen maar bevestigde. In maart 1802 werd er eveneens vrede gesloten met Groot-Brittanni. Ook binnen Frankrijk zorgde Napoleon voor orde, deels door een geheime politieke politie, maar vooral door een krachtige en gecentraliseerde administratieve machine; met Talleyrand als minister van buitenlandse zaken. Ordeverstoorders werden ruwweg neergeslagen.

De regeling met de Kerk; Andere hervormingen

Napoleon zag religie als een gemak: hij was een vrijdenker en paste zich aan aan zijn omgeving. Napoleon: Vijftig gemigreerde bisschoppen, betaald door Groot-Brittanni, leiden vandaag de Franse clerus. Hun invloed moet vernietig worden. Hiervoor hebben we het aanzien van de Paus nodig. Waarop hij in 1801 een concordaat met de Paus ondertekende. Voor de Paus betekende dit dat hij weer controle kreeg over de Franse geestelijken, maar hij moest wel de nieuwe Franse republiek erkennen. In Frankrijk waren publieke tekenen van religie (zoals processies) opnieuw toegestaan. Bovendien werd door simpelweg een overeenkomst met het Vaticaan te tekenen de revolutie ontwapend. Nu orde en vrede zich in zijn land gevestigd had, kon het Consulaat zich opnieuw concentreren op wetten en administratie. Men trachtte het beste uit de revolutie en het Ancien Rgime te combineren. men werd beoordeeld op basis van zijn capaciteiten (personen van lagere afkomst profiteerden hier ook van); de middelbare en hogere scholen werden gereorganiseerd. Ondertussen werd ook het Franse intellectuele leven strikt gereguleerd en gecensureerd. Creatief en kritisch intellectueel debat werd dus onmogelijk. Er werden geen belastingsprivileges meer verstrekt, ongeacht afkomst of status. Hoewel deze regels als in 1789 ingevoerd werden, waren ze pas echt 10 jaar later gangbaar. In navolging van een omzichtiger beleid inzake de Franse schatkist, werd ook een instelling uit het Ancien Rgime opnieuw in het leven geroepen: de Bank
hulp 154 van Frankrijk. Napoleon had vertrouwen in de wet. Vijf verschillende wetboeken verschenen (de Code Civil, wetboeken van burgerlijke, strafrechterlijke en handelsprocedures, ). De wetboeken zorgden voor en wettelijke en juridische uniformiteit in Frankrijk.

Na het Consulaat was de revolutie over. In 1802 leefde Frankrijk in vrede met de Paus, GrootBrittanni en alle continentale machten. In 1804 werd de republiek dan ook het keizerrijk en Napoleon kroonde zichzelf tot keizer.

24

Hoofdstuk 10: Het Napoleontische Europa

Na de eerste Franse republiek kroont Napoleon Bonaparte en de Pacific 155 zichzelf tot Napoleon I. Hij is dan zowel keizer van Frankrijk, koning van Itali als beschermheer van de Rijnbond. ( vormt een politieke eenheid op het Europese continent) De Franse overheersing (gebaseerd op militair succes) vertegenwoordigde meer dan alleen gedwongen onderwerping: innovaties uit het revolutionaire Frankrijk vonden hun weg naar het buitenland door administratieve decreten die meestal goed werden aanvaard. Europa werd getransformeerd ofwel door samenwerking met Napoleon, ofwel door weerstand (o.a. opkomend nationalisme). wereldoorlog, die bestond uit vele korte oorlogen (tussen Frankrijk,

Tussen 1792 en 1814 Engeland, Oostenrijk

en Sicili 156, Rusland en Pruisen) die elkaar in sneltempo opvolgden met impact ver buiten Europa (o.a. in Latijns-Amerika: de Koreaanse Oorlog 165). ,Doordat elke Europese grootmacht even imperialistisch ingesteld was als Napoleon, werd de situatie er alleen maar ingewikkelder op.

47. De vorming van het Franse imperium en de coalities tegen Napoleon (1797 1807)
De ontbinding van de Eerste en Tweede Coalitie, 1792-1802:
De Eerste Coalitie (opgericht in 1791):

y y y y

werd gesloten tussen Pruisen, Engeland, het Habsburgse Rijk, de Nederlanden, Spanje, Portugal, Napels-Sicili, Pimont-Sardini en enkele kleinere staten; tegen Frankrijk; heeft als voornaamste verwezenlijking de verdeling en ontbinding van Polen; werd in 1795 verbroken: y Engeland trok zich terug; y Pruisen en Spanje sloten vrede met Frankrijk; y Oostenrijk

1953-1956 176 tekende in 1797 het verdrag van Campo Formio.. De Tweede Coalitie (opgericht in 1799):

y y

een bondgenootschap tussen Engeland, het Habsburgse Rijk en Rusland; wordt verbroken door Rusland die zijn troepen terughaalde nadat het zijn ambities in het Middellandse Zeegebied geblokkeerd zag door Engeland. Het Habsburgse Rijk ondertekent in 1801 de vrede van Lunville, Engeland sluit in 1802 de vrede van Amiens.

Tijdelijke vrede, 1802-1803

Napoleon gebruikte deze vrede om: een leger naar Hati te zenden om na de opstand onder leiding van Toussaint L Ouverture de orde te herstellen, hoewel het uiteindelijke doel was om het Franse overzeese koloniale rijk opnieuw leven in te blazen; de Cisalpijnse republiek te reorganiseren: het werd een Italiaanse republiek waarvan hij zelf president werd; 25

y y

de Helvetische republiek te reorganiseren: Napoleon werd bemiddelaar van de Zwitserse confederatie; Shame of the princes Duitse prinsen vleien Napoleon en zoeken zijn gunst om een groter grondgebied toegewezen te krijgen dan de anderen. Dit betekende het einde van het Heilig Roomse Rijk ten voordele van Pruisen, Bayern, Wrttemberg en Baden.

Vorming van de Derde Coalitie, 1805:

1803 Opnieuw oorlog tussen Engeland en Frankrijk. Napoleon geeft zijn droom een Amerikaans Rijk onder Frans bewind te verwezenlijken: hij verkoopt Louisiana aan de Verenigde Staten. 1804 Napoleon kroont zichzelf tot keizer van Frankrijk. 1805 Het Habsburgse Rijk vormt een alliantie met Engeland. De coalitie is compleet wanneer ook Rusland (onder leiding van tsaar Alexander I) toetreedt nadat de soevereiniteit van Baden geschonden werd door Napoleon.

De Derde Coalitie, 1805-1807: de Vrede van Tilsit:

Sinds 1803 was Napoleon bezig voorbereidingen te treffen om Engeland binnen te vallen. Engeland was voorbereid, hun verdediging bestond zowel uit Habsburgs-Russische troepen als de eigen vloot. Napoleon zendt een leger dat de Habsburgse troepen in Ulm (Bayern) omsingelt en zich zonder weerstand overgeeft (augustus 1805). Bij de slag om Trafalgar haalt de Engelse vloot het van de Frans-Spaanse ( de overheersing van de Engelse vloot wordt hierdoor voor de volgende eeuw verzekerd). Napoleon trok verder oostwaarts: hij zegeviert in the great victory of Austerlitz over de Russische en Habsburgse leger. De Russen trekken zich terug tot in Polen, Habsburg sluit vrede en verliest Veneti aan het koninkrijk Itali in het verdrag van Pressburg. Napoleon richt de Rijnbond op, waarvan hij zelf beschermer wordt. Pruisen, dat geen lid was van de Derde Coalitie, trok alleen ten oorlog tegen Frankrijk nadat Napoleons bedoeling met de Duitse staten duidelijk werd. Frankrijk won in de slagen bij Jena en Auerstdt (oktober 1806). In 1807 wordt het Russische leger verslagen in de slag bij Eylau, toch wil tsaar Alexander I nog niet naar Rusland terugkeren. Hij besluit te onderhandelen met Napoleon, wat het einde van de Derde Coalitie betekent. Napoleon en Alexander I ontmoetten elkaar op een vlot op de Niemen rivier, hun gesprek resulteert in juli 1807 in het verdrag van Tilsit. Hierin sluit Frankrijk een alliantie met Rusland, die zich voornamelijk tegen Engeland richt.

y y y

y y

Het Continentale Systeem en de oorlog in Spanje:

Napoleon begon een economische oorlogvoering tegen Engeland. Hij gebruikte zijn politieke macht om in alle havens op het Europese continent Engelse import te blokkeren. Wat uiteindelijk leidde tot het Decreet van Berlijn in 1806, waarin hij de import van Engelse goederen verbood in de delen van Europa die met hem verbonden waren Continentale Systeem.

26

In 1807 verklaarden zowel Rusland als Pruisen in het Verdrag van Tilsit geen Engelse import toe te laten. Uiteindelijk zullen ze zelfs beiden de oorlog aan Engeland verklaren. y Ook Habsburg verklaart de oorlog aan Engeland. y Denemarken stapt mee in het Continentale Systeem nadat de Deense vloot overwonnen wordt door Engeland. y Portugal weigert samenwerking en wordt binnengevallen door Napoleon. Alleen de Spaanse havens staan nu nog niet onder Frans bevel. Hij krijgt zowel de Spaanse koning Karel IV (Bourbon

176) als zijn zoon Ferdinand zover dat ze afstand doen van hun troon. Napoleon maakt in 1808 zijn broer koning van Spanje. In Spanje breekt een guerrillastrijd uit, waarna Engeland een kleine troepenmacht stuurt om de Spaanse guerrillastrijders te steunen. Dit resulteert in de oorlog om het schiereiland (= Peninsular War) die 5 jaar zal duren. Franse troepen zullen in augustus 1808 capituleren nabij Bailn (in Spanje) en in Portugal. Ook in de Duiste Staten was een anti-Franse golf voelbaar.

De Oostenrijkse y
en Latijns Amerika 179 vrijheidsoorlog, 1809: Algemeen congres in Saksen: Napoleon wil met tsaar Alexander I praten, maar de tsaar is niet onder de indruk. Napoleon bleek niet bereid de Russische expansieplannen in het oosten te steunen. Talleyrand (Franse minister van buitenlandse zaken) raadt de tsaar aan geduldig te

zijn en te wachten, waardoor hij zich een plaats na de val van Napoleon verzekerd.

In april 1809 roept Habsburg een vrijheidsoorlog uit, maar wordt hierin niet gesteund door de Duitse prinsen. Na een overwinning van Napoleon bij de slag van Wagram in juli 1809 sluit Habsburg vrede. Napoleon slaat een groot Habsburgs gebied aan. Hij voegt dit samen met delen van Dalmati, Sloveni en Kroati in de Illyrische Provincies.

Napoleon op zijn hoogtepunt, 1809 -1811:

Hoewel Oostenrijks in 1809 de vrijheidsoorlog verloren had, was het echte en permanente probleem volgens Metternich (de Pruisische minister van buitenlandse zaken) Rusland en was hij bereid hiervoor de (goede) relaties met Frankrijk te hernieuwen. Napoleon, echter, was bezorgd om het feit dat hij kinderloos was. In 1809 scheidde hij daarom van zijn eerste vrouw Josephine. Metternich stelt hem voor aan Marie Louise, dochter van de Habsburgse keizer en nicht van Marie Antoinette (de echtgenote van Lodewijk XVI). Ze trouwden in 1810 en een jaar later werd hun zoon die de titel koning van Rome krijgt geboren. Door zijn huwelijk met Marie Louise werden zijn banden met zowel het oude regime in Frankrijk als met het Habsburgse rijk versterkt.

48. Napoleon op zijn hoogtepunt tijdens de continentale blokkade (1808 1811)

De organisatie van het Napoleontische Rijk:
De invloed van Napoleon was territoriaal gezin het grootste in 1810 en 1811, wanneer zijn rijk het hele Europese continent, behalve het Balkan

27

179-schiereiland, bevatte. De kern lag in het Franse Rijk; samen met daar rond liggende afhankelijke staten vormde het het Grote Rijk. Bovendien kon Frankrijk in het noorden en in het oosten rekenen op een bondgenootschap met zowel Pruisen, Habsburg en Rusland, als Zweden en Denemarken. Groot-Brittanni als gemeenschappelijke vijand; y Nederland werd in het Franse rijk opgenomen; y de Duitse kust werd tot aan het westen van de Baltische heerschappij 179 staten geannexeerd (als tactische zet in zijn eindeloze oorlog met de Britten); de Italiaanse kust werd tot net voorbij Rome geannexeerd (Rome werd beschouwd als de tweede stad van zijn rijk). Na protest van de Paus hiertegen, werd deze gevangengenomen in Frankrijk.

Om zijn invloed in al deze staten te kunnen handhaven, installeerde Napoleon zoveel mogelijk verwanten op tronen en hoge posities.

Napoleon en de verspreiding van de revolutie:

Dezelfde tendens in alle staten van het Grote Rijk (fasen van Franse bezetting): 1 2 militaire verovering en Franse bezetting; installatie van een satellietregering die de steun van lokale collaborateurs die bereid waren een nieuwe grondwet te schrijven, aangepast aan de nieuwe regering en de relatie met Frankrijk; het wegvegen van interne hervormingen en reorganisaties;

Napoleon geloofde in de regel van de wet. Zo vond hij het belangrijk de Code Civil te verspreiden in de van hem afhankelijke staten. De hervormingen die hij doorvoerde waren gericht tegen het feodale systeem, hielden vooral wettelijke gelijkheid van individuen in en gaven de overheden volledige autoriteit over haar individuele onderdanen. y De adel verloor haar voorrechten m.b.t. belastingen, administratie en militaire bevelvoering. y Het oude systeem van grootgrondbezit en lijfeigenschap wordt volledig afgeschaft. y In het hele Grote Rijk verloor de Kerk haar positie als publieke autoriteit naast de macht van de staat (eigendommen werden geconfisqueerd, titels verdwenen en kloosterorden werden opgedoekt of streng gereguleerd). (Dit antireligieuze programma lokte vooral in Spanje tegenwerking uit.) Gilden werden afgeschaft en het individuele recht om te werken werd uitgeroepen.

In de landen van het Grote Rijk werden de belangrijkste principes van de Franse revolutie gentroduceerd, met als grote verschilpunt dat er geen verkozen wetgevende organen aan zelfbestuur konden doen. In het algemeen was er eerst een positief gevoel aanwezig omtrent Napoleons hervormingen. De grootste Franse invloed manifesteerde zich voornamelijk in Itali waar een sterke antiklerikale burgerlijke klasse zich gevormd had. In Spanje en in Pruisen vond Napoleon het minste respons. De hervormingen bleken ook een sterk oorlogswapen te zijn, alle afhankelijke staten leverden immers mankracht en geld. Hierdoor konden de belastingen in Frankrijk laag en het volk tevreden worden gehouden.

28

49. De verspreiding van de principes van de Franse Revolutie en de groeiende tegenstand (Het continentale systeem: Groot-Brittanni en Europa)
Buiten de grenzen van het Grote Rijk lagen de onafhankelijke landen die Napoleon in het Continentale Systeem verenigd had. Hun gemeenschappelijke doel was om Groot-Brittanni te verslaan. Eens dit gebeurd was, zou hij zich toeleggen op het n maken van alle Europese grootmachten. In 1807 en in 1810 leek dit eengemaakt e Europese rijk echter niet onmogelijk.

De Britse
182 Blokkade en Napoleons Continentale Systeem: Groot-Brittanni reageert op de Continentale Blokkade door middel van de Britse (Myanmar) 182 Blokkade. Het doel hiervan was niet het continent uit te hongeren of weigeren te voorzien in oorlogsproducten, maar om de handel in deze producten uit vijandelijke handen te houden en zo de handel de vijandelijke positie op de wereldmarkt af te zwakken. handels-/economische oorlogvoering Fransen zagen Groot-Brittanni in 1793 als het moderne Carthago. door de oorlogen hadden de Britten het monopolie verworven op het overzees verschepen van handelsproducten (naar Europa); de machinale kracht van Groot-Brittanni maakte dat er, goedkoper dan op het Europese continent, katoenkleren en andere artikels geproduceerd konden worden ( dreiging van het monopoliseren van de Europese markt met afgewerkte goederen). Dit alles maakte dat er in Europa vooral onder de bourgeoisie
184 en de handelsklasse veel vijandige gevoelens heersten ten opzichte van Groot-Brittanni. Napoleon maakte gebruik van deze negatieve gevoelens om europa te laten inzien dat GrootBrittanni de echte vijand was.

De Continentale en Britse samenlevingen186 Blokkade hadden hetzelfde doel, namelijk de vijandelijke handel en inkomsten te boycotten door de exportmogelijkheden te reduceren en de afzetmarkten voor zich ze winnen. In november 1807 beslist Groot-Brittanni dat neutrale schepen in de Europese havens die onder Napoleontische controle stonden, mochten aanmeren op voorwaarde dat ze eerst in Groot-Brittanni stopten (waar geprobeerd werd Britse aan het begin van de 20ste eeuw 187 goederen aan boord te krijgen); via deze neutrale kanalen probeerden men toch exportgoederen in vijandelijk gebied te krijgen. In navolging hiervan kondigde Napoleon in december 1807 in het decreet van Milaan aan dat elk commercieel schip dat eerst in Groot-Brittanni aanlegt of een Brits oorlogsschip is in een Continentale haven in beslag zal worden genomen. Hierdoor blijven de Verenigde Staten als enige neutrale handelsstaat over VS moet kiezen met welke (oorlogvoerende) natie het handel wil drijven. dilemma omdat de

Napoleon bood eerst aan de controle over de neutrale handel op te heffen op voorwaarde dat de Verenigde Staten zich ontdeed van de Britse
democratie 187 invloeden. (Anglo-Amerikaanse en het midden oosten na de tweede wereldoorlog. 189 oorlog in 1812: de expansionistische partij besluit om de Amerikaanse Revolutie af te sluiten en de overgebleven Britten van het Amerikaanse vasteland te drijven.) Het Continentale systeem had bovendien nog als doel

29

Frankrijk als centrum van de continentale economie te laten ontwikkelen en de nationale economien te vervangen door een gentegreerde continentale economie die het Britse

revolutie

189 monopolie zou neerhalen.

Het falen van het Continentale Systeem:

Door het falen van het Continentale Systeem (grotendeels door toedoen van de Amerikaanse
189 economische bloei) ontstond er een ver verspreid antagonisme ten opzichte van het regime van Napoleon. + de economische ontwikkeling in Europa faalt:

de Europese industrie bleek niet voldoende te zijn. De Britse heerschappij in West Afrika 190 productiegraad bleek niet helemaal vervangbaar te zijn. transport: de zeeroutes konden niet helemaal vervangen worden door de landroutes. invoer van inter-Europese invoerrechten. Frankrijk stelde zich protectionistisch op en verbood de andere leden van het Continentale Systeem hogere invoertaksen tegen zich te heffen. Schippers, scheepsbouwers en handelaars in overzeese goederen werden geruneerd door her Continentale Systeem. Oost-Europeaan leed hier het hardste onder, aangezien het niet langer beroep kon doen op Groot-Brittanni of andere West-Europese producerende machten. + Groot-Brittanni doet het beter dan het Continentale Systeem (het faalt): de Britse

heerschappij in Oost Afrika: Kenia, Tanzania, Oeganda 191 handel met het Europese vasteland werd opmerkelijk gereduceerd, maar dat verlies werd goed gemaakt door de Britse suprematie op zee. 50. De Russische campagne en het einde van Napoleon (1810 1813)
De weerstand tegen Napoleon: Nationalisme
Het Continentale Systeem werd door Napoleon voornamelijk aangewend tegen Groot-Brittanni. In heel Europa, ook in Frankrijk, raakten mensen de oorlogsdreiging en geruchten beu en al gauw begonnen protest- en onafhankelijkheidsbewegingen zich binnen de Napoleontische structuur te vormen. Aangezien het internationale systeem voornamelijk Frans was, waren deze bewegingen hiertegen gericht. In Groot-Brittanni was er onder invloed van de oorlog tegen Napoleon solidariteit onder de verschillende klassen merkbaar. Hierdoor werd misschien zelfs een sociale crisis voorkomen. In Spanje nam het nationalisme de vorm aan van een onverzoenlijke opstand tegen het Franse leger dat het land ontvolkte. In 1812 werd de Spanje grondwet uitgeroepen, naar voorbeeld van de Franse constitutie uit 1791. Het opzet van deze nationalistische groeperingen was om de clerus en de Bourbons 192 in hun macht te herstellen. In Itali werd het Napoleontische regime beter onthaald en was het nationale gevoel minder anti-Frans dan in Spanje. Het Franse regime bleef in Itali aan van 1796 tot 1814. In Polen moedigde Napoleon het nationale gevoel aan, hij vertelde het volk er dat als ze zijn opzet steunden er misschien wel een hersteld en eengemaakt land in zat.

30

De beweging van het denken in Napoleontisch Duitsland:

Duitsland rebelleerde niet alleen tegen de Napoleonistische heerschappij, maar ook tegen het eeuwenoude Franse overwicht; zowel tegen het leger als tegen het Verlichtingsdenken. Men kende de bloei van de romantiek in Duitsland, wat voor de Duitsers een cultureel hoogstaande periode betekende. In de eeuwen na de vrede van Westfalen waren de Duitsers het minst nationalistische volk in Europa, dat zichzelf eerder zag als wereldburger met een kosmopolische blik. (Ze waren zich bewust van Europa en van de andere landen, maar ze waren zich niet bewust van het bestaan van Duitsland zelf.) Het Heilig-Roomse Rijk kende geen dwingende politieke constitutie en de hogere klassen namen o.a. de manieren, talen en ideen vanuit Frankrijk over. De Duitse literatuur kende een Gouden Eeuw. In 1784 verscheen het boek van J.G. Herder Ideas on the Filosophy of the History of Mankind, waarin hij onder meer concludeerde dat het nabootsen van buitenlandse (levens-) wijzen mensen oppervlakkig en artificieel maakte. Hij zei dat de Duitse manieren inderdaad anders waren, maar daarom niet minder waardevol. Hij geloofde niet dat het Duitse volk het beste was, maar stelde simpelweg dat ieder volk zijn eigen identiteit moest leren ontdekken. Het idee van Volksgeist verspreid zich al snel ook in de Verlichtte landen in Europa en legde de nadruk eerder op het genie en de intutie, en meer op de verschillen dan de gelijkenissen binnen de mensheid. De Duitsers waren heel lang een onpolitiek volk geweest omdat er in de ministaten binnen het Heilig Roomse Rijk nooit significante politieke vragen naar de oppervlakte rezen. De Franse revolutie deed hen inzien welke doelen de staat kon dienen. De futiliteiten van het Heilig Roomse Rijk die Duitsland voor eeuwen het Europese slagveld gemaakt hadden maakten nu dat schaamte en onwaardigheid de kop op staken. De Duitsers geraakten gefascineerd door het idee van een grootse nationalistische Duitse staat die de diepe morele wil en distinctieve cultuur van het volk zou dragen. Een lichtend voorbeeld hiervan is de metafysische filosoof J.G. Fichte. Zijn leer, die zegt dat de geest van het individu zijn eigen moreel universum creert, werd in vele landen bewonderd. Hij keurde de Franse revolutie goed, hij zag het als een emancipatie van de menselijke geest. Ook accepteerde hij het idee van de terreur en zag hij de staat als middel voor de redding van de mens. Wanneer de Fransen Duitsland veroverden, werd Fichte een zelfbewuste Duitse burger die het idee van Volksgeist overnam.

Hervormingen in Pruisen:
Op politiek vlak leidde de opstand tegen Frankrijk ook in Pruisen tot grote transformaties. In 1806 stortte het rijk na n slag bij Jene-Auerstdt reeds in. Toch was het van alle Duitse staten degene die het minste benvloedbaar was door Napoleon. Het Pruisen ten oosten van de Elbe werd dan ook het centrum van een Duitse beweging voor nationale vrijheid. (Duitsland word gepruisianiseerd.) Het grootste probleem voor Pruisen was dat Napoleon alleen overwonnen zou kunnen worden door militaire kracht. In het oude Pruisen (van Frederick de Grote) ontbrak het haar burgers aan een lidmaatschap van de staat, bijgevolg hadden de soldaten niet echt een gevoel van patriottisme. Om hier iets aan te doen werden legerhervormers Scharnhorst en Gneisenau ingeschakeld.

31

Voor de reconstructie van de staat werden Baron Stein en zijn opvolger Hardenberg ingeschakeld. Zij zorgden onder meer voor meer vrijheid in het regeren en het afschaffen van lijfeigenschap. De hervormingen in Pruisen zorgden ervoor dat de oude patriarchale krachten terug geschroefd werden en gaven de vrijheid te gaan en staan waar het volk wil een legale kant. Hiermee werd de basis gelegd voor een moderne staat met een moderne economie.

51. Het Congres van Wenen (1814

De situatie aan het einde van 1811:

1815)

Napoleon controleert het grootste deel van het Europese continent. Rusland en het Ottomaanse Rijk waren in oorlog en ook in Spanje verkeerde men in een staat van oorlog. Het malfunctioneren van het Continentale Systeem veroorzaakte bovendien onrust bij de Europese bevolking. De enige manier om Napoleon te raken was zijn leger te verzwakken, iets wat noch door GrootBrittanni, las door Pruisen en het Habsburgse rijk kon bewerkstelligd worden. De Russische alliantie met Frankrijk liet tsaar Alexander I in een ontevreden staat achter aangezien het enige wat hij bereikt had de annexatie van Finland was (1809).

De Russische Campagne en de vrijheidsoorlog:

31/12/1810, Rusland trekt zich terug uit he t Continentale Systeem. Hierna werden de handelsrelaties met Groot-Brittanni opnieuw aangehaald. In respons hierop roept Napoleon het Grote Leger samen in Oost-Duitsland en Polen (700 000 soldaten) en valt van hieruit Rusland binnen (juni 1812) met de int entie van een korte, scherpe oorlog. Russische strategie: verschroeide aarde; Het Grote Leger had slechts voorraden voor drie weken, bovendien was er geen plaats om nieuwe voorraden in te slaan of onderdak te vinden; Napoleon wint de slag bij Bordino (niet ver van Moskou), maar lijdt grote verliezen. Op 14/09/1812 valt hij uiteindelijk Moskou zelf binnen, waarop het Russische leger de stad in brand steekt; Napoleon dringt aan op onderhandelingen met Alexander I, maar de tsaar weigert hierop in te gaan, waarna het Grote Leger zich terugtrekt; onderweg naar huis worden Napoleons manschappen overvallen door de koude Russische winter: ongeveer 400 000 soldaten sterven, nog eens 100 000 worden gevangen genomen. Overal in Europa vertonen zich sporen van een opstand vrijheidsoorlog. Dertien dagen later richt Napoleon in Parijs een nieuw ongetraind en instabiel leger op aan het begin van 1813. Zijn nieuwe leger werd in oktober van datzelfde jaar verpletterd in de slag bij Leipzig (door de Duitsers slag van de naties genoemd).

32

De restauratie van de Bourbons

192: De coalitie vertoonde reeds tekenen van barsten. Er was geen akkoord over wat er met Frankrijk moet gebeuren eens Napoleon verdwijnt.

Rusland wilde Napoleon onttronen en in Parijs vrede gaan dicteren, als dramatische retributie voor de vernietiging van Moskou. Tsaar Alexander had voorzien Bernadotte (de kroonprins van Zweden en voormalig Franse maarschalk) op de Franse troon te plaatsen. Metternich en het Habsburgse Rijk hadden liever dat Napoleon zelf of zijn zoon aan de macht bleven, nadat de Fransen uit Midden-Europa weggehaald werden. In Pruisen heerste er onenigheid over de kwestie. Groot-Brittanni verklaarde dat Frankrijk het (latere) Belgische grondgebied moest verlaten en geloofden dat de restauratie van de Bourbons
Congo: Van Mobutus Zare tot de Democratische Republiek Kongo. 193 het beste was voor alle partijen. Groot-Brittanni stond hier alleen: de drie continentale machten waren niet bezorgd om de macht van de Bourbons en Rwanda 193 en vonden ook dat Frankrijk Belgi revolutie 195 mocht houden. Op 9 maart 1814 werd door Rusland, Pruisen, het Habsburgse Rijk en Groot-Brittanni het Verdrag van Chaumont ondertekend, waarin elke macht zich voor 20 jaar aan de Viervoudige Alliantie zou binden, tegen Frankrijk. Voor de eerste keer sinds 1792 werden de 4 verbonden door een stevige coalitie tegen Frankrijk. Drie weken later werd Parijs binnengevallen en op 4 april 1814 deed Napoleon troonsafstand in Fontainebleau.

Frankrijk was verdeeld: meer dan 25 jaar lang volgde het ene regime het andere op, en nu ontstond er onduidelijkheid over wat er moest gebeuren. Uiteindelijk wordt de macht van de Bourbons
wereld 195 hersteld: Lodewijk XVIII werd koning. Hij liet een constitutioneel handvest (1814) opstellen waarin wettelijke gelijkheid en klasseloosheid voor het ambtenaarschap en parlementsleden werden beloofd. Bovendien werden de Napoleontische wetboeken, zijn regeling met de Kerk en de afschaffing van alle feodale privileges erkend.

De schikking voor het Congres van Wenen:

Op 30 mei 1814 werd het eerste Verdrag van Parijs ondertekend door de leden van de Viervoudige Alliantie en de Bourbons
na Mao 213: Frankrijk werd terug gebonden aan zijn grenzen van 1792. Er werden gen vergeldingsmaatregelen tegenover frankrijk genomen en Napoleon werd verbannen naar het eiland Elba. Bij het Verdrag van Chaumont werd er beslist tot een Congres in Wenen, eens Napoleon van de troon gehaald was om te beslissen wat er met de veroverde gebieden diende te gebeuren. Hoewel zowel Rusland als Groot-Brittanni vooraf hun eisen hadden gesteld:

Rusland weigerde te discussiren over Turkije, de Balkan 215 en Finland; Groot-Brittanni weigerde enige discussie over de vrijheid van de zeen en koloniale regelingen.

Het Congres van Wenen, 1814 - 1815

De vertegenwoordigers op het Congres van Wenen: Frankrijk: Talleyrand;

33

Groot-Brittanni: Habsburgse Rijk: Rusland: Pruisen:

Castlereagh (verdeling van de macht op het continent); Metternich; tsaar Alexander I (wilde Polen bij Rusland voegen); Hardenberg (wilde Pruisen uitbreiden);

ook kleinere Europese machten worden vertegenwoordigd, maar de bovenstaande zijn de hoofdrolspelers.

Om de vrede op het continent trachten te bewaren werd er een bufferzone rond Frankrijk opgetrokken: zo werden de Oostenrijkse Nederlanden en Belgi samengevoegd tot het koninkrijk Nederland, met op de troon de dynastie van de Oranjes; het koninkrijk Sardinie-Piedmont wordt in zijn oorspronkelijke staat hersteld en bij de republiek van Genua gevoegd; de Duitse linkeroever van de Rijn wordt bij Pruisen gevoegd, als een brug tussen Frankrijk en Rusland; Toscane, Milaan en de republiek van Veneti gaan naar Oostenrijk; in de rest van Itali worden de pauselijke staten en de kleinere hertogdommen hersteld; in Spanje en Portugal komen respectivelijk de Bourbons en de Braganzas weer op de troon; voor Duitsland doet het Congres geen inspanning om het voormalige Heilig Roomse Rijk te herstellen: de 39 Duitse staten (inclusief Pruisen en Oostenrijk) komen samen in een losse, soevereine federatie.

De Pools-Saksische kwestie:
De kwestie Polen die heropend werd door de van het Groothertogdom Warschau maakte het Congres bijna tot ramp. Alexander I wilde het koninkrijk Polen herconsitutioneren met zichzelf aan het hoofd. Maar om Polen te herenigen moesten zowel Oostenrijk als Pruisen hun respectieve delen die ze aan Napoleon verloren hadden, afstaan. Pruisen was hiertoe bereid, indien het het hele koninkrijk Saxen daarvoor in de plaats kreeg. Metternich zag dit niet zitten en ook Castlereagh had bezwaar. Talleyrand zag hier zijn kans om Frankrijk terug in de diplomatische kring te krijgen: hij ondertekende op 3 januari 1815 samen met de Britse en Habsburgse vertegenwoordiger een geheim verdrag. Hierin stond dat indien nodig de drie samen ten strijde zouden trekken tegen Rusland en Pruisen. Toen dit geheime verdrag uitlekte, was ook Alexander I bereid te onderhandelen, hij was immers een man die de vrede wilde bewaren. Hij stelde zich tevreden met een gereduceerd koninkrijk Polen (= het Congres Polen), met Alexander I als koning. Polen werd dus niet herenigd. Ook Pruisen moest een toegeving doen: het kreeg slechts twee vijfde van Saxen. Door deze regeling verschoof het Russische en Pruisische zwaartepunt meer naar het Westen. Met de regeling in verband met Polen en Saxen bleek ook het Congres van Wenen volledig afgerond te zijn.

34

De Honderd Dagen en hun nasleep

Op 1 maart 1815 vlucht Napoleon vanop Elba opnieuw naar Frankrijk en riep weer het keizerrijk uit. In Parijs neemt hij het leger en de regering over. Hij vond steun bij de revolutionairen. Wanneer hij Belgi binnenvalt, is het met de intentie het Congres van Wenen uiteen te drijven. Hij ontmoette zijn tegenstanders bij Waterloo, waar ze zich verzameld hadden onder het bevel van de Hertog van Wellington. Napoleon verliest de slag en wordt deze keer verbannen naar het eiland Sint-Helena. Hierna wordt een nieuwe vrede gesloten met Frankrijk in het tweede Verdrag van Parijs, hierin werd verder nog besloten tot een kleine grenswijziging, militaire aanwezigheid in Frankrijk en een geldboete. De leden van de Viervoudige Alliantie bevestigden het Verdrag van Chaumont, waaraan werd toegegoegd dat geen Napoleon ooit nog in Frankrijk zou regeren. Bovendien werd Murat, die Napoleon steunde, gelimineerd en kwam het koninkrijk Napels nu ook onder heerschappij van de Bourbons. Tsaar Alexander I komt met het idee van de Heilige Alliantie, die is een verklaring (en militaire coalitie, die door iedereen, behalve de Paus, Groot-Brittanni en het Ottomaanse Rijk ondertekend werd) waarin christelijkheid en politiek met elkaar verweven raken. De leden beloven steun om de principes van vrede en liefdadigheid te handhaven, al worden al snel ook het liberalisme en vooruitgang bestreden. De Vrede van Wenen bevat het Verdrag van Wenen zelf, de Verdragen van Parijs en de Britse en koloniale regelingen. (Het was tussen de Vrede van Westfalen 1648 en de Vrede van Parijs 1919 het verst reikende diplomatische akkoord. Hoewel echter nationalisten, Duitse liberalen en democraten ontevreden waren over het Verdrag. Want al was dit niet de oorspronkelijke intentie, het verdrag leek een reactie te zijn op de revolutionairen ideen. Men zag het als een aanleiding tot opstanden en een nieuwe revolutie.

35

Hoofdstuk 11: Industrien, ideen en het gevecht tegen de hervormingen, 1815 1848
In de 30 jaar voor 1815 vonden 2 revoluties plaats die zich schijnbaar onafhankelijk van elkaar ontwikkelden, n ervan was de Franse revolutie, deze had vooral een grote politieke impact op het Europese vasteland. De andere grote revolutie was van economische aard, manifesteerde zich eerst voornamelijk in Groot-Brittanni en had te maken met de aanwezigheid van en kennis over:

y y y y y y

de productie van rijkdom; productietechnieken; het gebruik van de grondstoffen; de ontwikkeling van nieuwe technieken; het verwerven van rijkdom; de verspreiding van goederen onder consumenten.

Waarschijnlijk brengt deze industrile revolutie, na de agrarische revolutie (die het ontstaan van de eerste nederzettingen betekende rond 8000 voor onze jaartelling), de grootste verandering teweeg in de geschiedenis van het menselijke ras. Echter is er een duidelijke wisselwerking tussen beide revoluties, want na het congres van Wenen in 1815 leek het alsof Europa klaar was voor een terugkeer naar een politieke heerschappij zoals die van het Ancien Rgime, maar dit werd tegengewerkt door de golf van industrialisatie die vanuit Groot-Brittanni het Europese continent bereikte. Waarom manifesteerde de industrile revolutie zich eerst in Groot-Brittanni? typische eigenschappen van de Britse politiek die de hele maatschappij kenmerkten; eerder commercieel en overzees succes zorgde voor een verwijding van de Britse toegang op de wereldmarkt; er heerste een open geest die het individu aanmoedigde zelf te ondernemen te innoveren.

y y y

Na het Congres van Wenen leek het erop dat een conservatieve politiek gewonnen had en er teruggrepen zou worden naar het Ancien Rgime, maar het proces van industrialisatie dat zich vanuit Groot-Brittanni over het Europese continent verspreidde, werkte deze conservatieve stroming tegen. (De economische vooruitgang bleek sterker te zijn dan de politieke reactie.)

52. De industrile revolutie in Groot-Brittanni

Een versnellingsmoment met belangrijke sociale gevolgen. De industrile revolutie is naast de Franse revolutie een belangrijke schakel in het veranderingsproces vanuit het Ancien Rgime.

36

De industrile revolutie is sterk gekoppeld aan een liberaal regime, kapitalisme, geen wetmatigheid. Tot dan toe moest Europa niet onderdoen voor de rest van de wereld, maar van een echte overheersing kunnen we ook nog niet spreken.

maar dat is

grote individuele vrijheid als begin van de revolutie; de industrile revolutie slaat een kloof tussen Europa en de Verenigde Staten enerzijds en de rest van de wereld anderzijds, wat het begin betekent van de Europese suprematie in de 19e eeuw; de industrile revolutie zorgt voor een exponentiele groei van de productiemogelijkheden.

  

Oorzaken: landbouwevoluties (= enclosures); kapitaalaccumulatie; innovaties (in de mijn- en in de machinebouw); een sterke groei van de industrie en de fabrieksarbeid; migraties en sociale gevolgen; arbeid is koopwaar.

In de nieuwe sectoren die sinds de industrile revolutie opgang maakten (o.a. de mijnbouw) komt er pas een exponentiele groei op gang van de jaren 30 en 40 van de 19e eeuw (die tevens gerelateerd is met een groei in andere klassieke sectoren. Vooral in de eerste decennia van de industrile revolutie is de primaire sector (landbouw) groter dan de industrien van de revolutie.

Toch impliceren de cijfers een enorme sociale impact, mensen stromen namelijk naar de steden waar veel fabrieken uit de grond rijzen, waar ze letterlijk hun arbeid verkopen. In deze steden vormt zich een nieuwe sociale groep, het fabrieksproletariaat. Er heerste een klimaat van totale vrijheid, wat ertoe leidde dat mensen in een systeem zonder sociale bescherming leefden (wat onder meer betekende dat wanneer er door ziekte een inkomen wegviel, iemand in totale armoede terechtkwam). Door de lage lonen en het feit dat vele fabrieksarbeiders in grote concentraties samenleefden in de industriesteden groeide het bewustzijn dat de krachten gebundeld dienden te worden. Hoewel er sprake was van een volledige vrijheid, was er wel degelijk sprake van staatsinterventie. Bijvoorbeeld in geval van een arbeidersoproer (stakingen e.d.) werd deze door de staat aan banden gelegd, d.m.v. het aanleggen van tolmuren wilde de Britse overheid haar inheemse landbouwproductie beschermen,

53. De opkomst van nieuwe ideologien

vaak tegenstrijdige denkwijzen die teruggaan op oudere varianten.

Romantiek (vooral in de literatuur en andere kunstvormen):

als reactie tegen de opkomst van de wetenschap en het rationalisme; heeft een voorliefde voor het onverklaarbare, voor het scheppende genie; aandacht voor de relatie tussen natuur en cultuur; is een belangrijke voedingsbodem van het nationalisme; bv.: verheerlijking van de natuur vinden we terug bij Kaspar David Friedrich, verheerlijking van het volk bij Eugne Delacroix. 37

Liberalisme (belangrijkste exponent: Adam Smith):

politiek liberalisme ijvert voor gelijke rechten, economisch liberalisme is erop uit winst te maken en rijkdom op te bouwen zonder staatsinterventie; aan de politieke rechten wordt tevens bezit gekoppeld (= klassiek liberalisme) hoewel het ook enkele belangrijke mensenrechten verkondigd; geloof en kracht in de ontplooiing van het individu met onderwijs als het belangrijkste instrument; armoede als persoonlijke verdienste (schuld ligt bij het individu zelf); er wordt (in tegenstellingen tot wat de romantiek verkondigt) in de maakbaarheid van de wereld geloofd.

Radicalisme, republicanisme en socialisme (als tegenhanger van het liberalisme):

kwamen tot stand na de Franse revolutie (gelijkheid en broederlijkheid); een versmelting van de drie ideologien: in de 19e eeuw ontwikkelt zich het utopisch socialisme als reactie tegen het liberalisme (= antwoord dat arbeiders zich uit het kapitalistische systeem moeten terugtrekken en sociale eilanden moeten vormen waar sociale gelijkheid en sociale rechtvaardigheid heerst) (bv. Ideen van Fourier, die het ontwerp van Phalanstre bedacht)

Nationalisme:
had samen met het liberalisme de grootste impact op de toenmalige samenlevingen; het nationalisme houdt de doctrine in dat elke natie recht heeft op een eigen staat naties zijn geen natuurlijke entiteiten, maar zijn constructies van de menselijke geest een natie is een groep mensen die het idee koesteren dat ze en gemeenschappelijke afkomst (geschiedenis) delen, verwant zijn, waardoor er een samenhorigheidsgevoel ontwikkeld wordt dat zich uit in de ontwikkeling van een gelijkende cultuur en het delen van een gemeenschappelijk toekomstbeeld. (hierin zit een duidelijk verband met volkssoevereiniteit.)

culturele elites worden gevormd door het doorgegeven van culturele artefacten

Het proces van natievorming verloopt doorgaans via cultuur (o.a. een romantische uiting van een band dat een volk heeft, d.m.v. schilderijen en verhalen) wat dan weer impact heeft op degene die zich tot de groep voelen aangesproken (d.w.z. solidariteit met de leden van de natie en soeverein met elkaar zijn). (Bijvoorbeeld De leeuw van Vlaanderen van Hendrik Conscience is een uiting van dergelijke vorm van cultuur die de hele Belgische natie aansprak, en niet zoals vaak wordt gedacht alleen de Vlamingen.)

Een natie ontstaat pas nadat er een gevoel van nationalisme gecreerd werd en niet omgekeerd. Hoewel het nationaliseringproces anders verliep in staten die reeds sinds lang n entiteit (n taal, nationale instellingen voor het hele rijk, ) vormden, zoals Groot-Brittanni en Frankrijk,

38

zal het proces zich ook aftekenen in versplinterde gebieden, zoals de Duitse ruimte (hier wonen zowel protestanten als katholieken en is allerminst een gecentraliseerde staat). Toch ontstaat er een Duitse folksgeist , (dit uit zich onder andere wanneer Napoleon de Duitse ruimte binnenvalt, hij zal dan als een vreemde bezetter beschouwd worden). Ieder die immers Duits spreekt, behoort tot het Duitse volk en elk volk heeft recht op een ruimte. Ware het niet dat het Duitse volk versplinterd leeft over de verschillende Duitse staten. (Dezelfde redenering geldt voor het Ottomaanse rijk en het tsaristische Rusland.)

De Duitse filosoof Herder zegt hierover het volgende: de taal is gans het volk.

54. De ontwikkeling van enkele grote staten op binnenlands gebied (1815 - 1830)
y
Frankrijk: na het congres van Wenen komen de Bourbons terug op de Franse troon, eerst Lodewijk XVIII, later zijn broer Karel X. Karel X brak met het beleid van zijn broer en voerde een eerder conservatieve politiek waarin hij revolutionairen liet vervolgen. Polen: na het congres van Wenen leefde Polen in een dubbelmonarchie met Rusland (met als monarch de Russische tsaar), waarin onder Russische impuls het Poolse nationalisme onderdrukt werd. Aanvankelijk kreeg Polen wel de vrijheid van een eigen taal, grondwet en zelfs persvrijheid, maar Rusland spant na verloop van tijd de teugels aan, wat uiteindelijk tot een opstand zal leiden in 1830 die door de Russen onderdrukt zal worden. Duitse Bond: ook in het Duitse rijk wordt het Duitse nationalisme (en manifestaties hiervan) onderdrukt, dit onder andere omdat de Habsburggezinde Metternich kanselier wordt. Groot-Brittanni: wordt gekenmerkt door een economische groei (hoewel deze ook terugvallen en depressies heeft gekend) en sociale veranderingen.

55. De internationale ontwikkelingen

UNO, blauwhelmen Europa: de Heilige Alliantie waakt over de restauratie (= bijstandsysteem van monarchen, met tsaar Alexander van Rusland als drijvende kracht).

een systeem om het Ancien Rgime in stand te houden

Hoewel het in feite de Duitse kanselier Metternich is die invulling geeft aan het hele systeem, met onder meer onderdrukking van de revoluties in Spanje en Itali.

39

Wanneer er in Griekenland dat toen nog deel uitmaakte van het Ottomaanse rijk een nationalistische opstand uitbreekt (die teruggrijpt naar de gemeenschappelijke geschiedenis en de Grieks-orthodoxe kerk), kiest Rusland (tegen de eigen belangen in) voor de kant van het Ottomaanse rijk en wordt de Griekse opstand onderdrukt. Een liberale bevrijdingsbeweging. Latijns-Amerika: de Franse revolutie en het regime van Napoleon lieten in onder meer Spanje met een groot aandeel in de koloniale wereld hun sporen na, wat natuurlijk haar gevolgen had voor die koloniale wereld. Hier vonden namelijk liberaal-nationalistische opstanden plaats onder leiding van Simon Bolivar en Jos de San Martin.

Na het congres van Wenen zou de Heilige Alliantie in principe ook moeten doorzetten in de koloniale wereld. De Russische tsaar maakte hiervoor ook plannen, maar de Britten weigerden hun medewerking (omdat ze geen belang hadden bij een herstel van het oude koloniale rijk en omdat de Britten geen terugkeer naar het Ancien Rgime wilden). Amerika aan de Amerikanen. Daarboven kreeg Latijns-Amerika steun van de Verenigde Staten, die met de Monroe-doctrine een duidelijk antwoord klaar had voor de oprichting van de Heilige Alliantie. (Uiteindelijk zullen er alleen enkele kleinere Franse, Britse en Nederlandse kolonies blijven bestaan in Latijns-Amerika.)

56. De revolutiegolf van 1830-1832

De dijk van de restauratie wordt gebroken in West-Europa: In Rusland sterft tsaar Alexander, hij wordt opgevolgd door Nicolas. Wanneer in 1830 Griekenland opnieuw in opstand komt tegen de Ottomaanse overheersing, zal de tsaar wel interveniren. Hij zal nu echter niet meer de Heilige Alliantie, maar zijn eigen belangen verdedigen. In Frankrijk komt in 1824 Karel X op de troon na de dood van zijn broer Lodewijk XVIII. Karel X is een contrarevolutionair en zal een ander beleid voeren dan zijn voorganger. Hiertegen zal het Parijse volk in 1830 een opstand organiseren en de monarch zal op de vlucht slaan. De drijvende krachten achter deze revolutie waren de republikeinen.

40

De Burgerkoning: Hun opzet was eigenlijk de republiek in Frankrijk in te voeren, maar in plaats daarvan wordt er een koning uit de hoge adel opgevist: Louis-Philip I krijgt de kroon. Hij geeft meteen zijn woord de grondwet te erkennen in zijn beleid. Deze opstand in Parijs had een enorme invloed op andere Europese landen, waaronder Polen en Belgi:

In Belgi is het niet de taalkwestie die een rol zijn spelen in de groei naar een onafhankelijkheidsgevoel, maar wel de godsdiensttegenstellingen, het Belgische natiegevoel en de economische tegenstellingen tussen de noordelijke en zuidelijke Nederlanden die door koning Willem I zullen worden gebruikt om zijn economische belangen als staatshoofd te behartigen. In 1830 is de Belgische Omwenteling een feit, de Russische tsaar plant een tussenkomst, maar zie hiervan af wanneer ook in Polen een opstand uitbreekt. De Belgen moeten op zoek naar een koning en zoeken deze eerst in de zoon van de Franse koning, maar dit was niet naar de zin van de Britten. Uiteindelijk wordt Leopold van Saksen-Coburg, een Duitse prins de eerste koning der Belgen. In Polen wordt de opstand onderdrukt door de Russische tsaar.

57. Hervormingen in Groot-Brittanni na 1830

In Groot-Brittanni werd zonder revolutie vanuit een Ancien Rgimeheerschappij naar een parlementaire democratie gevolueerd. De revolutie van Parijs in 1830 had tevens impact in Groot-Brittanni, waar de grootgrondbezitters en de hogere fabrieksklasse tevens andere belangen hadden (onder andere met betrekking tot de steeds klimmende graanprijs). In Groot-Brittanni waren de conservatieven (de Torries) aan de macht, zij keurden de corn laws goed waardoor de graanprijzen hoog gehouden werden, hierdoor ging het meer moeite vergen om producten in het buitenland af te zetten. Het hele Britse kiessysteem werd beheerd door de grootgrondbezitters; dit was een gevolg van de industrile revolutie, want sinds er een nieuwe sociale groep (die zich in de industriesteden ging concentreren) gevormd werd, is de verhouding tussen de invloed van een bepaalde regio en haar bevolkingsaantal niet meer actueel. 1830, de Whigs laten de Reform Bill goedkeuren, hierin worden de belangen van zowel de grootgrondbezitters als het gewone volk gerespecteerd (m.b.t. de corn laws). Groot-Brittanni wordt nu het eerste land waar de middenklasse mee kan wegen op het beleid. 1 op 8 mannen kan nu een stem uitbrengen. De Whigs groeien uit tot de Liberal Party en de Reform Bill lijkt het sprekende bewijs dat politiek correcte hervormingen mogelijk zijn. eerste vooruitstrevende wetten. 1833, wetten m.b.t. de afschaffing van de slavernij in de kolonies, beperkte wetten i.v.m. het tegengaan van kinderarbeid, 1846, afschaffing van de corn laws. Het is geen toeval dat na de afschaffing van deze graanwetten de industrile productie in een stroomversnelling terecht kwam. Door het goedkope voedsel en de lagere lonen zijn er dus spotgoedkope arbeiders mogelijk. Door het gebrek aan sociale wetten wordt arbeid als koopwaar aangeboden.

41

Hiertegen (het Luddisme) groeit een protestbeweging, die in een tweede fase zal uitgroeien tot trade unions wat niet naar de zin is van de fabrieksbezittende klasse. Toch is men zich bewust van de nood aan sociale hervormingen. Dit leidt tot de opkomst van het chartisme ( socialisme). Er worden wetten opgenomen in een charter met betrekking tot het cencitair kiesstelsel. In een fase die hierop volgt worden na petities ook prille sociale wetten afgedwongen.

Besluit y
In Frankrijk werden de revolutionaire ideen door een radicale groep ondersteund, terwijl in Groot-Brittanni een dreiging van geweld al genoeg was om voldoende impact (in zowel Groot-Brittanni als de rest van Europa) te hebben. Europa als geheel (1815 1830): er wordt een kloof tussen West-Europa aan de ene en Midden- en Oost-Europeaan aan de andere kant geslagen. In West-Europa breekt de dijk van het Ancien Rgime (d.w.z. verandering) definitief, terwijl in Midden- en OostEuropeaan de restauratie standhoudt. Op mondiaal vlak verliest Europa in zowel Noord- als Latijns-Amerika heel snel terrein. De verenigde staten zijn in de jaren 80 van de 18 e eeuw al krachtig genoeg om Europa in Latijns-Amerika een halt toe te roepen.

42

Hoofdstuk 12: R evolutie en het herstel van de rust, 1848 58. Parijs: het spook van de sociale revolutie in het Westen

1870

De Julimonarchie in Frankrijk was opgebouwd over een vulkaan van onderdrukte republikeinse vuren die in 1830 uitgeblazen waren, en sinds dan meer en meer socialistisch zijn geworden. Bovendien ijverden de radicale fractie voor algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen en voor een republikeins regime, de liberalen daarentegen waren voor het behoud van de Constitutionele monarchie (onder voorwaarde van een uitbreiding van het stemrecht). De koning weigert hierover te onderhandelen.

De Februari revolutie in Frankrijk

De hervormers, hoewel het tegen de wensen van de koning was, planden op 22 februari 1848 een groot banket in Parijs, dat vergezeld werd van betogingen op straat. Die nacht werden barricades opgebouwd in de wijken waar de werklassen woonden. De r gering e stuurt de Nationale Garde hierop af, maar die weigerde, waarop de koning hervormingen van het kiesstelsel beloofde. De republikeinen lieten toch een opstand vertrekken naar het huis van Guizot, maar het geheel loopt allemaal wat uit de hand en onderweg vermoord de garde zon 20 personen. Op 24 februari 1848 doet koning Louis Phillipe troonsafstand en vlucht hij naar Groot-Brittanni.

In de kamer van afgevaardigden roepen de republikeinen hierop de Franse republiek uit. Terwijl er gewacht wordt op de verkiezing van een Constituerende Vergadering wordt er een tijdelijke regeging samengesteld, waarin 7 politieke en 3 sociale republikeinen zetelen. De socialistische republikein Louis Blanc wil zo snel mogelijk een sociaal en economisch programma op punt stellen, maar verkeerde in een minderheidspositie, vandaar at alleen gerealiseerd werden:

y een gelimiteerde Arbeidscommissie; y de oprichting van Nationale Workshops, als een politieke toegeving; de slavenhandel in de Franse kolonies werd verboden.
In deze werkplaatsten (= workshops) konden vrouwen niet terecht, doch mannen van alle slag opgedragen werd graafwerken aan wegen en dergelijke te doen voor 2 franc per dag. In april wordt de Constituerende Vergadering verkozen, ze treedt in werking op 4 mei (wanneer ze de tijdelijke regering vervangt door een executief orgaan). De sociale fractie van de republikeinen is nu helemaal niet meer vertegenwoordigd.

De Juni Dagen van 1848

Er waren twee kampen in Frankrijk: de arbeiders in de Nationale Werkplaatsen en de verkozenen in de Constituerende Vergadering. Onder de arbeiders werden veel ideen en meningen uitgewisseld waardoor de ontevredenheid allen maar toeneemt. Op 15 mei werd een aanval op de Constituerende Vergadering gepland, maar deze mislukt omdat de Nationale Garde ingrijpt. Als maatregel worden hierna de Nationale Werkplaatsen afgeschaft. Parijse arbeiders restten nu slechts drie opties meer: ofwel in het leger dienen, in de provinciale werkplaatsen aan het werk gaan of verdreven worden uit Parijs.

43

De regering gaf alle macht aan generaal Cavaignac en het gewone leger, wat op 24, 25 en 26 juni leidde tot de Bloedige Juni Dagen. Drie dagen waarop in Parijs een angstaanjagende klasseoorlog werd uitgevochten. De februarie-revolutie had ook impact overzee: in Groot-Brittanni leefde de chartistische agitatie opnieuw op. Er ging een nieuwe chartistische petitie circuleren die al gauw 6 miljoen handtekeningen telde. Niet lang hierna begon men met het plannen van opstanden en aanslagen, maar de chartisten worden verraden door een infiltrant van de regering: het plan wordt voorkomen. beeld van revolutie

De komst van Louis Napoleon Bonaparte

In Frankrijk begint de Constituerende Vergadering na de Junidagen met het schrijven van een republikeinse grondwet. Er wordt beslist dat de president door middel van enkelvoudig stemrecht verkozen zal worden, hij heeft tevens een sterke uitvoerende macht in handen. Louis Napoleon Bonaparte wint de verkiezingen, hij is de neef van Napoleon Bonaparte en had als intentie het rijk van zijn oom te herstellen in zijn oorspronkelijke staat. Als zijn eerste verwezenlijkingen vervangt hij de Constituerende Vergadering door de Legislatieve Vergadering. Hij legt de persvrijheid en de vrijheid zich te verzamelen in het openbaar aan banden en trekt het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen terug in. De Franse republiek wordt omgetoverd in een antirepublikeinse regering. En op 2 december 1851 pleegde hij zij staatsgreep: hij ontbond de Legislatieve Vergadering en liet alle leden oppakken als voorbeeld voor andere openbare bijeenkomsten. Het volk komt hiertegen in opstand: in Parijs worden 150 personen vermoord en nog eens 100 000 anderen worden opgepakt. Ondanks dit alles wordt Napoleon op 20 december 1851 toch opnieuw verkozen, dit voor een termijn van 10 jaar. Vanaf nu roept hij zichzelf uit tot keizer Napoleon III.

59. Wenen: de nationalistische revolutie in Centraal-Europa en Itali

Het Habsburgse Rijk in 1848
Na Rusland telde het Habsburgse Rijk, met hoofdstad Wenen, het meeste aantal inwoners in Europa. Er waren drie grote regio s (Oostenrijk, Bohemen en Hongarije) maar er leefden een dozijn verschillende nationaliteiten in het land. Het land had een invloedssfeer die reikte tot aan de Duitse Federatie, Pruisen, het koninkrijk Napels, Toscane, Sicilie en de Pauselijke staten. Onder deze verschillende nationaliteiten gaat er zich een nationalisme vormen, onder invloed van de Volksgeist die uit de Duitse Federatie komt overgewaaid. Metternich tracht dit te onderdrukken uit angst voor een bellum omnium contra omnes. Maar het regime van Metternich was niet erg succesvol, het fundamentele probleem was om het volk in een wederzijdse en morele regering met de regering te krijgen.

44

De Maart Dagen
In maart 1848 storten de meeste politieke instellingen in Centraal-Europa in, voornamelijk onder invloed van de Februarirevolutie in Parijs. Ook in Wenen ontstonden er rellen: op 13 maart werpt een groep met arbeiders en studenten barricades op en wordt het keizerlijke paleis bestormd. Naar aanleiding hiervan vlucht Metternich naar Groot-Brittanni. Ook elders in Europa zijn er tekenen van onrust:

y in Berlijn ontstaat er commotie; y de Pruisische koning belooft een grondwet; y de regering in Duitsland valt; y het Habsburgse leger wordt uit Milaan weggehaald; y zowel Veneti als Toscane roepen de onafhankelijke republiek uit; Sardini doet een inval in Lombardije en Veneti, waarop zowel Toscane, de Pauselijke Staten als Napels militaire steun sturen dit betekent het begin van een Italianse oorlog tegen het Habsburgse Rijk.
Na de fenomenale Maart-dagen was de situatie in Europa de volgende (de hele politieke structuur die in Wenen beslist werd, was in brokken uiteen gevallen):

y y y y

van het Habsbursge Rijk bleef alleen nog het kerngebied over; in Pruisen waren er verschillende revoluties gangbaar; de Duitse Federatie maakte zich klaar voor een eenmaking; Itali was in oorlog.

Het tij keert na juni

Eens juni over af, begon ook de revolutie weg te ebben. De oude regeringen werden bevroren, maar nog niet echt gebroken: maar wachten tot het juiste moment om gedwongen beloften ongedaan te maken. De revolutionaire leiders ontbrak een sterke basis, het waren vooral intellectuelen, de machtige sociale en economische belangen werden amper gerepresenteerd. Bovendien ontstond er een angst tussen de midden- en de laagste klasse. Ook waren er belangenconflicten tussen de verschillende nationaliteiten, ware het niet dat het leger immuun was voor enige vorm van nationalisme. Het tij keert in Praag: In mei 1848 vindt in Frankfurt een vergadering plaats waar de Duitse eenmaking besproken wordt (ook de vertegenwoordigers van Bohemen worden uitgenodigd). De Duitsers die in Bohemen leefden waren voor het idee, maar de Tsjechen zagen dit niet zitten, vandaar dat er een Pan-Slavische vergadering gehouden wordt in juni 1848. Men vond vooral dat het Slavisch zijn de basis moest vormen voor politieke regeneratie, d.w.z. dat er geen plaats was voor het Habsburgse Rijk. Toch had men het Habsburgse Rijk nodig om zich politiek te kunnen ontwikkelen, dit leidde tot de eis dat alle Slaven gelijk behandeld zouden worden als eender welke andere nationaliteit.

De Overwinningen van de Contrarevolutie, juni

december, 1848

In Habsburg had keizer Ferdinand het niet echt begrepen op de nieuwe nationalistische bewegingen. In Praag breekt een opstand uit en de keizer laat het leger de stad bombarderen. Hierdoor kwam de stad opnieuw onder Habsburgse controle, bovendien wordt de Slavische Vergadering opgeheven. 45

Ook in Noord-Itali breken er opstanden uit: Habsburg stuurt Radetsky met een leger dat de koning van Sardini verslaat. De gevolgen hiervan waren dat zowel Lombardije als Veneti terug bij het Habsburgse Rijk gevoegd konden worden. De Hongaren voelen de drang om te denationaliseren: ze veranderen de hoofdstad naar Boedapest en de officile taal wordt het Hongaars. Hierom start de Kroatische graaf Jellachich een burgeroorlog tegen de Hongaren, hij werd gesteund door keizer Ferdinand. De reactie van de revolutionairen in Wenen hierop uit angst dat dit leger ook tegen hen gebruikt zou worden is een tweede massa-oproer in oktober 1848. Keizer Ferdinand vlucht, het leger uit Praag keert terug en laat Wenen bombarderen wat de opstand in de kiem smoort.

De finale uitbarsting en repressie, 1849

in Duitsland vinden republikeinse oproeren plaats; de hervormingsminister van Paus Pius IX wordt vermoord in Rome. De Paus vlucht hierop weg en er wordt een radicale Romeinse republiek uitgeroepen met aan het hoofd een triumviraat; y Sardini doet een nieuwe inval in Lombardije; y de Hongaren gingen verder met hun onafhankelijkheidsstrijd. Maar dit alles wordt weer onderdrukt en een nieuwe contrarevolutie grijpt plaats: het Franse leger herstelt de orde in Rome, de Paus keert terug en waarschuwt de katholieken voor het liberalisme en de vooruitgang van de moderne maatschappij. In Hongarije wordt de drang naar onafhankelijkheid abrupt een halt toegeroepen door tsaar Alexander I en zijn Helige Alliantie. In het hele Habsburgse Rijk wordt nu het nationalisme gestopt op basis van militaire middelen.

y y

60. Frankfurt en Berlijn: de vraag naar een liberaal Duitsland

Berlijn: het falen van de revolutie in Pruisen
Hoewel hij een grondwet beloofd had, had Frederik Willem III er nog steeds geen gerealiseerd. Hij werd opgevolgd door Frederik Willem IV die een efficintere en progressievere kijk op de regering had. Op 15 maart 1848 breekt er oproer uit in de straten van Berlijn, het zal uiteindelijk leiden tot de verkiezing van een nieuwe Legislatieve Vergadering. De Berlijnse Vergadering staat zelfbestuur toe aan de West-Pruisische en aan de Posische Polen. Ondertussen komt de revolutie in Pruisen en in Oostenrijk tot een einde wanneer het Pruisische leger de instellingen die door de Berlijnse Vergadering opgericht werden, ontbind.

De Vergadering van Frankfurt

Er ontstond een machtsvacum in Duitsland na de ontbinding van de oude regeringen. Om dit op te vullen werden er verkiezingen georganiseerd om de Vergadering van Frankfurt samen te stellen hoewel deze weinig politieke macht had. Het Duitse Rijk kende nog steeds geen nationale structuur of leger. De Vergadering van Frankfurt representeerde een idee, politiek gezien betekende het niets. Maar het probeerde het morele, liberale en nationale gevoel van vele Duisters te uiten.

46

De vergadering kwam samen in mei 1848: ze wilden een liberaal, zelfbesturend, federaal genificeerd en democratisch doch niet egalitair Duitsland. Om dit te kunnen bereiken moesten er nog enkele obstakels overwonnen worden:

y y y y

zo waren er de 39 kleinere staten die tussen Pruisen en Berlijn moesten schipperen en nie t bereid waren hun soevereiniteit op te geven; bovendien was er een kloof ontstaan tussen de Duitse middenklasse en de lagere klassen; tevens rijst er de vraag wat Duitsland nu eigenlijk is? de Vergadering was vanzelfsprekend niet tevreden met een staat die kleiner was dan haar schaduw; het probleem Oostenrijk steekt ook de kop op: is er voor haar plaats in een Duits Rijk?

Het falen van de Vergadering van Frankfurt

Aan het einde van 1848 hadden de nationalisten elkaar schaakmat gezet. Nergens in Europa slaagden de nationalisten erin elkaars wensen te respecteren, en door met elkaar ruzie te maken, hadden ze de politieke ontwikkelingen omgekeerd (terug naar de oude absolutistische en non-nationale orden).
In december 1848 werd in Frankfurt de Verklaringen van de rechten van de Duitse Burger opgesteld, het was een menselijk en hoogstaand document. y In april 1849 maakte de Vergadering van Frankfurt haar grondwet volledig af. Hierin werd Oostenrijk uit de Noord-Duitse Confederatie gebannen om de simpele reden dat de herstelde Habsburgse regering geen medewerking wilde verlenen. Frederik Willem IV, de koning van Pruisen, werd nu ook het keizerschap van Duitsland aangeboden. Maar hij weigerde, omdat hij geen oorlog met Oostenrijk of conflicten met de kleinere staten wilde.

Al het werk van de Vergadering van Frankfurt was dus voor niets geweest. De meeste leden trokken terug naar huis. Slechts een handvol extremisten bleven in Frankfurt: ze verstoorden er de grondwet en trachten revoluties te forceren. De opstanden werden door het Pruisische leger neergeslagen. Het liberale nationalisme slaagde er in 1848 dus net in een verenigde geconstitutioneerde Duitse staat te stichten. In plaatse daarvan werd het vervangen door een minder liberaal nationalisme. In 1850 kwam er een nieuwe progressieve grondwet in Pruisen. Er kwam n parlement voor heel Pruisen, in een tweekamerstelsel. Er kwam een kiessysteem dat gebaseerd was op algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen, op basis van het aantal belastingen dat betaald werd.

61. De nieuwe Europese -isms: realisme, positivisme, marxisme

Materialisme, realisme en positivisme
In de basis van de filosofie verschenen er nieuwe thema s, n ervan was materialisme: ieder mentaal of spiritueel beeld of ideaal groeide verder uit fysieke of fysiologische krachten. In de literatuur en i de kunst werd dit realisme genoemd (bv. Madame Bovary (1857) van Gustave Flaubert). Mensen kregen meer vertrouwen in de wetenschap, niet om de natuur de kunnen begrijpen, maar om inzicht te krijgen in het menselijke leven en in de sociale relaties. In de religie werd er naar scepticisme gevolueerd. Religie was irrelevant voor een moderne maatschappij en was een middel van de bourgeoisie om de mensen van radicalisme en anarchie af te houden.

47

Positivisme was een andere term om de nieuwe houding te beschrijven. De origine lag bij de Franse schrijver Auguste Comte. Hij zag de geschiedenis in drie fasen: de theologische, de metafysische en de wetenschappelijke. Deze nieuwe wetenschap was gefundeerd op observatie van feiten en hechtte zeer veel belang aan de controleerbaarheid van stellingen. In de politiek werd de klemtoon van het realisme in de Realpolitik gelegd. In de binnenlandse politiek betekende dat dat mensen hun utopische dromen moesten opgeven en zich tevreden moesten stellen met een ordelijke, eerlijke en hardwerkende regering. In de buitenlandse politiek betekende het dat regeringen zich niet lieten leiden door i deologien of door enig systeem van natuurlijke vijanden of natuurlijke bondgenoten. Oorlog werd gevoerd om een doel te bereiken. (Cfr. Bismarck, Marx en Louis Napoleon).

Het vroege Marxisme

Karl Marx (1818 1883) en Friedrich Engels (1820 1893) behoorden tot de teleurgestelde revolutionairen van 1848. Ze ontmoetten elkaar in Parijs in 1844 en begonnen een samenwerking in denken en schrijven die 40 jaar standhield. In 1847 worden ze allebei lid van de Communistische liga, een kleine geheime groepering van voornamelijk Duitse revolutionairen. Het was voor deze groep dat Marx en Engels hun Communistisch Manifest (januari 1848) schreven. Het marxisme bestond toen nog niet en het speelde ook geen rol in de revoluties van 1848. In 1867 pub liceerde Marx Das Kapital.

De bronnen en inhoud van het Marxisme

Drie bronnen voor het marxisme:

y de Duitse filosofie; y het Franse revolutionisme; de Britse industrile revolutie.

Marx zat als student bij de Jonge Hegelianen, die er nog niet van overtuigd waren dat de beloften van de Franse revolutie volledig vervuld was. Bovendien waren ze van mening dat er sociale gelijkheid diende te komen. Marx stelt dat het huidige economische systeem de arbeiders niet van het product van hun arbeid liet geniet: er trad vervreemding op ( alienation of labor ). Bovendien zou echte vrijheid pas mogelijk worden als het kapitalistische priv-bezit afgeschaft zou worden. Engels trok dezelfde conclusie als Marx. Deze ideen werden verder uitgewerkt en gedramatiseerd in het Communistische Manifest. De uitbraak van de revolutie in februari 1848 in Frankrijk en de snelle spreiding naar andere landen, bevestigde de stelling van Marx en Engels alleen maar. Zij interpreteerden de klassenoorlog tijdens de Juni-dagen in Parijs als een manifestatie van een universele klassenstrijd waarin het proletariaat zich tegen de bourgeoisie (de eigenaars van het kapitaal) zou keren. Das Kapital: arbeiders ontvangen maar een fractie van wat ze produceren en worden dus beroofd. Bovendien wordt het kapitalisme bedreigd door een overproductie. Om de economie draaiende te houden zullen er meer afzetmarkten nodig zijn. Anders is een crisis onvermijdelijk.

48

Dialectisch materialisme: Marx bedoelde hiermee hetzelfde als Hegel, namelijk dat alle dingen in beweging en in evolutie zijn en dat alle veranderingen er komen door een botsing van antagonistische elementen. Alle werkelijkheid is een proces van evolutie doorheen de tijd. Marx onderscheidde zich in deze kwestie van Hegel in n vitaal aspect: waar Hegel het idee van sociale verandering voorrang gaf, benadrukte Marx de materile voorwaarden of de relaties van productie. In de historische ontwikkeling waren er volgens Marx twee klassen, die onvermijdelijk met elkaar botsen: het proletariaat, dat zich geleidelijk aan opwerkt en de aristocraten. Elk van beide leeft volgens een eigen idelogie. Bourgeoisie en proletariaat zijn verwikkeld in een eeuwige strijd, wat betekent dat de arbeiders en vakbonden in een oorlogvoerende en revolutionaire stemming vertoeven. Uiteindelijk zal het proletariaat de bourgeoisie overnemen, waarmee de sociale revolutie afgerond wordt: de klassenloze maatschappij is een feit.

De aantrekkingskracht van het Marxisme: de kracht en zwakheden ervan

Het originele Marxisme was een harde doctrine, met zowel voordelen als handicaps. Een van die voordelen was dat het beweerde wetenschappelijk te zijn. Het nadeel was dat het volk er zich niet helemaal in kon vinden. De oplossing van de revolutie van 1848 was om het lidmaatschap van de lagere klassen in de maatschappij groter te maken. Na 1850 stegen de lonen, vakbonden werden opgericht en rond 1870 hadden in de meeste Europese landen de arbeiders het stemrecht verworven. Marx noemde deze betrokkenheid in de samenleving Opportunisme.

62. Bonapartisme: het tweede Franse keizerrijk, 1852

De politieke instellingen van het tweede keizerrijk

1870

Napoleon III kwam aan de macht door de angst voor het radicalisme in een ontmantelde republiek. De verschilpunten met zijn oom, Napoleon I, was dat hij geen groots militair was of zin voor organisatie had. Hij triomfeerde in de moderne vooruitgang. He verkondigde dat hij de soevereiniteit van het volk belichaamde. Napoleon III had meer aandacht voor de lagere klassen en vond dat hij het klassensysteem oversteeg. Hij gaf het volk stemrecht en zag de publieke opinie als een middel en niet als een last. Toch waren de politieke instellingen eerder autoritair:
de Raad van State tekende de wetgeving uit en adviseerde in technische zaken; het Legislatieve Orgaan had geen echte macht om wetten op te stellen, het budget te beheren of het leger te controleren; de Senaat had geen macht (was een lege doos).
y y

Napoleon III liet het straatbeeld oppoetsen om de publieke aandacht te trekken en de Napoleontische naam eer aan te doen.

49

De economische ontwikkelingen tijdens het keizerrijk

Napoleon III wilde bekend staan als een groot sociale ontwikkelaar. Samen met zijn volgelingen uit Saint-Simon planden een gecentraliseerd gepland industrieel systeem. Ze stichten een instelling van banken (= Crdit Mobilier) die aandelen aan het volk verkochten. In 1849 werd in Californi (en niet veel later ook in Australi) goud gevonden, wat een substantile groei in de Europese geldvoorraad met zich meebracht: hierdoor kon meer geld genvesteerd worden. Overal in Europa weden spoorwegen aangelegd. De vraag naar materialen voor stations zorgde ervoor dat de mijnen en fabrieken bezig blijven. Ook in de scheepvaart wordt genvesteerd en er wordt begonnen met de graafwerken aan het Suezkanaal. Er worden ziekenhuizen en psychische instellingen opgericht en de geneesmiddelen worden gratis verdeeld. Het stakingrecht wordt in 1864 ingevoerd, net zoals het recht arbeidsverenigingen (vakbonden) op te rechten.

Interne moeilijkheden en oorlog

Vanaf 1860 verkeerde het rijk in moeilijkheden. Er waren enkele jaren nodig om over de depressie van 1857 heen te geraken. Door zijn vrijhandelpolitiek maakte de keizer meer vijanden onder zekere industrilen. Bovendien veroordeelden de katholieken in Frankrijk de interventie in Itali. In 1852 had de keizer het volk gegarandeerd dat de komst van het keizerrijk betekende dat er vrede zou komen, maar de oorlogen leken maar niet te eindigen:

y 1859: interventie in Itali; y 1862 1867: oorlog in Mexico; 1870: Frans Pruisische oorlog.
Na de Frans Pruisische oorlog valt het tweede franse Keizerrijk.

50

Hoofdstuk 13: De consolidatie van de grote natiestaten

Na de Napoleontische omwenteling ontstonden er twee grote krachten in Europa: die van de restauratie van het Ancien Rgime en die van de vernieuwing. De ideen van de Franse Revolutie raakten wel verspreid wat betreft de natiestaten, maar er is nog steeds onzekerheid wat betreft het liberalisme (de politieke macht gaat weer immers vooral naar de rijkere klassen). Toch is er vernieuwing merkbaar, zowel op politiek als op sociaaleconomisch vlak. In vele landen wordt gevolueerd naar parlementaire systemen waar de parlementen eerder lege dozen bleken te zijn (in Frankrijk met Louis Napoleon, Pruisen onder Frans-Jozef, ).

63. Achtergrond: het idee van de natiestaat

Het nationalisme is een 19e-eeuws ideaal (n volk, n land: elk volk heeft recht op een land). Toch is er een verschil tussen een natiestaat en

y y

een multinationale staat, bv. het Habsburgse Rijk, met een dominant volk binnen de natie, of tsaristisch Rusland, waar het Russische volk domineert; een ministaat, dat slechts een onderdeel van een grote natiestaat vormt (of een natiestaat in wording is), bv. het Duitse Rijk.

Een natiestaat is de autoriteit die de wil van het volk representeert. Het volk moet een natie vormen met een gemeenschappelijk gevoel: een eigen cultuur, sociaal leven, geschiedenis, godsdienst, wat hen bindt. Meestal spreken ze dezelfde taal. Natievorming is een contingent proces, dat afhankelijk is van het toeval en van de omstandigheden en dus niet natuurlijk of voorgeprogrammeerd is. Bv. in de 20e eeuw blijft Oosternijk over als apart Duitstalig gebied en zal het door Hitler aangehecht worden, doch het slechts een eeuw eerder zelf de dominante natie was binnen het multinationale Habsburgse Rijk. Voor 1860 waren Groot-Brittanni en Frankrijk de twee voornaamste natiestaten in Europa, hierna verspreid zich het proces van natievorming zich over de hele wereld. Er zullen vooral nieuwe, grotere gehelen gevormd worden, alleen het Ottomaanse Rijk zal opgesplitst worden in kleinere gebieden. De 19e-eeuwse machthebbers begrijpen dat hun regering pas effect zal hebben als er een band is tussen de natie en het volk.

De Krimoorlog, 1854 - 1856

De Krim is een eiland in de Zwarte Zee en behoort tot het grondgebied van Rusland. De oorlog hier zorgde voor het eerste succes van de Europese nationalistische bewegingen. Het conflict werd uitgelokt door Rusland: de tsaar wilde zijn gebied uitbreiden ten koste van het Ottomaanse Rijk (hij wilde Wallachije en Moldavi binnenvallen, omdat deze, in tegenstelling tot de Ottomanen, Christelijk waren). Het Ottomaanse Rijk kreeg steun van zowel Groot-Brittanni als Frankrijk, Habsburg valt het gebied autonoom binnen. In 1853 breekt de oorlog tussen Rusland en het Ottomaanse Rijk uit. Frankrijk, Groot -Brittanni en ook Sardini verlenen het Ottomaanse Rijk een jaar later militaire steun. Hoewel het Habsburgse Rijk nog niet volledig gerecupereerd was van de opstanden in 1848 wilde het toch zijn steun betuigen aan de Balkanlanden: het bezette Walachije en Moldavi.

51

In 1855 sterft tsaar Nicholas en wordt hij opgevolgd door Alexander II, die onmiddellijk een vredespact sluit dat een jaar later van kracht gaat. Nog in 1856 wordt in Parijs een congres gehouden waar het volgende beslist wordt:

y y y

het Ottomaanse Rijk wordt niet gesplitst; Rusland verliet Moldavi en gaf zijn claim de christenen te beschermen op, althans in het Ottomaanse Rijk; zowel Moldavi, Wallachije als Servi werden erkend als soevereine staten onder beschermingen van de Europese machten.

64. Cavour en de Italiaanse oorlog van 1859: de eenmaking van Itali

Het Italiaanse nationalisme: het programma van Cavour
(Het Italiaanse Risorgimento = het nationalistische streven naar een eenmaking, tevens een cultivering om het Italiaanse nationalisme aan te wakkeren.) Onder de Italianen leefde er een groots nationaal eenheidsgevoel dat aangewakkerd werd door de revolutie in Frankrijk. Echter was daar Camillo di Cavour, de eerste minister in Piedmont die zijn land in de Krimoorlog gebracht had (met als doel zichzelf van een plaats in het Congres van Parijs te garanderen). Hij was antiklerikaal en voor de vernieuwing, toch was hij niet enthousiast over de revolutie. Hij was het die Itali n wilde maken. Hij ontwikkelde het idee een oorlog met het Habsburgse Rijk uit te lokken, hij rekende hiervoor op Franse steun. In april 1859 is het dan zo ver: zowel Cavour als het Franse leger geraken in oorlog met het Habsburgse Rijk, met succes want de Slagen bij Magenta en Solfrino worden gewonnen door Frankrijk en Piedmont. Over het hele Italiaanse schiereiland braken er nu opnieuw revoluties uit, waarbij uiteindelijk zelfs de regering zal vallen. Pruisen zag echter niet zitten dat de Italiaanse onrust de grens over zou waaien, en bovendien was het bang dat Frankrijk haar invloedssfeer nu zou vergroten, vandaar dat het troepen stuurde. Ondertussen sluiten Frankrijk en het Habsburgse Rijk een vredesakkoord waarbij Lombardije bij Piedmont en Veneti bij Habsburg gevoegd zou worden. De reeds bestaande Italiaanse regeringen zouden samengevoegd worden in n federale unie onder leiding van de Paus. Dit leidde nog steeds tot ontevredenheid bij de Italianen, uiteindelijk zal Piedmont zowat het hele schiereiland annexeren (Toscane, Modene, Parma, Romagna, ). In 1860 komt voor de eerste keer het parlement van het vergrootte koninkrijk samen in de Piedmontse hoofdstad Turijn, heel Noord-Itali behalve Veneti wordt er vertegenwoordigd.

De vervollediging van de Italiaanse unie

In 1860 bevatte Itali: het Noord-Italiaanse koninkrijk, de Pauselijke staten en het koninkrijk van de twee Sicilin. Guiseppe Garibaldi organiseerde een groepering van zo n 1150 Roodhemden voor een gewapende optocht naar het zuiden. Hij drijft het zelfs zo ver dat hij in staat is de corrupte

52

regering van beide Sicilin te doen vallen. Cavour ziet wat voor succes Garibaldi heeft en beide heren verenigen hun krachten, zelfs het volk stemt hierin toe. In 1861 komt er een parlement samen dat het koninkrijk Itali weliswaar zonder Veneti of Rome representeert en hiermee werd officieel het koninkrijk Itali uitgeroepen. Aan het hoofd stond koning Victor Emmanuel II. In 1866 werd Veneti toegevoegd, Rome wordt in 1870 na de Frans geannexeerd. Duitse oorlog

Blijvende problemen na de eenmaking

De nationalisten hadden een beeld van Itali waarin alle regios waar Italiaans gesproken werd, zouden worden toegevoegd. Bovendien zorgden blijvende conflicten met de Paus voor een vertroebelde relatie. Ook intern waren er verschillen, zo leidde de hogere graad van industrialisatie in het noorden voor een superioriteitsgevoel ten opzichte van het zuiden, waar men grotendeels nog van de landbouw leefde.

65. De stichting van een Duits Rijk en de dubbelmonarchie Oostenrijk-Hongarije.

De Duitse staten na 1848
In de reeks revolutie van 1848 waren in het Duitse Rijk verschillende regeringen gevallen, bovendien had de Vergadering van Frankfurt gefaald omdat ze geen macht kreeg. Tegen 1850 waren echter de oude staten hersteld in een losse confederatie zoals die v 1815 na het an Congres van Wenen.

Pruisen in de jaren 1860 : Bismarck

Pruisen was altijd al de kleinste van de Europese reuzen geweest. Hoewel het volledig vernietigd geweest werd door Napoleon, had het nu zijn heropstanding compleet afgerond. In 1862 wordt Otto von Bismarck eerste minister. Hij was een onafhankelijke legerofficier met een sterke eigen kritische blik, hij was geen nationalist en zag Duitsland ook niet als zijn vaderland. Hij was een Pruis die de West-Europese grote machten niet vertrouwde. Hij was dan ook een klassieke beoefenaar van de Realpolitik: eerste lokte hij oorlog uit, daarna maakte hij vrede. Hij trachtte uit elke situatie het voordeel voor zichzelf (en voor Pruisen) te halen, opportunistisch. Oorlog gebruikte hij om zijn doelen te bereiken ( het doel heiligt immers de middelen). Sinds 1815 kreeg Pruisen te maken met een bevolkingsstijging. Het land had dus een groter leger nodig, wat mogelijk was als er ook op economisch vlak n en ander werd aangepast: Bismarck trekt de belastingen op zonder goedkeuring van het parlement. Het geld gebruikte hij om het leger beter op te leiden.

De oorlogen van Bismarck: de oprichting van de Noord -Duitse Confederatie, 1867

Denemarken zat in het midden van een proces van nationale consolidatie en wensten om het hertogdom van Schleswig aan hun grondgebied toe te voegen. De bevolking hier was echter deels Deens en deels Duits. Duitsland zag een annexatie bij Denemarken van deze regio niet zitten en verklaarde een Duitse oorlog aan Denemarken.

53

Bismarck had eigenlijk geen zin om een Duitse Confederatie te ondersteunen: hij wilde eigenlijk een Pruisische oorlog, geen Duitse. Vandaar dat hij een pact sluit met O ostenrijk. Schleswig wordt hieropvolgend tijdelijk bezet door Pruisen, Holstein door Oostenrijk (hoewel het Bismarcks intentie was beide gebieden bij Pruisen aan te hechten). Al gauw ontstaan er echter conflicten in verband met het recht op een doorgang in het gebied. Bismarck besluit Oostenrijk te isoleren: Groot-Brittanni hield zich aan haar politiek niet te interveniren op het continent, maar was Pruisen wel gunstig gezind omdat Bismarck in polen tussengekomen was; Rusland had te maken met interne verdeeldheid door een reformatieprogramma, bovendien zat het nog steeds met Krimoorlog in haar maag; Itali trachtte hij over te winnen door het Veneti aan te bieden; Frankrijk en Napoleon III waren in Mexico een strijd aan het uitvechten. Om Oostenrijk binnen het Duitse Rijk te verzwakken, stelde hij verkiezingen voor: hij stelde zich op als democraat en stelde een hervorming van de Duitse Confederatie voor, maar de meningen hierover blijken verdeeld te zijn. Bismarck verklaart de oorlog aan Oostenrijk en valt het door Oostenrijk bezette Holstein binnen, nadat Oostenrijk de zaak Schwelsig Holsein in het Duitse parlement ter sprake bracht. We zijn nu in 1866 en Pruisen in oorlog met zowel Oostenrijk als de Duitse staten. Het is dan ook logisch dat Oostenrijk en de Duitse staten elkaars hulp opzoeken. Het grotere en beter getrainde en bewapende Pruisische leger verslaat Oostenrijk in de Zeven Weken Oorlog. Bismarck slaagde erin vrede te sluiten voor de andere Europese grootmachten door hadden wat er aan de hand was. Pruisen annexeert Schleswig en Holstein, net zoals ook Nassau, Hesse-Kassel en Frankfurt aangehecht worden. De Duitse federatie wordt ontbonden en vervangen door de Noord-Duitse Confederatie, wat bestond uit Pruisen en 21 andere Duitse staten. Bismarck geeft Itali het beloofde Veneti. Een nieuwe Confederatie betekent ook een nieuwe grondwet: de Pruisische koning komt aan het hoofd van de Confederatie met onder hem een tweekamerstelsel (het Hogerhuis representeert de staat en het Lagerhuis of Reichstag representeert het volk). Na onderhandeling met de socialisten, slaagt Bismarck erin zijn meerderheid bij elkaar te hebben: in ruil voor het algemeen mannelijk stemrecht, keuren zij de Noord-Duitse Confederatie goed.

De Frans Pruisische oorlog

Maar de situatie was nog verre van stabiel. De bevolking in Frankrijk was niet tevreden met hoe de situatie in Mexico er voor stond, bovendien was Napoleon niet gelukkig met de Duitse en Italiaanse eenmakingen. Bismarck was van mening dat een oorlog met Frankrijk op de angsten van de Zuid-Duitse bevolking zou inspelen om hen zo in een unie met Pruisen te duwen zodat alleen Oostenrijk nog overbleef, wat precies was wat hij wilde. Ondertussen wordt in Spanje de koningin van de troon gehaald en een tijdelijke Spaanse regering nodigde de Duitse prins Leopold van Hohenzollern (de neef van de Pruisische koning) uit op de Spaanse troon plaats te nemen. Na drie keer te weigeren, aanvaard Leopold op 2 juli 1870 de kroon.

54

De Franse ambassadeur in Pruisen ontmoette de koning echter in Ems en verzocht hem om zijn antwoord in te trekken, wat op 12 juli ook gebeurde. Bismarck was teleurgesteld. Frankrijk gaat nog een stap verder en eist nu dat geen enkel familielid van Leopold ooit op de Spaane troon terecht komt, wat geweigerd wordt. Bismarck verdraait de hele conversatie uit Ems en stuurt bereichten de wereld in waaruit blijkt dat de koning beledigd zou zijn geweest. Op 19 juli 1870 verklaart Frankrijk de oorlog aan Pruisen. Al op 2 september geeft het Franse leger zich na de Slag bij Sedan over en wordt Napoleon krijgsgevangen genomen. Op 4 september wordt na een opstand in Parijs de Derde republiek uitgeroepen, de stad wordt 4 maanden lang zowel door het Duitse als het Pruisische leger aangevallen, maar weigert te capituleren. Ondertussen verlieten de Fransen ook Rome, wat ertoe leidde dat de stad ingenomen werd door de Italianen en eindelijk geannexeerd kon worden. De Italiaanse eenmaking was nu voltooid.

Het Duitse Keizerrijk, 1871

De vertegenwoordigers van de Duitse staten komen samen in de spiegelzaal van het paleis van Versailles waar Bismarck op 18 januari 1871 het Duitse Keizerrijk laat uitroepen. De koning van Pruisen kreeg de dynastische titel Duitse keizer. Het was nog niet duidelijk was voor regering het land wilde. Wanneer op 28 januari Parijs capituleert, heeft Bismarck zijn eisen klaas: de verkiezing van een Constituerende Vergadering door middel van algemeen stemrecht; een schadevergoeding van 5 biljoen gouden Francs voor het Duitse Keizerrijk; de annexatie van Elzas-Lotharingen. Hoewel de inwoners van Elzas zich hier niet gelukkig bij voelden, de meeste spraken wel Duits, maar voelden zich eerder Frans. Dit alles werd op 10 mei 1871 vastgelegd in het Verdrag van Frankfurt. Hiermee werd alleen maar bevestigd dat het Duitse keizerrijk nu effectief de machtigste staat in heel Europa was.

Het Habsburgse Rijk na 1848

Ondanks het onhandige beleid en de tegenslagen (onder meer de isolatie door Bismarck), wist het Habsbugse Rijk zich min of meer te handhaven. In 1848 werd Frans Jozef keizer.

Het compromis van 1867

In 1867 werd er tussen de Duitsers in Oostenrijk-Bohemen en tussen de Magyars uit Hongarije een compromis uitgewerkt, wat leidde tot de benadeling van de Slaven die beschouwd werden als een minder geciviliseerd volk. Het compromis stichtte de dubbelmonarchie tussen het Oostenrijkse keizerrijk en het koninkrijk Hongarije. In de nieuwe unie werden beide landen als gelijke beschouwd, hoewel elk toch zijn eigen grondwet en parlement had. Alleen financin, oorlog en buitenlandse zaken werd door een gemeenschappelijk ministerie behandeld.

66. Liberalisatie in het tsaristische Rusland: Alexander II

Na de Krimoorlog werd Rusland aan een aantal veranderingen onderworpen. In 1855 kwam tsaar Alexander II aan de macht, hij was geen liberaal, maar zag wel dat er een drastische verandering noodzakelijk was.

55

De Tsaar was een autocraat: hij bepaalde alles en drong zijn beslissingen, d.m.v. een politiemacht, op aan zijn volk. Het contact met het westen deed het Russische volk het idee van vrijheid inzien, waarop de overheid de pers en het onderwijs (hoog opgeleide Russen = Intelligentsia, ze vormen een groep revolutionairen) censureerde. Ook lijfeigenschap werd eindelijk afgeschaft. Rusland werd verdeeld door twee parijen: zij die de idealen van het westen nastreefden, en zij die Rusland een eigen koers zagen varen (de Slavofielen).

De Emancipatie Act van 1861 en andere hervormingen

Door een hele reeks van betekenisvolle hervormingen door te voeren, dacht Alexander II de intelligentsia en de liberalen op zijn hand te krijgen: hij verminderde de censuur in de pers en op de universiteiten; hij richtte nieuwe kranten op, waarin door Russische revolutionairen geschreven mocht worden; Het resultaat hiervan was een publieke uitbarsting van meningen. Na vele discussies en voorstellen wordt in 1861 een keizerlijke ukase (?) afgekondigd waarin de lijfeigenschap afgeschaft wordt en de boeren vrij verklaard worden. Deze Emancipatie act verdeelde de helft van alle grond onder de adel, en de andere helft onder de voormalige lijfeigenen. De boeren verenigden zich in mirs, dorpscommunes die een gemeenschappelijke belasting aan de regering betalen. Toch zijn niet alle boeren in het dorp gelijk en wordt de vrijheid van de boeren beperkt door de communes. In 1864 wordt er een edict afgekondigd waarin enkele hervormingen van het gerecht centraal staan: zo worden processen publiek; privpersonen mogen verdedigd worden door een advocaat naar eigen keuze; juridisch gezien wordt er geen klassenonderscheid gemaakt; er komt een opsplitsing tussen hoog- en laaggerechtshof. In een tweede edict uit 1864 wordt er een systeem van provinciale en districtsraden ingevoerd, ze worden zemstvos genoemd. De liberalen ijverden tevens voor de installatie van een Doema of een Zemsky Sobor, een representatief orgaan voor alle Russen, maar dit werd niet toegestaan door Alexander II.

Revolutionisme in Rusland
Na drie moordaanslagen overleefd te hebben (in 1866, 1873 en 1880), sterft Alexander II in 1881 na een bomaanslag. In het land was er niets dan ontevredenheid onder het volk. De revolutionairen zagen de hervormingen als versterking van de gevestigde orde en de intelligentsia geloofden er niet in. Bovendien waren er de anarchisten Bakunin en Nechaiev die in een tijdschrift opriepen tot terrorisme tegenover de tsaar en de liberalen. Toch wordt terrorisme door veel revolutionairen afgewezen, in plaats daarvan wordt vanaf 1870 het socialisme van Karl Marx opgepikt. Onder inspiratie van Bakunin en Nechaiev worden er nog andere terroristische groeperingen opgericht, n van deze groepen ( People s Will) slaagde erin de tsaar te doden.

56

Als reactie op de oprichting van deze groepen zocht Alexander II nog meer toenadering tot de liberalen. In de jaren 1880 bouwde de tsaar zeer kalm het autocratische systeem af: de geheime politiemacht werd ontbonden en de pers en zemstvo s worden aangemoedigd om meer politieke debatten te voeren. Op 13 maart 1881 keurt hij bovendien een edict goed waarin de oprichting voor twee nationaal verkozen commissies die de raad van stat dienen bij te staan, wordt afgekondigd. Diezelfde dag nog wordt Alexander II vermoord.

67. De Verenigde Staten: de Amerikaanse burgeroorlog

De Groei van de Verenigde Staten
Rond 1860 telde de Verenigde Staten bijna evenveel inwoners als Frankrijk of Groot-Brittanni, dit door toedoen van een hoog geboorteaantal, maar ook door de aankomst van een hoog aantal immigranten uit Europa. Deze immigratie bracht een sociaal probleem met zich mee, namelijk dat deze mensen samen moesten leven zonder enige vorm van gemeenschappelijke tradities. De overheid deed weinig toegeveingen, er werd overal Engels gesproken, maar langs de andere kant werd men ook niet echt gedwongen zich te amerikaniseren. Toch waren de immigranten meer dan bereid om de Amerikaanse levensstijl te omarmen.

De vervreemding van Noord en Zuid

Tegelijkertijd viel de natie in stukken uit elkaar. Het noorden en het zuiden raakten volledig van elkaar vervreemd, vooral onder invloed van de industrile revolutie:

y y

het zuiden werd de grootste katoenproducent ter wereld en leefde van de export (vrijhandel en lage invoerrechten); in het noorden werden fabrieken opgetrokken en trachtte men zich door hoge invoerrechten te beschermen tegen de Britse concurrentie.

Ook op arbeidsvlak waren er verschilpunten: in het zuiden waren er slaven aan het werk op de katoenplantages (gratis werkkrachten), bovendien was de helft van de bevolking er zwart. Sinds 1820 werden de Verenigde Staten samen gehouden door het Missouri Compromis: nieuwe staten werden in de unie binnen gebracht in paren: in n van de twee was slavenarbeid toegestaan, in de andere niet. Met de oprichting van Californi werd deze machtsbalans verstoord ten voordele van het noorden. Zodat in het Compromis van 1850 het noorden akkoord ging met wetten in verband met slaven die naar het zuiden vluchtten. In 1860 verkoos de nieuwe republikeinse partij Abraham Lincoln als president van de Verenigde Staten, Lincoln behoorde tot een zeer antizuiderse vleugel van de republikeinse partij: alle beslissingen werden dan ook in voordeel van het noorden genomen. Waarop de zuiderse staten zich terugtrekken uit de Verenigde Staten en de Geconfedereerde Staten van Amerika oprichten. Er breekt een burgeroorlog uit tussen het noorden en het zuiden die 4 jaar zal aanslepen en uiteindelijk door het noorden gewonnen zal worden. Ondertussen was Napoleon aan een veroveringspoging van Mexico bezig en kopen de Verenigde Staten Alaska over van Rusland.

57

De oorlog zorgde ervoor dat het idee van de Verenigde Staten als een nationale staat triomfeerde, dit bleek ook uit het 14e Amendement van de Amerikaanse grondwet (= de Verenigde Staten kunnen nooit gesplitst worden). Bovendien riep Lincoln in 1863 de Emancipation Proclamtion uit, waarin slavernij afgeschaft wordt in de vijandige (zuidelijke) staten. In 1865 wordt in het 13e Amendement van de grondwet slavernij volledig afgeschaft.

Na de burgeroorlog: reconstructie en industrile groei

Lincoln wordt vermoord in 1865 door een fanatieke zuiderse patriot, dit doet besluiten tot een drastische hervorming van het zuiden. Vertegenwoordigers van het noorden kwamen zo in zuidelijke federale regeringen terecht waar ze zich met de politieke ontwikkelingen gingen moeien. Een andere hervorming hield in dat de zwarten in het zuiden stemrecht kregen, inspraak kregen in het wetgevingsproces en ambtenaar konden worden. Na protest van de inwoners van de zuidelijke staten worden in de jaren 1870 de hervormingen afgeschaft en werd de macht en controle terug in handen van de blanken en plantagehouders gegeven. De burgeroorlog (en wapenindustrie) had de industrie uit het noorden geen windeieren gelegd, bovendien werd de industrie in het noorden beschermd door het Morill Tariff uit 1861. Een jaar later werd ook de Union Pacific Railroad operationeel en realiseerde men een verbinding tussen het oosten en het westen.

68. De Canadese Dominion, 1867

De Britse settlers vestigden zich aan de oostkust en pas vanaf de 19e eeuw wordt de rest van het land gekoloniseerd. Er is ook Franse aanwezigheid in de buurt van Quebec, deze wordt erkend door de Britse kroon (Quebec-act uit 1774). In 1791 wordt Canada opgesplitst in twee provincies: Quebec (of beneden-Canada) voor de Fransen en Ontario (of Opper-Canada) voor de Britten. Als Canada verder groeit worden de andere provincies verder in het liberale systeem opgenomen. In de oorlog van 1812 probeerden de Verenigde Staten Canada te veroveren, wat bij zowel de Britse als Franse bezetter een nationaal gevoel losweekte. Maar toch blijven de interne politieke verschillen verder leven. In 1837 breekt in beide provincies een oppervlakkige vorm van rebellie uit die zonder bloedvergieten onderdrukt werd.

Het rapport van Lord Durham

In Groot-Brittanni hadden de Whigs ter zelfde tijd een hervorming op poten gezet van de oude Britse instellingen. Het kwam er op neer dat men vond dat men een regio niet politiek moest controleren om er handel mee te kunnen drijven. Na de Canadese opstand van 1837 sturen de regering (bestaande uit Whigs) de graaf van Durham om er gouverneur te worden. In 1839 publiceerde hij zijn visie op de Canad ese zaak: Hij zei dat de Franse separatistische gevoelens moesten verdwijnen en dat alle Canadezen een gevoel van gemeenschappelijk burgerschap en nationaal karakter moest worden bijgebracht. Hij

58

stelde een eenmaking van beide provincies voor, om deze te consolideren zei hij dat er een spoornetwerk moest worden aangelegd. Het rapport werd aanvaard en in 1840 was de unificatie tussen beide provincies een feit, hoewel de Fransen liever een systeem prefereerden waarbij ze zelf inspraak hadden in lokale aangelegenheden.

De stichting van het Dominion Canada

Het federalisme in Canada was dus gedeeltelijk een gedecentraliseerd idee, dat vooral tot doel had de Fransen tevreden te stellen en gedeeltelijk een plan tot unificatie. Terwijl dit bediscussieerd werd, was in de Verenigde Staten de burgeroorlog aan de gang. Het voorbeeld dat hier gesteld werd, zorgde ervoor dat in Canada voor de centralisatie (unificatie) gekozen werd. De federale constitutie, dat in Canada door de Canadezen geschreven werd in 1867, werd door het Britse parlement in 1892 vervangen door de Noord-Amerikaanse act die het bestaan van de Dominion Canada bevestigde. Het Canadese idee pioniert het idee van de Dominion-status, later zal dit ook gebruikt in Australi (1901), Nieuw-Zeeland (1907) en in Zuid-Afrika (1910).

69. Japan en het Westen

Achtergrond: twee eeuwen van isolaties, 1640 1854

De eerste Europeanen zetten voet aan land op het eiland Japan kort na 1542. De eeuw die volgt tonen de Japanners een sterke wil om handel te drijven met de buitenlanders. Velen onder hen namen ook de christelijke godsdienst over zoals deze gepredikt werd door de Spaanse en Portugese Jezueten. Kort na 1600 begon de Japanse overheid de christelijke religie te onderdrukken en in 1624 werden de Spanjaarden van het Japanse grondgebied verdreven. In 1640 werd geen enkele Europese handelaar nog toegang verschaft. Tussen 1640 en 1854 waren de Nederlanders de enige verbinding tussen Japan en het Westen ( isolatie). De reden voor deze isolatie was: na een periode van feodale oorlogvoering, kwam er een absolutistische regering. Wanneer de eerste Europeanen aankwamen was het land nog steeds verscheurd door clanoorlogen. Uiteindelijk bleek de Tokugawa-clan de sterkste te zijn en nam deze plaats als shogun (= een militaire leider die heerste in de naam van de keizer) tot in 1867. Tijdens hun heerschappij was er lang vrede in Japan, voor de eerste keer in eeuwen. De grote landheren en de Samurai hadden immers geen strijd meer om uit te vechten, in plaats daarvan houden ze zich nu bezig met een nieuwe opgewaardeerde levensstijl. Om dit te kunnen bekostigen, leggen ze zich tot op de handel. De lijnen tussen de verschillende klassen zullen vertroebelen wanneer het mogelijk wordt om je in Samuraiklassen in te kopen. Wanneer het Boeddhisme wordt afgebouwd tijdens de Tokagawa-periode, winnen de cultus van Shinto ( de weg van de goden) en Bushido (de weg van de krijger) aan belangstelling. Via het contact met de Nederlanders in Nagasaki, stroomden langzaam westerse ideen binnen. Enkele Japanners leerden Nederlands en lazen Nederlandstalige boeken over anatomie, operaties en astronomie. In 1745 wordt het Japans Nederlands woordenboek gefinaliseerd.

59

De opening van Japan

In 1853 vaart de Amerikaanse Commodore Perry de Yedo baai binnen. Hij had hiervoor geen toelating en vraagt dat Japan bereid is opnieuw handel wil drijven met het westen. Shogun Iesada ondertekend in 1854 een handelsverdrag met de Verenigde Staten, niet veel later worden gelijkaardige verdragen afgesloten met Europa. Zowel van binnen- als van buitenaf stond Japan onder grote druk. De nieuwe levenstijl van de edelen leidde tot schulden: nu vertonen deze dan ook economisch initiatief. Omdat de meeste handelaars bereid zijn handel te drijven met het westen, willen Japaners de westerse kennis (wetenschap etc.) onder de knie krijgen. Bovendien dreigen de Amerikanen met bombardementen. Japen komt tot de constatatie dat ze in het westen als achterlijken worden beschouwd en gedwongen werden een laag invoertarief toe te passen voor westerse handelaars. Na 1854 ontwikkelt zich een sterke antibuitenlandse reactie die eerst geleid werd door de Heren van Choshu en Satsuma. Zij droomden ervan de Tokugawa-heerschappij omver te werpen en het westen uit Japan te verdrijven. In 1862 schenden enkele Britten onbewust de Japanse etiquette, n van hen werd vermoord. De Britse overheid eiste een straf, maar de shogun blijkt in deze kwestie machteloos te staan. De westerse machten ontdekken zo dat de shogun niet de opperste heerser van het land was en sturen een maritieme expeditie naar Kyoto zelf. Ze eisen dat de keizer de Verdragen bevestigd en dreigen met bombardementen.

Het Meiji tijdperk (1868 1912): de modernisering van Japan

De Heren van Satsuma en Choshu besluiten dat de enige manier om om te gaan met westen, de militaire en technische uitrusting over te nemen. Eerste wordt de shogun gedwongen om ontslag te nemen en wordt de keizer weer in zijn volledige macht hersteld. In 1867 erft een nieuwe keizer (Mutsohito) de troon: de Meiji-dynastie gaat van start. Dit betekende het eerste tijdperk van modernisering in Japan: het land werd een moderne natiestaat:

y y y y

feodalisme werd afgeschaft; iedereen ongeacht afkomst werd gelijk behandeld voor het gerecht; Boeddhisme werd niet langer aangemoedigd, en alle Boeddhistische eigendommen werden geconfisqueerd. In plaats daarvan werd de cultus van Shido verkozen; in 1889 wordt de grondwet afgekondigd waarin gelijkaardige burgerlijke vrijheden als in het westen werden opgenomen. in 1858 werd het eerste stoomschip over gekocht van de Nederlanders. Niet veel later volgden ook de telegraaf, de spinmachine en de aanleg van de eerste spoorlijn; buitenlandse handel bracht nu bijna $ 200 miljoen per jaar op; de bevolking kende een spectaculaire stijging naar 46 miljoen in 1902.

Industrile en financile modernisering ging gepaard met de politieke revolutie:

y y y

De modernisering van de Japanse maatschappij staat nog steeds in de geschiedenis opgeslagen als een van de meest opmerkzame transformaties ooit.

60

Hoofdstuk 14: De Europese beschaving, 1871 en politiek 70. De moderne geciviliseerde wereld
Materialistische en non-materialistische idealen

1914: economie

Met de uitbreiding van het nieuwe natiestatensysteem was Europa politiek meer verdeeld dan ooit. Europa en zijn uitlopers dachten over Europa en Noord-Amerika als de beschaafde wereld of het westen. Andere regios, vooral in Azie, Latijns-Amerika en Afrika werden door de Europeanen omschreven als achterlijk.

y y

Materialistische idealen waren de hogere levensstandaard en de hoge technologische ontwikkeling; non-materialistische idealen waren de drang naar kennis en wetenschap, de goede moraal en de kwantitatieve feiten.

De essentie van het geciviliseerde leven is de manier waarop mensen hun hoofd gebruiken en in de houdingen die ze vromen ten opzichte van anderen of ten opzichte van de voorwaarden en het plannen van hun eigen leven.

De zones van de beschaving

Er waren twee Europas: een binnen- en een buitenzone. Deze binnenzone werd het Europa van stoom genoemd en werd afgebakend door een denkbe eldige lijn doorheen Glasgow, Stockholm, Danzig, Trieste, Firenze en Barcelona en het omsloot Groot-Brittanni, Belgi, Duitsland, Frankrijk, Noord-Itali en het westen van Oostenrijk. Alle Europese industrile centra lagen hier binnen (ook de Verenigde Staten worden hier bij gerekend). De buitenzone bevatte het grootste deel van Ierland, de Iberische en Italiaanse schiereilanden, Oost Duitsland, Bohemen en Oostenrijk. Deze buitenzone moest beroep doen op de binnenzone voor educatie, specialisten etc. De buitenzone leefde vooral van de landbouw. De derde zone was de wereld buiten Europa: Azi en Afrika.

71. Basisdemografie: het toenemen van de Europeanen

De groei van de Europese en wereldbevolking sinds 1650
Alle werelddelen behalve Afrika groeiden erg aan in populatie in de drie eeuwen na 1650, maar de bevolking in Europa steeg het hardste. Tussen 1850 en de Tweede Wereldoorlog haalde het zelfs een maximum:
in de 17e eeuw kwamen in Europa de burgeroorlogen tot een einde, hiermee hield ook het chronisch geweld op. y In Japan werd een gelijkaardige situatie bereikt: de Tokugawa-heerschappij bracht een periode van rust en vrede, net zoals de Manchu-dynastie in China, de Britten in India en de Nederlandsers in Indonesie; bovendien verbeterden de levensomstandigheden sterk in Europa. Men ontwikkelde vaccinaties tegen de pokken en de pest verdween. Door verbeteringen in de landbouw kon men meer produceren en de vernieuwingen in het transport zorgden ervoor dat het voedsel ook in afgeleven regio s geraakte.

61

De stabilisatie van de Europese bevolking

De stabilisatie en relatieve afname van de Europese bevolking werd gevolgd door een plotse daling van het geboortecijfer. Vanaf 1830 voltrok die daling zich in Frankrijk, niet veel later volgde de rest van Europa. In de rest van de wereld bleef het geboortecijfer wel stabiel. Historische demografen hebben een Europees familie patroon gedetecteerd in de 17 e eeuw:

y Europeanen trouwden later; y gebruik van anticonceptiva sinds het einde van de 18e eeuw; de Code Napoleon zegt dat erfenis eerlijk verdeeld moet worden.
Het leven in de steden: in de grote steden was er weinig plaats om te leven. Na 1880 werd kinderarbeid minder frequent. Sinds kinderen geen inkomen meer kregen, waren ouders minder geneigd om meer kinderen te hebben. Kinderen gingen ook langer naar school. Het kleinere familiesysteem samen met de afname van kindersterfte, verbeterde de positie van de vrouw in de moderne samenleving.

Groei van de steden en het stedelijke leven:

Waar leefden al deze mensen? y landbouwgebied: 1/7; y 1/7 trokken weg uit Europa; 5/7 leefde in de steden. De groei van de steden tussen 1850 en 1914 was fenomenaal. De grote stad representeerde de moderne maatschappij: anoniem en onpersoonlijk. Het leven in de stad ontbrak aan de zin om zichzelf te kunnen behelpen zoals in de oude rurale gebieden. Na de uitvinding van de telegraaf in 1850, verspreidde de dagelijkse krant zich snel over de steden. De nieuwe voorwaarden van het stedelijke leven bevorderde de verspreiding van het socialisme onder de industrile massa in de Europese steden.

Migratie uit Europa, 1850-1940:

Tijdens dezelfde periode dat deze steden aan het groeien waren, verlieten ongeveer 60 miljoen mensen Europa, waarvan 1/5 vroeg of laat terugkeerde. Atlantische migratie (was de grootste, men week uit naar Noord-Amerika vanuit heel Europa).
Er waren verschillende redenen voor deze exodus: y voor 1914 waren de immigranten welkom: men had handen nodig om het land te bewerken, huizen te bouwen en in mijnen te werken. Dit gold voor de meeste nieuwe landen, behalve Australi en Nieuw-Zeeland waar men enkel Engelssprekende settlers verwelkomden. y in Europa zelf waren er ook veel redenen om te vertrekken: y het stoomschip en de spoorwegen maakte het gemakkelijker en goedkoper om te vertrekken; y economisch gezien konden mensen zich voor het eerst een lange reis veroorloven; y het tegengestelde is ook waar: men ging elders op zoek naar een economisch betere situatie (bv. Ierland: the great potato famine van 1845 1849); y men vertrok om politiek redenen of om de dienstplicht te vermijden; om vervolging uit de weg te gaan in door de regering georganiseerde pogroms. Mensen waren nooit tevoren vrij geweest te gaan en staan waar ze wilden: y in Groot-Brittanni werden de wetten afgeschaft die zeiden dat arbeiders in hun land van herkomst moesten blijven;

62

y y

behalve in Rusland, raken over heel Europa de oude landbouwcommunes in onbruik; de lijfeigenschap werd overal afgeschaft.

72. De wereldeconomie in de 19 e eeuw

De Nieuwe Industrile Revolutie
De industrile revolutie en de globale economie kwam in een nieuwe fase terecht: het gebruikt van stoomkracht, de groei van de textiel en metallurgische industrien hadden de eeuw gekarakteriseerd:

y y y y y y y y y

elektriciteit; olie-industrie: benzine-/dieselmotor; chemie: nieuwe textielsoorten, explosieven; de eerste tunnels en kanalen werden gegraven; de telefoon en de radio verschenen; op medisch vlak begon men met het gebruik van verdovingsmiddelen en de X -stralen; de ijzerindustrie wordt uitgebreid; aluminium wordt uitgevonden; in de Verenigde Staten rollen de eerste producten van de lopende band.

Groot-Brittanni als bakermat van de nieuwe industrile revolutie, al gauw verspreid deze zich via Belgi over de rest van het Europese continent en de wereld.

Vrije handel en de Europese betalingsbalans

In 1846 worden in Groot-Brittanni de Corn laws afgeschaft en de Britten introduceren een systeem van vrijhanden. In 1880 was er in heel Europa, behalve in Groot -Brittanni, Nederland en Belgi, een stap terug naar de protectionistische tarieven en tot aan 1914 waren de kenmerken van het economische systeem vooral de extreme beweeglijkheid van goederen over de politieke grenzen heen. De grootste Europese verwezenlijking voor 1914 was een systeem waarbij reusachtige import doorheen industrieel Europa verscheept kon worden. Het was dan ook logisch dat alle Europese landen behalve Rusland, Oostenrijk-Hongarije en de Balkanstaten meer importeerden dan exporteerden. Hoe Europa betaalde: via een balans waarbij de export de meeste import kon dekken, maar niet helemaal. Het waren de zogenaamde onzichtbare exporten die de hele lading dekten: verschepings- en verzekeringsdiensten in opdracht van andere landen.

De export van Europees kapitaal:

De migratie van miljoenen Europeanen had het effect dat er nieuwe samenlevingen ontstonden met een Europees karakter. De export van kapitaal betekende dat het jaarlijkse inkomen van een ouder en welvarender land getransporteerd werd naar het buitenland. Het meeste kapitaal kwam van de welvarende klasse: de eigenaars van een zaak, bv., spendeerden hun geld in een binnen- of buitenlandse onderneming in plaats van alles voor zichzelf uit te geven. De kloof tussen arm en rijk kwam er dus door een snelle opstapeling van kapitaal. Door de migratiestroom die vertrok vanuit Europa, ontstonden er immers nieuwe samenlevingen die de grondstoffen uit Europa nodig hadden voor hun eigen industrie. Europa 63

investeert kapitaal om de nieuwe gemeenschappen (vooral in Amerika, maar ook in Azi en Afrika) op weg te helpen, zodat ze zelf ook aan het produceren kunnen. Men tracht de levensstandaard in het buitenland te verbeteren met als doel de eigen winst te verhogen.

Een internationaal geldsysteem: de goudstandaard:

De internationale economie rustte op een internationaal geldsysteem gebaseerd op de goudstandaard: het zorgde voor een vlotte betaling, maar ook voor een graduele daling van de prijzen vooral tussen 1870 en 1900 omdat de goudproductie niet gelijk groeide met de stijgende productie van industrile en landbouwgoederen. Het centrum van het globale economische en financile system was Londen. De oudere financile centra in Amsterdam waren vernield door de revoluties en de Napoleontische oorlogen.

Een wereldmarkt: eenheid, concurrentie en onzekerheid:

Nooit eerder had de wereld er zo economisch genificeerd uitgezien, toch had elke regio zijn specialisatie. Men verkocht goederen waar men het meeste betaalde, en men kocht ze aan waar ze het goedkoopste waren (vraag en aanbod) een globale markt. Dit was het wereldwijde systeem van productie en consumptie dat de basis legde voor de moderne economie die we nu globalisatie noemen. Mensen in dit netwerk waren extreem kwetsbaar: er bestond geen zekerheid voor producten op de markt, soms was men gedwongen ver onder de prijs te verkopen. Arbeiders werden bovendien alleen aangenomen als er een tekort was. Dit systeem zorgde voor perioden van opgang, maar ook voor perioden van depressie, bv. de lange depressie van 1873 duurde 20 jaar.

Veranderingen in de organisatie: big business:

Rond 1880 en 1890 kwam er een grote verandering over het kapitalisme. Terwijl hij voordien gekenmerkt werd door kleine bedrijven, staken er nu grote en onpersoonlijke bedrijven de kop op. De aantrekkingskracht van de beperkte aansprakelijkheid moedigde mensen aan tot investeren, er was immers slechts een beperkt verlies mogelijk. Corporatieve organisatie maakte het mogelijk om diverse economische processen onder eengemaakte management te plaatsen. In de kleinhandel verschenen vanaf 1870 in Frankrijk en de Verenigde Staten warenhuizen waar allerlei goederen aan een vaste prijs verkocht werden die voordien alleen in kleinere winkels te verkrijgen waren. In de industrie zorgde staal voor de big business, zowel afgewerkt als onafgewerkt.

y verticale integratie: van onafgewerkt naar afgewerkt product binnen n bedrijf; horizontale integratie: het volledige proces ligt niet in de handen van hetzelfde bedrijf, maar men maakt wel afspraken omtrent de prijzen en de marktverdeling. Aan het hoofd van deze kartels stonden captains of titanen.
Met de Sherman act in 1890 (in de Verenigde Staten) kwamen er wetten om de monopolies binnen deze industrietakken tegen te gaan.

64

73. De vooruitgang van de democratie: de derde Franse republiek, Groot-Brittanni en het Duitse keizerrijk
Frankrijk: de oprichting van de Derde Republiek
In Frankrijk werd de staat van democratie niet gemakkelijk bereikt en de problematische eerste jaren lieten diepe kloven na in het land. In januari 1871 vertrekt Bismarck uit Parijs, na de Frans Pruisische oorlog. Bismarck stond op een verkozen regering: de Nationale Vergadering werd na algemeen stemrecht (voor mannen) samengesteld. Het republicanisme werd zo wantrouwd door de Fransen dat een vrije verkiezing de monarchistische elementen terug macht gaf. De nieuwe Vergadering bestond uit 1/3 republikeinen. De Parijse republikeinen weigerden Bismarcks autoriteit te erkennen en er brak een burgeroorlog uit tussen de Nationale Vergadering in Versailles en de stad Parijs, waar de revolutionaire commune gevestigd was. Uiteindelijk zal de Nationale Vergadering winnen en de revolutie kunnen onderdrukken. Toch waren ook de monarchistische meerderheid uit de Nationale Vergadering verdeeld over twee kampen: de aanhangers van de Bourbons en de Orlanisten. Ze zetten elkaar schaakmat en openden de deur voor een nieuwe Franse republiek. In 1875 worden in de plaats van een gewone grondwet een aantal constitutionele wetten aanvaard: de wetten hielden onder andere de aanstelling van een president, een parlement met twee kamers en een ministerraad met aan het hoofd een premier in. De senaat zou verkozen worden door middel van een onrechtstreeks kiessysteem en de Kamer van afgevaardigden door middel van algemeen mannelijk stemrecht. In 1877 was de rol van president, ministers en parlement verder duidelijk gemaakt na een onsuccesvolle poging door een vroegere president, Marshal MacMahon. Hij was ontevreden over zijn ministers en probeerde de Kamer te ontbinden en nieuwe verkiezingen te houden. Hierna wordt het principe van parlementaire voorrang ingevoerd zodat de president verantwoording moet afleggen aan het parlement, en niet zomaar meer de Kamer kan ontbinden zonder een meerderheid achter zich te hebben

Frankrijk: de problemen van de derde Fran se Republiek:

In Frankrijk rezen er nog steeds vragen over welk regime nu gevolgd werd: de monarchie of de republiek. Na de onderdrukking van de republikeinse commune in parijs door de Nationale Vergadering, kwam het republicanisme stilaan weer in opmars. En in 1879 hebben de republikeinen voor het eerst controle over beide Kamers. In 1880 probeerden ze een democratisch schoolsysteem uit de grond te stampen tegen de kerkelijke invloed op het onderwijs in. Waar ze ook in slagen. Een crisis rees tussen 1886 en 1889 wanneer generaal Boulanger een zeer populair figuur werd en een wraakoorlog tegen Duitsland wilde starten. Maar de generaal kreeg plankenkoorts en vluchtte weg. In de late jaren 1890 was Frankrijk in de ban van de zaak Dreyfus, een joodse legerofficier die ten onrechte werd beschuldigd van landverraad en spionage. Het land werd in twee kampen verdeeld. Pas jaren later en onder grote druk wordt Dreyfus onschuld bewezen en zijn eer hersteld. In 1905 leidde dit tot de scheiding t ussen kerk en staat.

65

Frankrijk: de kracht en de zwakheden van de Republiek:

De Derde Republiek had in 1914 twee keer zo lang stand gehouden als eender welk Frans regime sinds 1789. Het haalde zijn kracht uit het republicanisme, dat aangepast werd door middel van de wet (parlement en regering) economische progressie en verdraagzaamheid tussen de verschillende klassen. Er was relatieve tevredenheid onder het volk. Ondertussen had Frankrijk wel een achterstand opgebouwd op industrieel vlak en waren de politieke partijen verscheurd door de vele verschillende meningen. Bovendien waren de arbeiders nog steeds niet vertrouwd met de politiek.

Groot-Brittanni: de Constutionele Monarchie:

Het Britse parlement in de halve eeuw voor 1914 was een voorbeeld van een redelijk, ordelijk en vreedzaam zelfbesturend exemplaar. De twee grote partijen, de liberalen (Whigs) en de conservatieven (Tories), ontstonden in de jaren 1850. De eerste Reform Bill uit 1832 had ongeveer 1/8 van alle mannen een stem gegeven. Met de tweede Reform Bill uit 1867 worden dit 1/3 van alle mannen en in 1884 wordt dit 3/4. In 1918 wordt het stemrecht nogmaals uitgebreid: alle mannen en de vrouwen ouder dan 30 krijgen stemrecht. Beide partijen doen opmerkzame verwezenlijkingen.

Groot-Brittanni: politieke veranderingen na 1900:

De Britse arbeiderspartij, Labour, ontstaat kort na 1900. De liberalen vrezen een deel van hun electoraat te verliezen en geven hun van oudsher traditionele partijpolitiek laissez-faire, laissezpasser op. Ze beginnen te werken aan een sociale wetgeving waarin een minimumloon wordt vastgelegd, verzekeringen worden ingevoerd en het stakingsverbod en verbod op vereniging wordt opgeheven. Er wordt een oorlog tegen armoede begonnen. De Parliament act uit 1911 ontneemt de leden van het Hogerhuis alle vetorecht in geldzaken. Maar alle maatregelen maken niets uit, uiteindelijk zullen de liberalen een groot deel van hun electoraat verliezen aan de socialisten.

de Ierse Kwestie:
Nadat in 1801 Groot-Brittanni de naam Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittanni en Ierland kreeg, werd Ierland bij Groot-Brittanni ingecorporeerd om het te beschermen tegen pro-Franse sympathien tijdens de oorlogen van de Franse revolutie. De Ieren in het parlement stonden doorgaans machteloos. De Ierse boeren konden zich niet verdedigen tegen hun grootgrondbezitters en het Ierse volk, dat vooral katholiek was, werd verplicht bijdragen te betalen aan de Kerk van Ierland (een Angelicaanse). Gladstone, een minister, schafte de Kerk van Ierland af en voerde maatregelen in om de Ierse boeren te beschermen.

66

Maar de Ieren wilden heersen over eigen land (home rule) en een parlement. Terwijl Gladstone hen dit trachtte te geven, verscheurde hij zijn eigen liberale partij. In 1914 kreeg Ierland eindelijk de home rule en wordt het onafhankelijk, maar de protestanten uit Noord-Ierland waren hier niet gelukkig mee. Zij waren echter veel minder in aantal dan de katholieken uit het zuiden, wat bijna tot een burgeroorlog leidde. Tijdens de Eerste Wereldoorlog wordt de Ierse onafhankelijkheid opgeschort en vanaf in 1922 ontvangt Ierland net zoals Canada de status van Dominion. Noord-Ierland blijft een deel van Groot-Brittanni.

Het Duitse keizerrijk: Bismarck en het Duitse Keizerrijk, 1871-1980:

Het Duitse keizerijk, zoals Bismarck dat in 1871 samenstelde, met Willem I de koning van Pruisen als keizer, was een federatie van 25 Duitse staten waarin Pruisen het grootste gewicht in de schaal legde. Om steun te winnen voor zijn projecten, had Bismarck de democratische en socialistische sentimenten uitgebuid, onder andere door de installatie van een Reichstag. Wanneer hij niet de meerderheid zover krijgt voor zijn plannen te stemmen, kon hij toch niet tegen gehouden worden. Bismarcks eerste serieuze conflict met de Kerk kwam er nadat de Kerk verkondigd had dat de regering zich niet hoefde uit te spreken over onderwijs- en kerkelijke zaken. In 1871 lanceerde Bismarck Kulturkampf (= de strijd om de moderne beschaving) waarin een hele reeks liberale wetten vervat zaten. Het is pas veel later dat Bismarck beseft dat de katholieke kerk eigenlijk zijn plannen niet in gevaar kan brengen, bovendien zou hij de steun van de conservatieve partij goed kunnen gebruiken: in 1878 sluit hij dan ook vrede met de katholieken en richt hij zijn pijlen op het socialisme. Met antisocialistische wetten tussen 1878 en 1890, voert hij onder andere het verbod op socialistische bijeenkomsten en kranten in. Hij slaagt er echter niet in het socialisme dood te slaan. Het aantal socialistische verkozenen voor de Reichstag nam alleen maar toe. In 1890 wordt hij door keizer Willem II op pensioen gestuurd.

het Duitse Keizerrijk na 1890: Wilhelm II:

Willem I stierf in 1888 en werd opgevolgd door zijn zoon Frederick III, wie getrouwd was met de oudste dochter van de Britse koning Victoria. Hij stierf echter drie maanden na zijn troonsbestijging en werd op zijn beurt opgevolgd door zijn zoon, Willem II. Al gauw twistte hij met Bismarck over de antisocialistische wetten en de buitenlandse politiek. In 1890 stuurt hij Bis marck op pensioen en zette hij een nieuwe koers in. Dit betekende dat hij op buitenlands vlak een meer agressief en ambitieus (wat betreft de kolonies) beleid wilde voeren. Hij schaft tevens de antisocialistische wetten van Bismarck af. In 1912 vromen de sociaaldemocraten de grootste partij in zijn rijk en Willem tracht ze wel van de hoogste regeringsposten weggehouden. De crisis wordt voorkomen door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.

Itali en Oostenrijk Hongarije: Ontwikkelingen elders, algemene waarnemingen:

Itali:

67

sinds 1860 een constitutionele monarchie; verschuivingen binnen het electoraat: andere partijen en meerderheden worden gevormd; de liberalen leefden met de Paus in conflict over de pauselijke staten; verschil in industrile ontwikkeling tussen het noorden (betrekkelijk modern) en het zuiden (eerder ruraal); algemeen stemrecht voor mannen (1912).
y y y y

Oostenrijk Hongarije:

y y y y y

Frans-Jozef is vrij in zijn buitenlands beleid; het socialisme werd door middel van onderdrukkingswetten tegengehouden; de sociale verzekering werd ingevoerd; de etnische minderheden zorgden nog steeds voor problemen; algemeen stemrecht voor mannen (1907).

68

Hoofdstuk 15: Europese b eschaving 1871-1914: Maatschappij en cultuur.

Geloof in vooruitgang stond centraal sinds de wetenschappelijke revolutie van de 19de eeuw. De laat 19de eeuwse Europese dominantie werd als de bevestiging van menselijke vooruitgang gezien. Benadeelde groepen; vele Europeanen geloofden dat groepen van de samenleving hun deel van de moderne rijkdom niet kregen. Populaire politieke bewegingen ontstonden, overtuigd dat zij aan de kant van de vooruitgang stonden. In vele gevallen slaagden ze er in nieuwe rechten en voordelen te verkrijgen voor de groepen die ze representeerden. Tegelijkertijd zorgde de wetenschap voor een beter theoretisch begrip in de natuur en technologische uitvindingen transformeerden de moderne samenleving. Ook begonnen denkers de zekerheden van wetenschappelijke kennis in twijfel te trekken en de limieten van de menselijke rede te beklemtonen. Het optimisme van klassiek liberalisme werd ondermijnd. De vooruitgangsidee bleef veel gehoor hebben in de moderne naties. Maar in de vroege 20ste eeuw begonnen de beperkingen en gevolgen van de vooruitgang ook onderwerpen te worden van historische reflectie, artistieke representatie en cultureel debat.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1859-1920

1859: Charles Darwin publiceert de Origin of Species ; evolutie wordt een sleutelwoord in het moderne intellectuele leven

1880s-1890s: Claude Monet beeld de nuances van ligt en kleur af in Impressionistische schilderijen zoals de kathedraal van Rouen. 1889: 1897: 1900: 1905: 1907: 1918-1920: Europese socialistische partijen richten de 2 de internationale op Theodor Herzl organiseert het 1ste Zionistisch congres. S. Freud ontwikkeld zijn theorie van de onbewuste geest in De interpretatie van dromen A. Einstein introduceert de relativiteitstheorie in de natuurkunde P. Picasso ontwikkeld zijn nieuwe kubistische stijl in werken zoals Les demoiselles d Avignon . Vrouwen verkrijgen stemrecht in Engeland, Duitsland en de VS.

74. De vooruitgang van de Democratie: Socialisme, Vakbonden en Feminisme

De bourgeois liberalistische ideen waren populair bij de middenstand liberalen, niet bij radicale democraten. De Britse Chartisten waren antikapitalistisch en op het continent spreidden de ideen van het socialisme. In 1848 mislukte de sociale revolutie, maar was er toch angst bij de bezittende klassen en werd de filosofie van Marx meer vorm gegeven. Met de komst van de ballot, ijverden de werkers voor sociale wetgeving en gebruikten ze hun politieke macht voor een grotere mate van sociale democratie.

69

2 manieren werden om actie te ondernemen tegen de kapitalisten: ofwel de kapitalisten afschaffen of met hen onderhandelen. Het eerste leidde tot radicale vormen van socialisme, en het andere tot de ontwikkeling van vakbonden. Socialisme betekende de uitroeiing van de private werkgever of ten minste de dissolutie van de grote kapitalistische corporaties. Handels unionisme ging er vanuit dat de werkers hun werkgevers best welvarend in zaken houden zodat onderhandelen betere economische resultaten zou opleveren. De werkende klassen beweging bevatte dus een interne contradictie. De intelligentsia van de beweging; Karl Marx, Friedrich Engels, Louis Blanc, Ferdinand Lasalle neigden meer naar socialisme dan unionisme. Ze zagen de samenleving als een geheel, de economie als complex sociaal systeem en de toekomst in lange termijn termen. De arbeiders, op vroege leeftijd tewerk gesteld, amper geschoold, hun gehele leven gericht op handenarbeid werden verplicht hun aandacht meer op unionisme te laten vallen dan op socialisme. Kleine hard verlangde vooruitgangen waren meer tastbaar en belangrijker dan verrijkende maar vergelegen plannen voor een gereconstrueerde samenleving. De intellectuele werd gezien als een buitenstaander, hoe welkom ook. De intellectuele zag de werker als kortzichtig en verlegen, hoe veel hulp ze ook nodig hadden. Na de mislukking van 1848 divergeerden de socialistische en vakbondorganisaties voor een generatie. De jaren 1850 was een tijd van werk, rijzende lonen, rijzende welvaart vooralle klassen. Arbeiders organiseerden vakbonden, socialistische denkers perfectioneerden hun doctrines.

De Vakbondbeweging en de groei van British Labor (Britse arbeiders)

Vakbonden hadden lang een ondergronds, sporadisch bestaan gekend en steeds onderdrukt door de regering. De wet Le Chapelier van 1791 en de Combination Act van 1799 (Britse Tories) verboden arbeiders samen te zweren. De komst van het bourgeois liberalisme gaf voor het eerst de vrijheid aan vakbonden. De Britse vakbonden kregen een eerste erkenning van de liberale Tories in 1825 en volledig in 1871 door Gladstone s liberaal ministerie. In Frankrijk in 1864 door Napoleon III daarna beperkt door de Commune, dan volledig gelegaliseerd in 1884. Bismarck onderhandelde met de vakbondleiders om ondersteuning te vinden in de geveste belangen die in zijn weg stonden. De welvaart van 1850 bevoordeelde vakbondvorming. Werkgevers hadden nood aan efficinte werkkrachten waarop deze zich gemakkelijker konden organiseren. De ambachtsvakbond, een unie van arbeiders uit eenzelfde beroep, werd de eerste typische organisatie. Het kwam het meest tot ontwikkeling in Engeland waar een unionisme naar nieuw model werd gentroduceerd door de Amalgamated Society of Engineers in 1851. De nieuwe leiders stelden redelijk te zijn met werkgevers, stakingen te voorkomen, vakbondfondsen te doen groeien en hun ledental te doen stijgen. Dit werkte en de twee regerende partijen in Engeland gaven de stadsarbeider een stem in 1867. In 1880 ontstaan bonden van niet-opgeleide werknemers. Er ontstaan unies die alle arbeiders van een industrietak omvatte ongeacht de vaardigheid van de individuele werker. In sommige gevallen verenigden zich de ervaren unionisten met de onervaren werkers. Rond 1900 waren er 2 miljoen vakbondleden in Groot-Brittanni in vergelijking met 850.000 in Duitsland en maar 250.000 in Frankrijk. Vooral vanwege de verre ontwikkeling van handelsunionisme in Groot-Brittanni en hun succesvolle onderhandelingen met hun werknemers waren de arbeiders in Groot-Brittanni veel

70

trager met het vormen van een politieke arbeiderspartij dan in continentaal Europa. De Britse Labourpartij werd gevormd op de eeuwwisseling door inspanningen van de handelsvakbondsofficilen en de middenstandintellectuelen. Op het continent kwamen de werkunies er meestal door de socialistische politieke partijen. De invloed van Britse werkvakbonden maakte de Labourpartij minder socialistisch dan arbeiderspartijen op het continent. De Taff Vale beslissing bedreigde de vakbonden want hield de vakbonden financieel verantwoordelijk voor de verliezen tijdens een staking. Tegenkanting tegen deze beslissing bracht de vakbonden samen met alle andere bestaande werk en socialistische organisaties. Een voorbode voor de vorming van de moderne Labourpartij. In 1906 werd door Labour de Taff Vale beslissing ongedaan gemaakt.

Europees Socialisme na 1850

Socialisme raakte in de jaren 1850 in onbruik. Marx trok zich terug in Engeland waar hij das Kapital publiceerde in 1867. Dit werk gaf een belichaming en argumentatie aan de principes uit het Communistisch Manifest. In Engeland was hij amper gekend en mengde zich nauwelijks met de arbeidsleiders. In 1864 had de 1ste internationale plaats in Groot-Brittanni. Het leiderschap ging over naar Marx die het gebruikte om zijn ideen in de belangstelling te zetten. Kopfiguren waren Marx, Mazzini, Bakunin en Robert Apllegate (de secretaris van de carpentervakbond). Hij maakte de Mazzinianen onwelkom en keurde de Duitse Lassalleanen af omdat ze copereerden met Bismarck. Bakunin zag de staat als de kwelling van de arbeider en was dus anarchist. Marx vond anarchisme een afschuwelijk idee want hij zag de staat als een product van economische condities en een wapen van de bezittende belangen, zodat het doel van de revolutionaire actie het kapitalistische economische systeem moest zijn en niet de staat. Marx dwong Bakunin uit de Internationale in 1872. De Parijse Commune van 1871 kreeg connecties met de Internationale en was een reden waarom de Franse Provisionele regering de Commune gewelddadig onderdrukte. Maar de Commune vernietigde de eerste Internationale, De Commune was een gewapende rebellie tegen de democratisch verkozen Assemble Nationale van Frankrijk. Marx prees dit als een stage in de internationale klassenoorlog, en zag het als een voorsmaak van de dictatuur van het proletariaat . Zo jaagde hij vele mogelijke volgers schrik aan. De 1ste Internationale verdween na 1872. Opkomst van de socialistische partijen: In 1875, tijdens de Gotha conferentie, verenigde Marxistische en Lassalleaanse socialisten zich in de Duitse Sociale Democratische partij. Rond 1880 ontstonden socialistische partijen in vele landen, (o.m. Belgische socialistische partij). In Frankrijk werden arbeiders aangetrokken tot Jules Guesde (de werkende klasse emanciperen door allerlei compromissen). Andere volgende Paul Brousse (socialisme lang parlementaire methodes), Jean Jaurs (verbond sociale hervormingen met de Franse revolutionaire traditie en de verdediging van republikeinse instituties). Pas in 1905 werd er in Frankrijk een Socialistische partij gevormd. In Engeland vormde H.M.Hyndman een Sociale Democratische Federatie op Duits model met Marxistische programma, maar had nooit veel leden. In 1883 stichtten Plekhanov en Axelrod de Russische Sociale Democratische partij van waaruit communisme van de volgende eeuw zou afgeleid worden. De socialistische partijen kwamen allemaal tezamen in de 2de Internationale in 1889.

71

Revisionistisch en revolutionair socialisme, 1880-1914

Marxisme of wetenschappelijk socialisme was de enige geldende vorm van systematisch socialisme geworden. Sterkst in Duitsland en Frankrijk, relatief onsuccesvol in Itali en Spanje vanwege een arbeidersklasse die minder gendustrialiseerd was, meer ongeletterd. Ze konden niet hopen op verandering m.b.v. het ballot en waren de oproer van Garibaldi gewoon. Zij richtten zich meer op het anarchisme verkondigd door Bakunin. Ook in Engeland kende Marxisme weinig succes. Arbeiders stonden bij hun vakbonden en de middenstand kapitalisme critici volgden de Fabian society. Voor de Fabians was socialisme de sociaal en economisch tegenhanger van de politieke democratie mede de onvermijdelijke uitkomst; klassenstrijd was onnodig en geleidelijke, redelijke en verzoenende maatregelen zouden op gepaste tijd tot een socialistische staat leidden. Verbetering van lokale regering of municipaal eigendom van zaken als waterwegen en elektriciteit waren stappen naar deze consummatie. De Fabians, net als de vakbondsambtenaren, waren blij met kleine en onmiddellijke tegemoetkomingen. Ze vormden samen met de vakbonden de Labourpartij. Tegelijkertijd door geduldig en gedetailleerd onderzoek in de economische realiteit leverden ze een massa praktische info waarop een wetgevend programma kon gebaseerd worden. Op het continent groeiden de Marxistische of sociaal democratische partijen snel. Marxisme veranderde in een minder revolutionair parlementair socialisme , met uitzondering van de Russische Sociale Democratische partij want Rusland had geen Parlementaire regering. Meer en meer arbeiders begonnen op de socialistische partijen te stemmen. De arbeiders en vakbondsambtenaren geloofden misschien wel in het internationalisme van de arbeidersbelangen en het gevecht met het kapitaal, maar in de praktijk handelen ze door het parlement van de nationale staat en werkten ze voor een wetgeving die de arbeiders bevoordeelden in hun eigen land alleen. Op het einde van de 19 de eeuw leken Marx voorspellingen niet te zijn uitgekomen. Bourgeoisie werd rijker, maar het proletariaat niet armer. Wat een arbeider met zijn inkomen zou kunnen kopen steeg rond 50% in de gendustrialiseerde landen tussen 1870 en 1900. Dit kwam door de grotere productiviteit van arbeid door mechanisatie, groei van de wereldeconomie, accumulatie van kapitaalwelvaart en de geleidelijk val van de voedselprijzen en andere prijzen. Marxisme werd in de jaren 1890 aan revisionisme onderworpen. In Frankrijk geleid door Jean Jaurs. De revisionisten zeiden dat de klassenconflicten niet absoluut onvermijdbaar waren en dat kapitalisme misschien geleidelijk zou kunnen transformeren in arbeidersrechten. Dit revisionisme werd gevolgd door de meeste socialisten en sociaal democraten. Deze tendens tot opportunisme leidde het echte revolutionaire karakter in het Marxisme in nieuwe richtingen. Revolutionair syndicalisme ontstond. Georges Sorel was de belangrijkste intellectuele exponent. Arbeidersvakbonden zouden zelf een autoritair instituut moeten worden in de samenleving, dus niet alleen eigendom en de markteconomie vervangend maar ook de regering zelf. Een collectieve staking zou hier toe leiden. Syndicalisme kreeg veel navolging waar de vakbonden zwak waren zoals in Itali, Spanje en Frankrijk (vooral Confdration Generale du Travail). Onder orthodoxe Marxisten ontstond er een heropleving van Marxistische fundamentalisme in protest tegen het revisionisme. Socialisten mochten wel parlementen als forum gebruiken volgens de Internationale, maar socialisten die het parlement zelf binnentreden werden gedentificeerd als de vijandige bourgeois staat. Het duurde dan ook tot WOI voor de socialisten zich aansloten met het kabinet van enig Europees land. In de Russische Sociaal Democratische partij kwam de kwestie van het revisionisme aan de orde in 1903 bij een partijcongres in Londen (de meeste Russische Marxisten waren verbannen). Een groep geleid door V.I.Lenin

72

eiste de uitroeiing van revisionisme. Lenin won een meerderheid (Bolsjewieken). De revisionistische Russische Marxisten werden bekend als de Mensjewieken. Maar in 1903 werden de Russische Marxisten als onbelangrijk beschouwd. In Europa waren Marxisten bij de eeuwwisseling niet langer actief revolutionair en bleek ze tot de mildere doctrines van sociale democratie toegetreden. Tussen 1900 en 1914 stegen de echte lonen niet meer en rusteloosheid ontwikkelde in de arbeiderscentra, gevolgd door stakingen. Maar in 1914 was de arbeidersklasse in zijn geheel niet in een revolutionaire stemming. Arbeiders zochten nog steeds naar sociale rechtvaardigheid maar de sociale agitatie van 1848 was bezonken. De reden was dat Kapitalisme goed genoeg werkte om de arbeiders levensstandaard opmerkelijk te verhogen, arbeiders stemrecht hadden gekregen en dus heil verwachten van nieuwe publieke beleid, en dat ze politieke partijen en machtigere vakbonden hadden gecreerd, die hun belangen verdedigden en hun hielpen een groter aandeel van het nationale inkomen te verwerven.

Feminisme, 1880-1914
De campagne voor vrouwenrechten werd ook meer internationaal en beter georganiseerd. De vrouwenbewegingen promootten de hervormingen die feministen verdedigden sinds de 19de eeuw zoals meer toegang tot onderwijs en stemrecht. Vrouwengroepen op het continent benadrukten legale en sociale hervormingen meer dan stemrecht, terwijl Britse en Amerikaanse feministen meer aandacht aan de campagne voor stemrecht gaven. Maar activisten uit alle industrialiseerde samenlevingen werden meer en meer aangetrokken tot internationale organisaties, gedeeltelijk omdat zulke groepen nuttige netwerken creerden om informatie te verspreiden en politieke ideen. Amerikaanse vrouwen als Susan B. Anthonoy en Elizabeth Cady Stanton verenigden zich met Europese feministen om een Internationale raad van Vrouwen op te richtten in 1888. Vooral stemrecht trok de meeste publieke aandacht in Amerika en Engeland. Nieuwe organisaties als de National American Women Suffrage Association en in Engeland de Women s Social and Political Union bekostigden petities, massameetings en protesten. De stemrechtbeweging in Groot-Brittanni werd bijzonder militant na dat het Britse parlement elk legislatief voorstel voor vrouwenstemrecht afsloeg, een patroon van officile oppositie dat steeds terugkeerde in de Britse politiek sinds 1860. Emmeline Pankhurst begon een radicale vleugel te leiden van de stemrechtbeweging in een campagne van gewelddadige protesten in de jaren voor 1914, onder de naam suffragettes . Pankhurst en andere suffragettes werden belachelijk gemaakt in de Britse pers en Parlement. Maar tijdens WOI kregen ze meer steun (toen de militante verzetten werden afgelast). Britse vrouwen ouder dan 30 kregen uiteindelijk stemrecht in 1918. Ook in Duitsland, de VS en andere Westerse naties. De campagne voor stemrecht was maar n component van modern feminisme en de beweging zou vrouwenrechten nastreven in de economie, wet, familie en onderwijs en nieuwe thema s en politieke strategien ontwikkelen in de 20ste eeuw.

75. Wetenschap, filosofie, kunst en religie

Het geloof in de macht van natuurwetenschappen spreidde zich als nooit tevoren uit over de bevolking. Dit geloof werd nooit zo krachtig opgehouden als in de halve eeuw voor WOI. Wetenschap lag aan de basis van de gehele industrialisatiebeweging en toen de wetenschap aan populariteit won na 1870 keken vele onwetende personen naar wetenschap op als een orakel van wijsheid omdat het zichzelf manifesteerde aan iedereen in het dagelijkse leven. De

73

wetenschappelijke en technische vooruitgang was internationaal, hoewel grotendeels beperkt tot een binnenste zone. In het meer fundamentele wetenschappelijke denken werden er belangrijke veranderingen gedaan gestart rond 1860 of 1870. Tot dan waren de onderliggende ideen die van I. Newton. De wetten van universele zwaartekracht bleven onbetwistbaar en hiermee de Euclidische geometrie en fysica. De ultieme natuur van het universum werd gezien als regelmatig, ordelijk, voorspelbaar en harmonieus; het universum was ook tijdloos. Op het einde van dit tijdperk, rond 1914, begonnen de oude concepties op alle vlakken te bezwijken.

De impact van de evolutie

In 1859 publiceerde Charles Darwin zijn On the origin of Species . Evolutie werd het meest invloedrijke intellectuele thema. Evolutionaire filosofien die zeiden dat de manier om iets te begrijpen zijn ontwikkeling begrijpen is waren niet nieuw in 1859. Hegel had deze gentroduceerd in de evolutionaire conceptie in de metafysica en hij en Marx in historische theorien van de menselijke samenleving. Het idee van vooruitgang, overgenomen van de verlichtingsidee, was een soort van evolutionaire filosofie en de grote activiteit in historische studies onder de romantische en nationalistische hoede maakte mensen denken over de menselijke zaken in termen van een proces door de tijd. Wat Darwin deed was de evolutie verwetenschappelijken, bewijs leveren en een uitleg bieden voor hoe het werkte. In 1871 paste hij de zelfde hypothese toe op menselijke wezens in The Descent of Man Darwin zei dat soorten veranderden niet door een soort intelligent of doelgerichte activiteit maar een soort van toeval. Centraal staat Struggle for existence leidend tot een Survival of the fittest door natuurlijke selectie van het meest aangepaste ras. (waar Darwin niet menselijke rassen mee bedoelde maar afwijkingen binnen soorten). Darwins ideen zorgden voor een groot publiek protest. De bioloog T.H. Huxley werd de hoofdwoordvoerder voor Darwin. Darwin werd gehekeld door te zeggen dat mensen van apen afstammen, men vreesde dat elke grondlaag van menselijke waardigheid, moraliteit en religie in elkaar zou storten. Darwin zelf zei dat onder beschaafde condities de sociale en coperatieve waarden nuttige karakteristieken waren in overleving, zodat we mochten verwachten dat deugdzame gewoonten sterker zullen worden, eventueel vastgelegd door erfelijkheid. Darwinisme sprak zich niet uit over God. Dit was niet verassend; geen enkele wetenschap hield zich hier mee bezig. Evolutionaire biologie veranderde de conceptie van natuur. Natuur was niet langer harmonie, maar een brute scne. Concepties van wat goed was of heilzaam voor het evolutionaire proces daagden de traditionele religieuze ideen over moraliteit en deugd uit. Er waren geen vastgelegde soorten of perfecte vormen, enkel een oneindige verandering. Normen en waarden bestonden niet, een goed organisme was een dat overleefde waar andere ten onder gingen. Adaptatie verving deugd, niks was rechtvaardig , de enige toets was succes. Hier ging Darwinisme op met het nieuw realisme, of Realpolitik, en andere sociale doctrines die tegelijkertijd tevoorschijn kwamen in Europa als gevolg van andere oorzaken. Generalisaties uit de wetenschap en wetenschappelijke ontdekkingen overdragen naar menselijke zaken leidde tot implicaties. Het prestige van de wetenschap was zo groot dat dit precies is wat velen wilden doen. Hun doctrines werden gebruikt in verscheidene politieke en culturele gebruiken om te laten zien dat sommige mensen superieur waren aan anderen. Ook om het verschil tussen arm en rijk te rechtvaardigden, dat grote zaken kleinere moesten overnemen en dat sommige staten zoals de Britse of Duitse rijken voorbestemd waren om te groeien, of dat oorlog moreel een goed ding was en de mannelijkheid en overlevingswaarde bewees van degenen die vochten.

74

Genetica, antropologie en psychologie

Gregor Mendel kwam tot een verklaring hoe erfelijkheid ontstaat en kruising plaatsvindt door experimenten met kruisbestuiving van erwten. Zijn ontdekkingen, gepubliceerd in 1866, werden genegeerd tot 1900 wanneer ze de basis werden voor de nieuwe wetenschap van de genetica. Mendels ideen waren een voorbode van de doorbraken in de wetenschappelijke studie van erfelijkheid en de controle over het genetisch materiaal in de tweede helft van de 20ste eeuw en het heden. Antropologen begonnen met de studie van fysische en culturele kenmerken van alle takken van de mensheid. Fysische antropologen werden genteresseerd in de verscheidene menselijke rassen , waarvan ze sommige bevoordeeld vonden in Darwinistische zin. Sommige Europese wetenschappers begonnen het blanke ras als bekwamer te zien en het publiek werd meer rasbewust dan ooit tevoren. Aan de andere kant toonde de culturele antropologen een minder zelfvoldane doctrine, wetenschappelijk bleek het dat geen cultuur of samenleving beter was dan een andere, allen waren aanpassingen aan de omgeving of enkel een zaak van gewoonte (mores). Het effect was een soort relativisme of scepticisme. De impact van de antropologie werd ook gevoeld in de religie. Sir James Frazer probeerde in zijn De Gouden tak het geloof uit het relativisme en het scepticisme te redden. Psychologie leidde tot implicaties over de natuur van menselijke vrijheid en rationaliteit. Aan de grond van de psychologie stond de Duitse fysioloog Wilhelm Wundt die nieuwe experimentele technieken ontwikkelde. De Rus Ivan Pavlov observeerde dat een groot deel van dierlijk gedrag, en mogelijk ook menselijk gedrag, verklaard kan worden op basis van geconditioneerde response. Sigmund Freud en degenen die benvloed werden door hem legden de belangrijkste ontwikkelingen in de studie van menselijk gedrag. Freud stichtte de psychoanalyse tijdens de eeuwwisseling. Hij geloofde dat zekere vormen van emotionele verstoring een gevolg waren van vroegere vergeten periodes uit patinten hun leven. Van hieruit onderzochten Freud en zijn volgers de rol van het onbewuste in het menselijke gedrag. Elders leidden Freuds ontdekkingen naar religie, oorlog, opvoeding, kunst en literatuur. Freud stelt de verlichting in vraag: Freudiaanse ideen hadden een grote invloed op de sociale- en gedragswetenschappen en in zijn de psychoanalyse suggereerde dat menselijke wezen niet essentieel rationeel waren. Hoewel Freud gedentificeerd werd met de wetenschappelijke traditie van de verlichting stelden zijn theorien de klassieke liberale en verlichte veronderstellingen in vraag.

De nieuwe Fysica
In de Newtoniaanse fysica was het atoom, de eenheid van alle materie, een hard solide ongestructureerde bal, permanent en onveranderbaar. Materie en energie waren onderscheidbaar en afzonderlijk. Maar een serie ontdekkingen vanaf 1896 veranderde deze zienswijze. In 1896 ontdekte A. Henry Becquerel radioactiviteit. De ontdekkingen van Pierre en Marie Curie, J.J. Thomson en Lord Rutherford toonden aan dat atomen niet simpel waren maar complex en dat radioactieve atomen van nature onstabiel waren en energie loslieten bij disintegratie. De Duitse fysicus M. Planck toonde in 1900 aan dat energie werd uitgestraald of geabsorbeerd in specifieke en discrete eenheden of bundles genaamd quantum. Verder werd energie niet continu en gelijkmatig uitgestraald zoals vooreer gedacht, noch was het onderscheidbaar van materie als ooit verondersteld. In 1913 postuleerde Niels Bohr dat een atoom uit een nucleus of protonen bestaat omringd door elektronen roterend rond de nucleus, als een minuscuul zonnestelsel. 75

Albert Einstein bracht met zijn relativiteitstheorien, net als Newton ooit deed met een verenigde veldtheorie, een opheldering van zwaartekracht, elektromagnetisme en subatomair gedrag. Zo bleek dat noch de oorzaak en effect van tijd en ruimte, noch Newtons wet van universele zwaartekracht veel betekenden in de subatomische wereld, noch in de kosmos. Later, in 1927, toonde Werner Heisenberg aan door zijn principe van onzekerheid of onbepaaldheid, zowel de positie en snelheid van het individuele elektron te ontdekken. Op deze grondlagen gevestigd voor WOI ontwikkelde zich de nieuwe wetenschap van nucleaire fysica.

Trends in filosofie en kunst

De meeste Europese intellectuelen werden aangetrokken tot positivisme of het geloof dat wetenschap alleen de enige ware kennis van de wereld kan leveren. Alles ongekend voor de wetenschap moest ongeweten blijven voor altijd, een doctrine genaamd agnosticisme of de erkenning van de onwetendheid. Herbert Spencer en Ernst Haeckel in Duitsland waren verspreiders van dit agnosticisme. Friedrich Nietzsche deelde deze visie niet. Hij hield een laag oordeel over de moderne democratische samenleving. Met een achtergrond van evolutionair denken ontwikkelde hij het concept van een bermensch, een nieuw soort wezen die nieuwe ethische waarden en filosofische waarheden zou creren die hem zouden toestaan de massa te domineren. De specifiek christelijke waarden beschreef Nietzsche als een slavernijmoraliteit samengesteld door de zwakken om de sterken te ontwapenen. Hij geloofde dat alle mensen, zelfs filosofen, eerder gedreven zijn door hun instincten en een wil naar macht dan de rede. Zijn kritiek op religie deed sommige vormen van klassiek heidendom herleven. Nietzsche was noch veel gelezen noch veel gerespecteerd door zijn tijdgenoten. Niettemin verwoorde hij de vele implicaties van de evolutionaire ideen. Zijn kritiek op de rede en de rationaliteit had een wijde invloed onder de antiverlichting denkers zowel voor als na WOI. In de literatuur keerden auteurs als Emile Zola of Henrik Ibsen zich naar de portrettering van sociale problemen leidend tot een realisme. Nieuwe psychologische theorien kwamen voor in de beschrijving van karakters en irrationeel menselijk gedrag. Sommige literaire bewegingen, zoals symbolisme in Frankrijk, experimenteerden met taal in werken die het moderne schrijven ver van literaire representatie of sociale realiteit verwijderden. Ergens volgde de artistieke stroming de intellectuele ontwikkeling; de diverse attitudes van relativisme, irrationalisme, sociaal determinisme, lingustische ambiguteit en de werking van het onbewuste werd gereflecteerd. Aan de andere kant stond de artiest en de samenleving nog nooit zo ver uit elkaar. Impressionisme echter brak niet met alle linken tussen schilderkunst en de buitenwereld, hoewel de impressionisten misschien de meest invloedrijke artiesten werden in het late 19deeeuwse Europa. Schilders als Monet, Renoir, Pissaro weigerden de traditionele stijl van de academische schilderkunst na te volgen. Impressionisme als esthetisch startpunt: Impressionisme won geleidelijk aan internationaal belang en leidde andere artiesten, veelal postimpressionisten genoemd, mensen en objecten in nieuwe en meer en meer abstracte vormen en kleuren af te beelden (bv. Czanne). In de vroege 20ste eeuw schilderden artiesten als Picasso, Braque en Kandinsky Kubistische of AbstractExpressionistische werken. Na WOI, en in het heden, trokken dezelfde trends van subjectivisme in de kunsten een wijder, minder sceptisch publiek aan. Men las boeken zonder punctuatie, luisterde naar atonale muziek, componeerde met dissonanten en studeerde bewust abstracte of niet-objectieve schilderkunst en sculptuur. Meer en meer verwijderd van de moderne industrile samenleving

76

begonnen artiesten en hun kunst de specialisatie van de moderne wereld te illustreren. Artiesten werden specialisten die zich inspanden om hun vak en hun eigen belangen nastreefden, en net als andere specialisten was hun werk veelal onbegrijpelijk voor buitenstaanders.

De kerk en de Moderne tijd

Religie bedreigd door wetenschap en filosofie: Religie werd meer bedreigd na 1860 en 1870 dan ooit in het verleden, nooit had de wetenschap of de filosofie zich zo sterk gericht op de aard van het leven en het menselijke bestaan. Fundamentele premissen van de traditionele religie werden in vraag gesteld of afgewezen (Darwin, antropologie). Er ontwikkelde zich ook een kritische analyse van de bijbel. Bepaalde passages uit de bijbel werden in vraag gesteld en inconsistenties werden ontdekt (bv. David Friedrich Strauss The life of Jesus en Ernest Renan). De protestantse kerk had meer moeilijkheden om zijn ledenaantal in stand te houden. De protestantse traditie rustte meer op eigen beoordeling. Bijbelstudie was steeds heel belangrijk voor de protestanten en toen twijfel zich ophoopte aangaande de literaire waarheid van de bijbel bleek er geen autoritaire bron meer over om zich aan vast te houden. Protestanten verdeelden zich in modernisten en fundamentalisten. De fundamentalisten waren geneigd om de wetenschappelijke bewijzen aangaande het geloof af te wijzen, de modernisten wilden de wetenschap accepteren en het merendeel van de bijbel als allegorisch interpreteren. Het bleek echter moeilijk voor deze laatste om de sterke zin van spiritualiteit of gevoel van christelijke waarde de vatten. De meeste protestantse kerken waren laat om de sociale problemen te erkennen en omdat zowel educatie als zorg voor wezen, zieken en geesteszieken door de staat werd voorzien hadden protestantse groepen minder te doen in het leven van de leden en de opvoeding van de jeugd. Pas na de WOI ziet men een protestantse revival, met herbevestiging van de begindoctrines door theologen zoals Karl Barth en een oecumenische beweging. De Rooms-katholieke kerk bleek meer resistent, Paus Pius IX maakte een lijst (Syllabus) met ideen van toen die als fout werden gezien, waaronder het geloof in wetenschap en rationalisme en ontkende sterk het idee dat het hoofd van de kerk zich zou moeten verzoenen en zich aansluiten bij de vooruitgang, liberalisme en moderne civilisatie. In de 19de/20ste werden nog dogma s geproclameerd, de kerk bleef dus bevestigd in een sceptische tijd, tegen christelijke modernisten en geloof in het bovennatuurlijke en miraculeuze. Paus Pius IX riep het Vaticaans concilie samen in 1870. Het concilie legde het dogma vast van pauselijke onfeilbaarheid. Dit was de climax van eeuwen ontwikkeling in de kerk; de wereld werd nationaler, en de kerk werd meer internationaal. Staatssoevereiniteit en secularisme groeide, maar de katholieke clerus keek meer in de spirituele macht van Rome ter bescherming tegen vreemde machten. In de voorbije 300 jaar waren katholieken wantrouwig geraakt tegenover hun eigen regeringen of niet-katholieken. Ultramontanisme heerste over de oude galliciaanse en andere nationale tendensen die lang bestonden in de katholieke kerk. Verlies van wereldlijke macht leidt tot sterkere spirituele greep; In 1870 tijdens het Vaticaanse concilie annexeerde de nieuwe Italiaanse staat Rome. Men gaat nu akkoord dat met het verlies van wereldlijke macht de spirituele greep door de pausen over katholieken over de gehele wereld versterkte. Uiteindelijk erkende het pausdom pas in 1929 met het Lateraans traktaat de Italiaanse staat, en Itali stond het bestaan van Vaticaanstad toe als een onafhankelijke staat. Het pausdom verkreeg de onafhankelijkheid van nationale of seculiere autoriteit, volgens de katholieken benodigd om zijn rol uit te oefenen.

77

Leo XIII formuleerde de katholieke sociale doctrine, vooral in de encycliek Rerum Novarum van 1891. Rerum Novarum bevestigde priv-eigendom als natuurrecht, maar beoordeelde kapitalisme voor de armoede, onveiligheid en degradatie die vele arbeidersklassen moesten ondergaan. Het verklaarde dat veel in socialisme in principe christelijk was, maar het bekritiseerde socialisme in zoverre het materialistisch en antireligieus was (Marxisme). Leo XIII moedigde de vorming van katholieke arbeiderspartijen aan. Jodendom; De Joden waren een kleine minderheid maar hun conditie was altijd een soort barometer aangaande de veranderingen in tolerantie als een geheel. In de 19de eeuw was er een trend naar emancipatie en assimilatie. Wetenschap en secularisme had ook effect op Orthodox Jodendom. Hervormingsjodendom trad op als de Joodse tegenhanger van modernisme. Liberalisme liet de joden toe zich als burgers te gedragen, bevrijd van oude discriminaties en velen gingen de seculier weg op. Tegenkrachten tot joodse assimilatie; Op het einde van de eeuw begonnen twee belangrijke nieuwe tendensen de tendensen naar assimilatie van joodse samenlevingen en individuen tegen te gaan. Enerzijds was er een cultureel en politiek nationalisme, ontsproten binnen het Jodendom zelf, die vreesde dat assimilatie tot een verlies van Joodse identiteit zou leiden. Anderzijds een sterk nieuw antisemitisme, een gevolg van racistische theorien, afkeer van joodse rivaliteit in zaken en beroepen, socialistische minachting voor Joodse kapitalisten als de Rothschilds, angst voor Joodse revolutionairen en Marxisten en een groei van etnisch nationalisme (bv. Dreyfus-zaak). Vele joden werden gedwongen in een nieuwe Joodse identiteitszin. En hiervan was Theodor Herzl, die modern, of politiek, zionisme stichtte. (Palestina toen nog in het Ottomaanse rijk) Vele Joden begonnen te sympathiseren met nationalistische bewegingen, en bekeken Zionisme als een Joodse wederopleving en een manier om waardigheid te bereiken. Andere bleven erbij dat Jodendom een religieus geloof was en geen nationaliteit op zich, Joden en niet-Joden deelden dezelfde nationaliteit, burgerschap en politiek of sociaal vooruitzicht.

76. Het verval van klassiek liberalisme

Het effect van de politieke, economische en intellectuele trends op het liberalisme; Enerzijds bleef de vooruitgang van wat fundamenteel was voor het klassieke liberalisme. Anderzijds een verzwakking van de onderbouw waar het liberalisme sinds de 17 de en 18de eeuw op rustte. Een eventueel derde effect was dat ook al bleef de essentie van het liberalisme voortduren, het programma en doctrine onderging veranderingen. Liberalisme hield stand maar het klassieke type begon te verdwijnen. Klassiek liberalisme ging terug tot de 17de eeuw met John Locke en de filosofen van de 18de eeuw. In de 19 de eeuw werd het uitgedrukt door filosofen als John Stuart Mill en politieke leiders als William Gladstone. Klassiek liberalisme stond voor vrijheid van het individu, meestal de man, maar deze autonomie van het individu droeg bij tot de groeiende beweging van de vrouwenrechten. Het individu was onafhankelijk van alle collectieve entiteiten en werden gezien als autonome personen capabel hun eigen rede te gebruiken. Sinds dit de natuur van rationeel menselijk gedrag was, konden mensen met verschillende belangen tot oplossingen en vredige akkoorden komen. Liberalen stonden positief t.o.v. onderwijs, en verzetten zich tegen elke vorm van machtsoplegging op het individu. Liberalen stonden voor vrijheid van religie en vonden dat de kerk en clerus weinig of niks te doen mocht hebben in de politiek. In de politiek vonden ze dat regeringen constitutioneel en

78

gelimiteerd in macht moesten zijn en individuen zouden zichzelf regeren door gekozen afgevaardigden. Problemen zouden opgelost worden door gebruik van de rede, zowel door de stemgerechtigden als door de afgevaardigden. De wil van de meerderheid geldt. Liberalen, die eerst het democratische systeem weinig vertrouwden, accepteerden het democratische principe van universeel mannelijk stemrecht. Economie zagen de liberalen als zonder tussenkomst van de regering en zonder aandacht van religie of politiek. Men dacht dat beide bedoelt waren verschillen op de onderliggende uniformiteit van de mensheid te creren. De Praktische consequenties van de liberalen waren tolerantie, constitutionalisme, laissez-faire, vrije handel en een internationaal economisch systeem. Uiteindelijk blokkeerde het racisme en imperialisme de opname van liberale principes door de niet-Europese volkeren die leefden onder Europees gezag in de koloniale rijken. Puur liberalisme bestond nooit buiten als doctrine. In zijn geheel was Europa in 1914 grotendeels liberaal. Maar tekenen van de ondergang van liberalisme waren al duidelijk in 1880.

Het verval van 19de eeuws liberalisme: economische trends

De vrije economie zorgde voor vele ontberingen. Arbeiders drongen aan voor bescherming tegen deze blootstelling. In 1873 kende men een sterke depressie en de economie herstelde niet tot in 1893. Europese boeren en grootgrondbezitters vroegen tariefbescherming want konden niet op met de Amerikaanse Midwest of de Russische steppes. De revival van tarieven en verval van de vrije handel begon dus met de bescherming van de landbouwbelangen. De industrie vroeg snel dezelfde gunsten. Industrile revolutie in andere landen; De industrile revolutie was van start gegaan in andere landen dan Groot-Brittanni. Er was een weerstand tegen het kopen van afgewerkte producten in Engeland en zelf enkel grondstoffen en voedsel te verhandelen. Overal zag men een revival van de Duitse economist Friedrich List die vrije handel afschreef als een systeem vooral voordelig voor Engeland en zei dat geen land sterk, onafhankelijk of volledig beschaafd kan worden als het een leverancier bleef van onafgewerkte goederen. Een nationale competitie voor wereldmarkten ging van start en droeg ook bij tot de drang voor kolonies. Het nieuw imperialisme zelf was een ander teken van het wanende liberalisme. Ook de verdeling tussen politiek en economie begon af te nemen en maakte plaats voor een neomercantilisme, of beter economisch nationalisme wat opgemerkt werd rond 1900. Vakbonden en de ondermijning van het liberalisme: Vakbonden werden niet alleen gevormd tegen onveiligheid en misbruik, maar evenwel als bescherming tegen de onzekerheden van gecontroleerde markten. Ook zakelijke belangen begonnen op te gaan in grote corporaties, kartels of trusts. De groei van deze big business ondermijnde de theorie en praktijk van de individuele competitie waar klassiek liberalisme zich mee verbonden had. De welvaartsstaat en het nieuw liberalisme; Georganiseerde arbeid, socialistische partijen, universeel mannelijk stemrecht en een gevoeligheid voor sociale onrust verplichtte de politieke leiders tot meer inbreng in economische zaken. Fabriekscodes werden meer gedetailleerd en beter op nagezien. Sociale verzekering, genitieerd door Bismarck werd overgenomen door andere landen. De sociale diensten staat ontwikkelde. Het nieuw liberalisme (Liberals in Engeland, Roosevelt en Wilson in de VS) accepteerden de grotere rol van de regering in sociale en economische zaken. Zowel Roosevelt, Wilson en anderen wilden de economische competitie doen herleven door regeringsacties tegen monopolies en trusts. De nieuw liberalen waren meer welwillend tegenover arbeiders en de minderbedeelde klassen; de verbetering van de arbeiders hun lot zou het oude humanitaire belang van liberalisme rechtvaardigen met waardigheid van de positie van de individuele persoon. De welvaartsstaat met een grote rol voor de regering, 79

stond ver van klassiek liberalisme. Aanhangers van het klassieke liberalisme verzetten zich tegen de groeiende macht van de regering en centrale autoriteit en waren ongerust voor de individuele vrijheden.

Intellectuele en andere stromingen

Anti-intellectualisme; Het oude en nieuwe liberalisme wordt ondermijnd door vele wetenschappelijke, filosofische en artistieke ontwikkelingen. Paradoxaal ontdekte men in het Darwinisme, de psychologie en de politiek, dat de mens geen rationeel dier was. Dit antiintellectualisme ging in tegen de principes van het liberalisme. Van de mens die niet essentieel een rationeel wezen was, was de stap klein om het irrationele te benadrukken en cultiveren, met nadruk op de wil, intutie, impuls en emotie met een nieuwe waarde voor geweld en conflict. Een filosofie van realisme , een soort onredelijk geloof in de constructieve waarde van gevecht en een neerwijzing van ideen en idealen. Dit was niet nieuw; Nietzsche ontkende de ethische waarden ten voordele van persoonlijke moed en durf en de sociaal darwinisten bejubelden het s uccesvol en dominante in alle menselijke fases als zijnde het meest fit in een eeuwige strijd voor bestaan. Andere denkers kozen voor irrationalisme zoals Georges Sorel. Zulke ideen leidden tot fascisme en andere activistische bewegingen. Dus het einde van de 19de eeuw, een lange tijd van vrede was doordrenkt met de filosofische verheerlijking van het gevecht. De populariteit van het gevecht was niet alleen een gevolg van de filosofie maar ook van actuele historische gebeurtenissen. In economische en politieke zaken, zelfs in Engeland, waren er vele tekenen tussen 1900 en 1914 van het wanende liberalisme;
y y y y

Joseph Chamberlain leidde een beweging om tarief bescherming terug te brengen. De liberale partij verliet zijn traditionele laissez-faire politiek door arbeidslegalisatie te sponsoren in de jaren na 1906. De nieuwe Labourpartij vereiste van zijn leden in het parlement als n partij te stemmen wat werd overgenomen door de andere partijen. Ierse nationalisten gebruikten al lang onparlementaire methodes; in 1914 wanneer het parlement eindelijk de Irish home rule Act vaststelde waren de anti Ierse en conservatieve belangen bereid parlementair zich te verzetten met behulp van geweld. De suffragettes gebruikten gewelddadige politieke actie en in 1911 en 1912 ontstonden grote spoorweg en kool stakingen.

Toch bleef het liberalisme voortbestaan: er waren tarieven maar er was ook nog steeds vrije handel. Er was nationalisme maar nooit totalitarisme. Er waren racistische ideen maar ze hadden geen politiek belang. De meeste staten beschermden de Joden. Er waren nog steeds revolutionairen maar de revisionisten hadden de overhand. Veel doctrines preekten voor geweld, maar de staten probeerden oorlog te voorkomen. Er was veel scepticisme maar ook nog steeds een sterk geloof in vooruitgang.

80

Hoofdstuk 16: Europa's wereldsuperioriteit, 1871-1914

De economische, politieke en culturele instituties en ideen verspreiden zich na 1870. Dankzij wetenschap en industrie verkreeg Europa rijken over de gehele wereld. De geschiedenis van Europa, Azi, Afrika en de Amerika's werd in de geschiedenis van de wereld nauwer betrokken dan ooit het geval was. De meest actieve imperialistische natiestaten lagen in Europa, en de 40 jaar voor WOI wordt gekenmerkt door Europa's suprematie. De term Westers kwam in gebruik met de opkomst van de VS, en werd ongeschikt na de modernisatie van Japan. In midden 20ste eeuw werd het gebruikelijk over de ontwikkelde delen van de wereld te spreken, in vergelijking met andere minder ontwikkelde, of ontwikkelende delen van de wereld. Een derde wereld kwam er in de latere decennia van de 20ste eeuw. Met deze termen probeerde men om te gaan met de realiteit van moderne en traditionele, rijke en arme, machtige en zwakke landen. De eerste Wereld civilisatie: n wereldeconomie en markt, gelijke attributen van politieke en economische moderniteit. De Europeanen, of Westerlingen, participeerden en profiteerden het meest in deze globale evoluties. Elders vielen stammen en massieve oude civilisaties uit elkaar en reageerden op de druk van moderne economische en sociale veranderingen. Zo leden lokale industrien, en vonden mensen het moeilijker te overleven. Mensen van alle rassen begonnen te exporteren en werden blootgesteld aan rijzende en vallende wereldprijzen, depressies leidden snel tot werelddepressies. Imperialisme, de kolonisatie van de van de late 19de eeuw, is gelijk aan het bewind van een persoon over een andere. Europees imperialisme was vergankelijk, verzwakte en verdween in deze vorm na WOII. Maar de economische en culturele aspecten van het koloniaal systeem bleven de 'postkoloniale' maatschappijen benvloeden. Imperialisme was een fase van wereldwijde spreiding van industrile en wetenschappelijke civilisatie uit Europa, en niet de laatste fase wat de 20ste eeuw al doen uitblijken. De onderworpen volkeren kwamen tot een nood voor modernisatie en industrialisatie van hun eigen landen, met behulp van Westerse wetenschap, technologie en kapitaal, maar ze wilden af van imperialisme, zichzelf regeren, en zelf de condities beslissen onder welke modernisatie en uitlening plaatsvindt. Volkeren namen ideen van Europa over en deze ideen transformeerden en werden uitgedaagd als ze politieke en culturele tradities van andere civilisaties binnenkwamen. De Imperiale rivaliteiten van de Europese machten, die de Europa s wereldsuprematie representeerde, droeg bij tot WOI en zo tot de val van de suprematie die Europa had genoten.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1850-1906

1850-1864: 1856: 1857: 1864: 1867: 1876: Taiping rebellie in China onderdrukt door de Qing dynastie Ottomaanse rijk lanceert hervormingen om het leger en staat te moderniseren de Indische muiterij bedreigt de Britse controle en leidt tot hervormingen in de imperiale administratie Napoleon III zet Maximiliaan op de troon van Mexico Maximiliaan wordt onttroont; Benito Juarez wordt terug Mexicaanse president Abdul Hamid neemt de macht als sultan in het Ottomaanse rijk; een repressief regime houdt 33 jaar stand 81

1877-1878: 1885: 1885: 1894-1895: 1898: 1898: 1899: 1899-1902: 1904-1905: 1906:

Russisch-Turkse oorlog leidt tot Russische winst in de Balkan De Berlijn-conferentie legt de termen tot imperiale controle in Afrika vast Het Hindu Indisch nationaal congres wordt opgericht om de Britse macht in Indi te opposeren. Japan verklaart oorlog met China en neemt Formosa in (Taiwan) De VS verklaart de oorlog op Spanje en neemt controle over Cuba, Puerto Rico en de Fillipijnen. Franse en Engelse komen bijna tot een imperiaal conflict in Fashoda in Sudan De Fashoda crisis De Boxer revolte in China keert zich tegen de Europese macht en wordt onderdrukt. De Boer oorlog consolideert de macht van Groot-Britanni in Zuid-Afrika Japan verslaat Rusland in de Russisch-Japanse oorlog en verspreid zich in Manchoerije De All-India Muslim League wordt opgericht om Indisch nationalisme en moslimrechten te promoten.

77. Imperialisme: Aard en oorzaken

Bij de val van Napoleon stond maar n van de oude koloniale rijken overeind, de Britse. Voor 60 jaar na 1815 waren er geen koloniale rivaliteiten en in vele groepen was er een onverschilligheid t.o.v. overzeese rijken. Dit idee had zijn oorsprong uit de vrije markt principes, men dacht dat het onnodig was politieke invloed in gebieden uit te oefenen met welke men ook zaken deed. De verdere ontwikkelingen leidden niet tot imperiale conflicten tussen Europeanen, en er was geen systematisch imperiaal programma, doctrine of isme . Rond 1870 of 1880 kwamen er weer koloniale vraagstukken. Rond 1900 verdeelden de geavanceerde industrile landen de aarde tussen henzelf.

Het nieuwe Imperialisme

Het nieuwe imperialisme verschilde economisch en politiek van het vroegere kolonialisme. De oude rijken waren maritiem en mercantilistisch ingesteld en de Europese staten hadden geen territoriale ambities buiten de bescherming van ruilcentra, met uitzondering van Amerika de Filippijnen en Australi. Europa respecteerde geen inheemse staten of industrien, en ontwikkelden daarom territoriale claims, investeerden kapitaal en importeerden hun eigen methoden van productie en management. Onder het nieuwe imperialisme wilden de Europeanen nu ook goederen in een kwantiteit die de pre-industrile ambachten niet konden leveren. Ze waagden zich meer in de achtergestelde landen en begon kapitaal te investeren in industrie, en begon met de bouw van voorzieningen voor Europese bezoekers en functionarissen. Transformatie lokale populatie; Door het productieve leven van het land over te nemen transformeerden grote elementen van de lokale populatie in loonarbeiders van buitenlandse

82

eigenaars, en werden zo de klassenproblemen van industrieel Europa gentroduceerd geaccentueerd met raciale verschillen. Om de investeringen veilig te stellen, en voor andere redenen, streefden de Europeanen nu ook naar politieke en territoriale dominantie. Gebieden werden kolonies, andere protectoraten. In andere regio s als China en Perzi waar de Europese landen hun aanspraken niet konden goedmaken met elkaar werden de landen verdeeld in invloedssferen, elke Europese macht had adviserende privileges en investerings- en handelsopportuniteiten in zijn eigen sfeer. Deze vage vorm van imperiale controle liet het land zogenaamd onafhankelijk. Een enorme kloof opende, rond 1875, tussen de Europese machten en de niet-Europese staten. Koningin Elizabeth behandelde de Grote Mogul van Indi met veel respect, en zelfs Napoleon behandelde de Sjah zogenaamd als een gelijke. Dan kwam de Industrile Revolutie tot ontwikkeling in Europa. Democratische en nationalistische bewegingen produceerden grote en verenigde Europese volkeren. Schijnbaar eindeloze rijkdom, met moderne administratie, lieten Europese staten toe om te belasten, lenen en uitgeven zonder duidelijke limiet. Tegelijkertijd waren ook alle voornaamste niet-Europese rijken in verval. Zoals in de 18de eeuw het uiteenvallen van het Mogulrijk de Britten toeliet India over te nemen maakten in de 19de eeuw de politieke kwetsbaarheid van de Sultan van Turkije, van Zanzibar, de Sjah van Perzi, de keizer van China en de Shogun van Japan Europese interventie opmerkelijk gemakkelijk. Enkel Japan kon zijn regering op tijd revolutioniseren om imperialistische penetratie te voorkomen. Maar zelfs de Japanners waren beperkt door vroege verdragen die tariefrechten controleerden tot na 1900. Een louter machtsvertoon door de Europeanen was gebruikelijk genoeg om hun wil op te leggen. Sporadisch kleine oorlogen werden constant uitgevochten, en bleven onopgemerkt door de Europeanen in het thuisland. De Spaans -Amerikaanse oorlog van 1898 en de Boer-oorlog van 1899 waren koloniaal en uitgevochten tussen volledig ongelijke machten. Meestal was een show van maritieme macht genoeg, het was de klassieke tijd van het strafbombardement (Tokyo, Kanton, Satsuma, Choshu, Alexandri, Zanzibar). Het gewoonlijke gevolg was dat de lokale heerser een traktaat ondertekende, de regering herorganiseerde of een Europese, meestal Britse, adviseur accepteerde.

Aansporing en Motieven
Achter de agressie lagen vele oorzaken. De levensstijl die de Europeanen zich hadden gewoon gemaakt kon enkel behouden worden door de rest van de wereld te onderwerpen. Katholieke en protestantse missionarissen werden uitgezonden en geraakten soms in ruzie met de lokale bevolking, en werden zelfs soms vermoord. Publieke opinie in de thuislanden drong aan voor politieke actie tegen dit antichristelijk geweld. Wetenschappers hadden geografische expedities nodig. Aan het einde van de 19 de eeuw leek het voor Europeanen normaal dat overal waar ze gingen de persoonlijke veiligheid en legale procedures die de Europese regeringen aanboden mochten genieten. Economisch vereiste het Europese leven materile goederen waarvan velen enkel uit tropische regio s konden komen. Neo-mercantilisme; Industrile landen probeerden ook hun eigen producten te verkopen, en waren genoodzaakt nieuwe markten te zoeken. De industrialisatie van Duitsland, de VS, Japan en andere landen na 1870 betekende dat ze wedijverden onder mekaar en met Groot-Brittanni voor buitenlandse handel. De langzaam dalende prijzen na 1873 betekende dat een bedrijf meer goederen moest verkopen om dezelfde winst op te brengen, competitie werd dus meer intens. Tarieven werden verhoogd en er werd dus voor gepleit dat elk land een koloniaal rijk moest ontwikkelen, een gebied van overdekte markten . Het idee was het creren van een grote 83

zelfvoorzienende handelsunit, verscheidene klimaten en types van grondstoffen omsluitend, eventueel beschermd van buitenlandse competitie door tarieven, een markt voor al zijn leden garanderend net als rijkdom en welvaart voor het thuisland. Deze fase van imperialisme wordt neo-mercantilisme genoemd omdat het in enige zin het mercantilisme deed herleven, de nationale economische systemen van de 16de tot de 18de eeuw. Puur financile overwegingen karakteriseerden het nieuwe imperialisme. Investeringen in meer achtergestelde landen bracht meer op dan in de meer industrialiserende. Dit kwam door goedkope arbeid, hoge vraag naar niet-Europese producten en het groter risico van verliezen in gebieden waar de Europese wetten niet heersen. Rond 1800 was Europa en het Noordoosten van de VS uitgerust met hun eerste industrile voorzieningen. Tegelijkertijd accumuleerden deze landen kapitaal en werd er naar een uitlaat gezocht. In het midden van de eeuw was het meeste gexporteerde kapitaal Brits. Naar het einde toe investeerden meer Franse, Duitse, Amerikaanse, Belgische, Nederlandse en Zwitserse investeerders buiten hun eigen grenzen. In 1850 ging het meeste kapitaal in het opbouwen van Europa of de VS, Canada, Australi of Argentini. Rond 1900 ging meer naar de onderontwikkelde regio s van de wereld. Dit kapitaal was eigendom van individuele kleine spaarders of grote banken. Investeerders prefereerden beschaafde politieke controle over delen van Azi, Afrika of Latijns Amerika waar hun investeringen zich situeerden. Dus het winstmotief moedigde imperialisme aan. Deze analyse werd vooropgesteld in sociale kritieken o.m. door J.A. Hobson en Lenin. Ze schreven imperialisme toe aan de accumulatie van surplus kapitaal en veroordeelden dit op grond van socialistische bezwaren. Hobson zei dat een verandering in de domestieke economie die een surplus aan kapitaal tegenging het hoofdmotief van imperialisme zou doen verdwijnen. De surpluskapitaal uitleg was niet volledig overtuigend. Men twijfelde eraan of dat imperialisme groeide vanuit een kapitalistische druk om in het buitenland te investeren. Misschien lag Europa s nood aan import meer aan de basis, omdat alleen door enorme importen Europa zijn dichte populatie, complexe industrie en hoge levensstandaard kon onderhouden. Niet Europeanen zelf vroegen vaak naar het kapitaal, dat graag geleend werd door de Europeanen aan hoge ratio s. Ten slotte kon het imperialisme van sommige landen, vooral Itali en Rusland, die zelf weinig kapitaal en weinig moderne kapitalisten hadden, niet redelijk toegeschreven worden tot druk voor lucratieve buitenlandse investeringen. Grote investeringen in het buitenland; In 1914 investeerde Groot-Brittanni een kwart van al hun welvaart in het buitenland, en de helft daarvan in het Britse rijk. Frankrijk enkel een tiende in zijn rijk, maar al hun buitenlandse investeringen kwamen tot 20%. Deze sommen verklaren de druk op de Europese regeringen om politieke invloed te laten gelden in Afrika, Turkije of China. In 1914 had Frankrijk een enorme inzet in Rusland. Rusland, een imperiale macht t.o.v. de landen in de Balkan en Azi, verkreeg bijna semi-imperiale status. Het tsaardom bleef overeind door buitenlandse leningen, vooral Franse, die meer in Rusland investeerden dan alle koloniale regio s tezamen. De reden was op zen minst evenveel politiek als economisch. Het doel was het militaire bondgenootschap tegen Duitsland samen te houden. Samengaan van politiek en economie tijdens het hele proces van imperialistische expansie; Nationale veiligheid, zowel politiek als economisch was even belangrijk als de accumulatie van private welvaart. Zo was ook de groeiende opinie over de economische veiligheid en welvaart van de werkende klasse. De ideen van Britse staatsman Joseph Chamberlain illustreren hoe deze motieven binnenkwamen in het imperialistische denken. Chamberlain geloofde erin dat de gemeenschap beter voor zijn leden moest zorgen en dat de Britse gemeenschap (of rijk) de welvaart van de bevolking kon vergroten. Chamberlain introduceerde een soort van municipaal socialisme, wat het publiek eigenaarschap van utiliteiten omvatte. Als koloniale secretaris van 1895 tot 1903 predikte hij de nood voor een

84

groot zelfvoorzienend en zelfbeschermend rijk in een tijd van rijzende internationale competitie. Een wereldwijd Brits handelsgebied, ontwikkeld door Brits kapitaal, zou een veilige bron voor grondstoffen en voedsel, een markt voor export en een vaste hoeveelheid winsten, lonen en werk leveren. Chamberlain zag met tegenzin de tendensen tot onafhankelijkheid in Canada, Nieuw-Zeeland en Australi. Hij stond voor complete zelfregering, maar hoopte dat ze zich terug zouden binden met anderen en Groot-Brittanni. Volgens Chamberlain moest Groot-Brittani en zijn gebieden hun bronnen bundelen niet alleen voor militaire verdediging maar ook voor economische welvaart. De gebieden hadden al tarieven geheven tegen Britse fabrikanten om hun eigen fabrikaten op te bouwen. Chamberlain moedigde de gebieden aan een lagere tol op Britse goederen te heffen dan op andere landen. In ruil hiervoor stelde hij zelf voor dat Groot -Brittani een beschermend tarief zal aannemen zodat dit Canadese of Australische goederen zou bevoordelen door deze aan te bieden aan lagere ratio. Het plan was het rijk bij elkaar te houden door economische banden, en er een soort tariefunie van te maken, of een systeem van imperiale voorkeur . Omdat Groot-Brittanni vooral vlees en graan importeerde was Chamberlain verplicht hierop een tarief aan te bevelen. Chamberlain wou dus het voedsel van het volk belasten, en de basis ondermijnen van de overeenkomst van vrije handel, waarop de Britse economie voor een halve eeuw heeft op gesteund. Zijn voorstel werd afgekeurd. Echter na WO1 volgde Groot-Brittanni nauwgezet de voorstellen van Chamberlain. Waarschijnlijk kende de werkende klasse wel degelijk economische vooruitgang door Imperialisme. Sociaal conservatieve imperialisten gingen hiermee akkoord met denkers van extreemlinks. Marx zelf, gevolgd door Lenin, dachten dat de Europese werker een hogere levensstandaard behaalde door het binnenkomen van laaggeprijsde koloniale goederen. Voor Marxisten had dit negatieve gevolgen. Een andere imperialistisch argument uit de tijd bestond eruit dat Europese landen kolonies moesten werven naar waar surplus populatie kon migreren zonder het geboorteland volledig te verlaten. De competitieve aard van het Europese statensysteem introduceerde andere bijna exclusieve politieke karakteristieken, ze moesten zichzelf beschermen tegen elkaar, en een soort balans in stand houden, zowel overzee als in Europa. Zoals in de verdeling van Afrika annexeerden landen territoria uit angst dat een ander het eerst zou doen. Kolonies bleken een waarde in symbolisme en prestige te hebben. Kolonies hebben was een criterium van grootsheid.

Imperialisme als kruistocht

Geloof in moderne civilisatie was een soort substitutiereligie geworden, imperialisme zijn kruistocht. Ook sociaal Darwinisme en populaire antropologie leerden de racistische doctrine aan. Vele imperialisten dachten dat achtergesteldheid zijn oorsprong heeft in historische feiten, en dus tijdelijk was. De imperialistische psychologie bevatte idealisme, humanitarisme zowel als hebzucht, en vele Europeanen gingen naar de kolonies om scholen en hospitalen op te richten. Allerlei goede doelstellingen werden nagestreefd, maar deze prestaties gingen duidelijk samen met Europese zelfinteresses en werden uitgedrukt in onverdraagzame zelfgenoegzaamheid en neerbuigendheid van het grotere deel van het menselijke ras.

85

78. De Amerika s
Het uit elkaar vallen van de Spaanse en Portugese rijken in het eerste kwart van de 19de eeuw, gedurende en na de Napoleontische oorlogen, liet een groot gebied van Colorado tot Kaap Hoorn vrij onbewoond achter. De meeste bewoners waren Indianen of Mestizo s met hier en daar clusters van puur Europese afkomst. In de 19de eeuw kende door immigratie deze groep een grote groei. In het voormalig Spaanse rijk liet het verdwijnen van Koninklijke controle een groot aantal relatief zwakke en onstabiele republieken achter, constant verwikkeld in grensgeschillen met elkaar. Gelukkig voor deze republieken stond bij hun onafhankelijkheid imperialisme nog op een laag pitje. Het congres van Verona overwoog manieren om ze terug bij Spanje te krijgen, maar werd tegengewerkt door Groot-Britanni en de Amerikaanse Monroedoctrine. Echter het eerste militaire dreigement voor n van de nieuwe republieken kwam uit de VS.

De VS en Mexico
Bij zijn onafhankelijkheid reikte Mexico bijna tot de Mississippi en de Rocky Mountains. Direct hierna staken landzoekers van de VS de grens over met slaven om katoen te telen. De Mexicaanse republiek liet slavernij niet toe, en de nieuwkomers riepen hun eigen republiek uit namelijk Texas. In 1845 annexeerde de VS Texas waar een oorlog uit volgde. Mexico verloor niet alleen Texas maar de gehele regio van Texas tot de kust van Californi. In Mexico moesten vele decennia voorbij gaan om deze wonde te genezen; het was de helft van zijn territorium kwijtgespeeld in de eerste generatie van zijn onafhankelijkheid. In Amerika keurde de overgrote meerderheid van de bevolking annexatie van Mexicaans gebied goed omdat hun natie beter in staat was een moderne economie en regering in de regio de ontwikkelen. Mexico had een grote lening van Europa overeengekomen tegen buitensporige termen. De liberale president Benito Juarez, een volbloed indiaan, verwierp de leningen. Groot-Brittanni, Frankrijk en Spanje, landen die de Monroe-doctrine nooit hadden erkend, zonden gezamenlijke troepen naar Veracruz. De Britten stelden de confiscatie voor van de douanehuizen in Mexicaanse havens en toe-eigening van deze inkomsten om de schulden terug te betalen. Keizer Napoleon III had een geheim project om een Franse satellietstaat te creren in Mexico waar Frans kapitaal en exporten zouden bloeien. Dit wou hij creren met de Oostenrijkse aartshertog Maximiliaan als figuurlijk keizer. De Britten en Spanjaarden trokken hun troepen terug. De Fransen slaagden hierin en Maximiliaan regeerde voor enkele jaren, maar Napoleon III concludeerde uiteindelijk dat de verovering van Mexico onmogelijk of te duur was. Verder bleek in 1865 dat de VS niet in elkaar ging storten als verwacht en gehoopt door de Europese regering. De VS protesteerde lang tegen de Franse regering. De Fransen gingen uiteindelijk weg en Maximiliaan werd gexecuteerd. Juarez en de Mexicaanse liberalen kwamen terug aan de macht. De VS had dus Mexico zowel beroofd als beschermd. Deze ambivalente situatie werd karakteristiek in de Nieuwe Wereld. Toen de VS een grote macht werd bleek de Monroedoctrine een effectieve barrire tegen Europese territoriale ambities. Naar aanleiding van het statuut van buitenlandse residenten stuurde de VS troepen naar de grens van Mexico. De Mexicanen maakten bezwaar op grond van internationaal recht. Het was inderdaad een principe van internationaal recht in de 19 de eeuw dat ontwikkelde staten niet mochten tussenkomen in elkanders zaken maar het recht te hebben om te interveniren in zogenaamde achtergestelde landen. In het dispuut van 1877 erkende de VS Mexico als achtergesteld, waarop de Mexicanen bezwaar maakten te behandeld worden als wilden en Kaffirs , en niet als een ontwikkelde staat. De leiders van beide naties gingen dus akkoord dat er

86

verschillende standaarden waren voor ontwikkeld en onderontwikkelde naties, maar gingen sterk in tegenspraak over welke van de twee in Mexico geldt.

Imperialisme van de VS in de jaren 1890

De jaren 1890 kenden een crescendo van imperialisme in Europa en de VS. In 1895 verbood president Cleveland de Britten direct handel te voeren met Venezuela in een grensdispuut aangaande Brits Guyana. De Britten werden verplicht internationale arbitratie te accepteren. Toen Colombia een revolutie zag in de Isthmus van Panama ondersteunde de VS de revolutionairen en erkende zonder overleg Panama als een onafhankelijke republiek. De VS huurden hier en versterkten een Kanaalzone, waarover het lang de controle hield en ging verder met het bouwen van het Panama kanaal; Panama werd in feite een protectoraat van de VS. Tegelijkertijd werd wat overbleef van het Spaans Amerikaanse rijk verontrust door revolutie, met uitzondering van Cuba en Puerto Rico. In de VS lag de sympathie bij de revolutionairen, maar de respons bevatte alle kenmerken van het nieuw-Imperialisme van de VS. Amerika investeerde 50 miljoen dollar in Cuba en kochten de bonden op uitgegeven door Cubaanse revolutionairen in New York. Cubaanse suiker was van groot belang voor de Amerikaanse levensstandaard, en een ordelijk en ontvankelijk Cuba was vitaal voor de Amerikaanse strategische interesses in de Cariben, het kanaal en de Stille oceaan. De barbariteit van de Spaanse autoriteiten werd betreurd als een aanslag op moderne civilisatie. De pers, vooral de nieuwe yellow press roerde het Amerikaanse publiek naar een morele verontwaardiging en imperiale zelfbewustheid. De climax kwam wanneer een Amerikaanse oorlogsvloot, de Maine, zonk onder mysterieuze omstandigheden in de Havana baai. Amerika won de opvolgende oorlog tegen Spanje in 1898; Puerto Rico werd geannexeerd net als de Filippijnen. Filippino nationalisten vochten 6 jaar voor onafhankelijkheid. De VS sloeg er uiteindelijk in van de Filippijnen een Oost Aziatische kolonie te maken. Tegelijkertijd werd van Cuba een onafhankelijke republiek gemaakt, onderworpen aan het Platt Amendement. De groei van Cubaans nationalisme en de bezinking van Amerikaans imperialisme leidde tot afschaffing van het Platt amendement in 1934 en de erkenning van de Cubaanse onafhankelijkheid. De VS behielden enkel het recht op een permanente huur op een haven in Guantanamo Bay. Later na de WOII werden de Filippijnen onafhankelijk en Puerto Rico een zelfregerende commonwealth. Onder president Theodore Roosevelt triomfeerde de imperiale macht van de VS het meest. Hij promootte interventie van geciviliseerde naties en zei dat de Monroe-doctrine de VS zou kunnen forceren tot het uitoefenen van een internationale politiemacht. Het volgende jaar viel Santo Domingo in financile wanorde, en om enig voorwendsel van Europese interventie voor te zijn zond de VS een financieel administrator naar Santo Domingo, hervormde de economie van het land, en nam beslag op half de ontvangen douanegelden om hun schulden af te betalen. Roosevelt declareerde dat, omdat de VS Europa niet zou toelaten tussen te komen in Amerika om schulden te doen afbetalen, het zelf de plicht van interventie moest aannemen om de investeringen van de geciviliseerde wereld te beschermen. Dit werd bekend als de Roosevelt Corollary aan het Monroe Doctrine. De Monroe Doctrine werd nu een positieve notie van supervisie van al de Amerika s door de VS. Een kwart eeuw van dollar diplomatie volgde, waar de VS herhaaldelijk intervenieerde in de Cariben en Mexico. Het Roosevelt Collorary creerde echter zoveel kwaad bloed in Latijns Amerika dat de regering in Washington het uiteindelijk verstootte. De Amerikaanse interventie in Hawa was een typisch voorbeeld van nieuw Imperialisme. Hawa of the Sandwich eilanden kenden een isolatie in de Stille oceaan. De groei van globale navigatie bracht echter een nieuwe populatie naar de eilanden rond 1840. De machteloze inheemse leider accepteerde bijna een Brits protectoraat in 1843, en accepteerde in 1875 een

87

virtueel protectoraat door de VS, wat Hawa onafhankelijkheid garandeerde tegen derde partijen, handelsprivileges verkreeg en Pearl Harbor als haven verkreeg. Amerikaans kapitaal en management kwam binnen en een enorme suiker en ananas industrie werd gecreerd compleet berust op export en investeringen door de VS. In 1891 toen Koningin Liliuokalani op de troon kwam probeerde verwestering en Amerikanisering te tegen te werken. De Amerikaanse interesses, in gevaar gebracht door haar nativistische politiek, zette de koningin af en maakte een onafhankelijke republiek van Hawa, die snel annexatie door de VS zocht. Voor vele jaren lag het probleem in balans met de tegenwerping in de VS van zulke hardhandige methodes. Maar na herziening van de globale situatie in een tijd waar Japan zijn imperiale aspiraties in Azi liet gelden, de Europese machten zich in China bewogen, de Filippijnen een Amerikaanse kolonie werden en de constructie van het panama kanaal gepland werd accepteerde de VS zijn lot in de Stille oceaan en annexeerde de republiek van Hawa in 1898.

79. De dissolutie van het Ottomaanse rijk

Het Ottomaanse rijk in de jaren 1850
De Europese staten hadden een lange geschiedenis van relaties met het Ottomaanse rijk. In de 19de eeuw strekte het rijk zich nog steeds uit van Hongarije en de Balkan tot de Zuid Russische steppes en van Algerije tot de Perzische golf. Het rijk was helemaal niet gelijkend met de Europese staat, maar een complex sociaal en politiek systeem waarin mensen behoorden tot diverse en in veel gevallen overlappende religieuze gemeenschappen. De Turken waren de heersende klasse en de Islam de dominante religie. De verschillende religies leefden naast elkaar elk onder de wetten, hoven en gebruiken van zijn religieuze groep. Religieuze officilen waren dan ook verantwoordelijk tot de Turkse regering voor hun eigen volk, over welke ze een grote autoriteit had. Westerse Europeanen hadden ook hun eigen speciale rechten. Westerse handelaars genoten van een regime van verdragsbepalingen of speciale rechten toegekend door de Ottomaanse regering in ontelbare traktaten teruggaand tot de 16de eeuw. Het Ottomaanse rijk kende dus niet de Europese ideen van nationalisme, soevereiniteit, een uniforme wet, het idee van een seculiere staat of van wet en burgerschap los van religie. Algemeen gezien lag het rijk achter t.o.v. de moderne industrile naties op wetenschappelijk, mechanisch, materieel, humanitaire en administratief vlak. Sinds het verlies van Hongarije in 1699 kende het rijk een lang proces van territoriale desintegratie. Dat het rijk het nog 2 eeuwen uithield kwam door de Europese balans van machten. In de jaren 1850 verloor het rijk territoria aan de rand van het gebied, nieuwe landen werden opgericht en elders namen andere landen delen van het Ottomaanse rijk in. Het rijk bleef nog steeds enorm, en landen als Egypte en Arabi bleven onder nominale soevereiniteit van de sultan. De Krimoorlog van 1854-56 was het begin van de modernisering van Turkije. Hoewel aan de winnende kant lag de oorlog de militaire en politieke zwakheden bloot en wees op de noodzaak voor een betere organisatie. De uitkomst van de oorlog bewees de superioriteit van de politieke systemen van Engeland en Frankrijk, en het was hierop dat de Turkse hervormers zich wilden hermodelleren. Buiten zichzelf te kunnen verdedigen wilden ze ook vermijden tijdelijk gered te zijn van Rusland door het Westen, wat uiteindelijk tot Franse of Britse controle zou kunnen leiden.

88

Pogingen tot hervorming en herleving, 1856-1876

In 1856 gaf de Ottomaanse regering de Hatt-i Humayun uit. Zijn doel was een Ottomaans nationaal burgerschap te creren en een vergaande modernisering. Voor 20 jaar werden serieuze prestaties verricht en circuleerden er Westerse, liberale en nationalistische ideen. Maar men was te veel afhankelijk van geleend geld. In 1874, na een roekeloze overlening, verwierp de Ottomaanse regering de helft van zijn schulden. Ook ontwikkelde zich krachtige tegenstand tegen zulke radicale veranderingen. Een nieuwe meer vastberaden hervormende minister, Midhat Pasha, zette Abdul Aziz af in 1876, en zette Abdul Hamid II op de troon. De nieuwe sultan ging eerst mee met de hervormingsbeweging en verkondigde een nieuwe constitutie in 1876. De leden van het parlement stelden zich aan de orde om te hervormen. Maar ze rekenden niet op Abdul Hamid die in 1877 zijn ware intenties liet zien. De sultan ontdeed zich van Midhat, ontbond het parlement, en gooide de constitutie weg.

Repressie na 1876
Abdul Hamid regeerde van 1876 tot 1909, en leefde in isolatie en angst, vechtend tegen alle machten die hij niet kende. Turkse hervormers werden meer en meer gedreven tot terroristische aanvallen. 10.000den Turken, de activisten van de hervormingsera voor 1876 leefden in ballingschap in en planden hun terugkeer en wraak. De Sultan was ook bang voor buitenlandse omstandigheden. Nationalistische Armenirs, Bulgaren, Macedonirs en Kretenzirs daagden de Ottomaanse autoriteiten uit en deze antwoordje met de Bulgaarse en Armeense massamoorden. Tenslotte, en met rede, leefde Abdul Hamid in angst van de Imperialistische interesses op zijn uiteenvallend rijk. Een grondig hervormd, geconsolideerd en gemoderniseerd Ottomaans rijk dat politiek kon concurreren wou niemand in Europa.

De Russisch-Turkse Oorlog van 1877-1878: Het Congress van Berlijn

In Rusland droomden velen over de installatie van de Russische macht op de kusten van de Bosporus. Konstantinopel werd Tsaringrad genoemd, en Orthodoxie moest deze stad bevrijden van de heidenen. Kruistochtmotieven kregen opnieuw vorm in Pan-Slavisme. (gepromoot door Dostojevski en Danilevski). Men wou een federatie van het Oosten creren onder Russische controle. Het werd gesteund door de Russische regering omdat het de aandacht afleidde van de interne en revolutionaire problemen. De Slaven in het Ottomaanse rijk gebruikten het Russische Pan-Slavisme als een reden voor het vechten tegen de Turkse heersers. Opstanden tegen de Turken braken uit in de Balkan gedurende mid-1870. In 1877 verklaarde Rusland de oorlog op Turkije. De Britten waren bereid Rusland opnieuw te bevechten. Het Suezkanaal was voltooid in 1869 en herstelde de positie als kruispunt van wereldhandel. In 1874 kocht Benjamin Disraeli, 1 ste minister van Groot Brittanni 44 percent van de aandelen van de Suez Canal Company . In 1876 liet hij koningin Victoria de titel van keizerin van India aannemen. Britse commercile en financile interesses in India groeiden en het Suezkanaal werd de levenslijn van het rijk. Tegelijkertijd viel het Ottomaanse rijk voor de Russische troepen. Rusland verplichtte de Turken een verdrag te tekenen in 1878, het verdrag van San Stefano. Engeland was vervuld door populair protest voor oorlog tegen Rusland. Het bleek dus dat Turkijes onvermogen zichzelf te beschermen minstens tot een Engels/Russische oorlog zou leidden en mogelijk een Europese oorlog. Maar oorlog werd

89

afgewend met diplomatie. Bismark verzamelde een congres van alle Europese machten in 1878 en er werd afgesproken zich te verdedigen als een eenheid tegen het probleem gepresenteerd door de Oosterse vraag . Het congres liet een verdeling van het Ottomaanse rijk van start gaan, en dus vrede in Europa houden ten koste van Turkije. Europa beschermde en verdeelde Turkije tegelijkertijd. Overeenkomsten van het congres; De Russen werden overhaald in Berlijn om het verdrag van San Stefano op te geven maar territorium te houden dat ze gewonnen hadden beneden het Kaukasusgebergte, Servi en Roemeni wonnen onafhankelijkheid, net als Montenegro. Oostenrijk-Hongarije mocht Bosni bezetten en administreren in compensatie voor de Russische invloed in de Balkan. Bulgarije werd verdeeld in 3 zones in naam nog binnen het Ottomaanse rijk. De Turken stonden Cyprus af aan de Britten, De Fransen mochten hun territorium uitbreiden van Algerije tot in Tunesi, De Italianen mochten later uitbreiden over de Adriatische zee in Albani. Bismark zei dat hij geen interesses had in gebied, enkel in vrede over Europa. Het traktaat van Berlijn in 1878 liet vele voortdurende problemen onopgelost die zouden bijdragen tot de oorzaken van WOI. Noch de Balkan nationalisten noch de Russische Pan-Slaven waren tevreden. De Turken, reactionairen en hervormers waren verontwaardigd over de vrede ten koste van hun territorium. In de jaren voor 1914 groeide Duitse invloeden. Duitsers en Duits kapitaal kwam binnen in Turkije, een spoorweg werd gepland die bijna afgewerkt was ondanks protest en representaties van de Britten, Fransen en Russen.

Egypte en Noord-Afrika
Voor Egypte, technisch autonoom binnen het Ottomaanse rijk, waren de jaren 1850 en 60 een tijd van hervorming en economische ontwikkeling; modernisering, Franse en Britse constructiewerken, katoenexport. Egypte werd meer betrokken in de wereldmarkt, en de khedief werd een verwesterd heerser. Zulke verbetering kosten veel geld, waarvan veel geleend uit Engeland en Frankrijk, en Egypte kwam snel in een financile dwangtoestand, tijdelijk opgeheven door de verkoop van kanaal aandelen. In 1879 bereikten Westerse bank interesses het punt waar Ismail afgezet werd en vervangen door Tewfik die snel vangen door zijn schuldeisers. Dit leidde tot nationalistische protesten onder leiding van kolonel Arabi. In een scenario representatief voor veel delen van de koloniale wereld verzetten de nationalisten zich tegen zowel de buitenlanders als hun eigen regering. Arabi s beweging was een vroege expressie van Araabs nationalisme en leidde tot geweld in Alexandri waarop een Brits schip Alexandri bombardeerde. In 1882 gingen de Britten van wal in Suez en Alexandri, versloegen Arabi en namen Tewfik onder hun bescherming. Deze interventie werd door de Britten al tijdelijk verkondigd maar bleef tot 1956. Egypte werd dus een Brits protectoraat. Frankrijk maakte bezwaar, het waren lang de Fransen geweest die de grootste investeringen in het Midden Oosten hadden, en de volkeren daar prefereerden de Franse taal en cultuur boven de Britse. De Fransen compenseerden door Algerije verder te ontwikkelen en een protectoraat over Tunesi over te nemen en begon ook met de penetratie van Marokko. De Britten en Duitsers keken met volkomen ongenoegen toe. Rivaliteiten over het Ottomaanse rijk creerde dus vijandigheid tussen de grote machten en een vruchtbare bodem voor de oorlogsangsten en diplomatisch manoeuvres die de WOI voorafgingen. De verdeling van het Ottomaanse rijk werd ononderscheidbaar van de gehele internationale crisis voor 1914. Uiteindelijk kregen de jonge Turken de controle over het Ottomaanse rijk in 1908. Toen heel Europa in oorlog werd getrokken verklaarde Rusland de oorlog aan Turkije en kwam Turkije aan de Duitse kant. Gedurende de oorlog maakten de Arabieren zich los van het rijk met hulp van de Britten. Egypte beindigde ook alle betrokkenheid met het rijk. In 1923

90

werd een Turkse republiek uitgeroepen. De nieuwe republiek ging verder met het ondergaan van een nationalistische en seculiere revolutie.

80. De verdeling van Afrika

Afrika is een gigantisch continent, en voor vele eeuwen kenden de Europeanen enkel de kusten. Langs de Noordelijke rand hadden sommige Afrikanen zich bekeerd tot de Islam, maar meestal hechtten ze vast aan hun traditionele religies. Ze leefden vooral in dorpen of stamgemeenschappen, deden aan landbouw waren nomaden. Ook grote steden of agglomeraties bestonden (Timboektoe, Zimbabwe). Er bestonden ook uitgestrekte koninkrijken, maar deze waren verdwenen of vervallen. Afrika was verzwakt door stamtwisten, een gevolg van de slavenhandel. Dus net als het Ottomaanse rijk en China kende Afrika de bestorming van Europeanen op een moment toen zijn macht tot verzet beperkt was.

De openstelling van Afrika

Missionarissen, ontdekkingsreizigers en individuele avonturiers waren de eerste om Afrika op te stellen tot de wereld. Dr. Livingstone was een man zonder politieke en economische doelstellingen, en geraakte werd uiteindelijk verloren gewaand door Europa en Amerika. Journalist Stanley werd uitgezonden hem te vinden, wat hij deed in 1871. Livingstone stierf snel hierna, diep geerd door de Afrikanen tussen wie hij werkte. Stanley daarentegen was een man van de nieuwe era, en zag economische mogelijkheden in Afrika. In 1878 vond hij iemand met gelijke ideen, koning Leopold II van Belgi. Leopold was erg commercieel ingesteld en onder meer China, Formosa, de Filippijnen en Marokko hadden zijn aandacht aangetrokken, maar hij besliste Congo te ontwikkelen. Samen met Stanley richtte hij de internationale Congo Associatie op in 1878, een puur private onderneming waar de Belgische regering noch het volk iets mee te doen had. Europeanen beschouwden geheel Afrika net als Amerika in de tijd van Columbus terra nullius. Stanley keerde terug naar Congo in 1882 en verzamelde in 2 jaar tijd traktaten met meer dan 500 stamhoofden. Niemand kon weten hoeveel territorium de Associatie snel zou omvatten door deze methodes. De Duitse explorator Karl Peters die in het binnenland van Zanzibar werkte liet contracten ondertekenen door de stamhoofden van Oost-Afrika. De Fransman Brazza, vertrekkende van de Westkust claimde op de Congorivier zelf een territorium groter dan Frankrijk. Portugal hoopten hun oude kolonies van Angola en Mozambique te verbinden tot een trans-Afrikaans rijk. GrootBrittanni steunde Portugal. In Europa waren de regeringen nog steeds twijfelachtig over de verwikkelingen met Afrika. Maar ze werden aangemaand door een kleine minderheid van kolonisatie-enthousiastelingen en de mogelijkheid de boot te missen als ze nu niet handelden. Bismark riep wederom een conferentie bij elkaar in Berlijn in 1885 om de Afrikaanse openstelling internationaal te reguleren. De meeste Europese staten, net als de VS deelden hieraan mee. De Berlijn conferentie had 2 doelstellingen; de territoria van de Congo associatie als een internationale staat opzetten en een code ontwerpen die de manier bepaalt hoe Europese machten Afrikaanse territoria wensen te onderwerpen. De Congo Vrijstaat die in 1885 de plaats van de Internationale Congo Associatie innam was niet alleen een internationale creatie maar belichaamde wat bekend werd in de volgende eeuw als internationale mandaten of trustgebieden voor niet-Europese mensen. De Berlijn conferentie specificeerde dat het geen kolonie mocht worden van enige macht, maar zijn administratie afvaardigde aan Leopold II. Grenzen werden getrokken en enkele specifieke voorwaardes werden toegevoegd. Leopold bracht de machten in 1889 opnieuw samen in een tweede conferentie in Brussel, die verdere 91

stappen zette in het uitroeien van slavenhandel en een verdediging van de rechten van de lokale bevolking ondernam. Echter al deze pogingen tot internationalisme faalden omdat Europa geen internationale macht had die deze kon uitvoeren. Ondanks de verbanning van slavenhandel ging Leopold II zijn eigen gang in Congo. Ten tijde van de vraag naar rubber was Congo een van de weinige bronnen. De lokale bevolking konden enkel de opgelegde quota s van rubbersap enkel door onmenselijk strenge dwang. Duizenden stierven en de rubberbomen werden vernietigd zonder plannen voor vervanging. Leopold verkreeg een royaal inkomen en wist persoonlijk fortuin te verwerven. Niettemin kon hij de gehele onderneming niet winstgevend maken en benodigde kapitaal voor verdere ontwikkeling. Hij leende daar voor van zijn eigen regering in 1889 en 1895 in ruil voor het recht Congo te annexeren in 1901. Het Belgische parlement wijste de Congo af in dat jaar maar in 1904 groeide publieke woede na de Europese pers onthullingen van de schandalen in de Congo. Een gecombineerde campagne verplichtte de Belgisch regering om in 1908 Congo over te nemen van Leopold. De grootste mishandelingen werden beindigde maar Congo bleef een verlokking voor verrijking en investering. De Berlijn conferentie van 1885 legde ook enkele regels voor imperiale claims van Afrikaanse gebieden neer, onder meer dat occupatie uit effectieve aanwezigheid door administrators of troepen moest bestaan. Een gevecht voor echte occupatie volgde. Overal werd het zelfde proces herhaald: Eerst verschijnt een handvol blanken met contracten. Om te krijgen wat ze wilden schreven ze gewoonlijk machten uit tot het stamhoofd die deze eigenlijk niet bezat. De macht om soevereiniteit over te dragen, land te verkopen of mijnconcessies toe te kennen. Later bouwden de Europeanen de positie op van het stamhoofd sinds ze zelf geen invloed hadden over het volk. Dit leidde tot het wijdverspreide systeem van indirecte heerschappij . Arbeid was het grote probleem. Slavernij werd door Europa verafschuwd. De Afrikanen, zolang ze in hun traditionele manier bleven leven, reageerden niet als de vrije loontrekker gepostuleerd in door de Europese zakenwereld en economie. Het resultaat was dat Europeanen in geheel Afrika tot gedwongen arbeid toevlucht namen. In elk geval moesten de mannen werken onder gezag van de blanken voor miserabel loon. De mannen leefden in compounds ver van familie en stam, werden gedemoraliseerd en hun arbeid was ongetraind en ongewild. In deze omstandigheden deed men alles om de Afrikanen te ontwortelen, en weinig werd gedaan om ze te bevoordelen of hun sociale systemen van voor de komst van de Europeanen te beschermen. Condities verbeterden toen tradities van meer verlichte koloniale administraties langzamerhand werden opgebouwd. In alle opzichten was het een deel van de ethos van imperialisme om slavernij, stammenoorlog, bijgeloof, ziekte en analfabetisme tegen te gaan. Geleidelijk aan ontstond er een verwesterde klasse van Afrikanen. Jonge mannen verschenen in universiteiten. Deze klasse was gewoonlijk tegen exploitatie en paternalisme, en lieten tekenen van nationalisme zien. Als ze verwesterlijking wilden moest het op een tempo en doel van henzelf, en met methoden die de culturele waarde erkenden. Uiteindelijk groeide in de 20 ste eeuw dit nationalisme tot meer intens en krachtig in het uitdagen van de Europese machten

Wrijving en rivaliteit tussen de machten

Ondertussen kwamen de Europeanen in Afrika gevaarlijk dicht tot oorlogen. De Italianen die in het binnenland van Ethiopi trokken werden bij de slag van Adowa in 1896 verslagen. Itali, Portugal, net als de Congo vrijstaat en Spanje slaagden erin grote holdings in Afrika te behouden

92

omdat grotere machten verkozen territorium onderworpen aan een mindere macht dan een van hun. De Duitsers waren laatkomers in de koloniale race. Rond 1880 werden imperialistische argumenten gehoord in Duitsland en de Duitse ambassades ontwikkelden kolonies in Duits Oost Afrika en in de Kameroens en Togo op de Westkust, samen met een woestijn die Duits Zuidwest Afrika genoemd werd waar meedogenloos de rebelse Herero volkeren werden onderdrukt. Duitse imperiale planners merkten op dat Congo en de Portugese kolonies wel eens zouden verenigen met de Duitse kolonies een riem vormen over het Afrikaanse kernland, ook Franse planners droomden van een solide Franse riem over Afrika. De Franse regering zond in 1898 Kapitein J.B.Marchand om het gebied ver weg van de boven Nijl in te nemen, in het Zuiden van Soedan. De twee Oost en West riemen werden doorsneden door een Britse Noord Zuid riem. Vanuit kaap de goede hoop ging Cecil Rhodes noordwaarts. En in Egypte begonnen de Britten oude Egyptische claims op de boven Nijl te steunen. Generaal Kitchener starte zuidwaarts de Nijl af te dalen en versloeg de lokale moslims in 1898 te Omdurman. Hij stootte verder stroomopwaarts en ontmoette Marchand te Fashoda. De opvolgende Fashodacrisis bracht Frankrijk en Engeland bijna tot oorlog. Beide landen hadden reeds onenigheid over Egypte en Marokko, en de twee regeringen zouden samenkomen in Fashoda om een directe confrontatie af te dwingen. Het was een krachtmeting voor hun plannen in Afrika en hun positie in alle imperialistische en internationale kwesties in het algemeen. De Fransen beslisten het risico niet te nemen en riepen Marchand terug. Een golf van haat voor de Britten woelde over Frankrijk. De Britten werden verwikkeld in een groots conflict aan het andere eind van het Afrikaanse continent. In 1890 werd Cecil Rhodes 1ste minister van de Kaap Kolonie. Twee kleine onafhankelijke aangrenzende republieken stonden in de weg van de Noord Zuid riem. De Oranje vrijstaat en Transvaal. Hier leefden Afrikaners, Boers , die na annexatie van Kaap goede hoop Britse overheersing ontsnapt waren door de grote trek . De ontdekking van diamant en goud in de Transvaal bracht het probleem van buitenlanders aan de orde. Brits kapitaal en mensen kwamen binnen en de Transvaal weigerde wetten door te voeren benodigd door de mijn corporaties. In 1895 zond Rhodes ongeregelde troepen over de grens. Dit mislukte en in gans Europa ontstond er weerstand tegen de Britse bemoeinissen met de republiek. Duitse keizer William II verzond een beroemd telegram waar hij Paul Kruger feliciteerde voor zijn overwinning. De Boer-oorlog; In 1899 ging Groot-Brittanni in oorlog met de twee repblieken. Deze oorlog duurde tot 1902. De Britten zonden 300.000 troepen. Ze verwoesten het land en stopten ongeveer 120.000 vrouwen in concentratiekampen. Uiteindelijk werden de twee republieken zelfregerend binnen het Britse systeem. Ze werden samengevoegd met Kaap de goede hoop in 1910 en kregen semi-onafhankelijkheid samen met het dominion van Canada. De Fashoda crisis en de Boer oorlog zorgden voor diepe onpopulariteit van Groot-Brittanni in Europa. De Britten begonnen hun internationale positie te herdenken. Net als de zaak van het Ottomaanse rijk was rivaliteit tussen de grootmachten over Afrika een verbittering van de internationale relaties, en bereidde WOI voor. Omdat Duitsland de oorlog verloor was de enigste verandering in Afrika dat de Duitse kolonies werden toegewezen onder internationaal mandaat aan Frankrijk, Belgi en Groot-Brittanni. Met uitzondering van de kortstondige verovering van Ethiopi in 1935 bleef de kaart van Afrika dus ongewijzigd tot het spectaculaire einde van de Europese rijken na WOII.

93

81. Imperialisme in Azi: De Nederlanders, de Britten en de Russen

De Nederlandse Oost Indis en Brits India
Europa s ideale kolonies. India en Indonesi zonden decennialang veel meer uit dan wat ze invoerden. Het surplus was het waarmerk van de rendabele kolonie, betrokken in de wereldmarkt, met weinig koopkracht voor de inheemse bevolking wat voortduurde door buitenlandse investering en management. Beide regio s waren zo groot dat ze veel interne zaken hadden; handel, verzekering, banking transport, die nooit in de wereldhandelsstatistieken verschenen maar gedomineerd door Europa onmetelijk aan hun rijkdom bijdroegen. Beide hadden vele natuurlijke rijkdommen, in een tropisch gebied zo dat ze nooit concurreerden met de Europese producten, hoewel India zelfs voor 1914 tekenen van industrialisatie vertoonde. Beide regio s waren verdeeld door religie en taal en relatief gemakkelijk te regeren door de Europeanen. Beide regio s hadden geen zelfregering voor WOI, de meest invloedrijke en best betaalde posities waren gereserveerd voor Europeanen. In zowel Indi en Indonesi was de regering vrij gunstig, en door oorlog, plagen en honger tegen te gaan lieten ze toe de populatie te groeien. Nederland bezette weinig meer dan Java. Later verschenen Duitsland, Frankrijk en Engeland en het was hun wederzijdse jaloezie die de Nederlandse positie veilig stelde. De Nederlanders namen zelf het initiatief. Om occupatie door andere Europeanen voor te zijn, piraterij tegen te gaan en grondstoffen te vinden verspreidde Nederland zijn heerschappij over de hele archipel. Ze creerden een rijk en onderdrukten interne revoluties. Voor tientallen jaren exploiteerden de Nederlanders hun gigantisch rijk door een soort van dwangarbeid, het cultuursysteem . Na 1870 werd een vrijer systeem gentroduceerd. De Nederlanders favoriseerden instructies in de Maleisische of Javanese taal. Dit ging westerse desintegratie van de culturen tegen, maar betekende ook dat Westerse ideen van nationalisme en democratie langzamer binnendrongen. India brak in 1857 de Indische muiterij uit. Voor vele Indirs buiten het leger bestond er ontevredenheid met de Britse politiek, heersers werden onttroond, landeigenaars verloren hun eigendom, en religieuze sentimenten waren woedend. Vele Hindus zagen de Britten als gevaarlijke tegenstanders van oeroude religieuze tradities. Tegelijkertijd werden ook Moslims gemobiliseerd door Wahabifundamentalisme. Deze ideen infiltreerden ook bij de sepoys (Indirs in het Britse leger, vrij veel door de krimoorlog). De Sepoys pleegden muiterij in de Gangesvallei, en andere belanghebbenden die onrecht waren aangedaan, zoals de Grote Mogul, stonden met hen op tegen de Britten. Deze rebellie werd neergelegd met veel brutaliteit, vergemakkelijkt omdat West en Zuid-India niet deelnamen. De opstand leidde tot een radicaal nieuwe beleidskoers. De Britse East India Compagny en het Mogulrijk werd definitief afgeschaft. De Britten regeerden direct, maar besloten met de Indirs in plaats van tegen de Indirs te regeren. In de praktijk betekende dit collaboratie van de imperiale macht en de Indische bovenste klassen. Indische belangen werden beschermd. In 1877 werd Koningin Victoria keizerin van India. India was een behoorlijk goed producerend land naar prendustrile standaarden. Indische handelaars waren ooit van groot belang maar inheemse ambachten vervielen met de oplegging van modern industrialisme. Vrije handel, mogelijk door militaire superioriteit en met toezicht van de economen, maakte van India leverancier van grondstoffen. De Britten verscheepten hun afgewerkte producten als ruil. Handel in India bloeide. Toch deed Groot-Brittanni meer handel met Australi en Nieuw Zeeland dan met de 315 miljoen verarmde mensen in Indi.

94

De Britten beslisten in 1835 Engelse instructies te gebruiken. De historicus T.B. Macaulay zag de Indische talen als vehicles van barbaarse en onverlichte ideen, negatief voor verdere vooruitgang. Na de Muiterij werden Indirs toegelaten tot ambten, hoewel weinig. Er bestonden ook vele Indische zakenmannen, en een klasse verwesterde Indirs ontstond. Deze groep eiste een grotere rol m.b.t India. In 1885 werd de Hindu Indian National Congress georganiseerd en in 1906 de All-India Muslim League. Moslim separatisme, door de Britten gesteund en door velen als de Britten hun schuld gezien was in India normaal en gexploiteerd door sommige Indische leiders. Nationalisme spreidde en werd meer en meer anti-Brits. Radicaal nationalisme keerde ook tegen de Indische prinsen, kapitalisten en zakenmannen, als medeplichtigen in imperialisme. Nationalisme werd meer en meer socialistisch. In WOI kregen de Indirs meer representatie van de Britten. Dit bleef onvoldoende en na WOI groeide het Indische nationalisme.

Conflict van de Russische en Britse belangen

Door de Britten werd Rusland als een bedreiging gezien voor zijn belangen in Indi. In 1850 verhoogde de Russische druk wederom op Azi. Dit imperialisme kwam niet voort uit de zoektocht naar markten of grondstoffen, noch voor investering. In feite was Rusland t.o.v. het Westen semikoloniaal. De Russen hadden een gelijke drang naar het verspreiden van hun civilisatie, maar dit imperialisme was politiek en ontstond uit de regering; Rusland verlangde naar ijsvrije havens. Maar de oceaan was het domein van het Westen, voornamelijk de Britten. In 1860 stichtte Rusland Vladivostok op de kust van de Japanse zee. Echter hun territoriumwinst in het midden van de 19de eeuw was voornamelijk in de dun bevolkte regio s van West Azi. De Britten hadden al twee Afghaanse oorlogen gevochten om Afghanistan als niemandsland te behouden tussen Rusland en India. Rond 1874 bereikte Rusland Indi maar door een Anglo-Russische overeenkomst die Afghanistan een landtong schonk bleef Brits India en Rusland gescheiden. Door de Russische opmars in Turkestan verhoogde de druk op Perzi. In 1864 voltooide een Brits bedrijf de eerste Perzische telegraaf als deel van de lijn van Europa naar India. Andere Britse investeringen en belangen volgden. Olie werd belangrijk rond 1900. In 1890 zetten de Britten de Perzische regering tegen de Russen op door een lening met de tolinkomsten als onderpand, Rusland deed hetzelfde. Perzi verloor de greep op zijn eigen zaken. Een nationalistische revolutie brak uit tegen de regering van de Sjah en leidde tot de samenkomst van het eerste parlement. De vraag naar Perzische onafhankelijkheid werd echter niet opgelost. In 1907 erkenden de Britten een Russische invloedssfeer in Noord Perzi en de Russen een Britse in Zuid Perzi. Imperiale ambities verhoogden dus de vijandigheid tussen Rusland en Groot-Brittanni, en tegelijkertijd had het gevecht om Afrika Groot-Brittanni van Frankrijk vervreemd.

82. Imperialisme in Azi: China en het Westen

China voor de Westerse Penetratie
China werd gezien als het belangrijkste deel van Imperialistische interesses door alle grootmachten. De Manchu of Qing dynastie had soevereiniteit over het hele territorium. In de ogen van de Chinezen waren de Europeanen barbaren, en wilden er niks mee te doen hebben. China was net aan een eigen omwenteling bezig zelfs voor de Westerse invloed aan belang won. De Qing dynastie was aan zijn einde, ze faalde orde te bewaren en afpersing tegen te gaan. 95

In 1800 werd de revolterende Witte Lotus vereniging onderdrukt, in 1813 de Heavenly Reason society. In 1850 zette Moslimrebellie een tijdelijk onafhankelijke staat op in het Zuidwesten. De Taiping rebellie was de grootste en duurde van 1850-64, christelijke ideen circuleerden maar de Taipin rebellie kwam voort uit volledig Chinese belangen. De rebellen vielen de Manchus aan. Hun misnoegen was armoede, afzetting, overdreven huurgelden en afwezige landheren, hun doel was een nieuwe dynastie te stichten. De Taiping stichtten een staat in Zuid China. De gevechten duurden echter zo lang dat het merendeel van China in bandieterij en wanorde viel. Het was in deze periode dat Chinese oorlogsheren verschenen. De Manchu sloegen erin het Taiping verzet neer te slaan met Europese hulp begeleid door de Britse generaal Gordon. Alleszins is het duidelijk dat Chinees sociaal conflict, landbouw en nationalisme de impact van Europees imperialisme voorafging. In dit verwarde China drongen de Europeanen binnen in 1840. Het werd hun beleid de tegemoetkomingen van het Manchurijk af te zetten en tegelijkertijd de dynastie tegen interne oppositie te verdedigen. Dit was nodig omdat ze een soort van regering in China wilden waar ze verdragen mee konden maken en hun claims en verbindingen konden legaliseren over het gehele land.

De Opening van China voor het Westen

De Opium oorlogen van 1839-41 opende de relaties met het Westen. De Chinezen hadden geen interesse voor Westerse producten, handel was daardoor moeilijk. Jarenlang werd Chinese thee verkregen in ruil voor Indisch opium. Wanneer de Chinese regering zijn eigen bron van opium wou controleren ging de Britse regering ten oorlog en dwong China om diplomaten te ontvangen en zaken doen met de handelaars. De Chinezen verzetten zich waarop de Britten en Fransen Beijing innamen en het Zomerpaleis van de keizer verbranden. Wat hieruit geplunderd werd was genoeg om een rage te starten in Europa en Amerika voor Chinese kunst. Uit de eerste van deze oorlogen ontstond het verdrag van Nanking, en van de tweede de verdragen van Tientsin, snel gedupliceerd en getekend door andere Europese machten en de VS. Deze akkoorden legden beperkingen op China of verleenden rechten aan buitenlanders gekend als het verdrag-systeem . Hong Kong werd in 1842 aan Groot-Brittanni afgestaan en later aanpalende territoria verhuurd op lange termijn. Europeanen in China bleven onderworpen aan eigen wet en Europese en Amerikaanse militaire boten begonnen de Yangtze rivier te controleren. De Chinezen betaalden grote schadeloosstellingen alhoewel het de Chinezen waren die het meest hebben geboet voor de beschadigingen. Ze gingen akkoord niet meer dan 5 percent te heffen op import en werd zo een vrije markt voor Europese producten. Voor de administratie en verzameling van de douaneheffingen werden Europese experts gebruikt. Veel hiervan ging naar de schadeloosstellingen.

Annexaties en Concessies
In het Centrum werd China doordrongen door Europese privileges, en aan de grenzen verloor China grote delen van zijn territorium aan Rusland, Japan, Groot-Brittanni en Frankrijk (gecombineerd met Frans Indochina). Deze gebieden hadden in feite nooit integraal deel uitgemaakt van China, maar het was wel met China dat ze de belangrijkste politieke en culturele relaties hadden. De eerste onthulling van Japans imperialisme was de oorlog met China over disputen in Korea. De Japanners overwonnen snel door moderne wapens, training en organisatie. De Chinezen werden verplicht het verdrag van Shimonoseki in 1895 te ondertekenen waar China Formosa en de Liaotung peninsula overgaf aan Japan en Korea als onafhankelijke staat

96

erkenden. Deze plotse overwinning voorkwam een crisis in Oost Azi. Europeanen waren verbaasd en men verwachtte dat Japan zijn oog had laten vallen op Manshurije. In 1891 begon Rusland met de aanleg van de Transsiberische spoorweg. Manchurije lag tussen Vladivostok en Centraal Siberi en Rusland konden dominantie door een andere grote macht in Manchurije niet toelaten. Duitsland, Frankrijk en Rusland eisten dat Japan de Liaotung peninsula zou opgeven. Japan twijfelden en waren verontwaardigde maar gaven uiteindelijk de peninsula terug aan China. In China was men vernederd door de nederlaag tegen Japan. De Chinese regering begon plots te moderniseren en hervormen. Enorme lonen met Europa werden gemaakt, de douaneheffingen als onderpand net als in het Ottomaanse rijk, Perzi en Santo Domingo. Echter de Europese machten wensten niet dat China te snel zou geconsolideerd worden. Het resultaat was een gevecht voor verdere concessies. Het bleek dat in 1898 China zou verdeeld worden. Duitsland, Rusland, Frankrijk en Engeland kregen hun deel. De VS stond voor een open deur politiek. Het idee was dat China territoriaal intact zou blijven en onafhankelijk en dat de machten met speciale concessies of invloedssferen de 5% tarieven zouden moeten behouden, en zakenmannen van alle naties laten handelen zonder discriminatie. De Britten steunden de Open Deur als manier om de annexaties van Japan en Rusland te ontmoedigen, de enigen die een echt leger in het Chinees territorium konden sturen. Een Chinese geheime vereniging, de Boxers , brak uit in opstand in 1899. Europa verenigd met de VS en Japan zond een internationale macht tegen de opstandelingen die neergeslagen werden. De overwinnaars legden nog zwaardere controles op in China en een schadeloosstelling van $330.000.000 werd opgedrongen. Als gevolg van de Boxer opstand streefden de Qing dynastie nog wanhopiger naar om zichzelf te versterken door het land te moderniseren. Tegelijkertijd ontwikkelde een nieuwe revolutionaire beweging zich tegen de Manchus en buitenlanders in het algemeen, zich verspreidend vooral in het Zuiden onder Sun Yat-sen.

83. De Russisch-Japanse oorlog en zijn gevolgen.

Rusland en Japan kwamen steeds meer tot tegenstellingen in Manchurije en Korea. Japan benodigde grondstoffen en Rusland wou op deze manier kritiek tegen het tsarisme tegengaan. Rusland had een concessie verkregen om de Chinese Oosterse spoorweg te bouwen naar Vladivostok door het hart van Manchurije. Japan zag hoe Rusland profiteerde van wat Japan s succesvolle oorlogen had opgeleverd en tekende een militaire alliantie in 1902 met Groot Britanni. De Britten waren gealarmeerd door hun diplomatieke isolatie na Fashoda en de Boer oorlog en verwachtten al vele jaren problemen met Rusland. Deze alliantie duurde 20 jaar. Beide landen zonden grote legers in Manchurije. Het beslissende gevecht over Mukden zette 624.000 manschappen in, meer dan welk ander gevecht ooit. Militaire waarnemers van alle grote machten waren present. Rusland zond zijn Baltische vloot rond 3 continenten naar het Verre Oosten, maar werd vernietigd in de Tsushima straat door de nieuwe marine van Japan. Russische communicaties over zee werden verbroken, de Trans-Siberische spoorweg was onafgewerkt en omdat Japan het gevecht om Mukden ook won was Rusland verslagen. De VS met een post in de Filippijnen en interesses in China had er belang bij dat geen van beide partijen te verpletterend zouden winnen. Theodore Roosevelt kwam tussenbeide en gevolmachtigden van beide landen ontmoetten in Portsmouth. Bij het verdrag van Portsmouth in 1905 kreeg Japan wat hij had gewonnen van Rusland en Rusland kreeg Port Arthur en de Liaotung peninsula, een gunstige positie in Manchurije wat Chinees bleef en een protectoraat in Korea wat in naam onafhankelijk bleef tot annexatie door Japan in 1910. Japan kreeg van 97

Rusland ook de Zuidelijke helft van het ijsland Sakhalin. Veel van wat Rusland verloor aan Japan in 1905 werd 40 jaar later herwonnen op het einde van WOII De Russisch Japanse oorlog was de eerste oorlog tussen grootmachten sinds 1870 en de eerste in condities van ontwikkeld industrialisme. Het was ook de eerste keer dat niet blanken een natie van blanken versloeg. De Japanse overwinning had 3 ketens van gevolgen. De Russische regering, gefrustreerd door zijn buitenlandse politiek in Oost Azi, verplaatste zijn aandacht terug naar Europa, waar het een actieve rol speelde in de Balkan. Dit zal uiteindelijk leidde tot de serie van internationale crisissen naar WOI. Ten tweede leidde de verliezen tot een afkeer van het tsaristische regime waarop vele ondergrondse bewegingen in staat waren boven te komen en de revolutie van 1905 ontketenend. Dit was op zijn beurt de prelude naar de Russische Revolutie van 1917. Ten derde werd de Japanse overwinning opgewonden bekeken in de niet-Europese wereld; een halve eeuw geleden was Japan ook een achtergesteld gebied, weerloos, gebombardeerd en platgegooid door de Europeanen. Ontwikkeling van de nieuwe niet-Europese nationalismes; Overal wilden onderworpen volkeren de Westerse wetenschap en industrie overnemen door Europese controle te beindigen, het proces van modernisering zelf te overzien en hun eigen nationaal karakters te behouden. Nieuwe hybride elites combineerden hun kennis van de Westerse cultuur met een groeiende trots in hun eigen cultuur en tradities. De nieuwe nationalismes werden een wereldwijde erfenis van het Europese imperialisme. Nationalistische revoluties begonnen in Perzi, Turkije en China. De Britten de Indirs toe tot de Viceroy s Council in 1909 en in 1916 creerden de Nederlanders een Volkerenraad om de Indonesische bevolking te omvatten. Deze zelfbevestiging kende een grote groei na WOI. De Japanse overwinning en Russische nederlaag kan men dus zien als stappen in drie grote ontwikkelingen: WOI, de Russische Revolutie en de Opstand in Azi. Deze drie stelden een einde aan Europa s wereldsuprematie en aan de verzekerde ideen over het onvermijdbare proces en expansie van de Europese civilisatie, of vormden ze zo om dat de wereld van de 20ste eeuw grondig verschilde van die van de 19 de eeuw.

98

Hoofdstuk 17: De eerste Wereldoorlog

In het begin van de 20ste eeuw geloofden de Europeanen dat ze afstevenden op een betere en rijkere samenleving. Maar in plaats daarvan viel Europa in een catastrofe. Het is niet makkelijk exact te weten wanneer Europa verdwaalde en WO1 onvermijdbaar werd. De oorlog kostte Europa veel van zijn welvaart, beroofde miljoenen jonge mannen van het leven en verzwakte, en zelfs vernietigde, veel van Europa s macht en invloed over de wereld.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1879 -1920

1879 : 1894 : 1904 : 1905 : 1912-1913 : Juni 1914 : Aug. 1914 : Sept. 1914 : 1916 : Duitsland tekent een militaire alliantie met Oostenrijk-Hongarije Frankrijk en Rusland creeren de Franco-Russische allitantie Frankrijk en Groot-Britanni ontwikkelen dichte relaties met Frankrijk in de entente cordiale. Duitsland daagt de Frans-Britse relaties uit door Marokkaanse onafhankelijkheid te promooten. Twee Balkanoorlogen hebben een Servische en Russische vijandigheid t.o.v. Oostenrijk tot gevolg. Franz Ferdinand wordt vermoord door Bosnische terroristen in Sarajevo Duitsland verklaart de oorlog op Rusland en Frankrijk, Engeland verklaart de oorlog aan Duitsland. Gevecht van de Marne eindigt Duitse vooruitgang in Frankrijk en dit leidt tot loopgravenoorlog op het Westerse front. Gevechten van Verdun en de Somme bevestigen de militaire impasse in Frankrijk

Maart 1917 : Revolutie in Rusland verwerpt het koninklijke hof, een provisionele regering neemt de macht over en gaat verder met de oorlog. April 1917 : Nov. 1917 : de VS verklaart de oorlog op Duitsland Groot-Britanni vaardigt de Balfour declaratie uit die de steun voor een Joodse thuisland in Palestina belooft. Ondergang van het Duitse en het Oostenrijkse rijk. Wapenstilstand op het Westerse front

Maart 1918 : Verdrag van Brest-Litovsk beindigt de oorlog tussen Rusland en Duitsland Nov. 1918 : Nov. 1918 :

Maart 1919 : Westerse geallieerden maakten het verdrag van Versailles ; nieuwe naties in Oost-Europa worden gecreert, Duitsland wordt belast met oorlogsschuld en reparaties. 1920 : Verdrag van svres ontbindt het Ottomaanse rijk en leidt tot Franse en Britse mandaten in het Midden Oosten.

84. De internationale anarchie

De grote politieke kwesties in de midden 19de eeuw werden geregeld door geweld. Alle Europese staten concludeerden dat grote militaire machten essentieel waren voor hun nationaal bestaan. Grote legers werden onderhouden in tijden van vrede, 1,2 tot 3 jaar verplichte legerdienst werd

99

ingevoerd. In 1914 had elk van de continentale grootmachten niet alleen een gigantisch staand leger maar ook miljoenen reserves tussen de burgers. Weinig mensen wilden oorlog, maar er was een idee dat het toch zou uitbreken vroeg of laat. Dit idee maakte waarschijnlijk sommige politici meer geneigd tot oorlog. Oorlog kwam ook uit andere oorzaken onder meer het verbindend systeem van internationale allianties, Duitslands verlangen naar een grotere rol in wereldlijke zaken, en de conflicten in de Balkan.

Rivaliserende Allianties: de Triple alliantie en de Triple Entente

De eenmaking van Duitsland zorgde voor nieuwe relaties in Europa. Duitsland begonnen met hun industrile revolutie, en vonden dat ze zelf erkenning verdienden. Frankrijk was nog steeds misnoegd over Alsace en Lorraine, en de Britten zagen de Duitsers meer en meer als koloniale rivaal en in het algemeen een machtig rijk die Britse belangen nastreefde. Bismarck vreesde na 1871 voor het uiteenvallen van zijn rijk en volgde een politiek van diplomatie en vrede. Hij nam echter geen risico s en vormde een alliantie met OostenrijkHongarije in 1879, waar later Itali aan toegevoegd werd in 1882. Dit werd de Triple alliantie genoemd. Hij tekende ook een verdrag met Rusland. Geallieerd blijven met Rusland n Oostenrijk-Hongarije benodigde veel diplomatie omdat deze landen vijanden waren vanwege de Balkan. Na Bismarcks afzetting bleek zijn systeem te ingewikkeld voor zijn opvolger om nog te onderhouden. De Russische overeenkomst stortte in elkaar. Frankrijk nam snel deze gelegenheid om hun eigen alliantie met Rusland te maken. De Franco-Russische alliantie getekend in 1894. In 1894 was Europa dus verdeeld in twee kampen. Voor een tijd bleek het dat deze verdeling ging verzwakken; Duitsland, Frankrijk en Rusland werkten samen in de crisis in het verre Oosten van 1895 tegen Japan. Allen waren anti-Brits in deze tijd omwille van Fashoda en de Boer-oorlog. Keizer Willem II had al het idee voor een continentale league tegen het Britse rijk. De Britten steunden reeds lang op splendid isolation en minachten allianties. Echter Europese vijandigdheid kwam als een shock. Franse relaties waren moeizaam. Sommigen in Engeland, zoals Joseph Chamberlain, vonden dat betere relaties met Duitsland gezocht moest worden. Dit bleek politiek moeilijk vanwege het Kaiser s Kruger Telegram en de beslissing van Duitsland om in 1898 een mariene te bouwen. Een nieuwe maritieme competitie tussen Duitsland en Groot-Brittanni ontstond. Duitsland was zich goed bewust van het enorme belang van een zeemacht en Duitsland plannen werden in Engeland gevoeld als een bedreiging. De maritieme race leidde beide landen tot enorme en stijgende uitgaven. In Engeland produceerde het een gevoel van diepe onveiligheid wat ze in de armen van Rusland en Frankrijk dreef. In 1902 vormde Groot-Brittanni een alliantie met Japan tegen Rusland. En de beslissende breuk kwam in 1904 van waaraf een onmiddellijke serie crises zou leidden tot WOI. In 1904 maakten de Britten en Frankrijk een einde aan hun conflicten en gingen akkoord elkaar te ondersteunen tegenover derden. Er was geen specifieke alliantie, enkel een overeenkomst, een entente cordiale. De Fransen probeerden direct Rusland te verzoenen met hun nieuwe bondgenoot, waar ze na hun nederlaag met Japan ontvankelijk voor waren. De Britten, steeds onzeker van Duitslands plannen, ging ook akkoord. In 1907 werd er een akkoord tussen Rusland en Engeland gesloten en de Triple Entente gevormd.

100

De crises in Marokko en de Balkan

De Entente was amper besloten en de Duitse regering besloot om deze aan een test te onderwerpen. Frankrijk, die nu Britse steun verkreeg, was politie macht, concessies en lonen aan het overnemen in Marokko. Keizer Willem II ontscheepte in 1905 in Tangier waar hij een speech deed ten voordele van Marokkaanse onafhankelijkheid. Het signaal was duidelijk, Duitsland wou de Brits Franse verhouding breken. De Britten stonden nu nog sterker bij Frankrijk als voorheen, en officieren begonnen gezamenlijke plannen te bediscussiren. In 1911 kwam een tweede Marrokkocrisis. Een Duitse kanonneerboot (Panther) kwam aan in Agadir. Ze zouden Marrokko met rust laten als ze Frans Kongo zouden krijgen. Duitsland kreeg enkele kleine aanwinsten in Afrika, en Britse vijandigheid steeg. Tegelijkertijd ontstonden er een serie crises in de Balkan. Het Ottomaanse rijk was nu in een staat van vergevorderde dissolutie. In de Balkan bestonden verschillende taalgroepen en hier aan gekoppeld religieuze groepen. Er waren, vooral in Bosni, grote groepen Slaven, Moslims geconverteerd tijdens de Ottomaanse overheersing. Met de Slavische opleving, die taal benadrukte, begonnen veel van deze mensen zich als n volk te voelen, en noemden zich Zuid Slaven of Joegoslavirs. Deze slaven waren onderworpen aan Oostenrijks en Hongaars gezag en concludeerden dat de dubbel monarchie hen nooit gelijke status zou geven en dat alle Zuid Slaven een onafhankelijke staat moesten oprichten. De Kroatische en Sloveense nationalisten wilden dus uit het rijk en zich met Servi n maken over de grens. Servi werd het centrum van Zuid Slaafse agitatie. De eerste Balkancrisis ontstond door twee gebeurtenissen. De jonge Turken sloegen erin een revolutie los te ketenen, waarop het rijk van verdere dissolutie ontsnapte door delegaten van Bulgarije en Bosni in het nieuwe Ottomaanse parlement te laten zetelen. Ten tweede was Ruslands buitenlandse politiek in het verre Oosten ingestort en keerde die zich actief naar de Balkan en de Turkse scene. Rusland wou controle van Konstantinopel en Oostenrijk volle annexatie van Bosni. Rusland en Oostenrijk kwamen tot een geheim akkoord in 1908. Oostenrijk verklaarde de annexatie van Bosni en dit maakte de Servirs razend. Tegelijkertijd braken de Kretenzers en de Bulgaren met het Ottomaanse rijk. Ruslands plannen voor Konstantinopel kwamen nooit tot uitvoering wegens te weinig ondersteuning van de Triple Entente. Deze eerste Balkan crisis ging voorbij. Rusland verzwakt door de Japanse oorlog en binnenlands revolutionaire beroering, accepteerde de Oostenrijkse annexaties. Oostenrijkse invloed in de Balkan bleek te groeien, en Zuid Slavisch nationalisme was gefrustreerd en woedend. In 1911 verklaarde Itali de oorlog met Turkije en veroverde snel Tripoli en de Dodecanese eilanden. Bulgarije, Servi en Griekenland verenigden hun krachten tegen Turkije. Turkije was snel verslagen. Echter bij onenigheid bij de verdeling van de overwonnen gebieden ontstond een tweede Balkan crisis . Oostenrijk streefde er naar Servi van de zee weg te houden wat lukte met de onafhankelijkheid van Albani. Servisch expansionisme was wederom gefrustreerd en ontvlambaar. De derde Balkan crisis bleek de fatale. Fataal omdat er twee voorkwamen die gevoelens van ergernis in Oostenrijk, wanhoop in Servi en vernedering in Rusland naliet.

De Sarajevo crisis en de uitbarsting van oorlog

Op 28 juni 1914 werd Frans Ferdinand, troonopvolger van het Habsburgse rijk, vermoord door een Servische organisatie in Sarajevo, de Bosnische hoofdstad in het Oostenrijkse rijk. De wereld was geschokt en sympathiseerde eerst met Oostenrijk. Frans Ferdinand had een voorkeur voor 101

een transformatie van Oostenrijk Hongarije waar de Slaven een gelijke plaats zouden krijgen in het rijk. Echter zulk hervormer is de grootste vijand van de revolutie en misschien voor die rede werd hij vermoord door de zwarte hand. De Oostenrijkse regering was vastberaden Zuid Slaafs separatisme te onderdrukken en besloot de onafhankelijkheid van Servi, de kern van Slaafse agitatie, te vernietigen, echter niet te annexeren omdat Oostenrijk dacht dat er te veel Slaven al in Oostenrijk Hongarije leefden. Duitsland vaardigde zijn bekende blank check uit. Een drastisch ultimatum werd uitgevaardigd. De Servirs steunden op Russische steun, de Russen op hun beurt op Frankrijk. Frankrijk was bang om ooit alleen in een oorlog met Duitsland te belanden en gaf een blank check aan Rusland. De Servirs verworpen het Oostenrijks ultimatum als een schending van hun soevereiniteit waarop Oostenrijk oorlog verklaarde op Servi. Rusland verdedigde Servi en verklaarde de oorlog aan Oostenrijk. Rusland verwachte dat Duistland zich bij Oostenrijk zou aansluiten en mobiliseerde zowel de Oostenrijkse als Duitse grens. Duitsland verklaarde de oorlog met Rusland op 1 Augustus 1914, overtuigd dat Frankrijk de oorlog zou aansluiten bij Rusland, verklaarde Duitsland op 3 Augustus de oorlog met Frankrijk. Deze oorlogsdeclaraties werden de basis voor de latere beschuldigen dat Duitsland de volledige verantwoordelijkheid droeg, of schuld, voor de menselijke en financile kosten van de oorlog. Duitsland hoopte dat Groot-Brittanni nooit aan de oorlog zou deelnemen, want was niet gebonden door enige militaire alliantie. De regering was verbonden met Frankrijk, maar vooral de invasie van Belgi bewoog de publieke opinie naar oorlog met Duitsland. Deze werd verklaard op 4 Augustus. Wat is nu de verklaring waarom de grote naties in een paar dagen in oorlog waren met elkaar, om de moord van n imperiaal personage? Om te beginnen is er het alliantie systeem en de nationalistische ideologien. Duitsland beklaagde zich ook omcirkeld te zijn door Frankrijk en Rusland, en vreesden oorlog aan twee kanten. Duitsland was verplicht vast te houden aan hun enige bondgenoot Oostenrijk Hongarije. Frankrijk vreesde evenwel een conflict met Duitsland, welke Frankrijk ver vooruit was in populatie en industrile macht, en Frankrijk hield ook sterk aan zijn Russische bondgenoot. Rusland en Oostenrijk-Hongarije waren beiden wankele rijken. Net als de Servirs hadden ze weinig te verliezen en waren dus roekeloos. De Tragedie van 1914 is dus dat de instabiliteit en nationalistische conflicten in de politieke failliete delen van Europa de meer ontwikkelde delen mee in een catastrofe trokken. Echter ook het Duitse rijk keek op een interne crisis. De Sociaal democratische partij werd de grootste en was anti militaristisch en anti oorlog. Maar de Duitse imperiale regering erkende geen verantwoordelijkheid tot de kamer. Het gevoel van de heersende oude ongereconstrueerde bovenste klasse was dat hun positie ondermijnt werd, en oorlog werd als een uitweg gezien. En alhoewel niet Duitsland alleen de oorlog begon, moet opgemerkt worden dat zijn politiek voor enkel jaren onverbiddelijk, arrogant, sluw en koppig was. Breder gezien; de opkomst van een geconsolideerde industrialiserend Duitsland na 1870, zijn bod voor wereldmacht laat makend, was een basisoorzaak van de oorlog. De wereld had een internationale economie, maar een anarchistisch systeem van wedijverende, soevereine nationale staten. Economisch behoefde de Europese mens contact met de wereld als een geheel. Elke mens was in die mate afhankelijk en onveilig. Industrile landen waren extra kwetsbaar, omdat ze steunden op import van grondstoffen en voedsel en inkomsten door export. Er was geen wereldstaat om het wereldwijde systeem te ordenen, en deelname te verzekeren in de wereldeconomie aan alle naties onder alle condities. Elke natie moest voor

102

zichzelf zorgen, en zo kwam veel van de populaire steun voor nationalistische politieke ideologien. En veel van de drive voor imperialisme. En ook daarom kwam er een zoektocht naar bondgenoten en bindende allianties. De allianties in een wereld die strikt gezien anarchistisch was waren een poging van naties om hun veiligheid te ondersteunen, en zeker van te maken dat het niet zou afgesneden worden, veroverd of onderworpen worden aan een andere wil. Het verkrijgen van economisch succes in het competitieve gevecht voor de wereldgoederen.

85. De gewapende impasse

WOI duurde van 1914 tot het einde van 1918. De oorlog eiste het leven van enorm veel mensen. Op het westerse front werden meer mensen gebruikt en sneuvelden er meer dan in WOII. Een korte oorlog, als in 1870 werd verwacht. De Duitse generale staf had plannen klaar voor een gevecht langs twee fronten tegen Frankrijk en Rusland. Het nadeel van een twee fronten oorlog werd gecompenseerd door een goede spoorwegen. Het Duitse oorlogsplan, het Von Schlieffen plan, steunde op dit feit. Het idee was eerst Frankrijk te verslaan door een gigantisch leger te sturen door Belgi, en vervolgens Rusland aan te gaan.

De Oorlog te land, 1914-1916

Op 3 Augustus stuurde Duitsland zijn troepen naar het Westen en het von Schlieffen plan bleek perfect te werken. Duitsland maakte reeds plannen voor de verovering en annexatie van grote delen van Europa. Rusland kwam zijn overeenkomst met Frankrijk na, en confronteerde Duitsland. Rusland zond twee legers in Oost Pruisen. Moltke nam manschappen uit Frankrijk voor dienst in Rusland. De Duitsers gingen verder maar hun slagkracht was verzwakt en hun communicatielijnen te sterk verspreid. Joffre, de Franse bevelhebber hergroepeerde en met sterke steun van de relatief kleine Britse bijdrage beval hij op precies de juiste moment een tegenaanval. Het volgende gevecht bij de Marne veranderde het hele karakter van de oorlog. De Duitsers waren verplicht terug te trekken. Elke partij probeerde nu elkaar te verschalken en te vernietigen tot aan de zee. Duitse controle over de kanaalpoorten lukte niet en Frans Britse communicatie bleef overeind. De gigantische overwinningen waren op lange termijnen maar een kleine troost. In het Westen kwam er een einde aan de bewegingsoorlog en begon de positieoorlog. De legers werden bijna immobiel. Cavalerie verdween en het belangrijkste werd de soldaat te voet. Het machinegeweer werd gentroduceerd wat het onmogelijk maakte voor soldaten om over open velden te bewegen. Het uiteindelijke resultaat was een lange militaire impasse waar de onmisbare infanterie bescherming zocht in een netwerk van loopgraven. In 1915 probeerde de Duitsers en Oostenrijk Hongarije Rusland te vloeren, en drukte ver in het tsaristische rijk. De Russische verliezen waren enorm maar op het einde van het jaar bleven de Russen vechten. Tegelijkertijd lanceerde de Britten en de Fransen een marineaanval op Turkije om de communicaties met Rusland te openen. Dit mislukte. In 1916 richten beide hun aandacht terug op Noord Frankrijk. De geallieerden planden grote offensieven langs de Somme terwijl Duitsland Verdun aanviel. Duitsland gaf dit uiteindelijk op. Ook het Somme offensief koste velen het leven maar bracht niks van waarde op.

De Zeeoorlog
De Britten, met Franse hulp, legden een maritieme blokkade aan. Internationale wet plaatste goederen gericht voor een land in twee groepen. Contraband en niet contraband. De laatste zou door elk land mogelijk moeten zijn te importeren zelfs in oorlogstijd. Deze termen van

103

oorlogswetgeving werden besloten in 1909 in een internationale conferentie in Londen, en de bedoeling was een zeemacht te voorkomen een vijand uit te hongeren en interfereren met normale burgerproductie onmogelijk te maken. Zulke wet zou een blokkade van Duitsland oneffectief maken en de geallieerden leefden deze niet na, er werd dus aan economische oorlogsvoering gedaan. De VS protesteerde tegen deze regulaties en beschermde de rechten van de neutralen. De VS herbevestigde het onderscheid tussen contraband en non-contrabande, claimde recht van handel met andere neutralen en steunde de freedom of the seas . Deze claims leidde tot wederzijdse afkeer tussen Amerika en Engeland in 1915 en 16. Wanneer de VS de oorlog binnenkwam nam het de geallieerde regulaties over. Internationale wetgeving was veranderd. Duitsland counterde met een poging Engeland te blokkeren. Duitsland vertrouwde vooral op de onderzeer, tegen de welke de Engelse marine hulpeloos leek. De onderzeer was wel een vrij lomp wapen en kon bijvoorbeeld niet weten welk schip het aanviel. In 1915 verklaarde de Duitse regering de wateren rond de Britse eilanden een oorlogszone waarin geallieerde schepen getorpedeerd worden en neutrale schepen zich in groot gevaar zouden bevinden. Drie maanden later werd de Lusitani getorpedeerd. 1200 mensen verdronken waaronder 120 Amerikanen. Het was een Brits schip met munitie voor de geallieerden, en de Duitsers hadden gewaarschuwd om het schip niet als overzet te gebruiken. Wilson waarschuwde de Duitsers voor zulke acties en Duitsland gebruikte weerhielden zich voor 2 jaar van vol gebruik van hun onderzeers. Duitse admiralen werden rusteloos en wilden met hun nieuwe marine de Britten bevechten. Er werd gehoopt om kleinere formaties van Britse schepen te verlokken en hen 1 voor 1 te vernietigen. Zo werd er gehoopt om eventueel de navale balans in de Noordzee in hun voordeel te krijgen om de Britse blokkade te lossen die Duitsland traag aan het wurgen was. Ze werden echter gevangen in een groot gevecht waarin de Britse Grand Fleet van 151 schepen hen verraste. Duitsland bewees bekwaam op zee te zijn maar sloegen er niet in de Britse overmacht op zee te ondermijnen.

Diplomatie & geheime akkoorden

Zonder militaire oplossing in het vooruitzicht keken beide kanten uit naar nieuwe allianties. Het Ottomaanse rijk voegde de centralen toe in Oktober 1914. Itali onderhandelde met beide kampen en de Italiaanse regering voegde zich bij de geallieerden toe met het geheime verdrag van Londen van 1915. Hierin werd afgesproken dat Itali grensgebieden kon annexeren en kolonies verkrijgen. De geallieerden planden ook een finale opdeling van het Ottomaanse rijk. Beide kampen hadden ook minderheden en ontevreden groepen binnen hun grenzen. Men probeerde deze op te zetten tegen de vijand. Duitsland deed dit in Belgi, Oekrane, Polen, Ierland, Mexico (het onderschepte Zimmerman-telegram) en het Ottomaanse rijk. De geallieerden hadden meer succes; Amerika steunde omdat de meest actieve nationale minderheden zich nu eenmaal binnen het territorium van hun vijanden bevonden (vooral in Oostenrijk-Hongarije, ook Polen en de restoratie van Alsace-Lorrain aan Frankrijk). Britten wekten de Arabische hoop voor onafhankelijkheid op in het Ottomaanse rijk (Kolonel T.E. Lawrence en koning Hussein van Hejaz). Zionisten zagen in het imploderende Ottomaanse rijk ook mogelijkheden, in feite in tegenspraak met de Britse plannen voor Arabisch

104

nationalisme. Toch vaardigde Engeland de Balfour declaratie uit die de steun beloofde voor de joodse zaak, maar met de bescherming van de rechten van niet-Joodse mensen. De Armenirs, een Christelijk volk in het Ottomaanse rijk, wensten eveneens een eigen staat. 20 jaar geleden leidde deze clash tot het Armeense bloedblad van 1894, en wanneer de Turken uit angst voor collaboratie met de Russen beslist de Armenirs te deporteren mondt dit uit in een genocide. De Britten en Fransen gebruikten de oorlog ook om controle te krijgen over de Duitse kolonies in Afrika. China was nog steeds een belangrijke regio voor imperialistische competitie; Japan was geallieerd met Engeland sinds 1902. Japan zag zijn kans en verklaarde Duitsland in 1914 de oorlog om de Duitse concessiegebieden in China te veroveren samen met de Marshall/Carolineeilanden. In januari 1915 liet Japan China de 21 eisen tekenen, een geheim ult imatum waardoor Mantsjoerije en Noord-China een protectoraat worden van Japan Duitsland maakte ook zijn expansionistische plannen op in 1914, toen een snelle overwinning nog in hun bereik bleek te liggen. Deze werden opgetekend door Bethmann-Hollweg, kanselier tot 1917. Al deze ontwikkelingen, vooral de geallieerde onderhandelingen, zouden later bij de vredesconferenties erg moeilijk blijken te liggen en enkele van de meest ontzettende tendensen van Europese politiek voortzetten. Enkel Wilson bleek enig werk te maken van een controle van nationalisme en het vermijden van toekomstige oorlogen. In 1916 probeerde hij tussen beide partijen te onderhandelen en bij zijn herverkiezing bepleitte hij een vrede zonder overwinning . Dit zal echter anders aflopen wanneer twee nieuwe machten de Europese impasse zullen veranderden.

86. De val van Rusland en de interventie van de VS

Het terugtrekken van Rusland: Revolutie en het verdrag van Brest-Litovsk
Het tsaristische regime faalde tijdens WOI. Vele Russen verloren hun leven terwijl er geen doel bestond dat de opoffering waard was. Loyaliteit werd verloren in alle takken van de bevolking. In 1917 muiten de troepen in Sint -Petersburg en de Doema maakte hier gebruik van hervormingen door te voeren. Tsaar Nicolas treedt op 15 maart 1915 af en de provisionele regering nam het over tot november 1917. De oorlog wordt niet beindigt. De Russische bevolking schaart zich achter Lenin en de Bolsjewieken die opgestuurd werden door Duitsland (het waren bannelingen), als een soort psychologische oorlogsvoering tegen de Russische provisionele regering, om zo Rusland te elimineren. De Bolsjewieken stonden voor het beindigen van de oorlog om populariteit te winnen en omdat ze het zagen als een oorlog tussen kapitalisten waar ze zich hun beter van gescheiden houden. In november 1917 sloegen ze erin de macht te grijpen. In December 1917 werd vrede gesloten bij de conferentie van Brest-Litovsk met Duitsland. Hierbij verloren ze Polen, Oekrane, Finland en de Baltische staten die hun onafhankelijkheid verkondigden mede door Duitse agitatie. Voor Duitsland was dit een invulling van een deel van hun oorlogsdoelstellingen. Duitsland kon zich nu volledig richten op het Westen en trof voorbereidingen voor een laatste offensief. Op 30 Mei 1918 stond Duitsland weer aan de Marne.

105

De Verenigde Staten & De Oorlog.

De Amerikaanse bevolking bleef verdeeld over welke kant ze best kozen. Uiteindelijk helde de balans over ten voordeel van de geallieerden (materialistisch en ideologisch), hoewel ook Engeland en Frankrijk verdacht werden van onpure motieven. Wilson bleef neutraliteit aanhangen Duitsland hervatte zijn duikbootoperaties op 1 februari, 1917. Men voorzag dat de VS oorlog zou verklaren maar men maakte de correcte schatting dat er een jaar zou overgaan voor het kon deelnemen met een eigen leger. Tegelijkertijd overtuigde het Zimmerman telegram de VS van de Duitse agressiviteit. De VS verklaart de oorlog op 6 april 1917. Hoewel aanvankelijk de duikbootcampagne zelfs de Duitse verwachtingen overschreed werden en countermaatregelen ontwikkelt die de duikbaat herleiden tot een louter hinderlijk gegeven. Duitsland won dus enkel een vijand bij. Op het westelijke front poogden Frankrijk en Engeland doorbraken die amper iets opleverden en enorm veel levens kosten (Generaal Neville, vervangen door Ptain, slag van Paschendaele). In de slag om Caporetto overstelpten de centralen het Noorden van Itali, maar de geallieerden hielden stand. Het netto effect van de 1917-campagnes en het terugdrijven van de duikboot bevestigde de impasse in Europa, dit verschafte de VS wat ze het meest nodig hadden; tijd. De VS nam dienstplicht aan, hulp vloeide naar het geallieerde kamp. De industrie in de VS produceerde buiten proporties. Civiele consumptie werd drastisch verminderd.

De Finale fase
In de lente van 1918 probeerde Duitsland nog een laatste offensief, in de hoop een beslissing te doen vallen voor de Amerikaanse deelname de balans deed omkeren. Om dit te voorkomen werd voor de eerste keer het gehele geallieerde leger onder bevel van n man gezet, de Franse generaal Foch. Het Duitse leger bereikte op 15 juli de Marne. De counteraanval onder bevel van Foch vond plaats op 18 juli en meer dan 250.000 Amerikaanse troepen landen nu elke maand in Frankrijk. Het finale geallieerde offensief opende in september, en de Amerikaanse troepen bezetten de Argonne, een oosterse sector. Hiertegen bleken de Duitsers geen weerstand te kunnen bieden. Duitsland maakte vredesvoorstellen aan President Wilson, een wapenstilstand werd overeengekomen op 11 november 1918. De verschrikking die de oorlog bracht kan amper worden verteld door statistieken, W.O.I telde 10 miljoen gesneuvelden en 20 miljoen gewonden. De oorlog bleek veel minder levens en geld gekost te hebben aan de VS dan aan de andere grote geallieerde machten, mede door hun veel kortere deelname (in feite enkel 4 maanden). De Spaanse griep zal net na de oorlog het dodental van W.O.I ver voorbijstreven.

87. De val van het Oostenrijkse en het Duitse rijk

De onderworpen nationaliteiten in Oostenrijk Hongarije werden door de geallieerden erkend, en verklaarden hun onafhankelijkheid in oktober 1918. De keizer trad af en Oostenrijk en Hongarije werd een republiek. Voor enige vredesconferentie kon bijeenkomen waren de nieuwe staten Tsjechoslovakije, Joegoslavi, een groter Roemeni, republiek Hongarije en een miniatuur republiek Oostenrijk ontstaan door hun eigen actie.

106

Het Duitse rijk stond stevig tot de laatste weken. Het was het de top van het leger zelf dat het debacle aanving. In de laatste jaren werden dictatoriale machten geconcentreerd in de handen van generaal Ludendorff, en in september 1918 wisten enkel hij en zijn dichte militaire partners dat de oorlog hopeloos was. Op 29 september informeerde Ludendorff de keizer dat Duitsland voor vrede moest vragen. Hij pleitte dat een nieuwe regering zou gevormd worden in Berlijn, de meerderheid van de Reichstag weerspiegelend op democratische parlementaire principes. Door directe vredesonderhandelingen te vragen lijkt Ludendorff 2 doelen na te streven. Eerst zou hij tijd kunnen winnen om zijn legers te hergroeperen en een nieuw offensief voor te bereiden. En als overgave onvermijdbaar leek dat zouden de burgerlijke en democratische elementen in Duitsland degene zijn om voor vrede te smeken. De liberale prins Max van Baden werd gevonden om het kabinet te leidden. In oktober kwamen er diverse hervormingen, werd het Bismarck systeem beindigd en werd Duitsland een liberale constitutionele monarchie. Deze veranderingen speelden in de kaarten van Ludendorff en andere generaals omdat de Duitse militaire kaste meer geneigd was het leger de redden dan het rijk. President Wilson speelt ongewild in Duitse handen, Als hoofd van de geallieerde coalitie eiste hij dat de Duitse regering meer democratisch moest worden, net als Bismarck in Frankrijk. Wilson geloofde wel in democratie maar zijn positie was hetzelfde; hij wou er zeker van zijn dat hij met het Duitse volk onderhandelde en niet met een in schande gebrachte elite. In Dui tsland begonnen vele de keizer als obstakel naar vrede te zien, of vonden dat Duitsland betere termen zou loskrijgen als republiek. Willem II trad af op 9 november waarop hij ontsnapte naar Nederland. Duitsland werd een republiek en twee dagen later stopte de oorlog. De val van het rijk met de adoptie van de republiek was louter een episode van de oorlog. De republiek kwam er omdat de vijand het beval, Duitse volk vrede wou en ze een gewelddadige revolutie wilden vermijden en omdat de oude Duitse militaire klasse ten minste tijdelijk wou gexcuseerd worden. Op het einde van de oorlog was het Duitse leger nog steeds in Frankrijk, zijn discipline en organisatie steeds blijkbaar ongeschonden. Geen vijandig schot was gevallen op Duitse grond. Later zeiden sommigen zelfs dat het leger niet verslagen was maar in de rug gestoken door een ontbindend burgers thuisfront. Dit was niet waar, het was de paniekerige Ludendorff die eerst voor democratie riep. Maar de omstandigheden in welke de Duitse republiek voortkwam maakte de latere geschiedenis zeer troebel.

88. De economische, sociale en culturele impact van de oorlog.

Effecten op Kapitalisme: Regering gereguleerde Economien
WOI bracht de Europese samenleving vele veranderingen die bleven voortduren na het einde van de oorlog. De oorlog benvloede kapitalisme; het idee van de geplande economie werd eerst toegepast in WOI, om al de welvaart, bronnen en moraal van hun samenleving te leidden tot n doel. Omdat niemand een lange oorlog verwachtte had niemand plannen gemaakt voor industrile mobilisatie. Rond 1916 had elke regering een systeem van raden, bureaus en commissies om oorlogsinspanningen te leiden. Vrije competitie en profijtmotief werd afgeschreven, en de regering had controle over fabrieken, grondstoffen en voorraden. Verliesmakende fabrieken werden soms toch nog draaiende gehouden door de overheid. Cordinatie en rationalisatie van de productie in de belangen van het land was het nieuwe doel. Protest tegen werkuren of lonen werd ontmoedigd, vakbonden gingen akkoord niet te staken. Voor de hogere klassen werd het beschamend hun comfort te openlijk te tonen. De oorlog gaf 107

een nieuwe impuls tot economische gelijkheid, al was het maar om rijk en arm in te schrijven in n gemeenschappelijke zaak. Militaire dienstplicht was de eerste stap in de toewijzing van mankracht. Door de enorme noodzaak voor troepen geraakten grote hoeveelheden vrouwen in bedrijven en fabrieken. Na de oorlog bleven de vrouwen wel niet deze posities innemen, maar de oorlogservaring, ook in WOII, was deel van de sociale transitie in welke de werkmacht in alle landen vergrootte en de plaats van de vrouw in de moderne samenleving revolutionariseerde. WOI droeg dus bij tot de herdefiniring en reorganisatie van vrouwenwerk, een sociaal proces dat begon in de vroege industrile revolutie, en gentensifieerd werd gedurende WOII en in de volgende jaren. Tijdens de oorlog was er geen systematisch werk toeschrijving, behalve in Duitsland. Maar de regering benvloede de industrie, de lonen en gebruikte propaganda om vele werkers in oorlogsproductie te krijgen. Verplichte arbeid of slavenarbeid kwam niet voor en ook gevangenen werden niet verplicht. Enkele verbrekingen van internationale wet werden echter gedaan door Duitsland. De overheid controleerde alle buitenlandse handel en werd een staatsmonopolie. De grootste exporteur was de VS wiens jaarlijkse export steeg van 2 biljoen naar 6 biljoen tussen 1914 en 1918. De eindeloze vraag naar Amerikaanse landbouwproducten en fabrieksproducten liet de prijs omhoog gaan, die vastgelegd werd in 1917 door wetgeving voor de belangrijkste producten. De Europese geallieerden konden enkel aankopen doen in de VS door enorme leningen van de Amerikaanse regering. Engeland en Frankrijk verkochten hun aandelen en contracten aan de Amerikanen. Op deze manier werd Amerika een schuldenaarsland en de werelds grootste schuldeiser. Rond 1919 was Europa rond de 10 biljoen in schuld. De geallieerden controleerden de zee maar hadden nooit genoeg schepen om de rijzende vraag te vervullen, vooral vanwege de Duitse onderzeers. Scheepbouw werd gestimuleerd. Controle en allocatie werd uiteindelijk internationaal onder de Interallied Shipping Council, wa ar de VS zich bij aansloot na deelname in de oorlog. In Engeland en Frankrijk, waar alle fabrieken steunden op import, was de controle van de regering over scheepvaart, en dus import, controle over de hele economie. Duitsland werd verplicht tot ongeziene maatregelen van zelfvoorziening. De overheidcontrole werd meer diep en efficinter wat de naam oorlogssocialisme kreeg. Walter Rathenau was de bezieler. Hij lanceerde een programma voor de mobilisatie van grondstoffen. In het begin van de oorlog leek een tekort aan stikstof Duitsland te vellen waarop Rathenau elk denkbaar natuurlijke bron opvorderde tot de Duitse chimisten stikstof uit de lucht konden isoleren. De Duitse chemische industrie ontwikkelde vele andere substituut producten zoals synthetisch rubber. Duitse productie was georganiseerd in oorlogscompagnien en private industrien onder overheidssupervisie. De andere overheden vervingen ook competitie tussen bedrijven en fabrieken met cordinatie. In Engeland werden deze methodes zo efficint dat rond 1918 het land elke 2 weken meer hulzen maakte dan het 1ste jaar van de oorlog, 70 keer meer zware artillerie produceerde.

Inflatie, Industrile veranderingen en Controle van Ideen

De overheden konden het benodigde geld enkel verkrijgen door papiergeld te drukken of enorme leningen aan te gaan. Het resultaat, door grote vraag en acute tekorten, was een snelle inflatie van prijzen. Grote schulden betekenden jaren van hoge belastingen die zouden komen. De schuld bleek nog erger als ze geleend werd uit een vreemd land. De continentale geallieerden

108

leenden van Engeland en van de VS en verhypothekeerden om die manier hun toekomst. Voor 1914 importeerde elk Europees land meer dan het exporteerde, en dat was de basis voor de Europese levensstandaard. Dit werd nu bedreigd door omkering. Met Europa in oorlog voor 4 jaar versnelde de rest van de wereld zijn eigen industrialisatie. Met Duitsland volledig uit de wereldmarkt en Engeland en Frankrijk enkel nog producerend voor hun eigen legers en hun marine ingelijfd voor oorlogsdoeleinden werd de Europese positie als werkplaats van de wereld ondermijnt. Na de oorlog had Europa nieuwe competitors en de economische grondvesten van de 19de eeuw waren verdwenen. De era van Europees imperialisme schemerde. Net als economie controleerde Europa ook ideen. Vrijheid van meningsuiting moest er aan geloven en propaganda en censuur werd meer effectief dan elke overheid kon bedenken. De mensen waren zich in die tijd niet bewust van de feiten van de vooroorlogse crises. De moraal van de bevolking leidde hard onder de oorlog. Nieuwe massapers en film leek de ideale media om populair denken te verspreiden, zowel in de geallieerde landen als in Duitsland. Elk land beschuldigde elkaar en deze ontvlambare opinies hielpen de mensen te overleven in zulk afschrikwekkend gevecht. Echter toen het tijd werd voor vrede bleken deze die gewortelde overtuigingen, gefixeerde ideen, afkeer, haat en angsten een obstakel voor politiek oordeel.

Cultureel Pessimisme
In het begin van de oorlog werden de ideen van het klassiek liberalisme in vraag gesteld en werd de sociale waarde van het menselijke gevecht nog gewaardeerd. Zulke ideen droegen bij aan het publieke enthousiasme dat elke natie meedroeg in de oorlog (bv: Rupert Brooke, Charles Pguy, schrijvers die zich opofferden in de eerste gevechten). Maar naarmate de oorlog vorderde maakte dit plaats voor cynisme, pessimisme en wanhoop. (bv: oorlogspoten als Wilfried Owen en Siegfried Sassoon). Ironie en verbittering stonden centraal in de creatieve werken van post WOI Europese cultuur. Nieuwe vormen van cultureel pessimisme verspreiden. O.m. Sigmund Freud (doodsdrift van de mens) en Oswald Spengler (Westerse beschaving in crisis en verval). Dit gevoel van crisis in de Westerse cultuur spreidde ook door nieuwe literaire en artistieke bewegingen waaronder het dadasme en het surrealisme. In Europa waren auteurs van mening dat de oorlog een ziekte in het Europees hart had blootgelegd. Dit komt terug in het werk van Thomas Mann en W.B. Yeats.

89. De vrede van Parijs, 1919

Rusland, in handen van de Bolsjewieken rond 1919 werd verbannen en namen niet deel aan de internationale relaties, Duitsland en Oostenrijk Hongaarse rijken waren al verdwenen en nieuwe minder of meer revolutionaire regimes vochten om ze in te nemen. Nieuwe republieken bestonden al langs de Baltische kust, Polen en in het Donaubasin maar zonder effectieve regeringen of erkende grenzen. Europa ten oosten van Frankrijk en Itali lag in chaos met revolutie a la Rusland dreigend. De geallieerde blokkade duurde verder. In deze omstandigheden kwamen de overwinnaars samen in Parijs in 1919. 5 Overeenkomsten werden ondertekend: verdrag van Saint-Germain (Oostenrijk), verdrag van Trianon (Hongarije), verdrag van Neuilly (Bulgarije), Verdrag van Svres (Turkije) en verdrag van Versailles (Duitsland). De wereld keek met veel verwachtingen naar n man, president Wilson van de VS. Overwinnaars, overwonnenen en neutralen gaven toe dat de Amerikaanse interventie het gevecht beslist had. Overal waren mensen beroert door de woorden van Wilson voor een betere

109

zaak., een concert van rechtvaardigheid waar vrede zou veilig zijn en de wereld vrij. Wilson bereikte Europa in 1919 januari, bezocht verscheidene geallieerde hoofdsteden. Hij werd gezien als de man die de beschaving uit het kapotte land zou leiden.

Het 14-puntenplan van Wilson en het Verdrag van Versailles.

Het 14-puntenplan stond voor het beindigen van geheime verdragen en diplomatie, vrijheid van de zeen, verwijdering van barrires en ongelijkheden in internationale handel, vermindering van armamenten door alle machten, koloniale veranderingen, evacuatie van bezet gebied, zelf bestuur van landen en een hertekenen van de Europese grenzen en een internationale politieke organisatie om oorlog te voorkomen. Wilson stond voor de ideen van de verlichting, de Franse revolutie en de revoluties van 1848. Wilson vond dat de oude vredesverdragen te lang steunden op politiek van macht en gewetenloze deals en akkoorden zonder rekening te houden met de bevolking. Nu democratie overwonnen had hoopten de mensen dat de nieuwe overeenkomst in een atmosfeer van wederzijds vertrouwen zou gebeuren. Wilson had enkele moeilijkheden om de geallieerde regeringen zijn 14-puntenplan te doen accepteren. Frankrijk eiste terugbetalingen, Engeland vetode de freedom of the seas . Buiten deze 2 zaken toonden de geallieerden hun wil om Wilson te volgen, en Duitsland die een wapenstilstand vroeg geloofde dat vrede op deze manier zou gemaakt worden. 27 landen verzamelden in Parijs in januari 1919, maar belangrijke beslissingen werden uitgepraat onder de big four . Wilson, Lloyd George, Clemenceau en Orlando (Itali). Geen van hen was geschikt voor deze taken, maar toch vertegenwoordigden ze democratisch de regeringen en volk van hun land. Wilson vocht hard voor zijn Volkerenbond, maar werd verplicht concessies te maken en het idealisme van de 14 punten te laten varen. Wilson wou ook religieuze vrijheid invoeren. Japan eiste om raciale discriminatie ook te veroordelen. Amerika en Engeland waren hier tegen omdat het zou kunnen interfereren met hun immigratie praktijken. Beide voorstellen werden uiteindelijk afgevoerd. Frankrijk eiste veiligheid tegen Duitsland. Een Anglo-Frans-Amerikaanse beschermingsverdrag ontstond. Frankrijk controleerde de Saar koolmijnen voor 15 jaar, Lorraine en Alsace werden teruggegeven aan Frankrijk, Duitse fortificaties en troepen werden verbannen in het Rijnland en zou bezet worden door geallieerde troepen voor 15 jaar. In Oost Europa wordt een Poolse staat opgericht als buffer tegen het Bolsjewisme, Danzig wordt een stadstaat, In Oostenrijk en onder de Sudeten Duitsers in Bohemi waren er gevoelens voor aansluiting bij Duitsland. Maar de geallieerden weigerden natuurlijk Duitsland groter te maken als voorheen en Oostenrijk en Hongarije bleven dwergrepublieken. De Sudeten Duitsers werden ontevreden burgers van Tsjechoslovakije. Duitsland verliest al zijn kolonies welke mandaten werden van andere landen onder de Volkerenbond. Ondertussen pleitte de jonge Vietnamese nationalist Ho Chi Minh Wilson te erkennen dat Frankrijk de principes van nationaal zelf beschikkingsrecht schond in Indochina, maar zulke kritiek van kolonialisme werd niet gehoord in Versailles. De geallieerden namen de Duitse vloot over maar de Duitse marine zonk deze in Scapa baai. Het Duitse leger was gelimiteerd tot 100.000. Omdat de geallieerden dienstplicht verboden net als de jaarlijkse training van jonge burgers werd het leger exclusief professioneel. De officiersklasse verkreeg politieke invloed in het leger en het doel van de geallieerden om Duitsland te

110

demilitariseren diende het omgekeerde doel. Wilson zag zijn plan voor ontwapening beperkt tot enkel Duitsland. Frankrijk wou terugbetalingen van Duitsland, en de andere geallieerden maakten eenzelfde eis. Gigantische bedragen werden gevraagd. Duitsland stelde om erger te voorkomen voor om te helpen met de opbouw van Belgi en Frankrijk, wat werd afgewezen. De geallieerden woedend door de oorlog en zelf in schuld bij de VS hadden geen zin om naar economische logica te luisteren en zagen de reparaties simpelweg als een gerechtigheid en een vermindering van het gevaar van een Duitse revival. Duitsland moest zijn handelsmarine opgeven, koolleveringen maken n al het eigendom opgeven die Duitse priv burgers bezaten in het buitenland. Dit beindigde de carrire van Duitsland als een exporteur van kapitaal. Om de reparaties gerechtigd te maken werd de fameuze oorlogsschuld in het verdrag opgenomen. Uiteindelijk gaf de oorlogsschuld clausule een opening tot onruststokers in Duitsland en maakte zelfs gewone Duitsers het verdrag als iets om aan te ontsnappen uit zelf respect. De Duitsers weigerde in mei 1919 het verdrag te ondertekenen. De geallieerden dreigden hiermee met een hernieuwing van hostiliteiten en een regeringscrisis ontstond in Berlijn. Uiteindelijk kwam een sociaal democratische en een katholieke partij tot de ondertekening en zond twee onbekende afgevaardigden naar Versailles. De andere verdragen behandelden de nieuwe kaart voor Oost Europa en registreerden de recessies van Rusland, Oostenrijk en Turkije. 7 nieuwe staten werden gecreerd; Finland, Estland, Letland, Litouwen, Polen, Tsjecho-Slowakije en Joegoslavi. Roemeni en Griekenland werden uitgebreid. De riem van Finland naar Roemeni werd gezien als een veiligheidszone om de infiltratie van communisme in Europa te vermijden. De creatie van Joegoslavi leek de wensen van de Zuid Slavische beweging te hebben ingevuld (met uitzondering van Trieste en de Dalmatir eilanden die naar Itali gingen). Het verdrag van Svres veranderde de politieke orde in het Midden Oosten. Het Ottomaanse rijk verdween volledig en Turkije werd een republiek. De meeste andere volkeren in het vorige rijk vielen onder controle van Frankrijk: Syri en Libanon, of Groot-Brittanni: Palestina en Irak. In Irak moest zware nationalistisch verzet onderdrukt worden voor Engeland koning Faisal op de troon kon zetten. Het koninkrijk van Hejaz in Arabi werd erkend als onafhankelijke staat, rond 1924 viel het echter onder controle van wat later het koninkrijk Saudi Arabi werd. Uiteindelijk liet de verdeling van het Ottomaanse rijk het Midden Oosten wankel achter.

Het Belang van de vrede van Parijs.

Nationaal zelfbeschikkingsrecht was het voornaamste principe van de vrede van Parijs, alleszins in Europa. Nationalisme triomfeerde in het geloof dat het samenging met liberalisme en democratie. Wel hadden de onderhandelaars in Parijs weinig keuze omdat de nieuwe staten hun onafhankelijkheid al verklaard hadden. Toch bleven er belangrijke minderheden Oost-Europa verontrusten. Hieruit zal ook de Munchen-crisis voortkomen die W.O.II vooraf ging. De bedoeling van het verdrag van Versailles was de Duitse bedreiging aan banden te leggen. Het verdrag bleek te streng om verzoenbaar te zijn en niet streng genoeg om te vernietigen. Uiteindelijk verklaarden de geallieerde landen zelf de bepalingen van het verdrag oneerlijk of onwerkbaar, want taak vergemakkelijkte van de Duitse onruststokers. Zelfs in het begin betwijfelden de geallieerden het verdrag. In Groot-Brittanni sloeg de angst over naar angst voor het bolsjewisme en wilden Duitsland als muur tegen het communisme gebruiken. Maar ook de Italianen, de Chinezen en de Russen waren zeer sterk misnoegd.

111

De VS heeft het verdrag nooit bekrachtigd, en een golf van isolationisme en afkeer met Europa trok over het land. De Senaat verstoot Wilson s werk, en weigerde de beloftes van een AngloFrans-Amerikaanse alliantie goed te keuren. Ook Frankrijk voelde zich daardoor bedrogen; het Rijnland was hen ontnomen net als de Amerikaanse alliantie. Dit leidde ertoe dat Frankrijk sterk poogde Duitsland klein te houden. De Volkerenbond kwam er wel echter zonder Amerika en Rusland (en Duitsland). De Volkerenbond kon enkel zaken behandelen die de grootmachten toelieten, en werd geassocieerd met een West-Europese dominantie. W.O.I maakte een laatste keer definitief komaf met de oude instituties als de monarchie en aristocratisch feodalisme, het was een bittere overwinning voor de democratie dat een proces zo oud als de Franse en Amerikaanse revolutie voortzette. Maar voor de basisproblemen van de moderne samenleving; industrialisatie en nationalisme, economische veiligheid en internationale stabiliteit, gaf het geen antwoord. Ook liet het de grote Europese naties veel zwakker achter dan voorheen om de economische macht van de VS te aanschouwen, de revolutionaire regering van de SU en de rijzende antikoloniale bewegingen in Afrika en Azi.

112

Hoofdstuk 18: De R ussische revolutie en de Sovjet Unie

WOI was n van de beslissende, korte termijn aanleidingen van de revolutie, maar ontstond ook vanuit ontelbare andere sociale en politieke problemen in de Russische samenleving, en de revolutionaire ideen van de Bolsjewieken hadden volgers ver buiten Rusland zelf. De vergelijking met de Franse Revolutie. Beide revoluties claimen om beweging van bevrijding te zijn, de ene van feodalisme en despotisme, de andere tegen kapitalisme en imperialisme. Geen van beide was een strikt nationale beweging en richtten hun boodschap over de gehele wereld. Beide trokken volgers aan in alle landen, beide wekten een sterke reactie op van de mensen wiens levensvisie in het gedrang werd gesteld en beide lieten het zelfde patroon van revolutionaire politiek zien: een relatieve eenheid van opinie zo lang het probleem het oude regime omverwerpen was, gevolgd door een verdeeldheid en conflict over het oprichten van het nieuwe zo dat n groep revolutionairen de andere elimineerde totdat een kleine georganiseerde en besluitvaste minderheid (Jacobins, Bolsjewieken), alle tegenstand onderdrukten om de revolutionaire zaak te beschermen, en in korte termijn werden veel van de meest gedreven revolutionaire leiders onderdrukt of geliquideerd. Er zijn ook punten waarop beide verschillen. In 1900 was Rusland achtergesteld en Frankrijk in 1780 in veel opzichten aan de leiding. De grootste kracht van de Franse revolutie lag in de middenklassen, in Rusland was de middenklasse aanvankelijk ook actief, maar konden niet op tegen massa ontevredenheid en bezweken voor een radicalere partij die werkers en arbeiders aansprak. In Frankrijk gebeurde de revolutie zomaar op een manier waarop vele ge wone mensen zich onverwachts in een revolutionaire situatie bevonden, zelfs de Jacobin dictatuur werd gemproviseerd door individuen die hun hele leven zich met andere zaken hadden bezig gehouden. In Rusland werkten professionele revolutionairen voor de revolutie, lang op voorhand, en de dictatuur van de Bolsjewieken realiseerde de plannen en voorbereidingen van 20 jaar. In Frankrijk werd de revolutie gevolgd door een reactie waar migrs terugkeerden, onteigende klassen terug in de politiek verschenen en zelfs de Bourbons gerestaureerd werd. De Franse revolutie werd gevolgd door een eeuw van ongemakkelijke compromissen. De Russische revolutie roeide zijn oppositie effectief uit, weinig migrs keerden terug, geen Romanov kreeg zijn troon terug. De Russische revolutie was in die zin meer onmiddellijk succesvol. Echter rond 1990 waren de ideen verkondigd in 1917 in verval, terwijl deze verkondigd in Frankrijk in 1789 wijd geaccepteerd werden. De gevolgen van de Russische revolutie werden over de gehele wereld gevoeld vanwege Ruslands speciale positie in globale politiek en economische zaken. Rusland was altijd gericht zowel op Europa en Azi en was wel het minst ontwikkelde van de Europese landen, maar tegelijkertijd het meest ontwikkeld, gendustrialiseerd en gemoderniseerd deel van de nietEuropese wereld. De revolutie kon op sympathie rekenen in Europa omdat het de oude Europese socialistische bezwaren tegen kapitalisme kracht bijzette. Het wekte ook de interesse bij vele mensen in andere continenten omdat het ook economisch imperialisme en bezit van kolonies door Europeanen afkeurde. Imperialisme was enkel een hoge vorm van kapitalisme. De Sovjet Unie nam bij zijn creatie een bemiddelende positie tussen het Westen en de koloniale wereld (later 3de wereld). In het Westen zou het lang bevreesd of bewonderd worden als de laatste wereld in sociale revolutie, in de koloniale wereld suggereerde het een nieuw begin, een nieuwe manier om modern te worden zonder kapitalistisch of Westers te zijn, een stap in een wereldwijde rebellie tegen Westelijke suprematie. De Russische revolutie produceerde dus niet alleen communisme en dus fascisme in Europa maar gaf ook kracht aan de opkomende antikoloniale bewegingen in Azi en elders.

113

Hoewel professionele revolutionairen voor de revolutie in Rusland werkten veroorzaakten ze deze niet. Lenin en de Bolsjewieken namen ze in bezit na dat ze begonnen had. De Russische revolutie, zoals alle grote revoluties, had zijn oorsprong in een totaliteit van vorige geschiedenis, diverse lokale oorzaken en het aanhoudende ongenoegen van vele bevolkingsgroepen.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1894-1937

1894: 1903: Jan. 1905: Oct. 1905: 1906-1911 1914: Maart 1917: April 1917: Nov. 1917: Jan. 1918: 1918-1922: 1919-1920: 1921-1927: 1922: 1925-1927: 1928: 1929: 1936-1937: Creatie van de Russische marxistische organisatie; de Sociaal-democratische partij Sociaal democraten splitsen in twee fracties, Bolsjewieken en Mensjewieken. Lenin leidt de Bolsjewieken Economische crisis, bloody Sunday , en de Russisch Japanse oorlog geeft aanleiding tot de revolutie van 1905 in St. Petersburg. De Tsaar s Oktober manifest vestigt de doema. Stolypinhervormingen promootten de groei van rijke boeren (kulaks) Rusland nam deel aan de oorlog met Duitsland en leidt sterke verliezen. Tsaar Nicolas II wordt onttroond. Rusland wordt een republiek onder een provisionele regering en gaat verder met de oorlog tegen Duitsland Duitsland laat Bolsjewistische bannelingen veilig terug keren naar Rusland De Bolsjewistische revolutie: Lenin en aanhang brengen de provisionele regering in St. Petersburg tot val. Bolsjewieken ontbinden de Constituerende Vergadering en richtten het Rode Leger op. Boljsevieken consolideren de macht en onderdrukken alle tegenhangers in de burgeroorlog en de Rode terreur Creatie van de 3de, of communistische, internationale (de comintern) Nieuw economisch beleid (NEP) laat meer onafhankelijke commercile activiteit toe Oprichting van de Unie van Sovjet socialistische republieken Stalin overwint Trostky in de overname van de Bolsjewistische centrale vergadering Stalin lanceert het 1ste 5-jarenplan voor economische ontwikkeling De Sovjet regering begint met de collectivisatie van landbouw, verzet van kulaks en andere leidt tot wijdverspreide repressie en hongersnood Publieke vervalste berechtingen verwijderen oude Bolsjewieken van de Communistische partij, velen worden gexecuteerd of opgesloten.

114

90. Achtergronden
Rusland na 1881: Reactie en Vooruitgang
Alexander II werd vermoord in 1881 door een revolutionaire groep genaamd de wil van het volk . Zijn zoon Alexander III probeerde revolutionisme uit te roeien en kritiek op de regering te verstommen, Joden werden naar pogroms gestuurd. Het rijk nam voor het eerst een programma van systematische Russificatie aan. Pobiedonostsev was de filosoof en het hoofd achter deze beweging en hoofd van de Russische Orthodoxe kerk. Hij hoopte Rusland in een soort kerkelijke gemeenschap om te vormen waarin de gelovigen beschermd worden van de verraderlijke invloeden van het Westen. Dit is echter niet wat gebeurde, in de late 19 de eeuw werd Rusland meer dan ooit een deel van de Europese beschaving. Russische Literatuur en muziek werden gewaardeerd en Rusland contribueerde ook aan de wetenschap, waarvan voornamelijk de Chemie. Ze stonden ook bekend bijzonder getalenteerd te zijn in meer diepzinnige intellectuele takken zoals hogere wiskunde, fysica en schaken. Rusland begon ook, vanaf de jaren 1880, aan een industrile revolutie en nam zijn plaats in als een integraal deel van de wereldeconomie. Europees kapitaal kwam binnen in het land en tot 1914 hadden Europeanen bijna evenveel genvesteerd in Rusland als de VS. In 1897 onder het hervormende ministerie van Sergei Witte nam Rusland de goudstandaard over. In de kwarteeuw tussen 1888 en 1913 verdubbelde de hoeveelheid s poorwegen in Rusland, het aantal telegraafkabels vervijfvoudigde en de post kende een zeer grote groei. Rusland, nog steeds niet gendustrialiseerd naar Westerse standaarden, industrialiseerde erg snel. Export groeide in waarde en importen, hoewel kleiner, groeide veel sneller. Ze bestonden uit producten als thee, koffie en machines en industrile goederen uit Europa. Industrialisatie leidde tot een groei van zowel zakelijke als loontrekkende klassen, of in socialistische terminologie bourgeoisie en proletariaat. Hoewel groeiend waren deze nog steeds niet talrijk naar Westerse waarden. Fabrieksarbeiders zaten in een gelijkaardige positie als in Frankrijk en Groot-Brittanni. Vakbonden en stakingen waren verboden. Niettemin vroegen grote stakingen in de jaren 1890 naar aandacht voor de miserie van de nieuwe industrile arbeiders. Kenmerkend was dat de Russische industrie erg geconcentreerd was, de helft van de industrile arbeiders waren te werk gesteld in fabrieken die meer dan 500 man te werk stelden. Het was gemakkelijker voor werkers om onder zulke omstandigheden economisch georganiseerd te zijn en op de gepaste tijd politiek gemobiliseerd. De Russische zaken en kapitaal klasse was relatief de zwakkere. Eigenaarschap van veel nieuwe bedrijven waren in buitenlandse handen of het tsaristische regime zelf. Rusland had al het grootste staatopererende systeem in de wereld. Verder was de regering zelf een zware lener van Europa (in tegenstelling tot de VS), en dus hing financieel minder af van zijn eigen mensen en was het meer mogelijk een absolutistisch regime te handhaven. Niettemin waren de zaken en professionele klassen, versterkt door grootgrondbezitters sterk genoeg om een liberaal segment van de publieke opinie te vormen. In 1905 werd de Constitutionele Democratische partij opgericht. De zetelende waren liberalen, progressieven of constitutionalisten in de Westerse zin. Ze zaten minder in met de moeilijkheden van fabrieksarbeiders dan de staatspolitiek. Rusland bleef grotendeels een landbouwland, exporten waren vooral landbouw en bosproducten. Landbouwers vormden 4/5de van de populatie. Bevrijd van hun vorige heren sinds 1861 leefden ze in dorpscommunes (mirs). De landbouwers droegen nog steeds een aanzienlijke last, en betaalden ook hoge belastingen. De constant stijgende export nam het beste 115

graan voor zich. De landbouwbevolking droeg een groot deel van de last en kosten van de industrialisatie. De landbouwers vroegen constant naar meer land, en dit verkregen ze door over te kopen van niet landbouwers. De mirs waren zeker niet achterhaald, maar floreerden. Ze konden meer land verkrijgen dan individuele landbouwers, en waarschijnlijk waardeerde de helft of meer van de landbouwers hun communale veiligheid boven onzekere deugden van private eigendom. De uitzondering was een minderheid meer zakelijke en welvarendere boeren, later de kulaks genoemd. Deze grote boeren werden veelal met afkeer bekeken door de grote massa boeren.

Het tevoorschijn komen van revolutionaire partijen.

De landhonger bij de boeren kon niet bevredigd worden en bleven jaloers op het bestaan van een landbezittende aristocratie. In Rusland, net als in Europa en in tegenstelling met de VS, was de plattelandspopulatie verdeeld in boeren die de grond bewerkten en de heerschappen die er verbleven. Ze verschilden compleet van elkaar, maar de laatste 3 decennia van de eeuw waren de Russische boeren opmerkelijk stil. Opstandigheid bleek bezonken. De andere bron van revolutionaire onrust lag bij de revolutionaire intelligentsia. Ze hielden een minachting voor het Russische rijk, en verlangden naar een omwerping van het Tsaristische regime. Deze groepen waren genfiltreerd door regeringsspionnen. Rond 1890 was het terrorisme en nihilisme van de jaren 1870 nogal pass. De revolutionaire intelligentsia konden veelal weinig doen en hielden zich vooral bezig met verfijning van hun theorien. De meeste revolutionaire intelligentia waren populisten. Sommige behoorden ooit tot de verbroken Wil van het volk . Sommige bleven terrorisme en moorden zien als morele noodzaak in een autocratisch land. Ze geloofden in de macht van het Russische volk, en omdat dit vooral landbouwers waren, waren de populisten vooral in hun grieven genteresseerd. Ze geloofden in een revolutionaire traditie in Rusland, en hadden veel bewondering voor de mirs. Hierin zagen het Europees socialistisch idee van de commune weerspiegeld. Ze lazen Marx en Engels, maar geloofden niet dat een stadsproletariaat de enige echte revolutionaire klasse was of dat socialisme historisch uit kapitalisme moest groeien. Ze geloofden dat de revolutie vrij snel zou komen en dit populistisch sentiment kristalliseerde in de oprichting van de Sociale Revolutionaire Partij. Twee populisten, Plekhanov en Axelrod stichtten in ballingschap de organisatie van waaruit de Russische Sociaal democratische partij of de Marxistische partij zou groeien. Het feit dat landbouwers zich vrij rustig hielden en dat industrialisatie, fabrieksarbeid en stakingen snel ontwikkelden maakte dat vele revolutionairen zich keerden van populisme naar Marxisme. Lenin, Trotsky en Stalin voegen zich toe aan de rangen van Plekhanov en Axelrod. Lenin zou na Marx de vader van het communisme worden. Zijn broer werd betrokken in een plot om Alexander III te vermoorden en werd gexecuteerd. Lenin verenigde met de professionele revolutionairen. Na gearresteerd te werden verbleef hij drie jaren in ballingschap in Siberi. Hierna vertrok hij in 1900 naar Europa waar hij bleef tot 1917. In 1898 stichten de Marxisten, aangespoord door de migrs, de Sociaal democratische partij. Ze waren niet meer revolutionair dan de grotere groep van sociaal revolutionairen maar hadden enkel een andere conceptie van de revolutie. Ten eerste zagen ze de revolutie meer als een internationale beweging.

116

Veel van de woordvoerders van de partij leefden in ballingschap in Europa. Ze neigden te denken dat Rusland eerst kapitalisme moest ontwikkelen, een industrieel proletariaat en de moderne vorm van klassenstrijd, voor ze een revolutie konden starten. Ze zagen in het proletariaat de echte revolutionaire klasse, en keken met argwaan neer op de landbouwers, ridiculiseerde de mir en verafschuwden de Sociaal revolutionairen. Net als Marx waren ze tegen terrorisme en moorden. Voor deze reden en omdat hun doctrine nogal academisch leek en hun revolutie eerder conditioneel en ver in de toekomst werden ze voor een tijd gefavoriseerd door de tsaristische politie dan de Sociaal revolutionairen.

De splitsing van de Sociaal-democraten: Bolsjewieken & Mensjewieken

De Russische Marxisten hielden een tweede partijcongres in Brussel en Londen in 1903, bijgewoon door migrs als Lenin en afgevaardigden van de ondergrondse bewegingen in Rusland en door sociaal democraten en leden van kleinere organisaties. Het doel van Russische Marxisme te verenigen, maar in praktijk splitste het het Marxisme op voor altijd. De twee partijen noemden zichzelf Bolsjewieken en Mensjewieken. Lenin was de bezieler van de splitsing en de grondlegger van het Bolsjewisme. Alhoewel na 1903 het normaal de Mensjewieken waren die de meerderheid hadden. Voor een aantal jaar na 1903 bleven de Sociaal Democraten formeel een enkelvoudige Marxistische partij. Bolsjewisme verschilde van Mensjevisme vooral op zaken van organisatie en taktiek. Lenin geloofde dat de partij een kleine revolutionaire elite moest zijn. Lening drong aan op een gecentraliseerde partij, zonder autonomie voor nationale of andere componentgroepen. Hij eiste strenge autoriteit aan de top, en het centrale comit zou de doctrine bepalen en personeel op alle lagen van de organisatie controleren. Lening geloofde dat de partij zichzelf zou versterken door zuiveringen, iedereen uitdrijvend die afwijkende opinies ontwikkelde. De Mensjewieken wouden coperatie met liberalen, progressieven en de bourgeois democraten, Lenin zag zulke coperatie als puur tactisch en tijdelijk, nooit bedekkend dat de Bolsjewieken hun inzichten moesten opdrukken langs een dictatuur van het proletariaat. De Mensjewieken gingen dus op de Marxisten van West Europa gelijken. Lenin stond voor strenge herbevestiging van Marxistische fundamenten, dialectisch materialisme en onverzoenlijke klassenstrijd. Lenin accepteerde en voegde weinig toe aan Marx s ideen. Kapitalisme buitte de werkers uit, geschiedenis was gevormd door economische krachten en beweegde naar socialisme, klassenstrijd was de wet van de samenleving en bestaande vormen van religie, regering, filosofie en moraal waren wapens van de heersende klassen. Hij ontwikkelde en transformeerde wel enkele theorien van imperialisme en de ongelijke ontwikkeling van kapitalisme. Volgens Lenin was imperialisme een product enkel van monopolie kapitalisme, kapitalisme op zijn finale en hoogste stage, wat overal anders ontwikkeld en op andere tijdstippen in elk land. Monopolie kapitalisme steunde op de export van surplus kapitaal en investering in onderontwikkelde gebieden voor meer winst. De onophoudelijke drive voor kolonies en markten in een wereld reeds bijna compleet verdeeld kleide onvermijdbaar tot internationale imperialistische oorlogen voor de herverdeling van kolonies, zowel als nationale koloniale gevechten voor onafhankelijkheid, beide nieuwe revolutionaire mogelijkheden biedend voor het proletariaat. Verder keurde Lenin alle mogelijkheden af om iets toe te voegen aan de theorien van Marx. Lenin was een hervormer, hij ontdekte in de theorie van Marx een theorie van revolutie die hij accepteerde en op welke hij meer dogmatisch was als Marx zelf. Lenin s genie zat erin te tonen hoe de ontwikkelde gebeurtenissen van de 20ste eeuw de analyse van de zaken bevestigde. Als Leninisme niet veel contribueerde aan Marxisme als theorie droeg het wel bij tot de verspreiding van Marxisme als beweging. Marx en Engels wilden geloven dat het dictatorschap van het proletariaat de wensen van een groot deel van de samenleving zou vertegenwoordigen

117

waarin de meeste mensen proletarir zouden geworden zijn. Lenin voorzag de mogelijkheid dat het dictatorschap van het proletariaat de wensen zou vertegenwoordigen van een kleine voorhoede en het zou kunnen dat deze zich moest opleggen op de grote massa door een gebruik van macht. Boven alles ontwikkelde Lenin Marx idee van de rol van de partij. Hij putte uit de rijke ervaring van pre-Marxistische revolutionairen in Rusland; de samenzweerderige ondergrond. Lenins conceptie was in de basis die van Marx, versterkt met zijn eigen ervaring als een Rus. De partij was een organisatie waar intellectuelen leiderschap voorzagen en begrip voor arbeiders die niet zo duidelijk wisten wat best was voor zichzelf. Voor handelsunionisme had Lenin weinig geduld en zag hij als een vorm van slavernij van werkers aan de bourgeoisie. De taak van intellectuelen in de partij was de vakbonden en de werkers klassenbewust maken en dus revolutionair. Gewapend met objectieve kennis kon de leiding van de partij natuurlijk niet luisteren naar subjectieve meningen van anderen. De idee dat intellectuelen de hersenen leveren en werkers de spierkracht, dat een elite leid, terwijl de werkers volgen was een idee begrijpelijk de Russische achtergrond in rekening houdend. Rusland had enerzijds een grote zelfbewuste intelligentia gecreerd en aan de andere hand de werkende klasse en landbouwers onderdrukt en ontnomen van alle mogelijkheid voor politieke ervaring. De aandrang voor een leidende en machtige rol voor de partijelite werd n van de meest onderscheidende eigenschappen van Leninisme en een vna de meest vreemde voor de democratische bewegingen van het Westen. Leninisme sloeg erin de Russische revolutionaire tradities te verzoenen met de Westerse doctrine van het Marxisme. Echter toen Bolsjewisme eerst ten toon kwam in 1903 had het weinig effect. Wanneer de revolutie uitbrak in 1905 verraste het de migrs bijna allemaal.

91. De Revolutie van 1905

Achtergrond en revolutionaire gebeurtenissen
Zoals gelezen in het vorige hoofdstuk was er een groeiende ontevredenheid. Het ontstaan van de Constitutionele Democraten, Sociale Revolutionairen en Sociaaldemocratische Partij is maar 1 van de kenmerken. Deze partijen waren geen echte partijen zoals in het Westen, ze waren propaganda-agentschappen, die gedwongen ondergronds werkten. Daarnaast waren de boeren begonnen met onrust te stoken en begonnen de arbeiders sporadisch te staken. Maar nog steeds weigert de Tsaar elke concessie. Premier Plehye oppert het idee van een oorlog met Japan, waardoor het volk wel de kant van de regering zou kiezen. De Russisch-Japanse oorlog eindigt echter in een zwaar verlies voor de Russen, waardoor het een omgekeerd effect creert. Wanneer een groep van 200.000 ongewapende mensen naar het Winterpal eis van de Tsaar trekt met een petitie waarin ze vragen om een 8-urenwerkdag & een minimumloon loopt het allemaal verkeerd. De troepen beginnen in de menigte te vuren. Dit staat bekend als de Russische Bloody Sunday . Als reactie hierop ontstaan overal politieke stakingen, beginnen boeren te plunderen, worden sovjets van arbeiders gevormd. Alle partijen willen een democratie instellen. De Tsaar doet enkele toegevingen, maar de revolutie gaat door tot de Tsaar het Oktober Manifesto uitvaardigt. Deze zou een grondwet en een Doema mogelijk maken, maar wordt niet gevolgd door de Tsaar. De leden van de Sovjets worden opgesloten, er wordt vrede gesloten met Japan en de troepen uit het Oosten kunnen de orde herstellen. De revolutionairen worden gevangen genomen of vluchten het land uit.

118

De Resultaten van 1905: de Doema

De beloofde Doema werd opgericht en van 1906 tot 1916 kreeg Rusland de oppervlakkige attributen van een semiconstitutionele monarchie. De tsaar zorgde er voor dat de doema geen macht had over buitenlandse politiek, financin of regeringspersoneel. Extreme groeperingen waaronder zowel rechtse groeperingen als linkse; sociaal revolutionairen en de sociaal democraten (zowel de Bolsjewieken als de Mensjewieken), weigerden erkenning van de Doema. De liberaal constitutionele democraten (de kadetten) verkregen een grote meerderheid, maar de Tsar ontbond de Doema 2 maanden later als antwoord op de liberale eisen. Een tweede Doema werd verkozen in 1907. Nu ook de sociaal revolutionairen en de mensjewieken hieraan deelnamen werden maakten ze samen met de kadetten deel uit van de doema. Deze werd echter ontbonden nadat een 50-tal socialisten arresteerde. Er komt een derde Doema van 1907 tot 1912 met een conservatieve meerderheid die standhield tussen 1907 en 1912 net als een vierde Doema van 1912 tot 1916. Deze houden zich niet bezig de belangrijke problemen en werden dus toegelaten door de Tsaar.

De Stolypin-Hervormingen
De Stolypin-hervormingen waren een strategie om de revolutionairen tegen te spelen en de macht van de monarchie behouden. Men probeerde dit te bereiken door de steun van redelijke en gematigde groepen te betrekken bij een hervormingsprogramma. En van deze hervormers was Peter Stolypin die de tsar behield als 1 ste minister. Peter Stolypin wou de bezittende klassen als staatsvrienden maken. Hij gaf meer macht aan de provinciale zemstvos (grote landeigenaars kwamen hier samen om de locale zaken te administreren). De boeren liet hij toe hun deel van het communale land van de mirs te verkopen en kregen ook het recht tot privbezit. Het Stolypinbeleid was succesvol maar de mirs bleven machtig, landtekort bleef in vruchtbare gebieden, armoede bleef hoog. De steun van de tsar bleef niet duren, reactionaire partijen en sociaal revolutionairen verafschuwden zijn hervormingen. In 1911 wordt hij vermoord. Uiteindelijk neigde Rusland op de vooravond van W.O.I naar het Westen; het had een sterkere industrie, transport, een parlementaire regering, priv eigendom en kapitalisme verspreide zich en er werd toegezien op persvrijheid. De extremen bleven, maar waren ontmoedigd. Het is mogelijk dat deze radeloosheid ze leidde om een Europese oorlog te bespoedigen. De revolutionaire partijen verloren leden en hun leiders leefden in ballingschap . In tegenstelling tot 1905 leek de revolutie ver weg.

92. De Revolutie van 1917

De Revolutie van maart 1917: Het einde van het Tsaardom
WO1 was een test waar het tsaardom wederom in faalde; coperatie tussen regering en volk was een noodzaak. Nationale minderheden zoals polen, Oekraners, joden waren misnoegd, daarnaast weigerden de socialisten financiering van de oorlog, waarop ze gevangen werden genomen. Het gewone volk toonde weinig toewijding. De middenklasse was oorlogsgewilliger, hoopten op Russische zegen, maar waren verontwaardigd ten aanzien van het wanbestuur. Bij het begin van de oorlog bood de middenklasse hun hulp aan bij de regering (Zemstvos vormden een unie, zakengroepen in Petrograd vormden een commercieel en industrieel comit).

119

De regering wantrouwde deze tekenen van publieke activiteit en de middenklasse, nu georganiseerd werd bewust van hun kracht en kritisch tegenover de bureaucratie. Het leven aan het hof nam bizarre vormen aan (Alexandra, Rasputin), en de middenklasse beklaagde zich over de fundamentele conditie van de staat. Het tsaristische regime was zelfs te bang om de help aan te nemen door zijn eigen volk aangeboden. In 1915 werd de Doema ontbonden, waarop de oude politieke twisten heroplaaiden. Onder druk van de Zemstovsunie werd deze heropgericht. De bevolking was echter geheel ontevreden en de tsaar overwoog repressie, en schorste de doema wederom. Gewone personen kwamen nu tot de conclusie dat geweld de enige oplossing was. In dit klimaat werd revolutie een politieke mogelijkheid. Op 8 maart 1917 braken er voedselopstanden vanuit de arme lagen van de bevolking die snel, met de hulp van revolutionaire intellectuelen uitliepen naar politieke insurrectie. Een werkers en soldaten Sovjet werd georganiseerd (petrograd-Sovjet). Leiders uit de middenklasse eisten een machtigere doema. De doema vestigde een committee, gematigd, constitutionalistisch en relatief legaal. Er waren nu dus 2 autoriteiten; het doema committee en de Petrograd Sovjet. Al de facties van doctrinaire socialisten probeerden de Petrograd Sovjet over te nemen en de Sovjet ging een rol spelen als die van de Parijse commune van 1792. Onder druk van de Petrograd Societ werd een provisionele regering opgezet door de doema en de troonsafstand van de tsaar werd geist. Het leger kiest de kant van de arbeiders. Op 17 Maart 1917 werd Rusland een republiek.

November 1917: De Bolsjewiekenrevolutie

De provisionele regering wou naar het voorbeeld van Europese revoluties democratische verkiezingen voor een constituent assemblee organiseren. Het wou ook de oorlog met Duitsland voortzetten, echter dit liep faliekant af. Ook worden de beloftes van landsherverdelingen niet nageleefd waarop de boeren het platteland bleven plunderen. De Petrograd Sovjet wou een snel einde aan de oorlog. De revolutie was dus al gevorderd toen Lenin en andere Bolsjewieken in Petrograd arriveerden. Deze sluiten zich aan bij de sovjet, tegen de provisionele regering. Een soldatenopstand die uitbrak in juli wordt onderdrukt waarop de bolsjewieken de schuld kregen. Lenin moest naar Finland vluchten. De regering zocht steun bij het volk door socialist Kerensky als hoofd te benoemen. De contrarevolutionairen probeerden de sovjets te onderdrukken maar worden verslagen met hulp van de Bolsjewieken. Kerensky wordt door zijn regering met de vinger gewezen. Ondertussen verergerde de voedselschaarste. De Bolsjewieken pasten hun programma aan, en concentreerden zich op 4 punten die het revolutionaire volk bleek te willen; onmiddellijke vrede met de Centralen, de herverdeling van het land onder de boeren, de industrie moest in handen komen van de arbeiders en de erkenning van de sovjets als opperste macht. De Bolsjewieken wonnen een meerderheid in de Petrograd sovjet en de sovjets over het gehele land. Lenin, met steun van Stalin, Trostky en een meerderheid van de centrale comit van de partij, nam de macht over tijdens de nacht van 6 op 7 november 1917. Kerensky s regering werd vervangen door een Raad van volkscommissarissen met Lenin aan het hoofd. Op het congres van de sovjets introduceerde Lenin 2 resoluties; het sluiten van vrede zonder annexaties of schadevergoeding en de onmiddellijke afschaffing van het eigendom van

120

landheren zonder compensatie. De Bolsjewieken erkenden het belang van Russische boeren en de miljoenen akkers die nu vrijkwamen vormden de basis voor een ondersteuning van het nieuwe regime. De Oktoberrevolutie werd hiermee voltooid. De constituerende vergadering, die stemde voor Kerensky s sociale revolutionairen, werd door Lenin ontbonden. Het dictatorschap van het proletariaat werd hiermee bevestigd, 2 maanden later (maar 1918) hernoemde de partij zich in Communistische Partij.

De burgeroorlog: 1918-1922
In 1917 tekent de Communistische Partij de Vrede van Brest-Litovsk. Hiermee kreeg Duitsland de controle over de Baltische provincies, polen en Oekrane. Lenin was overtuigd dat dit enorme gebiedsverlies enkel tijdelijk was omdat de gebeurtenissen in Rusland de prelude waren tot een algemene revolutie; de oorlog zou gans Europa tot de onvermijdbare proletarische revolutie leiden. Echte vrede kwam echter niet, het land verviel in burgeroorlog, alle verschillende groeperingen, partijen keerden zich, met hulp van het Westen, tegen het Sovjetregime en de volkscommissarissen. Een politieke politie werd opgericht, de Cheka, later zonder enige echte veranderingen in methodes of doel, opvolgend opererend onder de namen OGPU, NKVD, MVD en de KGB. Een maand later werd het rode leger opgericht met Trotsky als oorlogscommissaris en oprichter. In juli 1918 volgt en grondwet. De sociale politiek van de Bolsjewieken uit zich in het oorlogscommunisme; de grootste bedrijven werden genationaliseerd, boeren gedwongen voedsel aan de staat te leveren (net als in de Franse Revolutie). Dit zorgde echter voor opstandige boeren die zich bij het antibolsjewisme zullen voegen. Vezetsgroepen ontwikkelden zich aan elke kant. De geallieerde regeringen geloofden dat het Bolsjewisme een tijdelijk bevlieging was, wensen vooral Rusland terug in de oorlog tegen Duitsland te krijgen. Deze wilden ze verkrijgen door een interventie in Oost Azi, langs Vladivostok; uiteindelijk bleek het leger Japans/Amerikaans, met een Japanse dominantie. De burgeroorlog duurde tot 1920; het Rode leger weet Oekraine, Armeni, Georgi, Azerbeijan en een deel van Polen te heroveren. De anti-Bolsjewiekse krachten konden zich nooit herenigen, Trotsky daarentegen vormde een gedisciplineerd, effectief rode leger en sloegen er in de buitenlandse interventie af te slagen, nationaal patriottisme doen heropflakkeren en steun winnen bij de boeren. In 1922 had het Bolsjewisme zich gevestigd op de grenzen van het voormalig tsaristische rijk behalve aan de Europese kant. Rusland verloor een enorm territorium en bufferzones ooit verkregen door de tsaar. Ze bleven verloren tot na W.O.II, maar vrede was verkregen en het regime stond sterk. Tijdens deze burgeroorlogen brak ook de Rode Terreur uit. De Rode Terreur maakte op brutale manier komaf met de oppositie. Verhalen die zich verspreidden naar Europa wakkerden een afkeer aan tegenover de Russische perversie van het Marxisme. Maar Lenin en zijn gevolg waren nu in staat de socialistische samenleving uit te bouwen hoe zij deze voor ogen hadden.

121

93. De unie der Socialistische Sovjetrepublieken.

Regering: nationaliteiten en federalisme
Met het einde van de burgeroorlogen, de buitenlandse interventie en de oorlog met Polen, werd het mogelijk om in 1922 de USSR op te richten. Veel van deze republieken lagen in Centraal Azi , maar het merendeel van de populatie leefde in drie grote Slavische regio s; de Russische federatie, Oekrane en Wit-Rusland. De heersende opvatting was een mix van het nationale en het internationale: nationaliteiten werden erkend door autonomie aan nationale groepen te verlenen, terwijl deze samengehouden werden in een hogere unie, en het aansluiten van nieuwe groepen werd toegelaten ongeacht historische grenzen. De constitutie verklaarde in 1924 dat de USSR een beslissende stap was om de werkers van alle landen te verenigen in n Wereld Sovjet Socialistische Republiek. Wanneer de USSR na de uitbarsting van WOII aangrenzende gebieden veroverde die ooit deel uitmaakten van het Tsaristische rijk werden deze gebieden ook getransformeerd in Sovjet Socialistische republieken. Estland, Letland, Litouwen, Bessarbia (van Roemeni, werd de Modavische SSR), Karelia (ontnomen van Finland na de Russisch-Finse oorlog, kreeg van 1940 tot 1956 de status van Karelo-Finse SSR). Het federaal principe was ontworpen om het probleem van nationalisme op te lossen. Het tsaardom probeerde dit op te lossen door systematische russificatie. Dit leidde tot nationalistische ontevredenheden. Het Rode leger bezette gedurende de burgeroorlog grote gebieden van het tsaristische rijk die afgescheurd waren en hun onafhankelijkheid verklaard hadden. Dit vermeed een opbreking zoals gebeurd in Oostenrijk-Hongarije. In 1922 bezat de USSR 1/6de van het wereldgrondgebied. Alle erkende nationaliteiten kregen culturele autonomie. De Sovjet autoriteiten begunstigden de groei van cultureel nationalisme, een 50tal talen werden voor het eerst op schrift gesteld. Administratief kregen de nationaliteiten afzonderlijke graden van afzonderlijke identiteit overeenstemmend met hun grote en belang. De belangrijkste waren de Sovjet republieken zelf maar in praktijk was het de Russische SFSR, met de helft van de populatie en 3/4 de van het land die de andere domineerde. Met de toevoeging van Oekrane en Wit-Rusland werd het Russisch Slavisch karakter van de SU aangegeven. Verder werden alle politieke en economische rechten streng gelimiteerd door de concentratie van autoriteit in de handen van een centrale regering. De formele claim dat elke republiek soeverein was en het recht zijn eigen buitenlandse zaken te dirigeren had weinig waarde. Gedurende WOII waren er sporen dat het separatisme nog niet verdwenen was, vooral in Oekrane. Verscheidene autonome regio s waren officieel afgescheurd door separatistische activiteiten of zelfs door samenzwering met de Duitse bezetter. In de late jaren 1980 werd duidelijk dat de SU de disintegratie van het rijk niet kon tegenhouden.

Regering: staat en partij

Regering in de Unie en elke republiek volgde een patroon van parallellisme. Aan de ene kant was er de staat en aan de andere kant de partij. De dichte verbondenheid tussen de twee maakte het parallellisme in feite zonder rede omdat de partij in feite alle staat instituties controleerde. De kenmerkende staatsinstitutie was de sovjet. De grondwet omvatte vele schijnbaar democratische eigenschappen. Toch langs de staat op alle niveaus en lokaliteiten, was de partij. Enkel n partij was toegelaten. Op de top stond het centraal comit. In het centraal comit stond een machtig politiebureau, of politiek bureau. Een nog machtigere generaal secretariaat, een functie vorm gegeven door Stalin, domineerde de gehele structuur met autoriteit op alle niveaus. Dus macht en autoriteit

122

verspreidden zich neerwaarts en buitenwaarts. Discipline werd uitgevoerd op een manier niet gebruikt in liberale landen en de geheime politie was beschikbaar voor gebruik tegen zowel partijleden als buiten de partij. Het aantal partijleden steeg enorm. De Leninistische ideaal van een sterk gedisciplineerde partij gevormd door trouwe en ijverige werkers die gewillig bevelen uitvoerden bleef de communistische partij karakteriseren. Om partijeenheid te behouden onder de nieuwe condities (groei leden), werd een strikte uniformiteit opgelegd. Dit uitte zich in de bestudering van Marxisme-Leninisme en de aanneming van het dialectisme, zelfs als een soort geloof, volgden blind bevelen op en gaven autoritair leiderschap aan niet partij leden. De basis van de partij structuur bestond uit kleine cellen. In elke cel hoorden enkele mensen tot de partij en verspreidden de partijvisie tot de anderen. In marxistische termen diende de partij om het dictatorschap van het proletariaat uit te voeren. Doorheen de hele structuur besliste de partij wat de staat moest doen. De partij in de USSR functioneerden in de jaren 1930 als stevig, hoog gedisciplineerde leidersgroep. Deze die zich met de partij verbonden waren bereid hier zich volledig voor toe te wijden. De partij was een getrainde elite wiens leden contant met elkaar verbonden waren. Deze verbondenheid doorheen alle diverse stukken van de USSR hield het hele complexe geheel functionerend en in leven. In de communistische partij werd leiderschap uitgeoefend door een kleine groep. Toegang tot deze groep werd meer een kwestie van sociale status. Ze genoten privileges en werden een nieuwe belangengroep. In de partij moesten leden niet zo veel leider zijn als volger. Een homogeen en monolithische organisatie moest een solide front representeren naar de grotere groep buitenstaanders. De partij gaf de voorkeur voor een zekere ideen in het zoeken naar manieren om een taak volbrengen. Echter originele, risiconemende ideen of vrijheid van gedachte en actie werd onderdrukt. De gevaren van stagnatie in zulk systeem kwam later boven in de SU.

Het nieuwe economische beleid, 1921-1927

Rond 1920 had het oorlogscommunisme de landbouwers hopeloos gerriteerd. Zij cultiveerden minder dan 2/3de van het land als in 1914. Dit werd gecombineerd met een erge droogte en een instorting van het transport en zorgde voor een grote hongersnood. De verwoestingen van 8 jaar lieten het land in rune achter. De muiterij van de Kronstadt marine legde diepe ontgoocheling bloot in de revolutionaire rangen zelf. Lenin concludeerde dat socialisme te snel was gegaan en pleitte een compromis met kapitalisme, een strategische stap terug. De nieuwe economische politiek of NEP ging van start in 1921 en duurde tot 1927. In deze tijd zag de bevolking een relaxatie in tempo en verschrikkingen. Onder de NEP liet de staat een grote mate van private handel voor private winst toe. Het basisprobleem was het herstellen van handel tussen stad en land. De landbouwers zouden enkel voor hun eigen bestaan produceerden als ze een surplus konden inruilen voor stadsproducten als kledij en gebruiksmaterialen. De stad moest gevoed worden door het land. Onder de NEP waren boeren toegestaan hun producten vrij te verkopen. Tussenpersonen werden toegestaan landproducten te kopen en afgewerkte producten en te verkopen op marktprijzen voor eigen winst. De NEP moedigde dus een nieuwe commercile klasse aan in de steden en begunstigde d e grote individualistische boer of kulak op het land. In 1914 waren de landshervormingen inderdaad nog steeds aan de gang. Boerenfamilies consolideerden miljoenen ares land als priveigendom in de 1922 tot 24. Andere boeren werden daardoor proletariaat. Onder de NEP werden de grootste vernietigingen van oorlog en revolutie hersteld, maar echte vooruitgang was er niet. 123

Sociale en culturele veranderingen na de revolutie

De meeste Bolsjewieken wilden meer dan een reconstructie van staat en economie, en wilden het dagelijks leven revolutioneren van de arbeiders en de boeren. De nieuwe Sovjet samenleving moest zowel traditionele geslachtshirarchien als hirarchien van klasse en welvaart vernietigen. Vrouwen kregen stemrecht, recht tot scheiden, toegang tot anticonceptie en abortus, gelegaliseerd in 1920. De nieuwe theoretische rechten hadden echter weinig onmiddellijk effect. Maar meisjes en jonge vrouwen uit de werkende klassen kregen meer onderwijs. De campagne om prerevolutionair analfabetisme tegen te gaan was een ander voorbeeld van de vroege Bolsjewistische aspiraties voor culturele veranderingen. Schrijvers en artiesten groepeerden zich rond de revolutionaire zaak, en zagen deze als deel van een bredere afkeur van traditionele ideen en artistieke vormen. (bijvoorbeeld de regisseur Eisenstein s film over de revolutie). Tegelijkertijd probeerden sommige radicale artiesten futuristische kunst te combineren met de sociale revolutie. (bv; Mayakovski). Rond 1920 was de periode van experimentele kunst over en de nieuwe culturele orthodoxie van socialistisch realisme vierde de schoonheid van grote fabrieken en tractors boven de abstracte mysteries van de artistieke avant-garde. Net als alle andere sferen van Sovjet leven viel kunst onder strikte controle van de communistische partij regeringsinstituties.

Stalin en Trotsky
Lenin sterft in 1924, waarop een leiderscultus wordt opgebouwd rond zijn figuur (Leningrad, Mausoleum). Een machtstrijd ontstaat binnen de partij tussen Stalin en Trotsky. Trotsky wierp de basisvragen op aangaande de aard en de toekomst van de partij. Trotsky protesteerde tegen matigheid van het socialisme; de NEP die de bourgeoisie en de kulaks tolereerde vergrootte zijn minachting. Hij ontwikkelde de doctrine van de permanente revolutie . Trotsky faalde de partij te overtuigen en Stalin overwon Trotsky bij een stemming tijdens een partijcongres (95% - 5%). Trotsky werd verbannen en in 1940 vermoord in Mexico. Tot 1980 bleef praten of schrijven over Trotsky verboden in de U.S.S.R..

94. Stalin: De Vijfjarenplannen en de zuiveringen

De Planeconomie
De communisten hadden eerst 10 jaar gewacht voor er een plan geadopteerd werd; dit omdat het Marxisme geen duidelijke instructies gaf over hoe een moderne industrie moest bewerkstelligd worden. Men gebruikte de theorie van Engels; de regering moet er voor zorgen dat de gehele economie als 1 bedrijf werkt. (in kapitalistische woorden: n groot monopolie) Gedurende W.O.1 hadden de oorlogvoerende regeringen al dergelijke gecentraliseerde controle gehanteerd; niet omdat ze socialisten waren maar omdat het volk bereid was hun gewone vrijheiden op te geven om een overwinning te bereiken. Stalins partij lanceerde in 1928 het eerste 5-jarenplan. Planeconomie werd een onderscheidende factor van de Sovjet economie. Het doel was de verrijking, versterking, militaire en industrile zelfvoorziening van het land en het leggen van een basis voor een ware

124

socialistische arbeidersmaatschappij. Het eerste plan werd succesvol verklaart en in 1932 en 1937 werd een 2 de en 3de gelanceerd. (3de onderbroken door de oorlog). De plannen somden de economische goals op die moesten behaalt worden; het werd beheerd door het Gosplanagentschap dat alle beslissingen maakte van bovenuit. Het plan ondernam controle door management van de stroom aan grondstoffen en werkkrachten die in een kapitalistische economie wordt gereguleerd door vraag en aanbod. Omwille van de uitgebreide administratie was het een moeilijk hanteerbaar systeem. Kwaliteit bleek meestal het enige criteria. Het eerst doel van het 1ste 5 jaren plan was de opbouw van zware industrie, of kapitaalwaarde, van de U.S.S.R.; het doel was het industrialiseren zonder gebruik van buitenlandse leningen.

De Collectivisering van de landbouw

Een shift van landbouw naar industrialisering benodigde een revolutie in de voedselvoorziening. Dit moest bereikt worden zonder begunstiging van landheren en onder toezicht van de staat, wat verstrekkende gevolgen zal hebben. Het landbouwplan van 1929 zette collectieve boerderijen op die gezamenlijk bezit waren van de boeren, niet van de staat. De klasse boeren die een aanzienlijke hoeveelheid land of vee hadden protesteerden, deze kulakken werden als klasse geliquideerd. Deze collectivisering was bedoeld om de landbouwers in een klasse te veranderen dichter bij de Marxistische proletariaatklasse. Echter kulakken en zelfs kleinere boeren slachtten hun vee af, naar gelang het toch niet meer van hun was. Een grote hongersnood ontstaat. Door de collectivisering werd het nu wel mogelijk kapitaal te investeren in landbouw. Men kon nu beschikken over landbouwmachines en experts. Controle werd vergemakkelijkt , quota werden opgelegd. Echter collectivisatie slaagde er niet in de output nog verder te vergroten; boeren hadden niet de vrijheid zelf economische beslissingen te maken en werden ongemotiveerd. Desondanks maakte het succes van industrialisatie mogelijk.

De industrile groei
Bij het begin van de industrialisatie bestond er nog een afhankelijkheid van de kapitalistische landen (technici, machines). Landbouwproducten waren het belangrijkste exportproduct van de U.S.S.R.. Omwille van de wereldwijde depressie die een val in de prijs landbouwproducten veroorzaakte., steeg de aankoop van machines en dergelijke. Met het 2de Vijfjarenplan van 1933 wilde men nog meer nationale zelfvoorzienigheid bereiken, vooral in de zware industrie die de basis was van de wapenproductie. Er ontstond een ongekende stijging van de productie van ijzer, tractors, locomotieven,.... Voor de eerste keer werd centraal-Azi gemoderniseerd, de openstelling van deze nieuwe gebieden leidde tot een transportrevolutie. Deze industrialisatie van centraal-Azi zal ook een belangrijke rol spelen tijdens W.O.II. Dit alles maakte de USSR sterker, echter, deze ontwikkelingen waren wel fenomenaal omdat het startte vanuit zo weinig, maar in vergelijking met westerse criteria bleef de USSR kampen met een achterstand.

Sociale kosten en effecten van de N.E.P. s

Industrialisatie bleef een opofferingen vragen van de bevolking, het vijfjarenplan benodigde hard werk en lage lonen. Basisgoederen en vrije tijd volgen later. De moraal werd hoog 125

gehouden door propaganda. In de late 1930 behaalde de levensstandaard een hoger niveau, maar de nood aan oorlogsvoorbereidingen maakten een einde aan deze hoop. Het socialisme maakte wel komaf met enkele kwaden van het onb eteugelde vrije ondernemerschap. Er was minder werkloosheid en vrouwen- en kindermishandeling dan in de vroege jaren van de Europese industrialisering. Er was echter geen complete economische gelijkheid, hoewel er geen extreem rijke personen bestonden. Een speciale competitie ontwikkelde zich (Stakhanov), waarbij arbeiders records braken over het gehele land. Hun prestaties werden getaleerd als arbeidshelden. Management was ook nie vrij van competitie, fabrieksleiders die geen bepaalde quota s haalden verloren hun status, of zelfs hun leven. De staat werd totalistischer; er waren geen vrije vakbonden en pers. Er was enkel een kleine tolerantie voor religie (Sovjet Joden). Conformiteit was het ideaal: kunst, literatuur en wetenschap werden vehikels voor politiek propaganda. Miljoenen mensen verloren het leven onder Stalin en zijn jarenplannen.

De Zuiveringsprocessen van de jaren 30

In 1936 wordt een nieuwe grondwet gevestigd met recht op werk, rust, vrije tijd, economische veiligheid , alle vormen van racisme werden veroordeeld. Dit werd positief onthaald in het Westen, echter het was duidelijk dat de communistische de enigste regerende groep bleef en Stalin zijn dictatorschap versterkte. Het was normaal dat de snelle veranderingen van de jaren 30 voor meningsverschillen zorgden tussen de partijleiders. Stalin reageerde hierop met zuiveringsprocessen. Vooral in de jaren 1934-1938 werd een groot aantal mensen gexecuteerd, vele het gevolg van Stalins paranoia. Een serie sensationele processen vond plaats. Stalin ontdeed zich zo van alle oppositie, en zorgde ervoor dat enkel hij n og deed herinneren aan de tijd van Lenin.

95. De internationale impact van het Communisme, 1919-1939

Achtergrond: socialisme en WOI
Marxisme heeft altijd een internationale visie behouden; voor Marx waren de bestaande staten het resultaat van klassenstrijd, en niet meer dan de vergaderingen van de bourgeoisie om het proletariaat te regeren. Na Marx dood ontwikkelden zich marxistische partijen, en door de democratisering werd de staat door sommige marxisten geaccepteerd. Deze beweging was deel van het revisionisme, of door strengere marxisten opportunisme genoemd. Bij het uitbreken van W.O.I stemden deze voor het binnen halen van het oorlogsgeld. Kleine minderheden weigerden echter de oorlog te aanvaarden, voor hen was dit een strijd tussen kapitalistische mogendheden die in hun ogen nutteloos was. Lenin geloofde dat de Russische revolutie maar een lokale fase was van de wereldrevolutie. Omdat hij verwachte dat een proletarische opmars snel zou volgen in Duitsland, Polen, de Donau vallei en de Baltische regio s, accepteerde hij het verdrag van Brest-Litovsk. De 1ste wereldoorlog werd gevolgd door socialistische machtsgrepen in Duitsland en de verbrokkelde landen van Oostenrijk-Hongarije. De tegenstellingen tussen revisionisten en radicalen bleef echter bestaan. Deze radicale groep begon samen te komen in de nieuwe

126

Bolsjewistische organisatie ter promotie van de wereldrevolutie: de 3de, of communistische, internationale.

De stichting van de Derde Internationale.

Tijdens de tweede internationale in 1919 in Bern, scheurde radicale communisten zich af en vormden een nieuwe internationale in samenspraak met de Russische communistische partij. Ze werd gedomineerd door Lenin en de Russen en het was Lenins hoop om op deze manier gematigd socialisme, hun grootste vijand, in diskrediet te brengen. De 3de internationale of Komintern werd een wapen van de Bolsjewieken. Bij het 2de congres van 1920 werd een 21-punten programma uitgevaardigd door Lenin. Gedurende enkele jaren, gebruik makend van de Komintern, promootte de U.S.S.R. wereldrevolutie. Er werden o.a. Russische agenten uitgestuurd naar de Nederlandse Indin, China, Europa en Amerika. Onder Stalin matigde de Komintern. In 1935, als reactie op de fascistische bedreiging, beval de U.S.S.R., door de Komintern heen, alle communistische partijen om in coalities te treden met socialisten en actieve liberalen en populaire fronten te vormen. Gedurende W.O.II als teken van goeie wil ten opzichte van Groot-Brittanni en de VS schafte de U.S.S.R. de Komintern geheel af. Onder de naam Kominform verscheen het terug van 1947 tot 1956. De U.S.S.R. oefende de grootste invloed uit niet door de Cominform maar door zijn bestaan op zich. Marxisme was uitgegroeid tot een nieuw economische systeem en niet langer theorie. In elk land hadden mensen kritiek op de kapitalistische instituties. Sommigen geloofden dat de Sovjet resultaten bereikt konden worden zonder gebruikt te maken van Sovjet methoden. Overal in de jaren 30 begon het idee van het plannen navolging te krijgen. Werkers verkregen meer veiligheid tegen de fluctuaties van het kapitalisme, koloniale en voorheen koloniale volkeren, vooral in Azi waren onder de indruk van de U.S.S.R. die liet zien hoe een traditionele samenleving kon moderniseren zonder onder de invloed te vallen van buitenlands kapitaal of begeleiding. Voor een lange tijd profileerde de Communistische partij in de U.S.S.R. zich als de leider van wereldrevolutie en probeerde controle te krijgen over communistische partijen in alle landen. Dit werd steeds moeilijker. De U.S.S.R. gebruikte diplomatische en militaire middelen en ging zelfs over tot agressie en territoriale expansie. Tegen het einde van de jaren 80 verzwakte de communistische macht. De praktijken binnen de Sovjet Unie zelf ondermijnde zijn rol als leider van onderdrukte mensen elders. Velen eisten hun onafhankelijkheid van de U.S.S.R.. Tegelijkertijd ontwikkelde zich een nieuwe vorm van dynamisch communisme in de volksrepubliek van China. Toch zijn alles communistische partijen, inclusief de Chinese, afgeleid van het Marxisme en van de Russische revolutie van 1917. De Russische revolutie kende een diepe invloed doorheen de 20ste eeuw. Echter, het repressieve politieke systeem, de culturele politieke en de economische mislukkingen van de Sovjetstaat produceerde een wijdverspreide vijandigheid tegen de Sovjet-Unie.

127

Hoofdstuk 19: Democratie, anti-imperialisme en de economische crisis na WOI

De 20 jaar na het einde van WOI in 1919 tot de start van WOII in 1939 in Europa en de rest van de wereld buiten Rusland.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1911 -1935

1911: Jan. 1919: Juli 1919: 1919: 1922: 1923: 1923: 1925: 1925: 1925: Oct. 1929: 1931-1932: 1932: 1932-1939: 1934-1935: Revolutie in China beindigt de Qing-dynastie Poging tot proletarische revolutie wordt onderdrukt in Berlijn Weimar republiek wordt opgericht in Duitsland Gandhi lanceert een campagne in India voor onafhankelijkheid van GrootBritanni Duistland en de SU gaan akkoord met diplomatieke relaties in het verdrag van Rapollo Franse bezetting van de Ruhr vallei en enorme Duitse inflatie De Turkse republiek is opgericht onder het leiderschap van Kemal Atatrk, modernisatiehervormingen worden gelanceert Verdragen van Locarno erkennen de na-oorlogse Europese nationale grenzen Reza Khan wordt Sjah van Iran en probeert Britse en andere buitenlandse concessies tegen te gaan. Dood van Sun Yat-sen wordt gevolgd door conflicten tussen Nationalisten en Communisten in China Aandelenmarktcrash in New York leidt tot de Grote Depressie Japan breidt controle over Mansjoerije uit. Regeringen beantwoorden de economische crisis met nationaal protectionisme Schrijvers beantwoorden de sociale crisis met nieuw sociaal realisme Chinese communisten maken de 6000-mijl mars.

96. De vooruitgang van de Democratie na 1919

De overwinnaars en de verliezers zagen allebei uit op serieuze moeilijkheden bij de overschakeling van oorlog naar vrede. Veteranen waren werkloos en boerderijen en fabrieken die maximaal produceerden gedurende de oorlog zagen uit op een plotse verdwijning van markten. De oorlog werd gevolgd door een scherpe naoorlogse depressie die uitliep in 1922. De economische positie ook van de overwinnaars was erg beschadigd; de oorlog ontwrichte de wereld van 1914 waar West Europa leefde door handel met Oost Europa en de overzeese landen.

128

Aanwinsten van de democratie en de sociale democratie

De nieuwe staten die verschenen na de oorlog adopteerden allen liberale democratisch principes. Democratie maakte zelfs vooruitgang in landen die lang in grote mate democratisch geweest waren. Opmerkelijke was het stemrecht voor vrouwen. In de meeste Europese landen won ook het socialisme aan kracht. Nu dat de linkervleugel zich identificeerde met communisme werden de Europese socialisten of sociaal democraten overwegend partijen van vredig of revisionistisch Marxisme, hun doelstellingen volledig nastrevend langs parlementaire en legislatieve methoden. Vakbonden groeiden na hun nieuw zelfvertrouwen door hun rol in de oorlog. Sociale wetgeving dat voor de oorlog radicaal leek werd nu opgevoerd op vele plaatsen. (8 uren werkweek, overheidsgesubsidieerde verzekeringsprogramma s ). De welvaartsstaat was al in ontwikkeling in de late 19de eeuw en werd steviger gevestigd. Enkel in Itali kreeg democratie een scherpe terugval. In 1922 leidde Benito Mussolini een beweging dat hij fascisme noemde, beindigde de Italiaanse parlementaire regering en stichtte zijn fascistische regering.

De nieuwe staten van Centraal en Oost Europa

In Duitsland vochten nieuwe staten en regeringen om zich te vestigen. Deze nieuwe naoorlogse staten omvatten Duitsland, Oostenrijk, Hongarije, Tsjecho-Slowakije, Joegoslavi, Polen, Finland, Estland, Letland en Litouwen. De andere kleine staten in Europa; Roemeni, Bulgarije, Griekenland en Albani, ondervonden aanpassingen aan hun grenzen en aanzienlijke veranderingen in hun regeringen. Turkije, de opvolger van het Ottomaanse rijk, was ook een nieuwe republiek. Hoewel nationalistische identiteiten en aspiraties waren ontwikkeld, waren de nieuwe staten in Europa vooral ongelukken van de oorlog. Nergens, buiten misschien in Polen, representeerden ze een diep, lang gerijpt of wijdverspreid revolutionair sentiment. Nieuwe regeringen werden zonder veel voorbereiding gemproviseerd, en er moest afgerekend worden met reactionairen, monarchisten, leden van de oude aristocratie en met revolutionairen die hoopten een dictatuur van het proletariaat teweeg te brengen. In Duitsland brak zon revolte uit in 1919 maar werd snel onderdrukt. Sovjet regimes die effectief opgezet werden snel onderdrukt zoals in Hongarije en de Duitse staat Bavari. Zelfs in 1923 was er nog een communistische oprijzing in de Duitse staat Saxen. De nieuwe staten belichaamden allen het principe van nationaal zelfbeschikkingsrecht. Maar de mensen in deze regio s waren altijd lokaal vermengd geweest, elk van de nieuwe staten omvatte daarom nationale minderheden. Polen, Tsjecho-Slowakije en Joegoslavi waren de meest samengestelde van de nieuwe staten. Polen en Tsjecho-Slowakije hadden beide vele misnoegde Duitsers. In Tsjecho-Slowakije waren de Slovaken ontstemd over de Tsjechische dominantie en in Joegoslavi verzetten Kroatische en andere separatistische bewegingen zich openlijk van de Servische dominantie. Niettemin probeerden de nieuwe staten en regeringen zichzelf democratisch te maken. Al de nieuw gecreerde staten waren republieken buiten Joegoslavi waar er een monarchie was onder de oudere Servische dynastie. Hongarije startte als republiek maar de poging van de communistische leider Bla Kun om een Hongaarse societ republiek te stichten in 1919 bracht de counterrevolutionairen terug die de Habsburgse monarchie in principe herstelde al werd door buitenlandse druk verhinderd dat de koning in persoon hersteld werd. Hongarije werd een monarchie met een eeuwig lege troon onder een autoritair regime uitgeoefend door admiraal Horthy. Alle kleinere staten van Europa, Hongarije inclusief, bezaten ten minste de onderdelen 129

van democratie tot de jaren 1930; ze hadden constituties, parlementen, verkiezingen en diverse politieke partijen.

Economische problemen van Oost Europa, Land hervormingen

Oost Europa was lang een agrarische regio van landbezittende klassen. Aan de ene kant was er een landbezittende aristocratie met bijna feodale kenmerken, en aan de andere kant een verarmde massa van landbouwers. De middenstand van zaken en professionele mensen van klein, buiten in Oostenrijk en Bohemi. Veralgemeend lag de hele regio achter op West Europa, in industrie, fabrieken, spoorwegen en grote steden, maar ook in alfabetisme, onderwijs, gezondheid, mortaliteit, levenslengte en materile levensstandaard. De nieuwe staten wilden zichzelf moderniseren. Protectieve tarieven werden opgezet waarachter zich nieuwe industrien moesten ontwikkelen. Echter economisch was de opdeling van Oost Europa zelfvernietigend. In Tsjecho-Slowakije klaagden de Duitse zakenmensen en arbeiders omdat ze onder het beleid van de Tsjechische regering te leiden hadden. De grootste hervorming ondernomen in Oost Europa was de hervorming van het landeigenschap. Het loste weinig economische problemen op, maar had een wezenlijke effect op het patroon van landsdistributie. Het werk van de revolutionairen van 1848 die de boeren bevrijde maar hen landloos hield werd nu verder gezet. Het voorbeeld van de Russische revolutie was een sterke stimulans want maar in 1929 begon de SU met collectivisatie van de landbouw. Maar het model voor de landbouwhervorming lag ook in het Westen, vooral in Frankrijk, historisch land van de kleine landbouwer/eigenaar. Grote gronden werden doorgaans verbroken in kleinere boerderijen doorheen de Baltische staten en veel van Tsjecho-Slowakije. Deze transformatie weerspiegelde nationale sentimenten en nieuwe sociale beleiden omdat de meeste van deze grote landeigenaars Duitsers waren. In Roemeni en Joegoslavi was de verdeling van grote gronden minder door gevoerd. In Finland, Bulgarije en Griekenland kwam het amper aan de orde omdat kleine landbouw daar al vertegenwoordigd was. Landhervormingen hadden het minste succes in Polen en Hongarije, waar de grootgrondbezitters exceptioneel sterk waren. Na deze landhervormingen werden politieke partijen van kleine landhouders de belangrijkste democratische macht. Ze neigden veel naar socialisme, vooral omdat kapitalisme geassocieerd werd met buitenlandse investeerders. De grote landeigenaars ontwikkelden een reactionaire zienswijze. De landhervormingen loste de basis economische problemen niet op, de landbouweigenaars hadden gaan kapitaal, landbouwbekwaamheid en kennis van de markt. Productiviteit stagneerde en in plaats van de oude verschillen tussen landeigenaar en pachter ontwikkelden zich nieuwe verschillen tussen meer begunstigde boeren en de proletarirs. De voortdurende relatieve armoede en de koppigheid van de bovenste klassen, nieuwe economische tensies tussen de boeren zelf, economische vervormingen geproduceerd door talrijke tarieven en het gebrek aan enige langdurige traditie van zelfregering zorgden er allemaal voor de democratische experimenten van de jaren 1920 te frustreren.

97. De Duitse republiek en de geest van Locarno

Ook Duitsland kende een revolutie in 1918. Het was echter een revolutie eerder veroorzaakt door een verdwijnen van het oude dan een decisieve komst van het nieuwe. Voor een lange tijd na 1918 waren de politieke leiders vooral Sociaal democraten. Dit waren Marxisten, maar in getemde en afgezwakte vorm. In 1912 waren ze de grootste partij geworden in de Reichstag maar nu in 1918 waren ze essentieel conservatief en meer bezorgd om te beschermen wat ze al

130

bereikt hadden i.p.v. nieuwe sociale experimenten te lanceren. Voor 1917 zagen ze zichzelf als vrij links. De Bolsjewistische revolutie en de opkomst van pro bolsjewistische of communistische elementen plaatste hen in het midden. Dit is een vreemde plaats in troebele tijden en de communisten zagen de sociaal democraten als reactionairen, en verraders, terwijl de echte reactionairen in de sociale democratie een gevaarlijke flirt met het Bolsjewisme zagen. De sociale democraten, versterkt door katholieke centraalpartijen en andere, waren meer bang van links dan rechts. In 1919 probeerden de Spartacisten een Duitse proletarische revolutie teweeg te brengen zoals deze in Rusland. Ze kregen hulp door Lenin en Russische Bolsjewisten en voor een tijd leek deze beweging een kans op succes te hebben, maar de Sociaal democraten drukten deze opstand de kop in. Deze gebeurtenissen van spartacus week zorgden voor een nog grotere kloof tussen de sociaal democraten en communisten. Kort hierna werden verkiezingen voor een nationaal parlement gehouden. De sociaal democraten werden de leidende partij. In Juli 1919 werd een constitutie aangenomen die een democratische republiek vestigde. De Weimar republiek werd snel bedreigd van rechts. In 1920 ondernam een groep van ongenoegde legerofficiers een Putch en stuurde de republikeinse regering op de vlucht. Ze probeerden een eigen man hoofd van de staat te maken (dr. Kapp). De Berlijnse werkers stopten de Kapp Putsch door de publieke voorzieningen af te zetten. Maar de Weimar republiek ondernam nooit succesvolle maatregelen om private gewapende groepen geleid door reactionairen of antidemocratische agitators neer te leggen. En van deze was Adolf Hitler die een vruchteloze revolte in Mnchen ondernam in 1923. De Weimar republiek was democratisch en liberaal en kon de rechten van vrijheid van meningsuiting niet verloochenen of toegang tot de verkiezing tot de Reichstag weigeren tot zelfs de meest antidemocratische groepen. De Weimar republiek was in principe democratisch. De constitutie omvatte buiten universeel stemrecht, ook voor vrouwen, maar ook proportionele representatie en het initiatief, referendum en rappel. Maar buiten de legale 8 uren week en een aantal andere voorzieningen voor de werkers hun welzijn was de republiek ver van enig socialisme. Geen industrien werden genationaliseerd, geen eigendom veranderde van eigenaar, geen landwetten of landbouwhervormingen werden ondernomen. Oude posten bezet door mensen in oud imperiaal Duitsland bleven op hun functie. Het leger hoewel geminimaliseerd bleef het oude leger in miniatuur. In het officierencorps bleven de oude professionele en aristocratische invloeden sterk. Nooit had een revolutie zo mild, redelijk en tolerant geweest. In feite was er nooit een echt revolutie geweest.

De Duitse democratie en Versailles

De vraag was hoe de Duitsers het nieuwe regime en de bepalingen van het verdrag van Versailles zouden accepteren. De twee waren spijtig genoeg verbonden. Er waren veel Duitsers die democratie verkozen maar niemand, zelfs de Sociaal democraten accepteerden het verdrag noch de nieuwe grenzen van Duitsland. Als democratie in Duitsland de permanente acceptatie van het verdrag van Versailles betekende of economische leed wat redelijk of onredelijk kon uitgelegd worden als gevolgen van het verdrag, dan verloor democratie zijn aantrekkingskracht in Duitsland. De geallieerden zetten de maritieme blokkade voort na de wapenstilstand, en dit bevestigde dat het verdrag een wraakvolle gedicteerde vrede was. De oorlogsschuld clausule viel de Duitse zin van eer aan. Duitsland verwachte over het algemeen een revisie van hun Oostelijke grens en een samengaan met de Duitssprekende Oostenrijkers.

131

De Fransen leefden in angst voor de dag dat Duitsland zou herstellen en hun plannen voor eigen veiligheid en collectieve veiligheid voor Europa tegen een Duitse revival was teleurstellend. Ze waren er niet in geslaagd het Rijnland van Duitsland los te maken, en de VS weigerde het verdrag goed te keuren waar het Frankrijk zou beschermen tegen een Duitse invasie in de toekomst. Zowel Groot-Brittanni als de VS hadden een tendens tot isolatie, vooral om te werken aan een hersteld handel waar een sterk Duitsland een goede klant zou zijn. De Volkenbond van waar de VS geen lid was en elk lid een veto had bood weinig verzekering van veiligheid voor Frankrijk. De Fransen begonnen allianties te vormen met Polen, Tsjechoslovakije en de andere Oost Europese staten, en ze hielden vast aan de Duitse betaling van reparaties. De Weimar republiek keek in deze condities naar de Sovjet Unie die geen partij was in Versailles en geen reparaties claimde. Beide ondertekenden het verdrag van Rapallo in 1922. De SU kreeg benodigde vervaardigde producten van Duitsland en Duitse fabrieken bleven werken. Het Duitse leger stuurde officieren en techniekers om instructies aan het Rode leger te geven. Verplicht door het verdrag van Versailles zijn activiteiten aan banden te leggen was het Duitse leger in feite in staat door zijn werk in Rusland en door een aantal voorwendselen thuis een hoge standaard van training en technische kennis van nieuwe wapens en uitrusting op te doen.

Reparaties, de Duitse Inflatie van 1923 en herstel

In 1923 bezetten Franse en Belgische troepen het Ruhrgebied. De Duitsers antwoordden met stakingen en passief verzet. Om de werkers te ondersteunen betaalde de Weimarregeri g n uitkeringen, papiergeld van de drukpers. Duitsland leed, net als de andere oorlogsvoerende partijen, aan inflatie. Echter wat in Duitsland gebeurde was erger dan normale inflatie, papiergeld werd vrijwel waardeloos. Deze inflatie bracht meer sociale revolutie teweeg dan de val van het Hohenzollern rijk ooit gedaan heeft. Er ontstonden problemen aangaande geldtransacties en betalingen. De middenstand was verpauperd en compleet gedemoraliseerd. Er bleef niks over om nog in te geloven, te hopen of te respecteren. Maar door alle onafbetaalde schulden uit te wissen maakte de inflatie het mogelijk opnieuw te beginnen met economische productie. De VS werd overtuigd hierin een rol te spelen omdat ze nog vele schulden moest ontvangen van de geallieerden, en deze drongen er op aan dat ze deze niet konden betalen behalve als ze de reparaties van Duitsland zouden ontvangen. Hierop werd het Dawesplan ingevoerd in Duitsland wat voor een geleidelijke opbloei zorgde. Voor 5 jaar kende Duitsland onder de Weimarrepubliek zelfs een grote voorspoed. Deze voorspoed steunde echter grotendeels op buitenlandse leningen, en de grote depressie die in 1929 begon herintroduceerde alle oude problemen.

De Geest van Locarno

Deze jaren van economische vooruitgang kende relatieve internationale rust. Echter internationale problemen werden niet opgelost. Het grote probleem was te voorkomen dat de Duitsers het verdrag zouden teniet doen d.m.v. geweld, vooral in Oost Euroupa waar de Duitsers de nieuwe grenzen wilden herzien. Na het Ruhr incident en het Dawes Plan vormde een groep vredegerichte mensen de buitenlandse politiek. In 1925 worden er een aantal oorlogsvoorkomende maatregelen genomen te Locarno. Duitsland sluit een verdrag met Belgi en Frankrijk waarbij het onvoorwaardelijk hun grenzen aanvaard. Duitsland sluit ook een verdrag met Polen en Tsjecho-Slowakije. Deze grenzen zouden alleen kunnen veranderen na overleg. Frankrijk sluit een verdrag met Polen en Tsjecho-Slowakije, waarin deze verzekerd worden van steun bij een Duitse inval.

132

Ook met Roemeni sluiten de 2 laatste een militair verdrag. Groot-Brittanni sluit een verdrag waarbij het beloofd om de Franse en Belgische grenzen tegen een Duitse inval te beschermen. Duitsland aanvaardt zijn nieuwe grenzen. Er wordt een internationaal anti-oorlogspact gesloten tussen 65 landen. Duitsland vervoegt de Volkenbond. Men spreekt in dit opzicht van De Geest van Locarno .

98. Anti-imperialistische bewegingen in Azi

Verontwaardiging in Azi
Azi keurde alles af dat verbonden was met het imperialisme van voorheen. Er was weinig verschil tussen landen geregeerd door Europeanen en landen die in naam onafhankelijk bleven. In de eerste ontwikkelden zich nieuwe nationale bewegingen en was er bezwaar tegen het monopolie van de Europeanen in de belangrijke ambten van de regering. In de laatste was er bezwaar tegen speciale rechten en privileges genoten door de Europeanen en de wijdverspreide in beslagneming van tolinkomsten om buitenlandse schulden te betalen. In diepere achterliggende motivaties, zowel economisch als politiek, was de revolte van zelfbewuste Aziaten een rebellie tegen een imperiaal systeem dat hen beperkte tot sociale inferioriteit en vernedering in hun eigen samenlevingen. De revolte tegen het Westen was gewoonlijk ambivalent of tweekantig. Het was een revolte tegen Westerse suprematie maar tegelijkertijd wilden degene die in opstand kwamen leren van het Westen om door Westerse wetenschap, industrie, organisatie en andere bronnen van Westerse macht over te nemen ze hun eigen identiteit zouden kunnen bewaren en politieke en economische gelijkheid zouden kunnen bekomen met de Westerse natiestaten. De crisis in Azi brak uit met de Russisch-Japanse oorlog in 1904 waar een Aziatisch volk een Europese macht voor het eerst versloeg. In 1906 begon de revolutie in Perzi wat leidde tot samenkomst van de eerste majlis, of parlement. In 1908 zetten de Jonge Turken een succesvolle revolutie op touw in Konstantinopel en roepen een parlementair systeem bij elkaar om alle regios te vertegenwoordigen in het Ottomaanse rijk. In 1911 brachten de revolutionairen in Chine de Manchu (of Qing) dynastie te val en riepen de Chinese republiek uit. In van de gevallen werden de oude monarchen beschuldigd van ondergeschiktheid tot Westerse imperialisten en in elk van de gevallen werden nationale vergaderingen samengeroepen op democratische model van Europa en werd er voorgesteld hun land te doen herleven, moderniseren en verwesteren zodat Westerse dominantie tegengegaan kon worden.

WOI en de Russische Revolutie

In de eerste wereldoorlog werden bijna alle Aziatische volkeren betrokken. Perzi, het Ottomaanse rijk, China, Japan en de afhankelijke regio s in Azi. Alle de afhankelijke regio s werden ook beroerd door Woodrow Wilson s uitroep om de wereld veilig te maken voor democratie. De regeringen in Europa maakten toegevingen. Ze waren bang te ver te gaan en stonden erop dat de onderworpen volkeren nog niet in staat waren zichzelf te regeren. Hoge investeringen stonden op het spel en de gehele wereldeconomie steunde op de continue flow van grondstoffen uit tropische en subtropische gebieden. Uiteindelijk werd toegegeven. Alle drie de koloniale machten (Nederland, Groot-Brittanni en Frankrijk) begonnen rond dezelfde tijd te experimenteren met consultatieve organen wiens lidmaatschap gedeeltelijk verkiesbaar was en gedeeltelijk benoemd. Ook de VS introduceerde een verkozen vergadering in de Filippijnen.

133

De Russische revolutie voegde een nieuwe stimulans toe aan de rusteloosheid in Azi. De Bolsjewieken keurden niet alleen kapitalisme maar ook imperialisme af. Nationalisme in Azi veranderde geleidelijk in socialisme en veroordeling van kapitalistische exploitatie. De Bolsjewieken waren er snel bij en zagen in Azi het theater waar de wereld revolutie, zoals verwacht door Lenin, zich zou afspelen. In 1920 verzamelde een congres van onderdrukte Oosterse volkeren zich. Zinoviev, hoofd van de Communistische internationale riep op voor oorlog tegen Brits kapitalisme. In de volgende jaren verbleven de toekomstige radicale leiders van Azi in Moskou. Tegelijkertijd beroerden communisten gestuurd uit Moskou de grieven die, zonder Russische aansporing, bestonden over geheel Azi. Nationalisme overschaduwde alle andere ismes, In het Indische Nationaal Congres werkten rijke Indische kapitalisten samen met socialistische leiders in relatieve harmonie zolang de gezamenlijke vijand Groot-Brittanni was.

De Turkse en Perzische revoluties

De meest succesvolle revolutionaire beweging had plaats in Turkije. De jonge Turken hadden eerst, in 1908, verdere ontbinding van het Ottomaanse rijk willen tegengaan wat mislukte. In de Balkan oorlogen van 1912-13 verdween de Ottomaanse macht bijna volledig. In WOI scheurde de arbieren zich af. In 1921 vielen de Grieken de Anatolische peninsula binnen. Het Ottomaanse rijk werd nog steeds als verdoemd tot uitsterving gezien, en de Turken barbaars en incompetent. De geallieerden gingen in 1915 akkoord met een verdeling van Turkije. Onder deze omstandigheden verzamelde Mustapha Kemal Turks nationalistisch verzet. In 2 jaar, met hulp van de SU, verdreven ze de Grieken en de Westerse geallieerden. Ook kregen ze Konstantinopel terug onder hun controle, de naam werd in 1930 veranderd in Istanboel. De Nationalisten onder leiding van Mustapha Kemal voerden een verreikende revolutie door. Het sultanaat werd afgeschaft net als het Kalifaat. De Turkse republiek werd uitgeroepen in 1923. Kemal noemt zich vanaf dan Atatrk. In 1933 voert hij een Vijfjarenplan in om volledig van het Westen te kunnen loskomen. In Perzi brengt Reza Khan in 1921 de heersende dynastie ten val. Hij wordt Shah in 1925 en in 1935 hernoemt hij Perzi in Iran.

De Nationale Beweging in India: Ghandi en Nehru

Op het einde van W.O.I. keerde India zich tegen Britse heerschappij. Ontevreden Indirs keerden zich naar Gandhi, de Mahatma (de Heilige). Hij genoot een opleiding in Engeland en Zuid Afrika . In India na 1919 leidde hij een beweging voor zelfregering en onafhankelijkheid. Hij ijverde ook voor tolerantie binnen India zelf, tussen Hindus en Moslims en tussen de verschillende kasten. Hij koos een passief protest van boycotten, hongerstakingen en burgerlijke ongehoorzaamheid. Gandhi s en zijn aanhang weigerden verkiesbaarheid in het de door Britten gentroduceerde gedeeltelijk representatieve organen. Ze weigerden ook Engelse goederen te kopen, wat de Britten op een gevoelige plek raakte. Hij uit zich expliciet tegen de industrialisatie en Westerse gebruiken door het promoten van handwerk en de traditionele klederdracht. Gandhi werd een inspiratie voor vele groepen die verschilden op meer wereldlijke zaken; zelfs in het Westen wordt hij gezien als n van de grootste spirituele leiders ooit. Hij wordt in 1948 door een Hindoe fanatiekeling vermoord. India was erg verdeeld van binnen in; Moslims tegenover Hindoes, rijke industrilen tegenover de groeiende massa proletarirs, In de politiek was er een verdeling tussen degenen die volle onafhankelijkheid eisten zoals Gandhi en Jawaharlal Nehru en de meer gematigde die dachten dat ze het meest vooruitgang zouden boeken door coperatie met de Britten. Ook marxisme

134

kende een sterke waardering, niet op Gandhi maar wel op Nehru net als vele minder radicale leiders. Na de Tweede Wereldoorlog wordt India onafhankelijk, tezamen met een verdeling van het Indische subcontinent in Hindoestisch India en Islamitisch Pakistan. In Nederlands Indonesi was de nationalistische beweging minder ontwikkeld. De bevolking waren bijna even divers als die van India en waren enkel politiek ngemaakt door de Nederlanders, oppositie tegen de bezetter gaf ze een gemeenschappelijk programma. In 1937 wordt Indonesi een Dominion en in 1949 wordt Nederlands Indonesi onafhankelijk.

De Chinese Revolutie
De Chinese revolutie begon in 1911 met de omverwerping van de Manchu (Qing)- dynastie. De Chinese republiek wordt uitegeroepen en mondt uit in deen militaire dictatuur onder generaal Yan Shih-kai. In het zuiden herorganiseerde Dr. Sun Yat-sen de Guomindang (Nationale volkspartij). Sun werd verkozen als president maar nam ontslag ten voordele van Generaal Yan. Na Yan s dood in 1916 werd Sun Yat -Sen president van Canton. Maar het land is tot 1928 in de handen van warlords. Sun Yat-sen genoot een westerse opleiding en kort voor zijn dood in 1925 omvatte hij de ideen van de Chinese Revolutie in de Three People s Principles . Deze zijn democratie, nationalisme en levensonderhoud. Levensonderhoud betekende sociale welvaart en economische hervorming; een gelijkere verdeling van rijkdom en land, einde aan armoede en oneerlijke economische exploitatie. Het hoofddoel was het verdragssysteem kwijt raken. Met democratie bedoelde Sun enkel soevereiniteit. Marxisme vond hij niet toepasbaar op China en vond dat China Marxisme moest aanneme zoals andere Westerse ideen. Pure imitatie moest vermeden worden. Het eerste doel van Sun was een einde stellen aan het verdrag-systeem. Wanneer er na de Vrede van Parijs geen verandering komt, ontstaat er een anti-buitenlands bewustzijn. Sun en de Guomindang keerden zich naar Rusland en verklaarden de Russische en Chinese revoluties als twee aspecten van dezelfde wereldbeweging weg van het liberalisme. In 1921 wordt de Chinese Communistische Partij opgericht, die samen met de Guomindang de Warlords aanpakken. De partij werd gesteund door de U.S.S.R., die hun concessies opgaven.

China: Nationalisten en Communisten

In 1925 sterft Sun Yat-Sen en wordt opgevolgd door Chiang Kai-shek. Chiang s leger bezetten Beijing dat nog door een onafhankelijk regime bestuurd werd en de regeringszetel werd verplaatst naar Nanjing. In 1927 splitsen de communisten zich af van de Guomindang. Chiang begon zich tegen de communisten te keren en hervatte het noordelijke offensief. Echter de revolutionaire impuls van de Guomindang was uitgewerkt, hervormingen bleven uit en Chiang moest vechten tegen Japanse agressie. De communisten, opererend vanuit Zuid-Oost China speelden op de ontevredenheid in en zochten steun van de boeren. Ze organiseerden een netwerk van lokale sovjets en richten in 1931 een Chinese sovjet republiek op in Zuid-Oost China. Onder Mao begonnen de communisten met ongeveer 90.000 in 1934-35 aan een de lange mars naar het Noorden, enkel de helft overleefde deze mars naar Centraal-Yenan. Hier zaten ze dichter bij sovjet aanvoerlijnen. Ze begonnen terug met het bevechten van de nationalistische legers en vormden een front onder de rurale massa.

135

In 1937 vormden de Communisten en de Guomindang een nieuwe alliantie tegen de dreiging van Japan. De alliantie werd al beeindigd na het verslaan van Japan op het einde van W.O.II, een bloederige strijd tussen Guomindang en de communisten ontaarde snel.

Japan: Militarisme en Agressie

De nationalistische beweging in China mocht op begrip rekenen in Japan. Tijdens WOI hadden ze hun 21 eisen op China voorgesteld, de Duitse concessies in Shantung overgenomen en troepen in Oost Siberi gezonden. Tijdens de oorlog nam Japan nieuwe markten over terwijl Europa vast zat in gevechten, en na de oorlog werd Japan n van de hoofdleveranciers van textiel in Azi. Japan kon voor lagere prijzen produceren dan Europa. Maar de Chinese nationalisten hoopten een beschermend tarief op te richten, het was ook o.m. voor deze rede dat ze het verdragsysteem afkeurden. De Chinezen hoopten te industrialiseren en hun eigen land te ontwikkelen achter een hoge tariefmuur die de Japanse afgewerkte producten zou buitensluiten. Gedurende de jaren 1920 bleven burgerlijke, liberale, Westerse georinteerde elementen in controle van de Japanse regering. Europeanen en Amerikanen zagen Japan gewoonlijk met goedkeuring als het enigste Aziatische volk die een rol leerde spelen in de zich ontwikkelde wereldwijde beschaving. Er was echter nog een ander facet, de constitutie van 1889 en het parlementair systeem waren een faade die de echte natuur van Japans politieke macht verborgen. Enkel in Japan dicteerde de constitutie dat oorlog en marine ministers actieve generaals of admiralen moeten zijn. Ministers regeerden in naam van de opperste en heilige autoriteit van de keizer aan wie ze allen afhankelijk waren. Economisch had de sponsoring door de regering van industrile groei geleid tot een enorme concentratie van economische macht in de handen van 4 familietrusts collectief gekend al de Zaibatsu. De meest rusteloze groep haalde zijn kracht van de nationalistische revival die, zelfs voor de opening van Japan in 1854 Shinto of keizersaanbidding, cultiveerde, net als de weg van krijger als een nieuwe moderne manier van leven. Deze groep had zijn oorsprong voor een groot deel van de oude clansheren en samurai die na de afschaffing van het feodalisme ontworteld waren van hun gewoonlijke manieren van leven. Vele van deze mannen dienden als officieren in het leger. Velen zagen het Westen als decadent en droomden van de dag dat Japan geheel Oost-Azi zou domineren. Rond 1927 begon deze groep vat te krijgen op ministeries en veranderde het Japanse beleid in een meer en meer agressieve en militaristische houding tegenover China. In 1931 namen Japanse legers in Zuid Manchurije Chinees arsenaal in beslag en verspreidden zich Noordwaarts in Manchurije. In 1932 beschuldigden ze de Chinezen van economische oorlog met Japan en stuurde Japan 70.000 troepen naar Shangai. Ze trokken zich terug om zich te concentreren op de occupatie van Noordelijk China. Ze verklaarden Manchurije een onafhankelijke staat onder een keizer die zij selecteerden en hernoemden de staat Manchukuo. De Chinezen protesteerden tegen de Japanse invasie door naar de Volkenbond te stappen. De Volkenbond veroordeelde de Japanse daden waarop Japan uit de Volkenbond stapte. De grote machten in de Volkenbond weigerden sterke maatregelen te nemen, ze wisten dat zij de last zouden dragen van een militaire interventie en waren geneigd om hierin geen bedreiging van hun eigen veiligheid te zien.

99. De grote depressie: de val van de wereldeconomie

Het kapitalistisch systeem was een delicaat en sterk ineengewoven mechanisme. Een verstoring werd met versnelde impact verspreid doorheen alle delen. Er bestond veel regionale verdeling van arbeid en het veel productie was gefinancieerd op krediet en steunde op wederzijds vertrouwen in een proces van wederzijdse uitwisseling.

136

De voorspoed van de jaren 20 en haar zwakheden

De periode tussen 1924 en 1929 was n van grot e voorspoed. Toch kende deze welvaart enkele zwaktes;

y y y y y

expansie was grotendeels gefinancierd op krediet of leningen, arbeiders kregen geen proportioneel deel lonen bleven achter op winsten massale koopkracht bleef onvoldoende om te betalen voor de technische mogelijke output de jaren 20 was doorheen de wereld een periode van chronische landbouwdepressie

Militaire operaties in W.O.I verminderden de tarwevelden onder Europese cultivatie met 1/5 de. Prijzen voor landbouwproducten stijgen en boeren in de VS en Canada vergrootten hun areaal. Na de oorlog herstelde Europa zijn tarweproductie en Oost Europa sloot zich aan bij de wereldmarkt. Landbouw was overal meer en meer gemechaniseerd en boeren vermeerderen hun output. Tegelijkertijd opende dry farming nieuw land en wetenschappelijke vooruitgang zorgde voor een grotere output per are. Dit resulteerde in een overgrote output aan tarwe zonder genoeg vraag. Tarweprijzen daalden dramatisch. Andere gewassen riskeerden hetzelfde. Agriculturele depressie, eerder dan industrile, lag aan de basis van de depressies tijden het interbellum in Oost Europa en de koloniale wereld.

De crash van 1929 en de Economische crisis

De depressie in strikte zin begon als een beurs en financile crisis. De echte crisis, het echte keerpunt, was de crash van de beurs van New York. De Amerikaanse bevolking speculeerde massaal op de beurs en een paniekreactie volgt wanneer prijzen plots dalen; aandelen werden onmiddellijk verkocht. Wat volgde was dat de beurswaarde daalde met 40%. De crisis ging over van de financile sector naar de industrie en van de VS naar de rest van de wereld. Amerikaanse kapitaalexport kwam tot een einde. Niet alleen stopten de investeringen in Europa maar de VS verkocht ook zijn buitenlandse waarborgen. Dit nam de basis weg van de naoorlogse heropbouw van Duitsland en indirect van gans Europa. Amerikaanse lonen daalden en men kon geen buitenlandse goederen meer kopen. Van 1929 tot 1932 daalde de wereldproductie met 38% en de wereldhandel met 2/3 de. In 1932 waren er 30 miljoen mensen werkloos, lonen waren laag net als het inkomen van boeren, en de daling van de massale aankoopkracht zorgde voor weer meer werkloosheid. De bevolking werden bevangen door een gevoel van nutteloosheid; maanden en jaren vruchteloos werk liet hem gedemoraliseerd, verveel, verbitterd en afkerig achter. Men keerde zich tot nieuwe, extreme en verontrustende politieke ideen

De politieke en economische reacties op de Crisis

Meningen waren verdeeld over de crisis, sommigen zagen het als een tijdelijke inzinking anderen als het einde van het gehele kapitalistische systeem. Deze laatste groep keek meer en meer naar de U.S.S.R. en zijn geplande economie. Aan de ene kant kwam er een heropleving, mede veroorzaakt door de wapenwedloop. Maar de Grote Depressie maakte een einde aan enkele aspecten van het oude vrije-markt systeem. Ook als was het systeem in staat er steeds terug boven op te komen, kon men deze onderzekerheid in bestaan niet riskeren.

137

Regeringen namen daarop stappen om hun volk te voorzien van werk en inkomen. Men streefde er naar zich te bevrijden van de afhankelijkheid van de onzekerheden van de wereldmarkt. Een sterke beweging tot economisch nationalisme ontstond. De goudstandaard en de vrije omzetting van geldeenheden werden geleidelijk afgeschaft. Het verlaten van de goudstandaard staat gelijk met devaluatie. De depressie leidde dus tot chaos in de internationale muntuitwisselingen. Regeringen begonnen hun munt te manipuleren om hun exporten hoog te houden. Handel dat multilateraal was geweest werd meer en meer bilateraal; soms verdween zelfs het concept markt zoals de ruil met Joegoslavi en Duitsland. Protectieve maatregelen werden ingevoerd. Dit waren muntcontrole en protectieve tarieven. Deze deden de internationale handel uiteindelijk nog meer dalen. Nog verder gingen quotas of kwantitatieve beperkingen. De wereldeconomie desintegreerde dus in sterk competitieve economische systemen. Elke staat probeerde een eiland van economische veiligheid op te bouwen voor zijn eigen volk. Inspanningen werden geleverd om de rijzende barrires tegen te gaan, maar velen leidden tot mislukkingen. Hierna konden de West-Europeanen hun oorlogsschulden niet langer betalen en ze werden het recht ontzegt om nog langer leningen aan te gaan. Ook Amerika droeg dus bij tot het economische nationalisme. De droom van Woodrow Wilson van internationale economie leidde dus tot rivaliteit en economische zelfzuchtigheid.

Culturele reactie op de crisis

De effecten van de economische crisis verspreidden zich tot het culturele en intellectuele leven van de jaren 30. Dit was in sterk contrast met de jaren 20 Tijdens de jaren 20 kwam het modernisme op. Een stroming die gericht was op innerlijke leven, persoonlijke ervaringen en op het psychologische. (James Joyce, Ulysses, stream of consciousness, Eugene O Neill, Marcel Proust, Virginia Woolf, Gertrude Stein, Ernest Hemingway ) Onder de depressive komt het realisme op, er werd geflirt met het communisme, anderen beschreven de harde sociale realiteit zonder. Een nieuwe genre van proletarische literatuur kwam tot stand. Tegelijkertijd wakkerde deze angst die uitgedrukt werd in de literatuur ook de komst van politiek extremisme zowel in Europa als de VS als de rest van de wereld.

138

Hoofdstuk 20: Democratie en dictatuur

Ondanks de horror van WO I geloofde men in de jaren 20 dat vooruitgang mogelijk was. In de jaren 30 kwam de angst dat die vooruitgang een spookbeeld was. De Grote Depressie vormde de nachtmerrie van de jaren 30. Sterke democratische instellingen probeerden het individu te beschermen tegen de ravages van werkloosheid, wouden toekomstige catastrofes vermijden. Anderzijds kwam in de jaren 30 de dictatuur op, er was nood aan een leider die actie zou ondernemen, en de nationale trots zou herstellen. De Grote Depressie maakte de weg vrij voor onscrupuleuze en ambitieuze dictators.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1922 -1938

1922: Engeland herkent de Irish Free State met dominion status, eerste stap naar volle soevereiniteit als Ierse Republiek In oktober grijpt Mussolini de macht in Itali na de fascistische March on Rome 1923: De Nazi s weten geen politieke steun te mobiliseren bij hun Putsch in Mnchen 1924: de eerste Labour regering in Engeland onder Ramsey MacDonald 1933: In januari komt Hitler aan de macht in Duitsland, al snel nemen de Nazi s de controle over alle staatsinstellingen en verdrukken de oppositie In maart introduceert Franklin D. Roosevelt de New Deal in Amerika 1934: rechtse en fascistische groepen dagen de Derde Republiek uit in Frankrijk met rellen tijdens de Stavinksy affaire 1935: de Nazi s starten de Neurenberg wetten tegen de Joden 1936: het linkse Popular Front komt aan de macht in Frankrijk onder Lon Blum, met sociale hervormingen 1938: het Nazi regime moedigt geweldadige aanvallen op de Joden en Joods eigendom aan tijdens de Kristalnacht , de nacht van gebroken glas

100. De Verenigde Staten: Depressie en New Deal

y y y
1929: stock market crash in Amerika economische instorting 1932: halvering van het nationale inkomen tegen over 29 12 tot 14 miljoen werklozen

President Hoover (verkozen in 28) stond afkerig tegen grootschalige overheidsinterventie. Hij stelde een njarige opschorting van betalingen op alle intergouvernementele schulden voor. Ook gaf hij financile assistentie aan banken en spoorwegen, breidde de kredietfaciliteiten uit en hielp de boeren en zelfstandigen hun hypotheken houden. Hij weigerde verdere maatregelen te treffen, werkloosheid en bedrijfsmislukkelingen bleven aanslepen.

y y

verkiezingen van 1932 : democraat Franklin D. Roosevelt wordt president voert programma van herstel, hulp en wetgevingshervorming in, de New Deal

139

Roosevelts herstellingsprogramma:

y y y y y y y

financile steun voor werklozen tewerkstelling in openbare werken tijdelijk sluiting van de banken, heropening onder strikte supervisie devaluering van de dollar & afschaffing van de goudstandaard subsidies voor boeren die hun productie inkorten, vernietiging van gewassen Civilian Conservation Corps promootte herbebossing, gaf werk aan drie miljoen jongeren National Recovery Administration hielp de prijzen en productie te reguleren

Deze maatregelen diende om het kapitalistische systeem weer recht te krijgen door koopkracht en industrile activiteiten te stimuleren. Het New Deal beleid vertoonde parallellen met de theorie van de Britse econoom John M. Keynes, deze stelde dat de overheid fondsen moest gebruiken om de economische activiteit aan te moedigen en de koopkracht moest vergroten tot de priv fondsen weer vloeiden. Om opnieuw geld in circulatie te krijgen ondernam de regering een groot leen en investeer programma. Maatregelen om over speculatie en een nieuwe beurs crash te verkomen: Securities & Exchange Commission : regulering en controle van de beurs bankstortingen werden verzekerd, zodat men niet alles kon verliezen Tennessee Valley Authority : overstromingsbeheer, regionale economische ontwikkeling, goedkope openbare energieproductie Social Security Act: verzekering voor werkloosheid, pensioen, onbekwaamheid Fair Labor Standards Act: 40-urenweek, minimum uurloon, einde kinderarbeid National Labor Relations Act: transformeerde de industrie, recht op vakbonden, verbod op uniecompagnies, inmenging van werkgevers in vakbonden en ledendiscriminatie wordt verboden. Congress of Industrial Organizations: organiseert arbeiders, vakbondlidmaatschap stijgt 4 miljoen in 29 9 miljoen in 40 Goedkopere huisvesting

y y y

Na 1935: verbetering van de arbeidsvoorwaarden, economische zekerheid

y y y

y y

1937: kleine regressie 1938: einde regressie 1939: het nationale inkomen verdubbeld Pas na WO II zou de situatie volledig hersteld zijn, de zakenwereld hield een sit-down strike van kapitaal, investering werd afgeschrikt. De Roosevelt Revolution : De rol van de federale overheid werd drastisch vergroot. Men bereikt een sociale welvaartstaat met economische staatscontrole. De arbeiders winnen aan kracht en invloed in de politiek, sociaal zekerheidssysteem.

140

Roosevelt werd tot 4 maalt toe herkozen. Hij moest ook kritiek slikken, hij werd een klassenverrader genoemd. door de creatie van een dure en gereguleerde bureaucratie werd de vrijheid van de burgerij bedreigd.

101. Trials and adjustments of Democratie: Engeland en Frankrijk

De Britse politiek bleef trouw aan zijn representatieve instituten en democratische principes. De oude economische problemen werden sterker, ze waren erg afhankelijk van overzeese markten. Door de opkomst van andere economische agressieve industrile landen en WO I maakte Engeland verliezen. De tariefstijgingen tastten de Britse export aan. De Britse economie was achterhaald.

y y y

1921: 2 miljoen werklozen. werkloosheidsuitkeringen (the dole ), pensioen, medische hulp en andere sociale maatregelen hielpen de economische nood te verlichten de vakbonden proberen terug aan macht te winnen

Reactie van de industrie staking in de steenkoolmijn ( 26) mondt uit in een algemene staking, 6 miljoen arbeiders leggen het werk neer. De staking faalt het leger, de marine en vrijwilligers nemen het werk over. staking loopt uit op een mislukking de Trade Disputes Act van 27 plaats de vakbonden onder strengere controle 1922: Labour is nu de tweede grootste partij, vormt de oppositie tegen de Conservatieven 1924: Labour regeert met Ramsay MacDonald als premier in een coalitie regering. 1929: de partij verdubbeld zijn representatie, MacDonald wordt opnieuw premier komst van de Wall Street crash en de Depressie. Werkloosheid stijgt, er is meer geld nodig voor de uitkeringen de staatsschuld stijgt Macdonald overweegt de uitkeringen te verlagen, wordt uit de partij gezet. 1931: MacDonald vormt een coalitie van alle partijen, de National Government , ze winnen de verkiezingen, maar de Conservatieve leden hebben de parlementsmeerderheid De Nationale Regering probeert de depressie het hoofd te bieden: 1931-1935: Macdonald 1935-1937: Stanley Baldwin Na 1937: Neville Chamberlain De overheid moedigt reorganisatie en rationalisering van de productie aan in de industrie, door lage intrest leningen te verschaffen. De werkloosheid werd pas opgelost na de invoering van dienstplicht en een groot bewapeningsprogramma.

Groot-Brittanni en de Britse Commonwealth: imperialistische relaties.

Na WO I: complexe imperiale problemen.

y y y

Palestina: conflicten tussen Joden en Arabieren die beide het land claimen Egypte: 1922, einde van het protectoraat, vragen over de status van Soedan Ierland: drang naar onafhankelijkheid groeit. In 22 erkenning als Ierse Vrijstaat 37: onafhankelijk, Eire 49: uitroeping Republiek van Ierland, maar Ulster wil bij de UK blijven Ierse kwestie blijft (conflict tussen de gematigden en de extremisten)

141

Canada, Australi, New Zeeland en de unie van zuid Afrika krijgen in 1926 dominion status , wat in 1931 bevestigd wordt met de Statute of Westminster . De banden tussen de heerschappijen en Engeland bleven vast, steun van de heerschappijen zou van vitaal belang blijken in WO II. In de naoorlogse wereld zou de Commonwealth een heterogenere en flexibele instelling worden.

Frankrijk: de jaren 1920 en de komst van de Depressie

Begin jaren 20: oorlogsherstel, instabiele financin, angst voor een hersteld Duitsland

y y

Rechts vertoont agitatie voor het Fascisme Na de oorlog regeren coalities van conservatieve rechtse partijen.

Tussen 24- 26 regeren de Radicale Socialisten met Edouard Herriot. Ze pleitten voor een progressieve sociale wetgeving zolang er geen verhoging van de belastingen nodig is. Ze ijveren voor priv onderneming en priv bezit, verdedigen de individuele vrijheden en tonen zich antiklerikaal. Raymond Poincar de figuur van gematigd conservatief rechts. Hij zond troepen naar de Ruhr in 1923. Na 1926 bereikte de financile crisis een hoogtepunt, P oincar komt aan de macht met zijn nationale unie ministerie.

y y y y y

invoering van nieuwe belastingen efficintere belastingsinningen overheidsbesparing stabilisatie van de Franse franc schulden grotendeels opgelost

Tussen 1926 en 1929 bloeide het land opnieuw nieuwe, moderne fabrieken, index van industrile productie stijgt, meer toeristen De depressie kwam later en was minder streng, al steeg de werkloosheid in 1935 naar 1 miljoen, de industrile productie daalde, de overheid verviel in het patroon van onstabiele kortstondige ministeries. De kabinetten voerden een beleid van verschansing (angstig voor Duitsland), klampte zich vast aan de goudstandaard.

De onrust van de depressie en het Populaire Front.

Tijdens de depressie: opkomst van rechts, imitatie van Italiaanse en Duitse fascistische organisaties 1934: politiek en financieel schandaal. Serge A. Stavinsky overhaalt de plaatselijke regering van Bayonne om valse obligaties te lanceren pleegt zelfmoord de sensatiepers verspreidt het gerucht dat hij door de politie werd vermoord om de betrokkenheid van hoge politici geheim te houden uitbarsting van rellen In februari 1934 bereiken de rellen hun hoogtepunt. Een groep van boze antirepublikeinse activisten en rechtse extremisten verzamelen zich in Parijs op de Place de la Concorde, bedreigen de Kamergedeputeerden en houden een gewelddadig gevecht met de politie. De Franse liberalen, democraten, arbeiders en socialist zijn geschokt Radicale Socialisten + socialisten + communisten = vormen samen het Populaire Front 1936: overwinning van het Populaire Front, Lon Blum wordt premier

142

Het Populaire Front: gevormd uit een coalitie van Radicale Socialisten, Socialisten en Communisten met als doel de republiek tegen het fascisme verdedigen. 1936: Voor het eerst zijn de Franse Socialisten de leidende partij in de kamer, Lon Blum, boegbeeld van democratisch en hervormingsgezind socialisme, wordt premier,

Het Populaire Front en verder

Lon Blum en zijn Populaire Front ministerie hervormingsprogramma:

y y y y y y y

40 uren week, betaalde vakanties Collectieve contracten: grote groei van de vakbonden Nationaliseren van de wapen- en luchtvaartindustrie (theoretische) ontbinding van de fascistische drukkingsgroepen Reorganiseren van de Bank van Frankrijk ( + overheidscontrole) Hulp voor de boeren (prijzenregeling & graansubsidies) French New Deal : herstel en hervorming. maar de industrile productie stijgt amper

kritiek van de Franse conservatieven en quasi- fascisten koesteren sympathie voor Hitler Duitsland begint intensief te herbewapenen in 1937 wordt de regering door de Senaat omvergeworpen

West Europa en de Depressie

Europa s economische afhankelijk van Amerika werd merkbaar, de USSR werkte zich op als een industrile reus. Het geboortecijfer daalde, de bevolking stagneerde. De Britse en Franse leiders konden de economische dilemma s moeilijk omzeilen. De socialisten brachten geen duidelijkheid.

102. Het Italiaanse fascisme

Dictatuur: een oud fenomeen, gehanteerd in noodsituaties als een tijdelijke oplossing Totalitarisme: na WO I, een levenstheorie, een menselijke aard, werd gezien als d oplossing. Itali na de oorlog: teleurstelling (om de niet gekregen gebieden) oorlogsschuld naoorlogse depressie & werkloosheid sociale onrust

y y y y

De boeren keren zich tegen de landeigenaars, verbranden de oogst, vernietigen de levensvoorraad. In de steden braken grote stakingen uit in de zwarte industrie en het transport, sommige monden zelf uit in zitstakingen, gesteund door de communisten. Gewapende troepen bevechten elkaar op straat, de fascistische zwarthemden gaan op de vuist met communisten en arbeiders. In de zomer van 20 worden de stakingen beindigd en komt er een einde aan de agrarische onrust, maar straatgeweld zet voort. De regering durft geen actie te ondernemen het respect voor het parlementaire systeem wordt nog lager. 1919: de socialisten de nieuwe Katholieke Populaire Partij winnen de verkiezingen

143

1921: nieuwe verkiezingen, liberalen & democraten, gematigde socialisten en de Katholieke Populaire partij winnen opnieuw. Mussolini s Fascistische bewegingen haalde slechts 35 van de 500 zetels binnen. De fascisten radicaliseren zich, ze stellen zich op als de beschermers van wet en orde, ze vinden financile steun bij de rijke klasse, de patriotten, nationalisten en middenklasse sluit zich bij hen aan. Benito Mussolini werd geboren in 1883. Was een revolutionair, linkse socialist en radicale journalist. Tijdens de oorlog werd hij erg nationalistisch. Maart 1919: organiseert hij zijn fascio di combattimento , samengesteld uit gedemobiliseerde, rusteloze soldaten. Zijn zwarthemden gaan op geweldadige wijze alle andersdenkende te lijf. Oktober 1922: de Mars van Rome De Zwarthemden mobiliseren zich voor een bedreigende coup terwijl Mussolini in Milaan blijft het Kabinet neemt ontslag Mussolini wordt premier en krijgt volmacht voor n jaar om de orde te herstellen en hervormingen in te voeren hij voert een wet in waarbij de partij met het meeste aantal stemmen 2/3 van de zetels inneemt 1924: de Fascisten winnen de verkiezingen Moord op de hooggerespecteerde Socialistische afgevaardigde Matteotti grote verontwaardiging in het land, de pers roept op om Mussolini uit dienst te zetten de linkse en centristische partijen stappen uit de Kamer als teken van protest Mussolini consolideert zijn dictatuur Het parlement wordt betekenisloos - de pers wordt onder censuur geplaats - Vernietiging van de vakbonden verbod op staken - Alle partijen worden verbannen.

De fascistische staat
Fascisme alternatief voor democratie . Mussolini neemt de titel van Leider aan, de Duce Liberalisme, vrije handel, laissez-faire, kapitalisme worden aan de kaak gesteld. Eveneens als materialisme, socialisme en klassenbewustzijn. Nationale solidariteit en staatsbeheer van de economie worden de regel. Introductie van de syndicale of corporatieve staat. De economie wordt verdeeld in 22 sectoren, met elk een corporatie. In elke corporatie bepalen vertegenwoordigers van de fascistische vakbonden, werkgevers en de regering de werkomstandigheden, lonen, prijzen en het industrile beleid. In een nationale raad komen de vertegenwoordigers samen om de economie te beheren met als doel een zelfvoorzienend Itali. Rol van de overheid is beslissend, de hele structuur was onder jurisdictie van een minister van corporatieven. Deze corporatieve economische kampers worden gentegreerd in de regering 1938: de oude Kamer van Afgevaardigden wordt vervangen voor de Kamer van Fasces en Corporaties Dit alles was niet democratisch, maar de fascisten meende dat het de situatie verbeteerde. De sociale rust en het klassenconflict werden beindigd , niet zo zeer door het corporatieve systeem maar door het verbod op stakingen en vakbonden

144

Het corporatieve systeem= meest extreme vorm van overheid controle op economie, binnen een netwerk van priv onderneming en kapitalistische economie. Toen de Depressie toe sloeg, zette Mussolini een programma van openbare werken en grotere zelfvoorziening uit. Battle of wheat: voedselproductie vergroten moerasgronden draineren waterkracht als substituut voor kool

y y y

De status van boeren en landbouwers veranderde niet, maar het land kende een nationale revival, wat na 1935 Mussolin s militaire en imperiale ambities zou aanmoedigen. Fascisme werd nu in andere landen gezien als een mogelijk alternatief voor een democratische of parlementaire regering, een oplossing voor hardnekkige problemen. In de Latijnse landen, in Spanje, Portugal en Frankrijk kon Mussolini's corporatieve staat op bewonderaars rekenen.

103 Totalitarisme : het Derde Rijk

De opkomst van Adolf Hitler Geboren in 1889 te Oostenrijk. Op 19jarige leeftijd trekt hij naar Wenen, waar hij racistische ideen ontwikkelde. Hij zag zichzelf als pure Duitser en stond werd erg antisemitisch, stond afkerig tegen de aristocratie, kapitalisme, socialisme, kosmopolitisme, internationalisme en interraciale voorplanting. In 1913 gaat hij naar Beierse hoofdstad Mnchen, neemt dienst in het leger, waar hij belangrijke militaire decoraties weet te behalen. Hij ervoer de oorlog als opwindend en nobel. Na de oorlog keert hij terug naar Munich. In Beieren loerder de communistische dreiging, wat negatieve gevoelens opriep. Hitler treedt toe tot de kleine Duitse Arbeiderspartij waar hij al gauw leider wordt. Begin jaren 20 roept hij zijn 25 punten programma uit, de partij wordt de Nationaal Socialistische Duitse Arbeidspartij gedoopt. Duitsland blijft sporadisch geweld kennen, private geweldstroepen maken in hun opwachting. Zo ook de Bruinhemden of Storm Troepen van de Nazi s. Af en toe komt het tot een moord zoals bij Walter Rathenau en Matthias Erzberger. In 1923 bezet het Franse leger de Ruhr. Hitler en zijn National Socialisten uitten hun kritiek op de regering. Genspireerd door de mars van Rome voeren de Bruinhemden de beer hall Putsch in Mnchen. Hitler schreeuwt dat de nationale revolutie uitgebroken is maar de politie onderdrukt de opstand en zet hem gevangen Hitler krijgt 5 jaar gevangenisstraf, schrijft Mein Kampf maar komt het volgende jaar al weer vrij. Hij vindt een medestander in Generaal Ludendorft. Begin 1924 hebben de fransen de Ruhr verlaten, Duitsland kent een geweldige economische heropleving dankzij buitenlandse leningen. Hitler wordt beschouwd als een charlatan en dreigt in de vergetelheid te raken. Dan komt de grote depressie van 1929 met zware economische gevolgen voor Duitsland Duitse economie: y 6 miljoen werklozen, fabrieken gesloten y middenklasse verliest haar geloof in het economische systeem y men heeft nood aan bescherming tegen de communisten

145

Hitler weet handig in te spelen op de heersende gevoelens met zijn programma s. Het verdrag van Versailles noemt hij een nationale vernedering. Hij verwijt de Weimar democratie verdeeldheid en klassenstrijd veroorzaakt te hebben. Hij roept op voor een echte democratie , voor het Volk met een sterke leider. Opkomen voor de kleine man vormt de doctrine van de NSDAP. Bovenal ziet hij de Joden als het kwaad. 1928: 12 zetels in de Rijksdag 1930: 107 1932: 230 Maar de communisten stijgen enorm. Hitler vreest voor zijn ondergang, maar weet nazi fondsen te bekomen. Hitler wordt kanselier van een coalitie kabinet. Op 30 januari 193 wordt hij kanselier van de Duitse Republiek, het kabinet wordt gedeeld met de Nationalisten. In maart, na een brand in het rijksgebouw, beschuldigen de nazi s de communisten, de bruinhemden worden op de kiezers afgestuurd. De nazi s behalen 44 % van de stemmen, met de Nationalisten erbij hebben ze nu 52%. De nazi revolutie start.

De Nazistaat y y y
1ste Reich : Heilige Romeinse rijk 2de : het rijk van Bismarck (tot 1918) de 3 : Hitlers nieuwe orde

Hitler neemt de titel Fhrer aan, wilt absolute soevereiniteit van het Duitse volk. Democratie, parlementarisme en liberalisme, samen met communisme worden als Joods beschouwd. De joden worden uit het openbare leven geweerd. De Nuremburgwetten van 1935= geen burgerrechten meer voor Joden Kristalnacht= na moord op een Germaanse diplomaat gaan de stormtroepen over tot vernietiging van Joodse gebouwen, 30.000 Joden worden naar concentratiekampen gezonden. Alle politieke partijen worden gebannen, alleen de Nationaal Socialisten blijven over. De Gestapo (de geheime politieke politie) en een systeem van permanente concentratiekampen onderdrukken alle andersdenkenden. De wet wordt gedefinieerd als de wil van het Duitse volk, operend in de interesses van de nazi staten. Kerken blijven functioneren maar worden gecordineerd met het nieuwe regime. Een nazi jeugdbeweging en scholen en universiteiten indoctrineren een nieuwe generatie. Vakbonden worden gecordineerd en vervangen door het Nationale Arbeid Front. Stakingen worden verboden. Werkgevers worden aangesteld als Fhrers op kleine schaal in hun fabrieken en industrie, met een streng Positief is een uitgebreid programma van openbare werken, herbebossing en drainering van moerasgebieden, een bewapeningsprogramma om werkloosheid het hoofd te bieden. Het nationale inkomen bleef laag, maar de arbeiders hadden werk. Liefdadigheids organisatie Strenght trouhg Joy De overheid vergrootte haar controle op de industrie, maar liet het bezit ervan in priv handen

146

1936: Het economische Vier Jaren Plan met als doel economische autarkie en zelfvoorziening. Duitsland werd het meest industrile en ontwikkeldste land, het machtigste en welvarendste van Europa. Vandaag Duitsland, morgen de wereld werd de leuze.

Totalitarisme: Oorsprong en gevolgen

Totalitarisme verscheen voor het eerst in de Bolsjewiek Revolutie. De term werd voor het eerst door Mussolini gebruikt. Er waren grote verschillen tussen het sovjet totalitarisme en dat van de nazi s. In theorie was het proletarische dictatorschap tijdelijk, het was niet nationalistisch van aard en los van een glorieuze individuele leider. Met de tijden verkleinden de verschillen. Ook de sovjet dictatuur en de npartij staat bleken permanent, er ontwikkelde zich een cultus rond de persoon van Stalin. Totalitarisme was en uitgroeisel van een goed ontwikkelingsdoel in het verleden. Deze nieuwe filosofie verwierp het klassieke liberalisme, en promootte en organische theorie van de gemeenschap. Het zag de gemeenschap als een levend organisme waar het individu slechts een enkele cel was. In het marxisme werden individuen gezien als betekenisloze microscopisch kleine cellen zonder het sociale lichaam. Propaganda was niet nieuw, maar werd nu pas totaal . Gemonopoliseerd door de staat en over het hele leven gezet. Napoleon en Metternich hanteerden al boeken en kranten als propaganda. Nu dreef de overheid het door, het manipuleerde de opinie, herschreef geschiedenis. Luidsprekers, foto s van de grote leider. Er viel niet te ontsnappen aan het alom aanwezige doctrine, langzaam accepteerden, en geloofde mensen de herhaaldelijke statements. Racisme was eerder kenmerkend voor nazi Duitsland dan voor het totalitarisme zelf. Het vond zijn oorsprong in oude ideen van nationalisme en nationale solidariteit. Het definieerde een natie als een biologische entiteit, een groep van mensen met de zelfde fysieke erfenis, en gelijke fysische karakteristiek Het antisemitisme was de giftigste vorm van racisme in Europa. Vijandelijkheid tegen het jodenvolk had altijd al bestaan in de christenwereld, maar het moderne antisemitisme had weinig te maken hiermee. Met het wegvallen van de religieuze barrires kwamen de joden in de algemene samenleving en wisten goede posities, in het bijzonder in Duitsland, in te nemen Totalitarisme was een vlucht van de realiteit van het klassenconflict. Het zag de verschillen tussen rijk en arm van minder belang Geweld onderscheidde totalitaire systemen van democratien, met de private legertroepen zoals de Zwarthemden en Bruinhemden De entiteiten van totalitarisme waren gewelddadig en neopangaans. Het haalde de mosterd bij Nietsche en andere vooroorlogse theoretici. De nieuwe regimes installeerde ook jeugdbewegingen, welke het jeugdige ideaal vertolkten. De cultus van het jonge sterke lichaam. Fascistische staat: In de fascistische staat stond het nationalisme hoog aangeschreven. Uit dit nationalisme, waarbij de staat de volksverbondenheid op een voetstuk plaatste, ontstond ook racisme, daar het eigen volk verheerlijkt werd op basis van een gemeenschappelijke afstamming, een glorieus verleden, het behoren tot hetzelfde ras, ... 147

De staat monopoliseerde de macht. Ze had hier haar effectieve middelen toe, de massamedia en propaganda wist de bevolking onder invloed te brengen. Voorts was er ook de speciale geheime politie die hard optrad. Zo kennen we in Duitsland de Gestapo, Vichy Frankrijk had de Milice, Salazar gebruikte de Pide in Portugal, Politieke vrijheid bestond niet meer, daar er sprake was van een politieke dictatuur, met een totalitaire leider. De staatsmachten werden samengesmolten, de staats oefende controle uit op de economie (al was dit niet hetzelfde als de overheidseconomie in de SU).

De verspreiding van dictatuur.

Tegen 1938 waren slechts nog 10 van de 27 Europese landen democratisch. Engeland, Frankrijk, Nederland, Belgi en Zwitserland; Tsjecho-Slowakije en Finland, Denemarken, Noorwegen en zweden. Portugal: Oostenrijk: Spanje: Latijns Amerika: klerikale corporatieve dictatuur onder Salazar klerikale- fascistische Christelijke dictatuur onder Dolffuss rechts autoritaire regering onder generaal Franco caundillos en militaire junta s vertonen parallen

Al de autoritaire regimes onderdrukten individuele vrijheid, bande oppositie partijen, maakte het parlement tot een betekenisloos orgaan Hongarije, Roemeni, Polen: antisemitische wetgeving

148

149

Hoofdstuk 21: de Tweede Wereldoorlog

De oorlog van 1939-1945 was de meest destructieve gebeurtenis in de menselijke geschiedenis. Tevens was het de meest globale oorlog, waarbij landen van elk continent betrokken waren, koste bijna 60 miljoen mensen het leven. Uit deze oorlog zouden twee supermachten opstaan, Amerika en de Sovjet Unie.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1935 -1945

1935 maart 1936 juli 1936 maart 1938 sept. 1938 aug. 1939 sept. 1939 juli 1940 sept. 1940 juni 1941 dec. 1941 jan. 1942 feb. 1943 juni 1944 feb 1945 mei 1945 sept. 1945 Mussolini start een Italiaanse invasie en verovert Ethiopi Duitse troepen in het Rijnland, Frankrijk & GB ondernemen niets Fascistische groepen onder leiding van Generaal Franco tegen de Spaanse Republiek, Franco komt aan de macht na een driejarige burgeroorlog Hitler annexeert Oostenrijk bij Nazi Duitsland Frankrijk & GB ontmoeten Hitler in Munchen, ze accepteren de Duitse overnamen van het Sudetenland in Tsjecho-Slowakije Nazi-Sovjet non-agressie Pact & plan voor de verdeling van Polen Nazi invasie van Polen, begin van de Tweede Wereld Oorlog Franse collaborateurs vestigen een pro-fascistisch regime in Vichy Duitse luchtaanvallen op Engeland worden afgeweerd in de Slag om Engeland grootschalige Duitse invasie in de Sovjet Unie Japanse aanval op de US Pacific vloot te Pearl Harbor brengt Amerika in oorlog met Japan en dan Duitsland de Nazi leiders plannen de bouw van kampen voor genocide van Europese Joden en anderen SU troepen verslaan de Duitsers in de beslissende slag te Stalingrad de Geallieerde Legers starten het westerse front in Frankrijk na de D-day landing in Normandi Churchill, Roosevelt en Stalin gaan akkoord met de naoorlogse besluiten te Yalta Duitsland geeft zich over nadat Hitler zelfmoord pleegt in Berlijn Japan geeft zich over nadat de VS twee atoombomen dropt en de SU Japan de oorlog verklaart.

mei/juni 1940 Duitsland verovert Nederland, Belgi & Frankrijk

104. De zwakte van de democratien: opnieuw ten oorlog

Het pacifisme en de onenigheid van het westen.
Toen de dictators op kwamen in de jaren 30 meenden velen dat de vorige oorlog een grote vergissing was geweest. De westerse democratien koesterden een diepgaand pacifisme. Frankrijk

150

y y y

had de helft van de jonge mannelijke bevolking verloren stelde zich defensief op, bouwde de Maginot lijn verdeeldheid tussen Rechts en Links

Engeland & de VS: y vredesbewegingen onder de studenten y politieke verdeeldheid y Amerika verstijfd in een gesoleerd buitenlands beleid

neutralisatie

De SU: ongenoegen na oorlogsregeling, het terreinverlies werd niet aanvaard

y y y y

er heerste ook angst interesse in collectieve veiligheid, in 1934 treden ze toe tot de Volkenbond communistische partijen werken samen met socialisten en liberalen in Populaire fronten De opkomst van de nazi en fascist agressie.

Hitler & een groot deel van de Duitsers vonden het verdrag na WO I vernederend Stapsgewijs speelt Hitler in op de oorlogangst en de zwakte van de democratien, steeds moeten de Fransen en Engelsen hem laten begaan. 1933: Duitsland stapt uit de Volkenbond en de Ontwapeningsconferentie. Duitse leger wordt opgebouwd. 1934: Duitsland tekent een non-agressie pact met Polen. De Oostenrijkse kanselier Dollfuss wordt vermoord door Oostenrijkse nazi s, ze eisen de vereniging met Duitsland. het Westen reageert niet! Mussolini komt in actie, hij mobiliseert Italiaanse troepen en ontmoedigd Hitler om Oostenrijk in te nemen, Oostenrijk behoudt haar onafhankelijkheid. 1935: het Saarland stemt voor een hereniging met Duitsland, Hitler start de openlijke bewapening verwerpt het wapenverbod 07-03-1936: Hitler verwerpt de Locarno-akkoorden en neemt weer bezit van het Rijnland. De Franse regering overweegt een mogelijke militaire actie, Hitler had nog gestopt kunnen worden, daar Duitsland nog zwak was. Frankrijk bleek echter verdeeld en wou niets ondernemen zonder Engeland. De Engelsen wilden geen oorlog riskeren 1937: Een rustig jaar, al heerst er onrust in Danzig 03-1938: Duitse troepen trekken naar Oostenrijk nazi agitatie gezamenlijke unie: de Anschluss

09-1938: de periode van Tsjecho-Slowakije en de Munichcrisis In 1935 vielen de Italianen Ethiopi binnen, de Volkenbond overwoog sancties. In Frankrijk kon Mussolini echter op gedeeltelijke sympathie rekenen, Engeland was angstig voor de gevolgen van te strenge sancties. In 1936 voegt Mussolini Ethiopi en Eritrea bij zijn rijk.

De Spaanse burgeroorlog, 1936-1939

In 1931 wordt Alfonso XIII verdreven, de democratische Spaanse Republiek vestigt zich. De nieuwe regering voert een programma van sociale en economische hervorming. de macht van de kerk werd ingeperkt: antiklerikale wetgeving: kerk en staat worden gescheiden, de Jezuetenorde wordt opgeheven, de scholen komen los van klerikale controle. meer lokale autonomie de Catalaanse onafhankelijkheidsbeweging verzwakt

151

Na 1933 komen rechtse en conservatieve partijen aan de macht regeren met ondoeltreffende ministeries. Februari 1936 komen er nieuwe verkiezingen, de linkse partijen verenigen zich in een Populair Front tegen de monarchisten, clerus, officieren, Falangisten, Ze winnen de verkiezingen en voeren hervorming in Juli 1936 is er een opstand tegen de regering o.l.v. generaal Francisco Franco, het land valt in een bloederige burgeroorlog die 600.000 levens kost. Maart 1939 vestigt Franco een autoritair, fascistisch regime. Engeland en Frankrijk wouden de oorlog niet tot een algemeen conflict herleiden. Amerika plaatst een embargo op de wapenuitvoer naar Spanje. De non interventie politiek draait echter uit op een fiasco. Duitsland & Itali steunen Franco, de SU steunt de Italiaanse republiek, met groeiend Spaans communisme ten gevolg. De oorlog bracht Duitsland en Itali samen in 1936 sluiten ze de Rome- Berlijn -axis. Japan tekent een anti-Komintern pact met Duitsland, waar Itali ook bij aansluit. Ondertussen opent Japan een brutale aanval op Oost China, de hoofdstad Nanjing. De Chinezen verliezen hun belangrijkste kuststeden maar zetten het vechten voort. de Volkenbond slaagt er niet in Japan te stoppen Europa is afgeleid en verdeeld door de spanningen op het vasteland opnieuw toont Amerika zich afzijdig.

De Munichcrisis: verzoeningsclimax
Met de annexatie van Oostenrijk voegt Hitler 6 miljoen Duitsers bij zijn rijk. Tsjecho-Slowakije telde 3 miljoen Duitsers en vormde de strategische plaats in Europa dankzij haar vaste alliantie met Frankrijk en een alliantie met de SU. Samen met Roemeni en Joegoslavi vormde het de kleine entente . Hitler had het land in zijn vizier, de Duitsers van het Sudentenland vielen onder nazi invloed, Hitler eiste de annexatie geruchten overeen mogelijk invasie, Hitler stelt de landen gerust In de herfst zal hij toch toeslaan September 1938 groeit de crisis. Neville Chamberlain, eerste minister van Engeland laat van zich horen. Hitler verhoogt zijn eisen en de Britten en Fransen kunnen de situatie niet langer accepteren Hitler nodigt Chamberlain en Franse premier Edouard Daladier uit op een viermachts conferentie te Mnchen, samen met zijn bondgenoot Mussolini. Met het akkoord van Mnchen mag Duitsland het Sudetenland annexeren ( waardoor Tsjecho-Slowakije militair verdedigingsloos wordt) Chamberlain meent vrede gebracht te hebben. heeft geen besef van Hitlers verborgen agenda De Munchencrisis betekende het doodsvonnis voor Tsjecho-Slowakije, de zwaktes van de westerse democratien waren blootgelegd.

152

Einde van de verzoening

Maart 1939 trekt Hitler naar Bohemi-Moravi, het Tsjechische deel, welk hij tot een Duits protectoraat maakt Slowakije wordt onafhankelijk verklaart. Hij neemt Memel in, eist Danzig en de Poolse Corridor op. April 1939 neemt Mussolini Albani in. Frankrijk en Engeland beseffen dat Hitlers garanties waardeloos zijn en dat Hitler ambities veel verder dan gedacht reikten. Te laat starten de Westerse machten hun voorbereidingen. In de lente trachten de Britten een anti-Duitse alliantie te vormen met de USSR, maar Polen en de Baltische staten weigeren sovjet troepen op hun grondgebied. Op 23 augustus 1939 tekenen de Sovjet een non agressie vriendschapsverdrag met Duitsland. De SU hoopte op een deel van Polen en tussenkomst in de Baltische staten. De wereld stond stomverbaasd, daar communisme en nazisme elkaars tegengestelden waren. dit pact werd gezien als het startsignaal voor de oorlog. 01-09-1939: De Duitsers vallen Polen in 03-09-1939: Engeland en Frankrijk verklaren Duitsland de oorlog

105. De triomjaren van de asmogendheden

Nazi Europa, 1939-1940: Polen en de val van Frankrijk
WO II ving aan met de aanval op Polen. Al snel werd het land door de Duitsers veroverd door middel van een spectaculaire Blitzkrieg van tanks en luchtaanvallen. Twee weken later trekt de SU naar het oosterse deel van Polen en vestigt versterkte basissen in de Baltische staten. Finland verzette zich tegen de Sovjet eisen. November 1938 wordt Finland aangevallen, Engeland en Frankrijk besluiten Finland te steunen. De SU wordt uit de Volkenbond gezet. Maart 1940 wordt het vechten gestaakt, Finland wist haar onafhankelijkheid te bewaren, met enig terreinverlies. in het Westen is er sprake van een schemeroorlog, koestert nog hoop 09-04-1940: de Duitsers vallen Noorwegen aan de Britten zouden mijnen in de Noorse wateren leggen om de Duitsers de toegang tot Zweeds ijzererts af te snijden Ook Denemarken wordt onder de voet gelopen, de geallieerde luchtmacht moet zich terugtrekken 10-05-1940: start van de aanval op Nederland, Belgi, Luxemburg en Frankrijk. De Duitse pantserdivisies en duikbombardementen blijken onstuitbaar. Franse en Britse troepen worden naar Belgi gezonden ze verwachten dat Belgi opnieuw het hoofddoelwit is Duitsland stuurt zijn hoofdmacht door Luxemburg en de Ardenne. trekken over de Maas Noord Frankrijk binnen westwaarts richting de Kanaalhavens Nederland capituleert, Belgi vraagt de wapenstilstand, een groot deel van het Franse leger geeft zich over 04-06-1940: de evacuatie van 330.000 Franse & Engelse troepen te Duinkerken 13-06-1940: Bezetting van Parijs 15-06-1940: Verduin 153

22-06-1940: Frankrijk ondertekent de wapenstilstand De Vrije Franse Regering onder leiding van Charles De Gaulle vestigt zich in Engeland, te Frankrijk zelf ontstaan verzetsbewegingen. Een deel van Frankrijk is onbezet, met als hoofdstad Vichy, dat nu een autoritair regime onder maarschalk Ptain en Pierre Laval kent, welke met de Duitsers collaboreren. Juni 1940 valt Mussolini Frankrijk aan, niet lang daarna valt hij Griekenland binnen en trekt voort naar de Britten in Afrika. Daar men een goede verstandshouding kende met Spanje en de SU neutraal bleef, domineerden met nu het hele Europese continent. Festung Europa de Duitse troepen verspreiden zich over heel Europa, overal werden sympathisanten en collaborateurs gevonden. ( quislings naar Vidkung Quisling, stichter van de Noorse fascistische partij) in de strijd tegen de SU zouden 500.000 Europ eanen zich bij de Waffen SS vervoegen.

De slag om Engeland en Amerikaanse hulp

De bal ligt nu in het kamp van de Engelsen. Winston Churchill uit harde woorden en vraagt Amerika om materile hulp. De Amerikaanse regering was verdeeld tussen isolationisten en interventionisten. President Roosevelt, interventionist zijnde, zag Amerika in gevaar en besluit de geallieerde te steunen. Juni 1940: kleine eerste verzending van wapens naar Engeland. Ook 50 torpedojagers in ruil voor het vestigen van basissen in Newfoundland, Bermuda en de Caribische eilanden. 1941: Lend-Lease: beleid betreffende het voorzien van wapens, materiaal en voedsel voor de landen in oorlog met Duitsland. In Amerika zelf voert men de dienstplicht in, het leger, de luchtmacht en de marine wordt klaargestoomd. Basissen in Groenland, IJsland om een veilige verscheping te garanderen. Alvorens tot op een invasie van Engeland over te gaan moeten de Duitsers controle over het luchtruim krijgen, in de zomer van 1940 start de luchtaanval op Engeland. Ondanks zware bombardementschade en duizenden slachtoffers blijft de productieactiviteit en bevolkingsmoraal hoog. De Britse Royal Air Force weet de aanvallen af te weren, ondermeer dankzij nieuwe radartechnieken. de Duitsers zullen zich nu naar het Oosten wenden

De nazi invasie van Rusland: het Russische front, 1941-1942

Het Nazi-Sovjet Pact van 1939 bleek minder harmonieus dan gedacht. eerder tijd winnen, de SU wist haar gebied te vergroten beide partijen wouden

Hitler wou de Balkan onder Duitse controle brengen, begin 1941 dwong hij Roemenie, Bulgarije en Hongarije in de Axis, ze werden bezet door Duitse troepen. 22-06-1941: Hitler lanceert een verrassingsaanval op Rusland. Tegen de herfst hadden de Duitsers Byelorussia en een groot deel van Oekrane onder de voet gelopen, met massamoorden ten gevolg. Leningrad was in staat van belegering, in het zuiden werd de Krimse schiereiland en Sebastopol bestookt de Duitsers naderden Moskou Stalin weet zich van de schok te herstellen en start de verdediging, de strenge koude Russische winter en het tegenoffensief van het Rode Leger zou Moskou redden.

154

Nu richtte Hitler zich op het zuiden en begon een groot offensief in de zomer van 1942 in de Kaukasus. Sebastopol viel, het beleg van Stalingrad was begonnen. Onder cordinatie van Albert Speert verdriedubbeld Duitsland zijn oorlogseconomie.

1942, het jaar van de verenigde wanhoop: Rusland, Noord Afrika en de Pacific
In de zomer van 1942 reikte de Duitse lijn van Leningrad in het noorden, tot de westerse randen van Moskou. De Duitsers waren nog maar 100 mijl van de Kaspische Zee verwijderd. Rusland bleek territorium voor tijdwinst opgeofferd te hebben, de Russen zetten het vechten voort, de industrie werd naar Siberi verplaatst. De strategie van de verschroeide aarde werd aangewend. Tegelijkertijd trok de axis verder naar Noord- Afrika, waar de woestijncampagnes al in september 1940 gestart waren met het Italiaanse offensief, waarbij Libi veroverd werd en men door naar Egypte trok. Churchill besloot troepen en bevoorrading te sturen. Een Brits tegenoffensief veegde de Italianen uit Egypte, begin 1941 trokken de Britten tot diep in Libi. Ethiopi werd onder de voet gelopen en Mussilini s Oost Afrikaans rijk was ten einde. Het Afrikaanse Korps onder leiding van generaal Rommel viel in de lente van 1941 Libi aan, midden 42 raakte hij tot in Egypte de Britten worden teruggedreven te Al Alamein weten ze de Duitsers te stoppen. Uiteindelijk zou Japan de VS in de oorlog trekken. In 1941 waren de Japanners al tien jaar in oorlog met China, ze zagen hun kans in Oost- Azi en waren in 1940 een pact aangegaan met Duitsland en Itali, een jaar later sloten ze een neutraliteitsverdrag met de SU. Vichy Frankrijk geeft militaire basissen en concessies. Te laat plaatste Amerika een embargo op de staalexport naar Japan. De nieuwe Japanse premier, generaal Hideki Tojo, aanhanger van de Axis roept op om de Engelse & Amerikaanse invloed volledig te verbannen uit Azi. toch zond hij onderhandelaars naar Washington 7-12-1941: Japan lanceert een hevige luchtaanval op de Amerikaanse basis te Pearl Harbor in Hawa en valt de Filippijnen aan. ook Guam, Midway & Hong Kong worden aangevallen Japan heeft het nu voor zeggen in de Westelijke Pacific 8-12-1941: 11-12-1941: Amerika en Engeland verklaren Japan de oorlog. Duitsland en Itali verklaren Amerika de oorlog, een wereldwijde strijd is feit. verovert Singapore, een Britse havenbasis.

Japan trekt richting Malaya

In 1942 veroveren ze de Filippijnen, Malaya en de Nederlandse Indien vallen New Guinea in, bedreigen Australi trekken naar de Aleoeten naar de Indische Oceaan, bezetting van Birma richting India Overal vond Japan collaborateurs onder de vijanden van het Europese imperialisme. Ze koesteren het idee van een Greater East Asia Co-Prosperity Sphere onder Japans leiderschap. Ondanks de overwinningen van de geallieerden in de Pacific zou 1942 zou het jaar van de wanhoop blijken voor de Westerse- Sovjet alliantie Duitsland & Japan worden overmoedig

155

106. De overwinning van het Westen en de Sovjet Unie

Plannen en voorbereidingen, 1942-1943
De Grote Alliantie bestond nu uit 26 naties in januari 1942. waaronder VS, GB & de SU Men zwoer alle bronnen aan te wenden en een gezamenlijke vrede te bewerkstellen. Engeland en Amerika verenigden hun hulpbronnen in de Combined Chiefs of Staff. Duitsland werd als het hoofddoelwit gezien, de Pacific oorlog werd naar de achtergrond geschoven. Australi werd de hoofdbasis voor operaties tegen Japan. De Amerikaanse vloot en luchtmacht wisten de Japanse zuidwaartse expansie te stoppen. In de lente van 1942 wonnen de geallieerden de slag om de Koraal Zee & Midway, als enige opsteker in dat wanhoopsjaar. In de zomer landden de Amerikanen in Guadalcal, in de Solomoneilanden. Een lange beproeving van island hopping was begonnen. In Europa vormt het luchtbombardement op Duitsland het hoofddoel. Stalin vraagt een tweede front om de druk te verlichten. Het Westen was hiervoor nog niet bij machte, wat Stalin als anti sovjets zag. Engeland noch Amerika stond paraat in 1942 In 1942 is Amerika nog druk bezig met zijn oorlogsindustrie en het leger in gereedheid te brengen. Het Amerikaanse thuisland wordt getransformeerd naar een oorlogseconomie. De overheid rantsoeneerde het voedsel, werkte samen met de industrile compagnies om oorlogsmateriaal te produceren. De hele oorlogsmobilisatie leidde tot nieuwe werkgelegenheid, maar ook tot raciale uitsluiting. Ook de sociale en economische positie van de vrouw werd geroerd, vele vrouwen in Amerika en Engeland namen een oorlogsjob aan. Duitse duikboten hielden de Atlantische wateren in de gaten, geleidelijk aan wisten de Amerikaanse en Engelse marines de Atlantische slag te winnen. Ze planden een aanval op Duitsland, met Engeland als basis, door middel van zware luchtbombardementen. Precieze bombardementen van fabrieken en militaire doelwitten bleken moeilijk, waardoor de luchtaanvallen area bombarderingen werden. De Duitse steden werden genadeloos bestookt met grote burgerslachtoffers. In halmburg in 1943 De landaanval werd uitgesteld tot 1944, want wantrouwen bij de uitgetelde Russen bracht.

Het tij keert, 1942-1943, Stalingrad, Noord Afrika en Sicili

Onder bevel van generaal Dwight D. Eisenhower wint men controle over de Franse gebieden in Algerije en Marokko (gesteund door Vichy Frankrijk) na ambitieuze operaties. Generaal de Gaulle verschijnt op het toneel met plannen voor een Franse revival Na de Noord- Afrikaanse landingen nemen de Duitsers het nog onbezette deel van Frankrijk in de Fransen vernietiging hun eigen vloot te Toulon In Noord-Afrika vechten de geallieerden zich oostwaarts naar Tunesi. In oktober lanceren de Britten onder leiding van generaal Montgomery hun derde tegenoffensief duwen de Duitsers westwaarts van Egypte mei 43 is Afrika bevrijd het mediterrane gebied ligt weer open. In de winter van 1942-1943 wordt het Duitse leger verslagen in Stalingrad door het Rode Leger onder leiding van generaal Zhukov. 100.000 Duitsers trekken zich terug. Het tegenoffensief van de Sovjets gaat voort, ze trekken westwaarts en winnen de verloren gebieden terug.

156

De Amerikaanse bevoorrading start in de SU, maar het verlies van Rusland blijft enorm. 20-25 miljoen doden: vele burgers, ook al voor de oorlog slachtoffers gelimineerd . De successen tegen Japan in de Solomoneilanden eind 1942 en in de Atlantische oceaan begin 1943 brachten nieuwe hoop voor de geallieerden. In juli- augustus 1943 veroveren de Britten, Canadezen en Amerikanen Sicili. Mussolini valt van zijn voetstuk en het fascistische regime komt ten einde. Mussolini vestigt de Italiaanse sociale republiek in het noorden april 1945 wordt hij neergeschoten door anti fascistische Italianen. Toen de nieuwe Italiaanse regering van Marshall Badoglio in augustus 1943 vrede probeerde te maken, bezette Duitsland Itali. In oktober verklaart Badoglio Duitsland de oorlog, en voegt zich als cobelligerent bij de geallieerden. De Duitsers blokkeren de vooruitgang van de geallieerden naar Rome. impasse

Het geallieerde offensief in Europa, 1944-1945

Een offensief op het sterk verstevigde Festung Europa bleek moeilijk. goede beschutting aan de kusten van Nederland, Belgi en Frankrijk, de Duitsers konden hun troepen snel mobiliseren nood aan deskundige plannen Benodigdheden 10.000 vliegtuigen voorzien luchtprotectie oorlogsschepen kust bombarderen 4000 schepen transporteren de binnenvallende troepen & hun levering aanleg van kunstmatige havens

y y y y

Op 6 juni 1944 ging de invasie van start met de landing in Normandi. Valse inlichtingen zouden de Duitsers het idee geven dat de landing in Calais zou plaa ts vinden. 130.000 soldaten de eerste dag 1 miljoen binnen een maand Men neemt de Franse kust in en vormt een front na hevige vechten rond Saint-L worden de Duitsers verdreven Parijs wordt bevrijd in augustus in september komen ze over de Duitse grens. In Frankrijk, Itali en Belgi komen de verzetsbewegingen naar boven en verdrijven Duitsers en pro-Duitse collaborateurs. 20 juli 1944 had men al geprobeerd om een bomaanslag op Hitler te plegen. In augustus, in een andere operatie, landen de geallieerden op de Franse mediterrane kust en trekken zuidwaarts even lijkt Hitler terug te komen, december 44 maken de geallieerden grote verliezen in het Ardennenoffensief zetten verder, Hitlers wapenreserves raken uitgeput, wend vliegbomen en raketten aan GB en VS gaat door met hun luchtbombardementen, vernietigen vele industrie steden, februari 45 laten 50.000 burgers het leven in Dresden. de Siegfried lijn wordt doorbroken maar 45 steken ze de Rijn over te Remagen volledige overgave in de Ruhr vallei In 1944 hadden de Russen de Duitsers uit Oekrane, Byelorussia, Baltische Staten en Oost Polen verdreven augustus 44 bereikten Warschau het Poolse ondergrondse verzet rijst op tegen de Duitsers, maar de Sovjets beslisten dat Polen niet zonder communistisch leiderschap mocht bevrijd worden, en onderdrukt het verzet (eerder had de SU al vele Poolse officieren laten vermoorden)

157

Zuidwaarts naar Roemeni en Bulgarije, verklaren Duitsland de oorlog begin 45 trekken de Russen naar Oost Pruisen en Silezi, tegen februari bereiken ze de Oder beslissend gevecht om Duitsland start Hitler trekt zijn troepen terug uit het westen naar de Oder in april naderen de Amerikanen de Elbe waar ze halt houden (wegens uitputting, maar ook als geste voor Rusland) de Russen mogen Berlijn en Praag innemen als compensatie aan het einde zouden de Sovjets de controle hebben in alle hoofdsteden van centraal en oost Europa, deze militaire situatie zou grote politieke gevolgen hebben De westerse geallieerden en sovjets eisen onvoorwaardelijke overgave. Op 30 april 1945 pleegt Hitler zelfmoord, op 8 mei geeft zijn opvolger Admiraal Doenitz zich over.

De Holocaust
Hitler zet zijn moorddadige ambities voort op systematische wijze. Op een nazi meeting te Wannsee in januari 1942 stelt men een definitieve oplossing voor Hitlers Jodenprobleem. De genocide kostte het leven van 6 miljoen Joden, maar ook Polen, Russen en andere Slavische volken, zigeuners, vonden de dood.

De laatste fase van oorlog in de Pacific: 1944-1945

In de Pacific gingen de operaties tegen Japan voort. Vanuit de Solomon Eilanden baande de Amerikaanse troepen zich een weg noordwestwaarts richting Japan. via Guadalcanal New Guinea Filipijnen. De japanners toonde zich bijzonder hardnekkig, de prijs was hoog.
y y

10-1944: Amerikaanse vloot verslaat Japan in de slag om de Leytegolf 03-1945: Het strategische eiland Iwo Jima en Okinawa wordt veroverd.

vanuit de nieuwe basissen voert met een luchtoffensief tegen Japan, vernietigen de industrie en vloot Amerika gelooft niet in een overgave, plant een volledige invasie op Japan zelf

y y y y y

6 -08-1945: Amerikaanse atoombom op Hiroshima, vernietiging van de stad, 100.000 doden, vele slachtoffers 8-08-1945: de SU verklaart Japan de oorlog valt Mantsjoerije binnen 9 -08-1945: tweede atoombom op Nagasaki 60.000 doden 2 -09-1945: Japan geeft zich over militaire bezetting

107. De funderingen van de vrede

De vrede werd stapsgewijs gesloten. De basis werd reeds gelegd in een aantal meetings, waar men ook de oorlogsstrategie besproken had. Augustus 1941 ontmoeten Roosevelt en Churchill elkaar en stellen het Atlantische handves t op. the Atlantic Charter
y y y y

soevereine rechten en zelfbestuur wordt hersteld alle naties krijgen gelijke toegang tot de wereldhandel en bronnen samenwerking voor hogere levensstandaard en economische veiligheid verzekering van de vrijheid en tegen agressie in internationale zaken

158

Te Casablanca, januari 1943, beloven de bondgenoten elkaar niets minder dan een onvoorwaardelijke overgave te eisen. December 1943 vindt er een meeting plaats tussen Roosevelt, Churchill en Stalin te Teheran. Ze bediscussiren de naoorlogse occupatie en demilitarisering van Duitsland, leggen plannen voor een naoorlogse internationale organisatie en bespreken de oorlogsstrategie. Roosevelt wil nog geen territoriale en politieke beslissingen nemen, opdat de eenheid van de Westen-SU coalitie gewaarborgd blijft. Churchill toont zich echter bezorgd dat Rusland Centraal en Oost Europa zou overheersen na de oorlog. Er wordt besloten dat de landing te Frankrijk zal plaats vinden in de lente van 44, Stalin zal een gelijkaardig offensief in het oosterse front ondernemen. Februari 1945: de Yalta meeting. Roosevelt stelt zich op als bemiddelaar tussen Churchill en Stalin. De Grote Drie bekomen akkoorden over Polen & Oost Europa, de toekomst van Duitsland, de oorlog in Azi en plannen een naoorlogse organisatie, de Verenigde Naties. Stalin wordt aan een aantal voorwaarden onderworpen, Amerika en Engeland willen de SU dominantie inperken. Polen wordt naar het Westen verschoven Oost- Europa er moeten democratische verkozen regeringen komen in de bevrijde landen die representatief voor de landen zelf zijn. Stalin verwerpt het idee van internationale supervies over de regeringen, ook zouden er uiteindelijk geen vrije verkiezingen komen in Oost Europa Territoriale veranderingen: Het Russisch- Pools gebied komt tot aan de Curzon lijn te liggen, Polen zelf krijgt een deel van Duitsland. Duitsland zou ontwapend en verdeeld worden in vier bezettingszones. De sovjets eisten 20 biljoen, waarvan de helft naar de SU zou gaan, daar ze het zwaarste verlies geleden hadden. De plannen over een naoorlogse internationale organisatie, de Verenigde Naties werden verder gezet. Roosevelt meende dat het essentieel was om de SU in deze organisatie te hebben. De grote machten zouden permanente leden van de Veiligheidsraad worden met een veto bij belangrijke beslissingen. De SU eiste 16 stemmen in de Algemene Vergadering, uiteindelijk werden het er drie. Oost- Azi: Gedurende de Pacific oorlog was de SU neutraal gebleven. Men had besloten dat ze pas de overwinning van Duitsland tot oorlog zouden overgaan. Te Yalta stemde Stalin in met een aanval op Japan, maar hij vroeg een compensatie: het verloren gebied uit de Japanse- Russische oorlog van 1904-1905. Roosevelt stelde zich erg ruimdenkend op, in het belang van de coalitie met de SU. Potsdam 1945: De Grote Drie komen opnieuw samen. Harry S Truman volgde Roosevelt op, Clement Attlee was de nieuwe Engelse premier. De meningsverschillen met Stalin waren groter geworden. De meningsverschillen over de SU controle in Polen, Oost Europa en de Balkan, maar ook de Duitse reparaties sleepten aan. Toch koesterde men nog hoop op harmonieuze relaties. Men bekwam akkoorden over de naoorlogse behandeling van Duitsland, de ontwapening, demilitarisatie, denazificatie en het bestraffen van oorlogsmisdadigers. Elke Grootmacht kon

159

herstellingen uit zijn occupatiezone halen, Rusland zou extra leveringen van de Westerse zones krijgen. Het Duitse gebied ten oosten van de Oder-Neisse rivieren kwam onder Poolse administratie, de Poolse- Duitse grens lag nu aan de westerse Neisse. Duits Oost Pruisen was verdeeld tussen de SU in het noorden en Polen in het Zuiden. De tijdelijke administraties in deze gebieden zouden snel in permanente heerschappij vervallen, ook werden miljoenen Duitsers naar het oosterse gebieden gedreven. Men stelde dat men zo snel mogelijk vredesverdragen zou tekenen met de vroegere Duitse satellietstaten. Buitenlandse ministers die de Grootmachten vertegenwoordigden zouden de voorbereidingen op zich nemen. In de maanden die volgende werd de kloof tussen de SU en het Westen steeds groter tijdens enkele stormachtige meetings en de vredesconferentie van Parijs 46. Februari 1947 werden verdragen getekend met Itali, roemenie, Hongarije, Bulgarije, Finland. Ze aanvaarden de herstellingsbetalingen en territoriumwijzigingen. 1951: vredesverdrag tussen Japan en het Westen 1956: verdrag tussen SU en Japan Duitsland zou voor vele jaren verdeeld blijven tussen oost en westen. De Westen- SU coalitie viel uiteen en baande de weg vrij voor nieuwe crisissen.

160

Hoofdstuk 22: De Koude Oorlog en wederopbouw na WO II

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1945 -1967
1945: de Verenigde Staten worden opgericht tijdens een conferentie in San Francisco 1947: staatssecretaris George C. Marshall kondigt het Amerikaanse plan voor de heropbouw van Europa 48-49: Amerikaanse luchtbrug ondersteunt West Berlijn t ijdens de SU blokkade 1949: de SU test met succes een atoombom de VS en West Europa creren de NAVO Mao Zedong en de Communistische Partij roepen de Volks Republiek China uit 50-53: Korea Oorlog demonstreert het nieuwe Amerikaanse beleid om communisme in te sluiten 1953: dood van Stalin opent een nieuwe era in de Sovjet en Oost Europese geschiedenis 1956: onsuccesvolle revolten tegen SU controle in Polen en Hongarije 1957: Zes West Europese landen starten de nieuwe Common Market voor handel Mao lanceert de Grote Stap Voorwaarts met dodelijke hongersnood als gevolg 1958: Frankrijk vestigt de Vijfde Republiek met Charles de Gaulle als president 1962: de Franse oorlog in Algerije eindigt met de herkenning van de onafhankelijkheid 66-67:de Culturele Revolutie veroorzaakt verstoringen in China

108. De koude oorlog, het eerste decennium 1945-1955

Problemen: y wetenschap y organisatie van de industrile maatschappij: y nationale soevereiniteit De atoombom zette de ontwikkeling van meer gesofisticeerde nucleaire wapens in gang. Na 1945 ontstonden er twee tegengestelde sociale polen: De USSR: y kapitaal is in handen van de staat y productie en uitwisseling werden gepland door publieke diensten y socialisme ( door te buitenwereld gezien als communisme) y nadeel: geen politieke & economische vrijheid De VS: y y y y economische uitwisseling via marktmechanisme kapitaal: priv-bezit, investering kapitalisme nadeel: economische crisis, de zekerheid van de individuele arbeiders

Geen van beide systemen bleek puur in de praktijk, zelfs in kapitalistische landen werden gemengde economien de regel, met varirende vormen van overheidsinterventie .

161

Een ander naoorlogse vraagstuk betrof de eenheid van de wereld. Er was sprake van n wereld, door de hechte band op basis van een onderlinge economische afhankelijkheid, politieke gebeurtenissen en veranderingen die de hele wereld raakten. De culturen en religieus kende een grotere interactie dan ooit tevoren, maar de wereld was alles behalve homogeen. na WO II kwam er een nieuwe internationale organisatie om toekomstige oorlogen te vermijden 1945, San Francisco: tijdens een conferentie met alle anti-Axis krachten sticht men de Verenigde Naties. Doel van deze internationale organisatie was oorlog vermijden in de toekomst, internationale vrede en veiligheid handhaven, coperatieve oplossingen vinden bij internationale problemen. Alle staten waren vertegenwoordigd. De VN kende 51 originele leden, het hoofdkwartier lag in New York. Tegen 2000 kende het 190 leden. De Generale Vergadering: y overlegorgaan y elke staat heeft evenwaardige stem De Veiligheidsraad: y waakte over de vrede y de Vijf Grootmachten (permanente leden) y tien afwisselende leden (iedere 2 jaar) y Veto voor de permanente leden USA, USSR, Engeland, Frankrijk, China vormden samen de Vijf Grootmachten. De Veiligheidsraad kon pas tot actie overgaan wanneer de Vijf het unaniem eens waren. Spanningen tussen de VS en de SU zouden de doelstellingen gedeeltelijk ondermijnen, anderzijds toonde de Verenigde Naties haar belang bij regionale disputen en speelde ze een rol in vredesmissies. Later zou de Algemene Vergadering een forum vormen waar de ontwikkelingslanden hun sociale en economische klachten konden uitten

Oorsprong en aard van de Koude Oorlog y y y

na WO II: slechts twee machten over. VS.: economie sterker dan ooit, bezit als enige de atoombom. SU: 20 miljoen slachtoffers, maar nog steeds een uitstekende militaire macht

Twee-grootmachtensysteem: er was diepgewortelde ideologische spanning tussen beiden. De steeds groter wordende diplomatische, geopolitieke en ideologische clash werd de Koude Oorlog genoemd, want hoe intens de antagonismen en rivaliteiten tussen de twee machten ook waren, kwam het nooit tot een direct militair conflict. President Truman en zijn adviseurs en de meerderheid van het Amerikaanse volk meende dat de Sovjets hun grip op centraal en oost Europa wouden verstevigen en vervolgens een wereldwijd communistisch offensief zouden ondernemen. Amerika ontwikkelde een globale tactiek van expansiebeperking ( containment beleid), waarmee ze het sovjet offensief wouden insluiten. In Europa bezetten sovjets legers oost Europa en Duitsland tot aan de Elbe. Amerikaanse, Britse en Franse legers zaten in het overige deel, Oostenrijk en heel Itali. Het rode leger had de sovjets controle over een groot deel van het gebied verschaft, 100 miljoen mensen kwamen onder

162

Sovjet dominantie. De Amerikanen sloten de sovjets uit van een actieve rol in Itali, Azi en Japan. Voor de sovjets omvatte de bezetting een volledige controle over de politieke, economische en sociale instellingen, en het recht om het land te veranderen wat door Amerika kwalijk genomen werd. Augustus 1945 hadden de Sovjets de oorlog aan Japan verklaard, naar Mantsjoerije getrokken waar ze de Chinese communisten hielpen Noord Korea kwam onder sovjet invloed, ook Iran bleek een probleem zone, waar de sovjets weigerden hun troepen terug te trekken, olie Ook in de vroegere Italiaanse kolonies in noord Afrika doken de Sovjets op. In Griekenland, in de burger oorlog van 1946-1949 vochten communistische guerrilla s tegen Brittensteunende royalisten, Stalin gaf weinig hulp, maar Tito s nieuwe communistisch regime in Joegoslavi steunde de guerrilla s Amerika wist dat het ook slechts een kwestie van tijd was eer de russen nucleaire wapens zouden ontwikkelen. In 1946 opperden ze dat atoomenergie door een internationale autoriteit zou gecontroleerd worden. De sovjets weigerden dit. Ondertussen ondernamen de Britten stappen om zelf een nucleaire macht te worden De sovjets zetten hun onderzoek verder, in 1949 testen ze hun atoombom Maart 1946 spreekt Churchill in een toespraak reeds over een ijzeren gordijn dat Europa verdeeld. In de lente weigert de VS een herstellingslening aan de SU het Congres besloot dat de Lend-Lease zou eindigen met de oorlog, ook werd besloten om de leveringen in de Duitse bezettingszone stop te zetten. In 47 trekt Engeland zijn troepen uit het mediterrane gebied waar men de sovjets trachten halt te roepen, snel vult de VS het vacum in. Maart 47 formuleert Truman een nationaal beleid om het communisme overal te beperken. Het Truman doctrine verbindt zich tot militaire steun in vrije landen die door het communisme bedreigd worden, het Marshall Plan wordt uitgevoerd om Europees herstel te versnellen en de communistische expansie te stoppen. De Amerikaanse nationale veiligheidsstaat kreeg vorm, met het National Security Council en de CIA. Al snel zou de CIA operaties mogen uitvoeren, het gezag op het buitenlandse beleid neemt toe. In 1947 beslisten de Sovjets dat ze een nauwere controle over de communistische partijen nodig hadden, de oude communistische international, de Komintern werd hergevestigd. Deze wordt het Communist Information Bureau (Cominform) genoemd. De Sovjets vervangt de coalitie regeringen in oost en centraal Europa door communistische regimes. Met de tijd hadden de naoorlogse conflicten een wederzijdse perceptie van permanent gevaar veroorzaakt, waarbij elke kant zijn eigen politieke of militaire acties zou uitdrukken. De bittere Koude Oorlog sproot voort uit lokale disputen en politieke confrontaties die zich ontwikkelde in Europa, Azi en overal ter wereld.

Duitsland: de Berlijnse blokkade en de luchtbrug van1948 -1949

Duitsland was verdeeld in vier zones: Amerika, SU, Engeland en Frankrijk. Elk zou herstellingskosten uit de productie van zijn zone halen. In het begin was er een gezamenlijk beleid, al bezetten de vier machten elk hun gescheiden zone. Mei 46 bleef daar niet veel meer van over, begin 47 verenigden de VS en GB hun zones, Frankrijk voegde zich al snel bij hun.

163

Juni 1948 wordt het voor de Westerse machten duidelijk dat er nood is aan een drastische munthervorming om de inflatie tegen te gaan en de economische heropleving van West Duitsland aan te moedigen: invoeren van de Deutsche mark. De Sovjets: y tonen bezwaar, waren niet bij de beslissing betrokken y oorlogsakkoord, Duitsland als n economisch unie aangetast y als vergelding blokkeren alle weg en spoortoegang naar Berlijn De blokkade was een scherpe uitdaging: indien het Westen Berlijn zou laten vallen, zou het gezag verliezen in heel Europa en de weg openen voor een westwaarts sovjet expansie Wetende dat ze geen partij waren voor de sterke sovjet grondtroepen, beantwoordden ze met een luchtbrug, voedsel en leveringen worden naar west Berlijn gevlogen. In 1949 staken de sovjets de blokkade. y elke kant start nu met het vormen van een Duitse regering y Federale republiek van Duitsland, met als hoofdstad Bonn y Duitse democratische republiek, met als hoofdstad Berlijn

De Atlantische alliantie
In 1948 vormen Britten, Frankrijk, Belgi, Nederland en Luxemburg een West Europese Unie met als doel collectieve zelfverdediging. In 1949 neemt de VS de leiding in het creren van een grotere militaire alliantie en collectief veiligheidssysteem. Samen met Canada en tien Europese naties komen ze samen in Washington en bekomen een akkoord betreffende de militaire regelingen voor de gezamenlijke defensie van west Europa: het atlantic pact De Noord Atlantische Verdrag Organisatie ontstond onder leiding van Generaal Eisenhower. Daar West Duitsland het kwetsbaarste doelwit voor Sovjet expansie vormde, stationeerden men er een groot aantal Amerikaanse troepen als kern van de NAVO strijdkrachten. Gezien superioriteit van de SU grondtroepen was de strategie was eerder gebaseerd op de Amerikaanse luchtmacht dan op grondtroepen. In de loop der jaren zou Europa het Amerikaanse leiderschap met gemengde gevoelens bekijken, toch bleef de NAVO West Europa s schild tegen de Sovjet agressie.

y y y
De SU: y y y y y

Het Truman Doctrine Het Marshall Plan: gaf het westen een indrukwekkend economisch herstel De NAVO

=het antwoord op een potentile uitdaging van de SU ziet dit alles als provocerend trok zijn 6 satellietstaten dichter naar zich toe Council for Mutual Economic Aid in 1949 het Warsaw Pact in 1955 cordineert het netwerk van militaire allianties vergroot militaire en luchtmacht, nucleair onderzoek

1949: Stalin s expansie lijkt gestopt, de Sovjets bergen hun eisen voor Turkije op, verlaten Iran. Trumans beleid was geslaagd.

164

De stakingen, in gang gezet door communistische partijen, in west Europa hadden gefaald, evenals de communistische gooi naar de macht in Itali waar de VS de anti communisten zwaar gesteund had. In Griekenland triomfeerden de royalisten op de communistische guerrilla s. De Berlijnse blokkade kwam tot een einde. Kort samengevat leek de SU dreiging op West Europa gestopt, maar het continent bleef verdeeld in een westers & oosters kamp. Juni 1950 zou in Azi blijken dat de wereldvrede echter nog ver verwijderd was.

De revival van Japan

De strijd tussen het Westen en de SU verschoof naar Azi. De Chinese communisten winnen van de Nationalisten, in 1949 roept Mao Zedong de Volksrepubliek China uit. In Japan gebruikt de VS zijn militaire aanwezigheid onder leiding van generaal Douglas MacArthur ( 45- 52) om de parlementaire instellingen te bevorderen en de economie te laten heropleven. De SU werd uit het land gehouden. De Amerikaanse aanmoediging tot economische revival en politieke reconstructie kan gezien worden als een antwoord op de nieuwe Koude Oorlog spanningen. Een nieuwe grondwet in 46 maakte een einde aan de almacht van de keizer, de soevereiniteit kwam nu bij het volk, er werd een parlementaire regering gevestigd, het vrouwenstemrecht werd ingevoerd en lokaal zelfbestuur werd aangemoedigd. Het Japanse leger kreeg een louter defensieve functie en de Japanners betaalden herstellingen aan de Aziatische naties, de oorlogmisdadigers werden berecht, zij het milder. De grote familiebedrijven werden afgeschaft maar werden al snel vervangen door nieuwe vormen van economische concentratie. Vakbonden werden heringevoerd, maar ze hun macht was beperkt. De bezetting voerde een programma van landherverdeling, met een limiet op grootgrondbezit, maar de kleine boeren konden het aangeboden land niet betalen. Ondanks de komst van een gematigde Socialistische partij en de onvrede van militante activisten bleef de controle in handen van conservatieven uit de hoge sociale klasse. Aan het einde van de bezetting domineerde de Liberale Democratische partij (conservatieven) de regering voor lange tijd. Het land herstelde snel tegen 54 haalde het BNP weer het vooroorlogse niveau. Arbeid zelfdiscipline, sociale deferentie en loyaliteit wisten industrile onrust te vermijden. Een nauwe samenwerking tussen de overheid en de zakenwereld moedigde besparingen, investering, onderzoek en economische groei aan. Begin jaren 50 groeide de economie jaarlijks met 10 %, de productie met 14 %. Ondanks de repatriring van vele Japanners had het land een arbeiderstekort dat werd opgelost met intensieve automatisering. Japan werd een pionier in geavanceerde hoge technologie & technologische innovaties bevorderde de groei. Japan deed zijn intrede in de wereld economie met een grote stroom van export. De SU zag de creatie van deze nieuwe economische macht (waar tevens sociale stabiliteit was) met lede ogen aan.

Insluiting/expansiebeperking in Azi: de Koreaanse Oorlog

De Westerse Geallieerden en de SU hadden besloten dat Korea (eens speelbal in de imperialistische rivaliteit tussen Japan en Rusland, sinds 1910 onder Japanse heerschappij) vrij en onafhankelijk zou worden. Voorlopig zouden de SU troepen het noordelijke deel van het land bezetten & de VS het zuidelijke deel, met 38 NB als grens. Later zou men ze dan verenigen. De USSR vestigde een satellietregering in zijn bezettingszone onder de Communistische leider Kim Il Sung en bouwde een Noord Koreaanse militaire macht op. 165

De VS ontwikkelde een clintstaat en verschafte economische en financile assistentie. In 47 stemde de VN commissie voor nationale verkiezingen in Korea, maar de SU weigerde toezicht op de verkiezingen in het noorden. De verkiezingen in het zuiden van 48 leidde tot het presidentschap van Syngman Rhee. regeerde autocratisch: anticommunisme leidde niet noodzakelijk tot democratie! Na de verkiezingen trokken de Amerikaanse troepen zich terug, wel werd er nog militaire en economische steun voorzien. Ook de SU trok zich terug, maar liet een goed getraind & uitgerust Noord Koreaanse leger achter. Twee Korea s waren feit. Inmiddels in 1950 had de Volksrepubliek China een defensiepact gesloten met de SU Juni 1950 voert Noord Korea een grootschalige invasie in het Zuiden. In het Westen werd deze verrassing gezien als de eerste militaire agressie in de Koude Oorlog. De noord Koreanen verwachtten een snelle overwinning. Het motief van deze invasie is niet geheel duidelijk. Noord Korea, bezorgd over de zuiderse ambitie om de landen te verenigen naar pro westers model, lijkt het initiatief alleen genomen te hebben. Maar Stalin was deels op de hoogte van de Noord Koreaanse intenties en stond Sovjets toe om te helpen met de planning, doch de timing van de invasie verraste zelfs de Sovjets die op dat moment de Veiligheidsraad boycotten waardoor ze geen veto konden stellen toen de Raad de invasie veroordeelde en militaire maatregelen nam de VN stuurt troepen De SU stuurt militaire hulp naar Noord Korea en berispt Amerika met hun bemoeienis. In Amerika meent men dat de Sovjets de hele boel in gang gezet hebben, voor hen wordt Korea a test of will . Truman zendt Amerikaanse roepen naar Korea en voert luchtaanvallen uit. Generaal MacArthur wordt benoemd tot bevelhebber van de multinationale VN troepen, waar de Amerikanen de meerderheid vormden. In het begin van de oorlog werden de VN troepen naar het zuiden gedreven, maar in september maakt Macarthur een opmerkelijke landing in het westen, drijft de noord Koreanen terug en trekt noordwaarts richting de Yalu rivier, de grens tussen Korea en China. In oktober reageert Mao door een chinees vrijwilligers leger te sturen dat de VN troepen weer onder de 38ste breedtegraad drijft. het westen vreest escaleren in een globaal conflict Macarthur weet de Chinezen en Noord Koreaanse troepen weer terug te drijven en eist onvoorwaardelijke overgave. Hij stelt voor om de Chinese kust te blokkeren, de Chinese steden te bombarderen, Truman beseft dat MacArthurs dreigingen tot een grootschalige oorlog met China, SU interventie MacArthur wordt vervangen en men start onderhandelingen

Na de Koreaanse Oorlog
Juli 1951 wordt het vuren gestaakt, maar de onderhandelingen slepen aan. Juli 1958, onder presidentschap van Eisenhower, wordt de wapenstilstand getekend, de scheiding blijft de 38 ste breedtegraad, met toevoeging van een gedemilitariseerde bufferzone. Noord Korea wordt een strenge Communistische dictatuur onder Kim Il Jong, Zuid Korea ontwikkelt zich tot een dynamische kapitalistische economie. De oorlog was erg kostelijk. De VS verloor 54.000 man,100.000 gewonden. Zuid Korea, Noord Korea en China verloren telden elk ongeveer 1 miljoen doden. De oorlog had een impact op de globale economie, de VS spendeerde 15 biljoen, de oorlog stimuleerde de economische groei in west Europa en Japan . Amerika meende dat de kosten rechtvaardig waren daar men de agressie had weten te stoppen en de globale expansiebeperking succes had geoogst in Azi.

166

In de communistische wereld meende men dat de VS, de grote kapitalistische macht door de Koreaanse oorlog gefaald had om de westerse imperialistische suprematie in het oosten op te leggen. Amerika vond weinig steun bij de anticommunistische landen, die het westen wantrouwden. Amerika stond nu symbool voor westerse oppressie, de SU en China voedde de gedachte dat het Amerikaanse vrije wereld retoriek slechts als doel had wereldmarkten te creren voor het Amerikaanse kapitalisme. Amerika meende dat militaire kracht en onbetwistbaarheid de communistische expansie overal ter wereld kon sluiten. Een era van diepe Amerikaanse betrokkenheid was aangebroken wat later ook tot de Vietnam oorlog zou leiden. In Europa drong Amerika aan op de herbewapening van west Duitsland, waar in Frankrijk hevig verzet tegen stond. West Duitsland mocht een leger creren onder commando van de NAVO. In 1955 werd de Federale Republiek Duitsland een volwaardig lid van de NAVO Ondertussen had de Koreaanse oorlog het vredesverdrag met Japan versneld. In 1951 ondertekende 50 landen te San Francisco het vredesverdrag met elk afzonderlijke herstellingsafspraken, maar de SU onthield zich. Er werd een afzonderlijk veiligheidspact gesloten met Japan, die tot in 52 in Japan bleven. De SU bleef in de Kurilen eilanden. De VS sloot veiligheidspacten met Australi, nieuw zeeland en de Filippijnen De volgende decennia zouden nieuwe confrontaties en crisis brengen zoals Berlijn, Cuba, Vietnam, het midden oosten, en Afrika & de nucleaire wapenwedloop tussen de twee grootmachten.

109 West-Europa: economische wederopbouw

WO II liet Europa acht in een toestand van wanorde. De industrile gebieden waren geruneerd en het economische systeem stortte in. Europa kon zijn importen niet meer betalen. De overzeese landen hadden hun eigen industrien opgebouwd en waren minder afhankelijk geworden, Amerika had de markt over genomen. Maar West Europa was nog niet afgeschreven, het beschikte nog steeds over de industrile installaties en vaardigheden om te rehabileren. Ze verwierpen het communisme als een vorm van moderne slavernij, maar vreesden ook een te grote afhankelijkheid van Amerika, de economische ineenstorting had scepticisme over het Amerikaanse Kapitalisme met zich meebracht.

Marshall plan en Europees herstel

Voor de niet communistische wereld was de productiviteit van het Amerikaanse economische systeem enorm belangrijk geworden. Amerika s economie was enorm toegenomen tijdens de oorlog, ze namen 2/3 van de wereld productie in. Na de Lend-Lease stuurde de VS goederen naar West Europa en verschafte leningen aan de staten, voor Engeland. Maar de Europeanen wisten hun economien snel te herstellen. Tegen 47 werden de vooroorlogse productie waarden gehaald, tegelijkertijd vreesde men misoogsten. Communistische partijen in Frankrijk en Itali lanceerde een golf van stakingen, de Amerikanen maakten zich zorgen over de Europese stabiliteit. De Sovjets hadden baat bij de chaos, Amerika zou voordelen uit de heropbouw kunnen halen.

167

Tot dan was de Amerikaanse hulp eerder gemproviseerd geweest. Juni 47 formuleerde Staatssecretaris George C. Marshall een ruim programma van reconstructie, waarin de VS de financile steun zou voorzien. Het was een plan tegen honger, armoede, wanhoop en chaos. Ter onderstreping van het non politieke karakter werden alle Europese regeringen uitgenodigd, zelfs de SU en de oost Europese staten. Onder het Marshall Plan of European Recovery Program werd Amerikaanse hulp gecordineerd volgens de noden van de staten, de gezamenlijke Europese prioriteiten zouden maximale voordelen te weeg brengen. De Office for European Economic Cooperation (OEEC) te Parijs voerde de plannen uit. Resultaten: Westen gebruikte zijn vaardigheden om de transportfaciliteiten te verbeteren

y y y y y

de infrastructuur werd gemoderniseerd expansie van de productie capaciteit de handelshindernissen werden gereduceerd een stabiele munt verlichtte de financile druk de economische co-operatie werd aangemoedigd

Amerika gebruikte zijn economische bronnen om Europa te doen heropleven, maar tegelijkertijd werd de wereldmarkt hersteld, waar Amerika nu de belangrijkste begunstigde van was.

Economische groei in west Europa

De munthervorming van 48, het Marshall plan, de Koreaanse Oorlog brachten een grote economische heropleving en expansie in West Duitsland: het Wirtschafstwunder. Tegen 1950 bereikte men de vooroorlogse productie niveaus, in 58 was het de leidende industrile macht in het westen. Ook Frankrijk, Itali en andere landen ervoeren dit economische mirakel. Tot 1974 zou de westerse economie een ongekende groei kennen. Later zou men over de silver 50s en de golden 60s spreken. De welvaart kwam voort uit een concurrerende, kapitalistische, vrije markt en priv ondernemende economie. Toch kende elk land economische planning, systematische overheidsinterventie en een netwerk van sociale diensten. Overheden waakten over de economie en gebruikte hun fiscale en monetaire macht om investering, productie, tewerkstelling te promoten. Ze namen countercycluische maatregelen. Volledige tewerkstelling werd de doelstelling. In Engeland, Frankrijk en Itali nationaliseerde de regering belangrijke economische sectoren om ze onder overheidscontrole te brengen. Maar zelfs in deze gemengde economie bleef de priv kapitalistische sector prominent aanwezig. De economische groei leidde tot arbeidstekort, buitenlandse arbeiders werden verwelkomd als gast werken. Begin jaren 50 ontstond er een stroom van immigranten in Engeland, Frankrijk trok vele noord afrikanen aan. De Indonesirs vonden werk in Nederlanden. Deze nieuwe Europeanen kende vaak een erg verschillende achtergrond, wat onvermijdelijke sociale conflicten zou teweegbrengen en sociale frictie. Door de naoorlogse baby boom en de miljoenen immigranten steeg de bevolking. De welvaartstaat groeide, het sociale aspect werd belangrijker.

168

110. West-Europa: politieke wederopbouw

Na de oorlog behielden de meeste staten hun parlementaire democratien. Het recht om te participeren in het politieke leven werd groter, zo kregen vrouwen stemrecht in Frankrijk en Itali, in de jaren 70 kwam de stemleeftijd van 18 jaar in de meeste landen. Enkel Spanje en Portugal zouden tot in de jaren 70 dictaturen blijven. De verzetsbewegingen uit de oorlog riepen voor een federale unie van Europa om toekomstige oorlog te vermijden en de economische & sociale rechten en de politieke vrijheid te waarborgen. De eerste naoorlogse verkiezingen brachten een nieuw verlangen naar sociale hervormingen. Er werden maatregelen voor de ouderen, gezondheid en werkloosheid getroffen. Het idee van een welvaartstaat bleef, maar politici stelden zich minder pragmatisch en ideologisch op. De socialisten werden Sociaal Democratische hervormers en accepteerde het kapitalisme met een socialistisch beheer.

Groot-Brittanni
In juli 1945 werd een Labour regering verkozen met Clement Attlee als eerste minister. De regering nationaliseerde de Bank of Engeland, de koolmijnen, elektriciteit en gas, ijzer en staal en andere delen van de economie. Daar 4/5 van de industrie in priv bezit bleef sprak men van een gemengde economie. Er werd een programma van sociale zekerheid dat rekening hield met alle leeftijden doorgevoerd om volledige tewerkstelling in een vrije gemeenschap te garanderen. Met de verkiezingen van 1951 verloor Labour zijn meerderheid in het parlement. er was teleurstelling en frustratie over de economie en de globale positie van Engeland. De Conservatieven regeerden de komende 13 jaar. Een aantal genationaliseerde industrien kwam weer onder priv controle. Er waren economische problemen, de balans van betalingen, en de pond. Een goede economie was een vereiste om de welvaartstaat in leven te houden. Met financile hulp uit Amerika, en een intensieve import verbeterde de economie. Toch kende Engeland een achterstand met de rest van het westen. Eind jaren 1960 kwam er inflatie, die in 1970 alleen maar sterker werd. Na 1970 begon een nieuwe era. Noord Ierland kende ook haar problemen, waar de katholieke minderheid een annexatie trachten af te dwingen. In het geweld van 1969, tussen het Ierse republikeinse leger en de protestantse extremisten lieten 3000 mensen het leven.

De Franse republiek: Vierde en Vijfde

Na de bevrijding van Frankrijk werd generaal Charles de Gaulle de voorlopige president, men hield verkiezingen voor een constituerende Vergadering. Men begon een nieuwe regering, deze vierde republiek verschilde slechts vaag van de vorige. Het presidentschap was nog steeds symbolisch, de eerste minister en het kabinet waren verantwoordelijk aan de Nationale Vergadering die de macht in handen had. De Gaulles ongenoegen leidde tot protest in december 1946. De communisten, socialisten en de MRP zetten hun tripartiete coalitie voort onder socialistisch leiderschap, mei 1947 werden de communisten uit het kabinet geweerd. Verdeeldheid in het parlement en ministerile instabiliteit werden groter.

169

De Gaulle kwam terug met een beweging, the rally of the french people , die boven de partijen zou staan. Ondanks deze periode van politieke instabiliteit was er een significante wetgeving. Verschillende industrien werden genationaliseerd, en een gemengde economie was feit. Ook werd de sociale zekerheid uitgebreid. Een economisch plan, aan de hand van Jean Monnet vergrootte en moderniseerde de economische basis en maakte de weg vrij voor industrile expansie. De vierde republiek vond zijn ondergang in het hardnekkig vasthouden aan het oude Franse koloniale rijk. 15 jaar lang vochten de fransen hun koloniale oorlogen. De kolonies hadden al in 1946 vertegenwoordiging in Parijs gekregen. In 1954 kreeg Indochina onafhankelijkheid. De situatie in Algerije ontspoorde met een coup in mei 1958. De Gaulle werd in juni als premier aangesteld door de Nationale Vergadering, hij krijgt de macht voor zes maanden en mag een nieuwe grondwet voorbereiden. De vijfde Franse republiek bracht veranderingen in het statuut van de president. Deze kreeg de finale autoriteit in buitenlandse zaken en nationale verdediging. Hij benoemde de eerste minister, kon de Nationale Vergadering ontbinden, kon nieuwe verkiezingen vragen De politieke instabiliteit verdween, maar de oude democratie ook. De Gaulle loste de crisis op zijn eigen manier op, in een referendum in juli 1962 kreeg Algerije haar onafhankelijk. De kolonies in sub Statarisch Afrika waren al vooraf gegaan. Frankrijk werd werelds vijfde grote industrile macht in 1960. Ze ontwikkelde een nucleaire bom. De natie groeit rusteloos, sceptisch tegen de Gaulles theocratisch system en zijn te grote macht over de staat. Mei 1968 braken studentenrevoltes uit en tien miljoen arbeiders staakten. De Gaulle wist met steun van het leger de revolte te stoppen. onderwijs- en andere hervormingen ten spijt werd de economie door de rellen en stakingen aangetast. Na een referendum in 1969 trad de Gaulle af.

De Federale republiek van Duitsland

Een international proces te Nuremberg ( 45- 46) veroordeelde de Nazi leiders en organisaties voor oorlogsmisdaden. De vier bezetters stelden een denazificatie programma op, dat gemengde resultaten voortbracht. Vele Duitsers waren lid geweest van Nazi organisatie en het bleek moeilijk om hen uit het openbare leven te sluiten. Sommigen verlieten het land Het verdeelde Duitsland werd de het centrale toneel van de Koude Oorlog. DDR: loyale clintstaat van de SU FRD: parlementaire democratie, partner van het Westen overheid moedigt priv industrie en kapitalistische concurrerende economie aan sociale diensten, vakbonden, de arbeiders krijgen meer inspraak - sociale markt economie het samengaan van arbeid en kapitalisme In 1948-1949 wordt een constitutionele conventie gehouden te Bonn, waar de tien west Duitse staten vertegenwoordig waren. Er werd een tijdelijke grondwet gemaakt en nieuwe rechten & de federale republiek werd gevestigd. De macht werd gedecentraliseerd in een federaal systeem. De president, die indirect verkozen werd, fungeerde als een ceremonieel figuur met beperkte politieke macht. Aan het hoofd van de regering stond de kanselier, samen met het kabinet was hij verantwoordelijk voor het lagere huis, de Bundestag. Er kwam evenredige vertegenwoordiging en een kiesdrempel.

170

De Christen Democratische Unie en de Sociaal Democraten werden de hoofdpartijen. Van 49 tot 69 regeerde de Christen Democratische Unie, Konrad Adenauer werd kanselier in 49. Men verweet hem een kanseliers democratie gecreerd te hebben, maar onder zijn stabiele regering werd een economische expansie mogelijk. Hij integreerde de FRD in de opkomende Westerse politieke, economische en militaire structuren. De banden met Frankrijk werden versterkt, men won steun en vertrouwen van Amerika. West Duitsland werd een belangrijke economische macht, een bondgenoot van NAVO. In 65 vervoegden de Sociaal Democraten de Christen Democraten en Vrije Democraten in een grote coalitie . Willy Brandt werd minister van buitenlandse zaken en startte een Oost beleid. Met zijn Ostpolitik probeerde men banden te smeden met de SU en Oost Europa. In 1969 werd Willy Brandt kanselier met een nieuwe coalitie. Er werd onderhandeld met de SU en Polen in 71, de Oost Duitse landsgrens werd geaccepteerd. De regering erkende de DDR en moedigde diepere economische banden aan. Na een spionage schandaal in 74 zette Sociaal Democratische collega Helmut Schmidt Brandts beleid voort. In 82 keerden de Christen Democraten terug met Helmut Kohl als kanselier.

De Italiaanse republiek
Na de val van Mussolini in 1943 kwamen de politieke partijen weer op het t oneel. In 1946 werd de Savoy monarchie verlaten, er kwam een nieuwe grondwet die een ceremonieel presidentschap vestigde en een kabinetsregering. Proportionele vertegenwoordiging zo evenredige representatie voor alle politieke partijen garanderen. De Christen Democraten werden als snel de dominante partij. Ze mengde democratische politieke principes met een gematigd vrije onderneming economie en sociaal katholieke arbeidsprincipes, waardoor de partij alle klassen van de maatschappij aansprak. Gedurende 7 jaar regeerde Alcide de Gasperi over een reeks coalitie regeringen. Tijdens de Koude Oorlog hield hij Itali in het westerse kamp. In 1947 werden de communisten uit het ministerie geweerd en in 1948 wonnen de christendemocraten met een absolute meerderheid, met interventie van de VS. De communisten bleven uitgesloten. Na de Gasperi in 1953 regeerden de Christen Democraten samen met de kleine centrum partijen. De regering begon de hervormingen te verwaarlozen en profiteerde van steun uit de zakenwereld. In 1960 kwamen de socialisten bij de regerende coalitie. maar dit bracht weinig verandering en de bevolking werd ongeduldig. In de jaren 60 werden de communisten sterker, hun gedachtegoed werd milder door de komst van het Eurocommunisme waarbij men afstand nam van Rusland en zich de ideologie gematigder gingen toepassen. Ondanks hun grote aanhang bij verkiezingen weigerden de christen democraten hun toetrede tot de nationale regering. Op regionaal vlak waren er echter al veel communistische burgemeesters en gemeenteraadsleden, Itali kende succesvolste west Europese communistische partij De economie bleek stabieler: Itali werd een belangrijke industrile natie, al bleef het zuiden een probleemregio.

111. Hervorming van de globale economie

er zouden grote veranderingen in de mondiale economie komen

171

Amerika nam het initiatief, ze wouden de economische wantoestanden van het interbellum vermijden, ze verlangden een terugkeer naar de vrije handel en de monetaire stabiliteit van voor WO I. eerste stap is Bretton Woods (New Hampshire) Bretton woods: y internationale conferentie met 44 naties in 1944 y handelsbelemmeringen reduceren y werken aan stabiele munten na de oorlog de VS had vroeger al onderhandeld over bilaterale handels akkoorden met een aantal landen, om de tarieven te reduceren op wederkerige basis GATT: y y y y y the General Agreement on Tariffs and Trade bouwt hierop verder in 1948, met 23 naties om discriminatie in de internationale handel te voorkomen onderhandelt over de tarieven, wil de barrires wegnemen fundament van naoorlogse globale handel 100 landen in 1990

WTO: y -World Trade Organisation y handelsgeschillen regelen y opgericht in 1997, bemiddeld akkoorden & handels geschillen De wereldeconomie in de vroege postoorlogsjaren: de non-communistische/ vrije markt economie. Strategische centrums waren Noord Amerika en West Europa, later kwam Japan erbij. Ook Latijns Amerika, Azi, het Midden Oosten, Australi en Afrika werden in deze economie gentegreerd.

Muntstabiliteit: naar de gouddollar standaard

De eerste doelstelling van Bretton Woods conferentie in oorlogstijd was de handel te liberaliseren, het tweede was het stabiliseren van de munt. Dit bleek echter moeilijker dan verwacht. De stabiele omzetting van verschillende munten in goud of dollars aan vaste wisselkoersen werd pas mogelijk in 58. Tot 71 zou elke belangrijke munt een nominale waarde in goud en dollars hebben. De naoorlogse economie veranderde echter rap, en het era van de gouddollar standaard werd gevolgd door een systeem van schommelende wisselkoersen. Twee belangrijke agentschappen werden opgezet om financile regelingen te helpen: International Monetary Fund: y voorzag leningen aan regeringen, om tijdelijke betalingsbalans problemen te verbeteren y probeerde de muntdevaluaties te reduceren Bank for Reconstruction and Development (World Bank) y maakte lange termijn leningen met de armere landen voor economische ontwikkelingen Beide lagen in Washington, Amerika was nu het economische zwaartekrachtpunt. ze zouden vooral later een belangrijke rol gaan spelen, maar kregen ook veel kritiek omdat ze de arme landen niet echt zouden gesteund hebben.

172

Europese integratie: van Common Market to the European Community

West Europa groeide op economisch vlak, tevens groeide het naar een meer gentegreerd economisch systeem toe. Het idee van een verenigd Europa, dat al tijdens het interbellum geopperd was, kreeg een voedingsbodem. In het huidige klimaat leek de toekomst in eenheid te liggen. 1949: oprichting van de Raad van Europa, dat zich met humanitaire, culturele, sociale bezig hield in 58 werd het Europese Gerechtshof voor Mensenrechten opgericht Europese integratie? 1948: de BENELUX, een vrij handelsgebied 1952: Frankrijk, de Federale Republiek Duitsland, Itali en de Benelux landen richten samen de European Coal and Steel Community op, met hoofdkwartier in Luxemburg. De invoerrechten op steenkool en ijzer worden verlaagd, de productie wordt onder een Hoge Autoriteit geplaatst. Een ministerraad vertegenwoordigt de 6 regeringen, Monnet wordt de eerste president van de organisatie. 1957: De zes naties tekenen het Verdrag van Rome, waarmee een vrijhandelszone komt, e European Economic Community: de Common Market Common Market: wou een volledige economische integratie doelstellen, de onderlinge tarieven elimineren, een sociaaleconomisch beleid harmoniseren en werken naar een vrije beweging van kapitaal en arbeid. European Atomic Community: de landen cordineren hun non-militair nucleair onderzoek 1967 de drie Gemeenschappen (EGSC, EEC & EAC) consolideren zich tot de Europese gemeenschap. Hun hoge commissies werden de European Community, hun hoge commissies vormden de European Commission, er werd vergaderd in het European Parliament, te Straatsburg, waar de zetelverdeling volgens partijen was. Het parlement had een beperkte macht tot wetgeving, maar superviseerde wel het budget en de Europese Commissie, en hield het idee van een eenheid levend. De belangrijkste beslissingen bleven voor de ministerraad. 1979: vanaf nu worden de leden door Europese verkiezingen verkozen. Engeland wou aanvankelijk niet tot de Common Market toetreden, het klampte zich vast aan de Commonwealth, evenmin zagen ze supranationaal gezag zitten. In 63 besloten ze zich, wegens economische achterstand, dan toch aan te sluiten. De Gaulle gaf echter zijn veto, hij zag in de speciale band met de VS een bedreiging. Met het verdwijnen van de Gaulle kwam er weer toenadering, met een toetrede in 73. De jaren 58- 68 waren opmerkelijk wat betreft de economische integratie, de stap naar politieke eenheid bleek trager. Voor de Gaulle moest Europa een Europa van soevereine staten blijven. Niettemin leek de toekomst positief. West Europa import & 1/5 export in de gehele wereldeconomie Vooral de FDR kende een enorme groei.

Einde van de Goud-Dollar Standaard, 1971

De nieuwe handelspatronen creerden monetaire problemen. De groei van de Amerikaanse export was gestopt, er ontstond een ongunstige betalingsbalans. Amerika gaf meer uit in het buitenland dan het er verdiende. Er ontstond een dollar glut , West Europa en de olierijke Arabische landen hadden grote dollarreserves, het aantal dollars in het buitenland was groter geworden dan de Amerikaanse goudreserves. Deze verandering gaf wantrouwen tegenover de 173

dollar die vele nu als overgewaardeerd zagen. De Gaulle eiste het einde van de gouddollar standaard en een terugkeer naar goud. In 65 wisselde Frankrijk zijn dollars voor goud. Andere centrale banken volgende niet, maar priv investeerders speculeerden tegen de dollar. Amerikaans goud en buitenlandse muntreserves daalden sterk. In 71 schaft Nixon de goud uitwisselbaarheid af en devalueerde de dollar, in 73 was er een tweede devaluatie. hiermee kwam het globale monetaire systeem van Bretton Woods ten einde. Er was nu sprake van floating currencies , waarbij de koersen dagelijks konden schommelen. Er werd komaf gemaakt met de vaste goudprijzen. De dollar bleef belangrijk maar de West Duitse mark en de Japanse yen kwamen naast de dollar te staan.

112 de Communistische wereld: de U.S.S.R. en Oost-Europa

Stalinisme in de naoorlogse jaren
dood van Stalin in 1953 het Stalinistische terreur: y etnische groepen werden naar Siberi gestuurd y massa deportaties in de Baltische staten y werkkampen y geheime staatspolitie ( de NKVD, later de KGB) y controle over het intellectuele leven, nationalistisch & xenofoob Er was een groot antisemitisme, de politieke politie ontwikkelde samenzweringstheorien om de terreur te rechtvaardigen. Met het fictieve doctors plot werden Joodse dokters gearresteerd wegens vermeende plannen om Stalin en de Kremlinleiders te vergiftigen. Stalins opvolgers zouden deze gevangen weer vrij laten.

Chroetsjov: de abortieve inspanning voor hervorming

Vastbesloten om collectieve controle uit te oefenen, bepaalden de partijleiders dat geen individuele leider de partij en regering zou mogen domineren. Na de dood van Stalin in maart 1953 komt Nikita S. Chroetsjov aan de macht. Hij moedigt een grotere culturele en intellectuele vrijheid aan, de dooi . In zijn toespraak van 1956 bekritiseerd hij Stalin, toch blijkt de vrijheid gering. Zo wordt het Boris Pasternak verboden de Nobelprijs te aanvaarden voor zijn boek dr. Zivagho. Chroetsjov zet zijn destalinisatie campagne verder. Steden worden hernoemd, Stalin s lichaam wordt uit het mausoleum verwijderd. Op economisch vlak drukt hij decentralisatie door, hij creert regionale economische besturen, fabriek managers krijgen meer autonomie. De nadruk komt op zware industrie te liggen. De landbouw vormde nog steeds de zwakste sector, de Virgin lands werden gecultiveerd, maar de oogsten mislukten. Het bureaucratische systeem van collectieve en staatsboerderij bleef. Chroetsjov ijverde voor een vreedzame co-existentie, maar de Cubacrisis, en de open clash met China verhinderden dit. In 1964 wordt hij opgevolgd door Leonid I. Bresjnev.

174

Oost-Europa: de decennia van dictatuur

De drie Baltische staten, Estonia, Latvia en Lithuanica kwamen onder sovjet controle met het nazi sovjet pact. In 1940 werden ze socialistische sovjet republieken. Ook polen, Hongarije, Roemeni, Bulgarije en Tsjecho-Slowakije kwamen onder Russische invloed. Joegoslavi en Albani hadden ook communistische regime, maar braken al snel met de SU. Ondanks de oorlog wist Finland onafhankelijk te blijven. Oostenrijk verkreeg haar onafhankelijkheid als neutrale staat in 1955.

Consolidatie van communistische controle

Stapsgewijs consolideerden de Sovjets hun controle. De militaire bezetting gaf de locale communistische leiders de mogelijkheid om de linkse coalitie regeringen te domineren. In de vroegere coalities moesten ze de macht delen, maar ze hadden de hoofdministeries, propaganda, justitie, politie, leger en de rechtbanken in handen. Fascistische aanhangers en nazi collaborateurs werden uit het openbare leven en stemming gezet. Stalin verbrak zijn belofte van vrije verkiezingen, het westerse protest verstevigde de sovjet positie. De nieuwe regeringen confisqueerden en herverdeelde de landgoederen, ongecultiveerd land werd in gebruik genomen, de agrarische hervormingen betekende het einde van de voormalige aristocratie. De economie werd genationaliseerd. Na 1947 maakten de communisten kom af met hun politieke tegenstrevers. In Tsjecho- Slowakije bleef de coalitie regering langer aan de macht maar viel ten prooi aan een communistische coup in 48. Leiders van oppositie partijen werden gedwongen te vluchten, gevangengezet en het zwijgen opgelegd. De nieuwe regeringen botsten met de katholieke kerk, kerkvorsten werden gevangen gezet en het kerk eigendom werd geconfisqueerd. Ook te nationalistisch ingestelde communistische leiders werden slachtoffer van StalinS repressie. De nieuwe volksdemocratien ondernamen stappen om de landbouw te collectiviseren, landbouw zou de zwakste schakel in de economie blijven. Een nieuwe fase van industrialisatie deed zijn intrede, maar de nadruk op zware industrie verwaarloosde de consumptiegoederen. De economische relaties met oost Europa werden geformaliseerd door middel van de Council for Mutual Economic Assistance. De Sovjets voorzagen laaggeprijsde ruwe materialen en olie, een markt voor oost Europese goederen, maar het was vooral de SU zelf die van deze co-operatie de vruchten plukte. Op militair vlak had het Warsaw Pact van 55 zes oost Europese landen in een gezamenlijke verdediging alliantie gebracht, de SU troepen bleven talrijk gestationeerd. Joegoslavi toonde een opmerkelijke weerstand tegen de Sovjets. De communistische leider, Marshal Tito hield een strakke grip op de multinationale staat maar minderde de gecentraliseerde economie controle en nam afstand van de landbouw collectivisatie. Hij volgde een onafhankelijk buitenlands beleid. Deze eerste belangrijke Communistische figuur die de onafhankelijkheid van Moskou verklaarde vestigde een model voor een nationale autonomie dat andere leiders en partijen zouden volgen.

175

Oost - Duitsland, Polen en Hongarije, 1953-1956

De veranderingen in de SU na Stalins dood raakten de Sovjet satellieten. Chroetsjov stelde dat er meerdere wegen naar het socialisme bestonden. Samen met zijn destalinisatie toespraak opende dit de doos van Pandora. 1956: revolte in Polen & Hongarije, geleid door de Oost Europese Communistische partijleiders. Het nationale gevoel en kerkinstellingen leiden tot riots en demonstraties. Polen wil vrijheid en onafhankelijkheid. Communistische partij leider Wladyslaw Gomulka stond open voor een alternatief. Zijn beleid creerde een vrijere atmosfeer, maar zijn hervorming era bleek kortstondig. Aangezet door Gomulka s succes in Polen, braken demonstraties in Hongarije uit. De hervormingsgezinde communistische leider Imre Nagy kwam opnieuw aan de macht, zijn hervormingsprogramma en vrijlating van politieke gevangen gaf druk voor democratisering & een parlementaire regering, maar ook voor het verbreken van de banden met Moskou. De Sovjets lieten hem vervangen door Janos Kadar, Chroetsjov stuurde troepen en onderdrukte de contrarevolutie, hervestigde het communisme met strenge repressie. 200.000 Hongaren worden verbannen. Velen kwamen in Amerika terecht. De SU tanken in Boedapest verzwakte de nog overgebleven illusies over liberalisme, en vele communisten in West Europa en elders namen afstand van de partij.

113. De communistische wereld: Mao Zedong en de volksrepubliek China.

De burgeroorlog
Sinds 1927: burgeroorlog tussen de Guomindang ( de Nationalisten) en De Communisten. In 1937 vormden ze een alliantie tegen Japan, waarbij Mao een eigen guerrilla oorlog voerde tegen de Japanners uit het Noorden, waar hij een communistisch regime plaatste met steun van de boeren dankzij landhervormingen. De Nationalisten verkeerden in chaos. 1945: overwinning op Japan, in China wordt de burgeroorlog weer aangevat. Nationalisten troepen keren met Amerikaanse hulp terug naar oost China. De Communisten verlaten hun guerrilla basissen en trekken naar de provincies in het noorden, maken contact met de Russen in Manchuria. De Amerikanen zorgden voor een tijdelijke wapenstilstand. In 1949 verschalken de communisten de Guomindang legers. Chian trekt met zijn troepen naar het eiland Taiwan, waar hij een kleine Chinese Republiek vestigt, het vasteland China zou dit gebied blijven claimen.

Mao: het nieuwe regime

Tot aan zijn dood in 1976 kneedde Mao het lot van China . Hij legde zijn ijzeren regel op de partij en had de bevolking onder controle. Hij zou het agrarische, onderontwikkelde China volledig transformeren, waarbij hij het marxistische wereldbeeld met de oude imperiale traditie verbond. Voor het eerst sinds de revolutie van 1911 was het land onder controle van een

176

stabiele verenigde centrale regering, bekwaam om werelds meest bevolkte natie te leiden en mobiliseren. Mao steunde erg op de Sovjet ervaring: Sovjet ervaring: y de Communistische partij controleert elk niveau van de regering y manipulatie van de informatiekanalen y politieke indoctrinatie y -werkkampen Tijdens de eerste helft van 1950 vonden 700.000 contrarevolutionairen de dood. De volgende twee jaar voerde Mao een campagne tegen de klasse van landheren en stuurde zo n half miljoen mannen vrouwen en kinderen de dood in of liet ze opsluiten in repressieve werkkampen. Zo maakte Mao komaf met zijn tegenstanders en elke oppositie. In 56 leek het tij te keren, laat honderd bloemen bloeien, honderd scholen van gedachten.. zei hij. Al gauw kwam er echter een nieuwe periode van repressie, een antirechtse campagne waarbij meer dan een half miljoen rechtsen & en klassenvijanden in de gevangenis of werkkampen belandden, waar velen nooit meer uit zouden terugkeren. Vervolgens mobiliseerde Mao het land voor de economische heropbouw en het land in een industrile macht te veranderen, de partij maakte komaf met het oude land regime op het platteland en vestigde agriculturale coperaties als voorproef voor collectivisering. In 53 gaat het Vijf Jaren Plan van start met economische en technologische assistentie van de SU. Het accent ligt op de zware industrie, met significante resultaten al werden niet alle doelstellingen bereikt. Ongeduldig met het trage verloop van sociale verandering lanceert Mao in 57 De Grote Stap Voorwaarts. Men wil de vooruitgang versnellen, het programma stelde dat binnen enkele jaren het niveau van Engeland zou gevenaard worden. De coperaties op het platteland werden samensmolten tot grotere volkscommunes . Ze waren strak georganiseerd en waren verantwoordelijk voor de mechanisering van de landbouwproductie en de ontwikkeling van de lokale landelijke industrie. Gemeenschappelijke keukens, kinderdagverblijven & scholen zorgden ervoor dat de vrouwen meer op het land en in de fabrieken konden werken. De boeren werden bevolen van de traditionele landbouw af te stappen en overal graan en rijst te planten en gewassen te kruisen, ongeacht de geschiktheid van de bodem. Ook werden de boeren aangemoedigd om metallurgische ovens in hun achtertuinen te plaatsen en staal te bewerken. Dit hele plan draaide uit op een ramp: de oppositie van de boeren, de misoogsten en andere mislukte experimenten leidde tot een verschrikkelijke hongersnood, 30 miljoen chinezen kwamen om van honger bij dit verschrikkelijke agricultuur experiment. Het buitenland had echter geen weet van Mao s geheime hongersnood. Het land zou gecollectiviseerd blijven, maar de partij nam afstand van strenge aspecten, zo mochten de boeren een deel van hun oogst verkopen. De industrile sector daarentegen maakte vooruitgang, de staalproductie steeg, in 1960 stond China in de top 10 van de industrile machten. De fabrieken creerden een basis voor verdere expansie. Ook in het nieuwe technologische tijdperk speelde China mee, ze testten met succes een atoombom in 64, een waterstof bom in 67 en lanceerden ruimtesatellieten in de jaren 70. Het regime verandert het leven op vele vlakken. Wegen, trein en luchttransport verenigden het land. Volksgezondheid en hygine werden een hoge nationale prioriteit. Systematische drainage en rioleringswerken verminderden de ziektes. Ongeletterdheid werd bestreden, een nieuw translatiesysteem werd ingevoerd. Vrouwen kregen gelijke kansen en sommige konden zelfs tot in de politiek opklimmen. Oude misbruiken zoals kinderhuwelijk en concubinaat werden

177

verboten. Binnen een generatie was er sprake van een moderne industrile gemeenschap. De transformatie was succesvol, maar de prijs was hoog. Bang dat de revolutie hem niet zal overleven & dat haar zuiverheid in gevaar was, start Mao de Culturele Revolutie. Er vinden zuiveringen plaats tot in de hoogste ranken van de regering en de partij, en velen die zich laks getoond hadden worden verwijderd. Hij mobiliseert miljoenen studenten en andere jonge mensen met zijn Rode Garde. Deze gewapende shock troepen stellen de bourgeoisie aan de kaak, vallen de westerse imperialistische cultuur aan, regering- en partij ambtenaren, maar ook onderwijzers, kunstenaars werden vernederd en met geweld geplaagd. Vooral de intellectuelen kregen het hard te verduren. Mannen en vrouwen werden gearresteerd en door de straten getrokken. Mao was van mening dat de deugd in landarbeid lag, administratieve werkers, onderwijzers, partijambtenaren werden naar het platteland gezonden om er arbeid te verrichten. De economie en het hele onderwijs systeem vielen uit elkaar. Toen de situatie uit de hand dreigde te lopen, kwamen legerleiders tussenbeide en kregen Mao s toestemming om de orde te herstellen. Tegen 1969 was de storm gaan liggen, honderdduizenden waren omgekomen, drie miljoen mensen waren naar werkkampen of de werkvelden gestuurd. De partij en regering waren drastisch gezuiverd, de centrale commissie zelfs met 2/3. In 71 trok Mao zich terug. In 1976 stierf Mao, enkele maanden na de dood van zijn vermeende opvolger, de pragmatische en gematigde Zhou Enlai. Mao, the Great Helmsman werd herdacht als d vader van de revolutie en als n van de grootste figuren in de geschiedenis van China.

Buitenlandse zaken
China voerde een agressief buitenlands beleid. In 1950 werd Tibet bezet, de Dalai Lama werd in ballingschap gedreven. In 1962 kwam het tot een clash met India wegens grensmeningsverschillen. In de jaren 60 verzwakten de banden met de SU, de opkomst van China als tweede communistische macht ondermijnde het ideologische leiderschap van de SU. geleidelijk aan verbeterde de banden met de VS, in 71 verving China Taiwan in de verenigde naties. In 72 bracht Nixon een bezoek aan het land. China had zich ontwikkeld tot een groot potentieel centrum van globale macht, in 76 begon een nieuwe, vredevoller era onder Mao s opvolgers.

178

Hoofdstuk 23: Postkoloniale naties in Azi en Latijns Amerika

Het einde van de Europese overzeese koloniale rijken na WO II vormde de meest revolutionaire en dramatische politieke verandering in de geschiedenis van de moderne wereld. Europa s wereldoverheersing was ten einde gekomen. De oorlog had de nationale agitatie naar vrijheid en democratie in de kolonies verstevigd. Bovendien hadden de Japanse verovering in Azi het beeld van de Europese onschendbaarheid aangetast. Met het einde van de koloniale rijken en het ontstaan van meer dan honderd nieuwe naties. De kolonies werden getransformeerd in soevereine staten, welke internationaal herkend waren en vastgelegde grenzen hadden. De meeste nieuwe regimes bleken echter incoherent en instabiel wat economische en sociale problemen teweegbracht. De ex- kolonies waren onderontwikkeld, de moderniseringsprogramma s hadden gemengde resultaten. Men noemde deze landen de Ontwikkelingswereld , later in de Koude Oorlog zou men de term Derde Wereld gaan gebruiken, naast de twee industrile wereld: het kapitalistische blok onder invloed van Amerika, en het communistische deel van de Sovjets.

114. De opkomst van onafhankelijke naties in Zuid- Azi

Het einde van de Britse heerschappij
In 1947 kwam de Britse heerschappij in India ten einde, met een explosie van etnische en religieuze conflicten ten gevolg. Het Indian National Congress, opgericht in 1885, was sterker geworden in het interbellum onder leiding van Ghandi en Nehru. De leiders eisten onafhankelijk maar wensten ook een sociale revolutie in het complexe multi-etnische land te voorkomen. De Moslim Liga, gesticht in 1906, riep onder leiding van Muhammad Ali Jinnah om een eigen nationale staat, geworteld op de Islam. India had Groot-Brittanni gesteund in WO II, waardoor de Engelse hen onafhankelijkheid verleenden. De congress party en de moslim liga bleven hardnekkig. In 1947 werd het land opgesplitst in twee nieuwe staten, de Hindoe republiek van China en de islamitische republiek Pakistan. Deze verdeling leidde tot geweld en sociale wanorde. In 1948 werd Ghandi vermoord door een Hindoe extremist, misnoegt door Ghandi s programma van religieuze tolerantie.

y y y

Nehru & zijn Congres partij regeren van 1947 tot aan zijn dood in 1964 Engelsachtige parlementaire democratie toch eerder paternalistisch beleid (geen echte oppositie aanwezig)

Nehru toonde zich een gematigde socialist, erkende het belang van priv kapitalistische ondernemingen maar geloofde dat economische planning, overheidcontrole en nationalisering van de hoofdsectoren noodzakelijk waren.

y y

India groeide tot een gemoderniseerd land met een gemengde economi
Ondertussen vielen India en Pakistan opnieuw in het terugkerend patroon van conflicten, voornamelijk in Kasjmir sinds 48. De Hindoe maharadja wou het land bij India voegen, terwijl van de bevolking Moslim was. 65- 66: opnieuw oorlog 71: India steunde Bangladesh in haar afscheidingsoorlog van Pakistan

Nehru s neutrale houding in de Koude Oorlog betekende een voorbeeld voor het merendeel van de Derde wereld.

179

Nehru s opvolgers
Toen Nehru s onmiddellijke opvolger stierf in 1966 verkozen de congresleiders Nehru s dochter Indira Ghandi tot premier. Ze zocht de steun van de massa op bij wie ze erg populair was dankzij haar beloftes om de armoede te bestrijden. Ze sloot deals met de Hindoe nationalisten, Moslims en Sikhs, wat de corruptie nog vergrootte. In 1975, uit vrees voor de verkiezingen te verliezen, verklaarde ze de noodtoestand. De constitutionele regering werd afgeschaft en honderden tegenstanders werden gearresteerd. Ze bleek genoeg support te hebben om in 1980 herverkozen te worden als premier. Geconfronteerd met een Sikh afscheidingsbeweging in Punjab, liet ze hun heilige tempel bestormen waarop ze enkele jaren later in 1984 werd vermoord door sikh soldaten. Haar zoon Rajiv Ghandi, voordien weinig genteresseerd in de politiek, kwam aan de macht. Zijn regering was niet zo doeltreffend, verwaarloosde de sociale problemen. In 89 verliest de Congrespartij de parlementaire meerderheid. Een Hindoe heroplevingbeweging groeide in de jaren 90. De rechtse Indiaanse Volkspartij (BJP) kwam aan de macht en gebruikte de Hindoe revival voor politieke doeleinden. Het land verviel in geweld en vijandelijkheden tegen de 120 miljoen moslims. Na de moord op Rajiv Ghandi in 91 wist de Congrespartij de nieuwe verkiezingen te winnen. De partij regeerde tot 96 maar het Nehru-Gandhi ere was ten einde. Narasimha Rao hervormde de partij, reduceerde de bureaucratie en maakte komaf met de corruptie. Hij moedigde buitenlandse investeringen aan en verkleinde de protectionistische barrires. In de jaren 90 begon India zich te vestigen als globale leider in de ontwikkeling van nieuwe computertechnologie, de economie integreerde zich in het wereldsysteem. De politieke scne werd problematischer. In 92 kwam het tot een clash over religieuze Islamsites tussen Hindoe extremisten en moslims, met rellen in de hoofdsteden. De congrespartij, verzwakt door interne verdeling en corruptieschandalen verloor in 96. Na enkele onstabiele coalitieregeringen werd Atal Bhari Vajpayee, leider van de BJP, premier. Ondertussen reorganiseerde de Congres Partij zich en kwam in 2004 weer aan de macht. In 74 begon India met ondergrondse nucleaire proeven en werd werelds zesde nucleaire macht. In 88 testte Pakistan zijn atoombom waarop India antwoordde met nieuwe testen. Zo kreeg hun gewapende conflict dimensies van een globaal gevaar.

vijftig jaren van onafhankelijkheid

In 1997 vierde India 50 jaren van onafhankelijkheid. Desondanks bleef India een land van tegenstelling. Het was de middenklasse die van de economische vooruitgang proefde, terwijl de bevolkingen buiten de stad in armoede en ziekte leefde. Het kastensysteem, hoewel deels afgebouwd, was nog steeds aanwezig. Toch was er sprake van enige sociale mobilisatie: mensen uit de lagere kaste werkten zich omhoog. In 1997 werd Narayan, afkomstig uit een lagere kaste, president. De bevolking groeide dankzij de medische vooruitgang, betere voeding en daling van de kindersterfte. Voor de economische ontwikkeling bleek deze bevolkingsgroei nadelig. Ondanks dat de armoede gedaald was leefde meer dan 40 % in miserabele omstandigheden, India bleef een Derde Wereld land, verdeeld in sociale groepen met verschillende niveaus van educatie, welvaart en toegang tot de economische producten. De status van de vrouw leek te verbeteren, vrouwen waren hoog vertegenwoordig in de politieke rangen wat een vertekend beeld gaf.

180

De islamitische republiek Pakistan

Muhammad Ali Jinnah, leider van de Pakistaanse onafhankelijkheid stierf kort na de onafhankelijkheid, zijn opvolger werd vermoord. Al snel bezweek de Republiek onder militaire heerschappij. Afwisselend waren er periodes van constitutionele restauratie maar deze werden al snel weer opgevolgd door militaire dictatuur. Het land bleef voornamelijk agrarisch en was nog steeds een van de armste en minst ontwikkelde Aziatische landen. De poging om moslim populaties in n natie te verenigen mondde uit in geweld. In Oost Pakistan leefde de bevolking in armoedige toestand wat de gevoelens tegen de west Pakistaanse leiders aanwakkerde. In 1971 explodeerde dit in een afscheidingsoorlog, toen Oost Pakistan de onafhankelijkheid verklaarde als de nieuwe staat Bangladesh. De Pakistaanse regering stuurde een groot leger om de rebellie te onderdrukken; honderd duizenden kwamen om in een brutale, ongelijke burgeroorlog. India kwam tussen beide met militaire macht en dwong de erkenning van onafhankelijkheid af. Bangladesh werd een van werelds dichtstbevolkte moslimnaties maar deze hoge bevolkingsdichtheid droeg bij tot hardnekkige economische problemen. Gedurende korte tijd na de oorlog was de burgerlijke heerschappij hersteld in Pakistan, maar in 77 ging het bekende politieke patroon weer verder. De militairen namen de macht en executeerden president Ali Bhutto. Zelfs toen de burgerlijke heerschappij hersteld was waakte het leger nauwlettend over de politiek. In 1988 keerde Benazir Bhutto terug uit ballingschap en werd de eerste vrouwelijke premier bij de volgende verkiezingen. Ze beloofde liberalisatie en hervorming, wat voor provocatie zorgde bij de oppositie van militante Moslim groepen en militaire, onder beschuldiging van corruptie werd ze afgezet. Inmiddels groeiden de Islamitische religieuze bewegingen en stelden zich militanter op. De Sovjet invasie van Afghanistan in 79 wakkerde de extremistische gemoederen aan. In deze oorlog zond Amerika wapens naar de moslim guerrilla s, 2 miljoen Afghaanse vluchtelingen kwamen het land binnen. De opkomst van het radicale Afghaanse regime, de Taliban, droeg bij tot verdere ontwikkeling van de militante islamitische bewegingen in Pakistan, het land onderhield banden met het Talibaanse regime. In 97 had Benazir Bhutto s opvolger het de parlementaire autoriteit, jurisdictie en provinciale wetgeving zo ernstig ondermijnt dat het land zich in politieke en financile wanorde bevond. Generaal Musharraf ondernam een militaire coup, de nieuwe regering omvatte een aantal burger leiders en beloofde toekomstige verkiezingen. Zijn militaire regime stuitte op een grote oppositie na 2001, hij had de Amerikaanse militaire campagne gesteund, wat hem veel kritiek opleverde van islamitische militanten. Vlak na een verkiezingstoespraak voor de Pakistaanse verkiezingen van 2008 kwam Benazier Bhutto als oppositieleidster na een zelfmoordaanslag om het leven. De verbeterde relaties tussen India en Pakistan bieden mogelijkheden voor een stabielere politieke toekomst in Zuid Azi. Vandaag bekleed Pakistan een pitovale rol in de globale politieke en militaire strategie van de VS.

181

115. Het verschijnen van onafhankelijke naties in Zuid-Oost-Azi

De unie van Birma (Myanmar)
Uniek geval van isolatie en repressie na onafhankelijkheid in 1948. Was lange tijd werelds grootste rijstexport land. In het interbellum verleende Engeland meer zelfbestuur, maar zette ook nationale leiders gevangen. Na de WO II volgt U Nu de vermoordde Aung San op. De nieuwe regering wou het land snel socialiseren. Birma stuitte op rebellen van separatistische minderheden. Etnische minderheden vormde 1/3 van de bevolking. De etnische problemen groeiden, in 1962 nam generaal Ne Win het land over. Hij regeerde 26 jaar lang en zette de socialisering voort in een militair regime. Naarmate de economische moeilijkheden en etnische turbulenties toenamen keerde het land in isolatie. In de vroege jaren 70 controleerde de opstandige groepen 1/3 van het land. De jaren 80 bracht de opkomst van de Nationale Liga voor Democratie, geleid door Aung Sans dochter Suu Kyi. Ze had gestuurd in het westen en was erg populair. Ze koppelde het boeddhistische pacifisme met democratische waarden. Toen in 1988 de militaire dictatuur hergevestigd werd riep ze op tot een tweede strijd voor onafhankelijkheid, maar ze werd gearresteerd door een militaire junta. In 1989 werd het land Myanmar genoemd. Onder druk van de demonstraties stonden de militairen open verkiezingen toe in 1990, de democratische oppositie won de meerderheid maar de militaire verklaarden de uitslag nietig en represseerden de partijleiders. Aung San Suu Kyi zette haar beweging verder en werd een international symbool voor democratische aspiratie, in 91 kreeg ze de Nobelprijs voor Vrede. De militairen bleven in controle en ondanks internationale steun werden de democratische doelstellingen niet bereikt.

Maleisi
Spanningen tussen de Moslim Malay meerderheid en de Chinese en Indische minderheden vertraagden de onafhankelijkheid. In 1957 maakte Engeland het land onafhankelijk. Singapore was een eilandnatie met een bloeiende economie maar werd geregeerd door het paternalistische regime van Lee Kuan Yew. Echte repressie was er niet, maar een democratie evenmin. Pas eind 20ste eeuw maakte de democratie zijn intrede in Taiwan en Zuid Korea. Ook in Singapore evolueerde het politieke leven, in 2004 werd Yews zoon eerste minister. In 1969 waren etnische conflicten uitgebroken in Maleisi, de riots leidde tot een parlementaire overheersing. Later kwamen multi-etnische coalities die de spanningen verlichten. In de jaren 80 ontwikkelde het land hoge technologie industrie, de economie groeide snel en trok buitenlandse investeringen aan. Premier Mahathir bin Mohammed promootte een ambitieus economische programma, Maleisi wist zijn derde wereld status te verlaten maar eind jaren 90 verzwakte financile crisissen het land. Radicale islamitische groepen werden actief, de economische problemen leiden tot de expulsie van buitenlandse arbeiders, toch bleef het land een sterke positie bekleden. Er bleef een associatie met Engeland in de nieuwe Commonwealth.

Indonesi
Na WO II riep de Indonesische Nationalisten leider Sukarno de onafhankelijkheid uit. De bevolking telde 88 % moslims en vele andere etnische groepen. Sukarno startte een parlementair constitutioneel programma met democratische ideologie. In 1959 vestigde hij een populistische dictatuur, de geleide democratie . Hij werd het boegbeeld van de ontwikkelende naties. Hij leidde de meeting in Bandung 55 waar de leiders van 29 nieuwe landen hun nieuwe

182

soevereiniteit verdienen, het westerse imperialisme afkeurden en hun neutralisme over de Koude Oorlog uitspraken. De banden met de SU en China werden sterker. Gedurende een periode was er een samenwerking met de Communistische partij, maar in 1965 ondernamen linkse officieren een coup. Generaal Suharo wist de communistische rebellen te onderdrukken maar keerde zich ook tegen Sukarno. Een slachtpartij tussen islamitische militanten en communisten vond plaats. De repressie vernietigde de Indonesische Communistische partij. De volgende 32 jaar bleef generaal Suharto aan de macht door middel van gecontroleerde verkiezingen. Zijn anti communistisch beleid leverde hem westerse steun in de koude oorlog en trok buitenlandse investeerders aan. Indonesi werd een sterke handelsmarkt, tegelijkertijd groeide de corruptie. Het economische succes was te danken aan buitenlandse leningen, waardoor de schulden zich opstapelde, in 1997 ontstond er een financile crisis, wat de ondergang van Suharto teweeg bracht. H.J. Habibie volgde hem op, in 1999 werd Abdurrahman Wahid president, Megawati Sukarnoputri vice president, twee jaar later verving ze hem, en wist stabiliteit in de regering te brengen, de economie heropleefde. Politieke onrust in 2004 leidde tot de verkiezing van de eerste rechtstreeks gekozen Indonesische president, maar de nieuwe regering stuitte op economische en domesticale uitdagingen en de chaos van de tsunami.

De onafhankelijkheidsbeweging in Indochina
De communistische leider Ho Chi Minh keerde in 1941 terug naar Vietnam, organiseerde een Vietnamese onafhankelijkheid beweging en mobiliseerde guerrilla s om de japanners te bevechten. Na de oorlog verklaarde hij Vietnam onafhankelijk. De fransen probeerde de controle te herstellen maar onderhandelingen faalden. In 1946 brak er oorlog uit tussen de Fransen en de communistische legers. Eisenhower steunde Frankrijk maar ondernam geen openlijke interventie. In 1954 gaf het Franse leger zich gewonnen Vietnam werd verdeeld in een noordelijke en zuidelijke sector, een burgeroorlog zou uitbreken met grote betrokkenheid van Amerika.

De Amerikanen en de Filippijnen
Ook de Amerikanen deelden in de liquidatie van koloniale rijken in Azi . Eind 19de eeuw was een sterke onafhankelijkheidsbeweging opgestaan. Revolutie onder Emilio Aguinaldo tijdens de Spaans- Amerikaanse oorlog in 1898, Aguinaldo won met Amerikaanse steun. Na de oorlog transferde Spanje het gebied naar de VS waarop Aguinaldo en zijn rebellen de wapens opnamen tegen Amerika. Een Congresact had in 1934 al een zelfbesturende Commonwealth status toegekend, 1946 bracht volledige onafhankelijkheid. In de eerste jaren was er grote wanorde, communistische guerrilla s eisten landherverdeling. President Ferdinand E. Marcos, verkozen in 65 verklaarde de martiale Law in 72 en regeerde als dictator met steun van Amerika wegens zijn anti communistisch standpunt. Armoede en regeringscorruptie namen toe. Na de moord op de populaire oppositie leider Benigno Aquino in 1983 confronteerde diens weduwe Corazon Aquino dictator Marcos in de verkiezingen van 86. Marcos vervalste de resultaten waarop het land zich tegen hem keerde & hij verbannen werd. De nieuwe presidente Aquino stuitte op druk van Rechts en links maar wist de democratische verkiezingen en burgerrechten te herstellen, en langzaam hervormingen te brengen.

183

In de vroege jaren 90 verzette de Filippijnse legislatuur zich tegen de vernieuwing van de verhuring voor Amerika s militaire basissen, de VS trok zich terug, waarmee opnieuw een hoofdstuk van westers imperialisme ten einde kwam. De latere regeringen ploeterde om de economie te ontwikkelen, probeerden Moslim afscheidingsgroepen te onderdrukken in de zuiderse eilanden en werd geteisterd door corruptie en verkiezingsfraude. Het politieke leven bleef instabiel met snel na elkaar volgende regeringen. De overgang van kolonialisme naar postkoloniale politieke en sociale systemen zette het gebied voor grote uitdagingen zoals politieke stabiliteit, democratische instellingen, economische ontwikkeling en nationale eenheid wat door de Koude Oorlog nog complexer was geworden.

116. Veranderend Latijns-Amerika

Anders dan de nieuwe naties die ontstonden na WO II waren de meeste Latijns Amerikaanse landen al meer dan een eeuw onafhankelijk. De erfenis van het kolonialisme liet de regio achter met ongebalanceerde economische ontwikkelingen, steunend op de buitenwereld en zware politieke, sociale en economische problemen. Latijns Amerika was een regio met grote raciale diversiteit, maar haast overa l domineerden de Europese blanken en mestizos ( mensen van gemengde Europese & Indisch afstamming) de gemeenschappen. De populatie verdriedubbelde na 1945 tot 500 miljoen aan het einde van de 20ste eeuw.

De koloniale ervaring en de onafhankelijkheidsoorlogen:

De drie eeuwen van koloniale heerschappij hadden een onuitwisbare indruk nagelaten. De aankomst van de Europeanen destijds had op vele plaatsen voor een demografische ramp gezorgd. De nieuwe meegebrachte ziektes hadden de inheemse Indianen bevolking gedecimeerd. Zwarte slavenarbeiders werden uit Afrika gemporteerd om op de suikerplantages in Zuid Amerika en de Caraben te werken. Ook na de afschaffing van slavernij rond 1850 bleven er wantoestanden bestaan, de Creolen (de afstammelingen van de kolonisten) domineerden het sociale systeem en de economie. Toen Napoleon Portugal & Spanje bezette zagen de Creolen hun kans schoon en scheurden zich af van hun moederland tussen 1802- 1826 vonden onafhankelijkheidsoorlogen plaats De terugtrekking van Spanje en Portugal transformeerden de politieke elites in Latijns Amerika, maar de oude patronen van economische uitwisseling en afhankelijkheid verdwenen niet. Toch was er een verandering in het handelsnetwerk merkbaar, de Creoolse landeigenaars wouden laag geprijsde importproducten, die ze bij de Britten vonden. Engels kapitaal financierde de infrastructuur, havens & wegen om de uitbreidende handel aan te moedigen. De economische penetratie door de Engelsen en later de VS vertegenwoordigde een nieuwe vorm van kolonialisme of neokolonialisme en economische dominantie.

De Kolos in het Noorden

De onafhankelijkheid liet de regio politiek verdeeld en onstabiel achter, vele nieuwe republieken kampten met nationale en burgeroorlogen. Het Amerikaanse Monroe Doctrine verhinderde een nieuwe Europese controle. In 1904 had president Roosevelt aangekondigd dat enkel de VS de verantwoordelijkheid van een mogelijke tussenkomst had. De VS voerde een beleid van actief bewapende interventie, de dollar diplomatie .

184

In het begin van de 20ste eeuw begon de VS te concurreren met Engeland om de Latijnse exportmarkten, na WO I vervingen ze Engeland als dominante handelspartner. Toch bleef Latijns Amerika industrieel onderontwikkeld door haar afhankelijkheid van de industrile wereld , en omdat de bevolking niet genoeg koopkracht beschikte . Bovendien werden de natuurlijke rijkdommen aan lage prijzen gexporteerd.

Economische groei en problemen

Latijns Amerika kreeg het zwaar te verduren tijdens de grote depressie, buitenlandse investering stopte. De economische crisis moedigde Latijns Amerika aan om hun eigen bronnen aan te wenden en zelf te industrialiseren. Toen ze in WO II volledig afgesneden raakten van de buitenlandse goederen kreeg deze industrialisering extra stimulans. Na 1945 onderging d economische structuur een opmerkelijke verandering. Het profiteerde van de vraag naar zijn ruwe goederen en agrarische producten en de influx van buitenlandse investeringen. De Alliance for Progress, gesteund door president Kennedy begin jaren 60, wees op een nieuwe noord Amerikaanse verbinding met de economische ontwikkeling van de regio. Gedurende 1945 tot 1975 haal de economie ongeziene hoogtes. Ondanks hun vele internationale problemen werden Mexico, Argentini, Brazili en Chili werelds nieuwe gendustrialiseerde landen. De aanwezigheid van Amerikaanse en Europese multinationale corporaties versnelde de groei, maar het was vooral de elite die de vruchten plukte, de kloof tussen arm en rijk nam toe. Veel van de nieuwe industrialisatie ontwikkelde zich in echter een netwerk van protectionistische tarieven, subsidies en staatsgecontroleerde ondernemingen, bovendien bleef de lage koopkracht van de arme massa problematisch. Om de economische ontwikkeling aan te moedigen leende men in de jaren 70 massaal geld van het Westen, waardoor de nationale schuld zwaar toe nam. De landen konden hun schulden niet afbetalen, wat een financile bedreiging voor de geldschieters betekende. In de jaren 80 zakte de levensstandaard en inflatie nam toe. De sociale moeilijkheden van de onstabiele economie werd aangevuld met de agrarische crisis en hyperinflatie in de jaren 80. Langzaam aan nam de groei weer toe nadat vele landen de overheidscontrole verlieten, vrije markt economie aanmoedigden, en de inflatie onder controle brachten. Buitenlandse banken en investeerders voorzagen het gebied opnieuw van kapitaal. Ondanks economische voordelen bleef de bevolkinggroei een probleem, bovendien verbood de kerk anticonceptie, wat het geboortecijfer deed stijgen. Met een jaarlijkse groei van 3 % verdriedubbelde de bevolking tussen 1950-1990. In de meer gendustrialiseerde landen wist de populatie zich gelukkig te stabilisering. Landelijke arbeiders leefden in slechte omstandigheden terwijl de upper-class minderheid de monopolie over land en rijkdom hadden. Begin jaren 60 kwam er reactie van de priesters en nonnen die liberation theology , de kerk van de armen preekten en het lot van de armen probeerden te verbeteren.

Einde van het Yankee Imperialisme?

Met zijn good neighbor beleid besloot Amerika zijn interventionistische politiek in te perken. Maar Amerikaanse marines en troepen bleven tussenkomen in Latijns Amerika en dan vooral in Centraal Amerika & de Caraben. Vaak kwamen deze interventies voor uit het insluitingbeleid om het communisme terug te dringen. In 48 werd de Organization of American States opgericht. In deze OAS kwamen 35 naties uit de Westerse Hemisfeer, waaronder de VS & Canada, samen om de onderlinge conflicten tussen de republieken op een alternatieve manier op te lossen. 185

In 77 besloot de VS het Panama Kanaal terug te geven aan Panama, wat in 99 ook gebeurde. Er was een groeiend gevoel van economische interdependentie, Amerika had een stabiel en welvarend Latijns Amerika nodig voor zijn eigen economie. In 94 kwam het tot de North American Free Trade Agreement tussen Amerika, Canada & Mexico, met als doel de handelsbarrires tussen deze drie landen weg te nemen & in de toekomst uitbreiden met andere landen. Ondertussen vond er een stroom van immigratie vanuit Latijns Amerika naar het noorden plaats, wat de etnische samenstelling van de VS zou veranderen en de connecties tussen deze volken zou vergroten.

De politieke systemen en conflicten in Latijns Amerikaanse samenlevingen

De Latijns Amerikaanse landen kenmerkten zich door onveilige constitutionele regimes en repressieve militaire dictaturen, burgeroorlogen en sociale revoluties, etnische spanning en arbeidersonrust, coups en tegencoups, agitatie tegen het buitenlandse interesses. Ook waren er populistische dictaturen met wijde aanhang, zoals Brazili onder Vargas, Juan Pron in Argentini ( 46- 55). Cycli van hervorming en repressie keerden steeds terug. In Centraal Amerika werd de instabiliteit vergroot door Koude Oorlog en Amerikaanse steun aan rechts. Nadat de linkse regimes omvergeworpen waren, vaak met onofficile hulp van Amerika, zoals in Guatemala ( 54), Brazili ( 64), Chili & Uruguay ( 73), Argentini ( 76) en El Salvador ( 80), volgde vaak ruwe onderdrukking. Politieke opponenten verdwenen . Argentini: de Dirty War tegen de Linksen 30.000 slachtoffers Chili ook hier militaire repressie, de Linkse regering wordt door een militaire coup met hulp van Amerika afgezet. Salvador Allende en zijn aanhangers worden vermoord, generaal Augusto Pinochet vestigt een militair regime. Cuba 33, dictatuur onder Fulgencio Batista 59, Fidel Castro en een groep linkse guerrilla s keren terug uit ballingschap De regering wordt omgegooid. Castro belooft landhervormingen en de economische afhankelijk van de VS te beindigen. De VS start een handelsembargo. Later zoekt Castro toenadering met de SU. Cuba werd de enige Marxistische staat binnen de Westerse Hemisfeer. Castro steunde het antiimperialisme wereldwijd, hielp linkse bewegingen in Bolivia en centraal Amerika zond troepen naar de Atlanic om de antikoloniale guerrilla s te steunen in Afrika. Te Cuba creerde hij een netwerk van sociale diensten, promootte openbare gezondheid en geletterdheid, verbeterde het leven van het plattelandsvolk. Maar het land kende ook economische tegenslagen en een totalitair regime. Castro regeerde als een dictator en werd economisch afhankelijk van de SU. Met de val van de SU in 89- 99 verloor hij zijn economische subsidies.

186

Mexico en Brazili aan het begin van de 20ste eeuw

De politieke implicaties van Latijns Amerika lange postkoloniale strijd voor economische ontwikkeling was duidelijk merkbaar in de dichts bevolkte naties, Mexico & Brazili. Mexico: y dominante Institutional Revolutionary Party (PRI) y PRI en een kleine zaken elite beschermen hun eigen privileges en interesses y de overheid promoot modernisering, maar doet weinig aan de sociale noden y economische problemen Brazili: y traditionele economische politieke elites y 2002: verkiezing van Lula da Silva als president y blijvende problemen van werkloosheid en corruptie schandalen in de politiek y toch een prominente rol in het internationale economische systeem

De vooruitgang van de Latijns Amerikaanse democratie

1960 1967 80- 9 verkozen burgerleider aan de macht in de naties haast elk land valt onder militaire of rechtse regimes tendens tot democratie

In de jaren 90 raakten de kiezers vaak gefrustreerd door dat de politiek de sociale en economische problemen niet wist te overkomen. Venezuela: sinds 58 baanbreker in burgerlijke democratie

y y y

twee hoofdpartijen deelden de regering 98: verkiezing president Hugo Chavez vredevolle sociale revolutie 2000: Chavez wint opnieuw, wint gezag bij de Nationale Vergadering controle over de oliecompagnie, wordt aanhanger van Castro hernoemd het land de Bolivarian Republiek van Venezuela

Begin 21ste eeuw blijft Latijns Amerika op economisch en politiek vlak een diverse regio. Vele landen evolueerden naar een meer stabiele constitutionele regering, probeerden het ideologische conflict af te zwakken en de strenge overheidscontrole over de economie te verlaten. Inflatie, zware schulden, muntcrisis en bevolkingsgroei bemoeilijkten een verbetering van de sociale noden van de lagere klassen. De democratien bleken vaak fragiel. Militaire opstanden, drugs, criminaliteit, armoede en sociale ongelijkheid bleven nadelige factoren. Toch werd de trend van privatisering, vrijhandel, open markten en globalisering gevolgd, maar deze integratie in de globale economie bracht geen gelijke verdeling van de rijkdom. De 21ste eeuw bracht een cluster van nieuwe linkse regeringen: Chavez in Venezuela, Lula da Silva (Brazili), Evo Morales (Bolivia), Michelle Bachelet (Chili) // met Azi: ongelijke economische uitwisseling met meer gendustrialiseerde landen

187

y y

politieke conflicten die voortliepen uit het vroegere politieke geweld van linkse & rechtse kampen langzaam intrede in globale wereldeconomie en de stroom van internationale affaires

188

Hoofdstuk 24: van wereldrijken naar naties: Afrika en het midden oosten na de tweede wereldoorlog.
y y y y y
na 1945 ontstaan nieuwe naties in Afrika en het Midden Oosten deze overgang brengt nieuwe probleem zones in de Koude Oorlog eind jaren 80 ontstaan nieuwe regionale, etnische en religieuze conflicten de landen en hun populaties waren lange tijd benvloed geweest door Europese expansie afhankelijk was er verzet ( Fransen in Algerije, Engeland in Kenia, Portugal in Angola & Mozambique), maar de golf van onafhankelijkheidsbewegingen bleek onvermijdelijk

117. De Afrikaanse revolutie

y y y y y y
Afrika is een groot continent, met een snel groeiende populatie 220 miljoen in 1950, 900 miljoen in 2000 Noord Afrika: Moslims en Arabieren, behoren tot de Mediterrane wereld Sub- Sahara Afrika: Islamitisch, Christelijk en traditioneel geloof, voornamelijk zwart de nieuwe staten verschillen drastisch van de oude naties de Afrikaanse landen waren economisch onderontwikkeld, afhankelijk van de wereldmarkt.

Frans Noord Afrika y y y y

tijdens WO II hadden de geallieerde leiders al voorwaarden tot zelfbeschikking gegeven In 51 werd Libi onafhankelijk, de Britten trokken zich terug uit Egypte In Frans Noord Afrika roeren de Arabische nationalistische leiders zich In de Maghreb landen krijgen de Franse protectoraten onafhankelijkheid Marokko wordt een monarchie, Tunesi een republiek

Algerije maakte deel uit van het Ottomaanse rijk, midden 19de eeuw kwam het onder Franse controle. Fransen en andere Europeanen vestigden er immigrantgemeenschappen die het politieke en economische leven domineerden. Van de 9 miljoen inwoners waren er 1 miljoen Europeanen, de colons genaamd .In ruil voor aanpassing naar de Europese levenswijze wouden de fransen wel toegevingen doen. Na 1945 eiste de Algerijnse nationalisten volledige onafhankelijkheid. National Liberation Front start een guerrilla oorlog tegen de Fransen De Frans Algerijnse oorlog duurde 7 jaar lang. De Algerijnse troepen konden op de steun van Egypte en andere Arabische staten rekenen. In de lente van 1958, ten tijde van een kabinet crisis kwam Charles de Gaulle weer aan de macht in Frankrijk. staakt het vuren In 1962 kreeg het land zijn onafhankelijkheid. De oorlog had 10.000 fransen en 100.000 Algerijnen het leven gekost. Na de onafhankelijkheid vond er een massale exodus van Europeanen plaats. Het FLN regeerde gedurende 30 jaar over het land met een militaire eenpartij regering, de partij werd corrupt slechts door de olie & gasbronnen bleef de economie overeind. In de jaren 80 was 3/4 van de jonge Algerijnen werkloos en velen zonder woonst. in 88 vertolken de frustraties zich in stadsrellen Inmiddels liet het extreme Islamic Salvation Front van zich horen, het bood zichzelf aan als een alternatief voor het FLN en kon op grote steun rekenen. In 1991 won de islamitische partij de eerste parlementaire verkiezingen. Na 1992 kwam het sociale en politieke leven in en 189

geweldadige fasen, de islamitische extremisten terroristen de bevolking, het leger antwoord met terreur, 100.000 lieten het leven in de aanvallen en de repressie. In 2000 staken de Islamitische radicalen het vuren, de regering geeft amnestie aan de rebellen, doch de economische problemen en etnische spanningen blijven.

Einde van de Britse heerschappij in West Afrika

Onafhankelijkheidsbeweging kwamen pas echt op na 1945. Aanvankelijk probeerden de Britten de nationale druk te bedwingen door de leiders op te sluiten of te verbannen, maar in de jaren 50 besloten ze af te zien van hun imperiale politiek. Engeland gaf zijn kolonies autonomie, welke heerschappijen en vervolgens onafhankelijke republieken werden. Deze postkoloniale republieken werden doorgaans geregeerd door autoritaire regeringen, eerder genteresseerd in het bevredigen van hun eigen macht dan in de democratie te ontwikkelingen. In de jaren 1990 kwam er een tendens tot democratisering. De Gold Coast, het latere Ghana, was de eerste Engelse kolonie die haar onafhankelijkheid won. Een militante burgerlijke beweging onder leiding van Kwame Nkrumah werd tegen gehouden, Kkruhma werd gevangen gezet. In 1951 werd hij bevrijd en wordt eerste minister

y y

In 1957 krijgt de kolonie volledige onafhankelijkheid met heerschappij status (=dominion) In 1960 maakte Nkrumah het tot republiek met zich zelf als president

Nkrumah: y neemt de macht in eigen handen, wordt president voor het leven y autocratisch bewind de oppositie wordt verbannen y anti westers standpunt y banden met SU en China y african socialism strenge staatscontrole op de economie, de elite bezit de macht & weelde weinig gelijkheid y wordt in 1966 verdrongen door militaire leiders serie van coups volgt Typisch patroon: y charismatische nationalistische leiders y strijden voor onafhankelijkheid y 1-partij regering 1979: Jerry John Rawlings heeft de controle, introduceert programma van zelfvoorziening de economie herstelt zich door markthervormingen & hulp v/d Wereld Bank zijn opvolger John Agyekum Kufuor toont een stimulans naar stabieler en opener politiek systeem evolutie van autoritaire heerschappij naar democratie

Vroege jaren 90 belooft hij een liberaler politiek regime & vrije verkiezingen

Nigeria
Het grootste door de Britten bezette gebied, kende een grote bevolking van 250 etnische groepen. In 1960 verkreeg ze haar onafhankelijkheid, in 1963 werd het een republiek met Nnandi Azikewe als president. het land werd verdeeld in 3 regio s en 21 federale staten

190

De belofte voor een democratie werd gedwarsboomd door regionale en etnische spanningen, burger oorlog en militaire coupes. De noord regio domineerde de regering, de geschoolde en economische ontwikkelde Ibos in het zuiden (voornamelijk christen) zagen zich zelf uigesloten In 1966 ondernamen de Ibo officieren een coup, maar een militaire Hausa groep uit het noorden reageert en geeft het signaal voor een massale slachting van de Ibos. Een groot aantal van hen vluchtte naar het oosten waar ze in 1967 de staat Biafra uitriepen. Een verschrikkelijke burgeroorlog en blokkade tussen 1967 en 1970 veroorzaakte miljoenen doden. Na de oorlog voerde de overheid een verzoeningsbeleid en re-integreerde de Ibos in net leven, om de verschillen over te komen. Maar opnieuw weer coups en dodelijke afrekeningen. In 1979 herstelde generaal Olusegnu Abusanjo de burgerlijke regering na 3 jaar van militaire overheersing. In 1985 bracht een nieuwe coup de militairen aan de macht. In de vroege jaren 70 kende Nigeria een goede economie, dankzij haar grote oliebronnen de jaren 90 brachten belangrijke politieke veranderingen in 1993 won de populaire oppositie leider Moshood Abiola de verkiezingen maar hij werd gevangen gezet. Met de verkiezingen van 1999 kwam generaal Obesanjo aan de macht. wordt opnieuw verkozen in 03

Einde van de Britse heerschappij in Oost Afrika: Kenia, Tanzania, Oeganda

Kenia 20: jonge nationalistische leiders willen landhervorming & vertegenwoordiging in de regering stuitte op weigering militanten antwoorden met geweld en terrorisme Britten moeten de onafhankelijkheid toestaan 55.000 Europeanen verlaten het land Kenia werd een republiek in 1964 met Jomo Kenyatta als president. Hij stelde zich op als een dictator, moedigde het pan- afrikanisme aan en toonde zich neutraal in de koude oorlog Na zijn dood in 1978 kwam vice president Daniel arap Moi aan de macht, de economie kende een dieptepunt. In de jaren 90 kwamen de eerste democratische verkiezingen, Moi trad af maar nieuwe disputen kwamen op. Tanzania ontstond uit Tanganyika en Zanzibar in 1964, met Julius Nyere als leider in een autocratisch 1partij regime. toch progressief: hervormingen, bracht de etnische en lingustische groepen samen. Economisch was hij minder succesvol, aanhanger van het Afrikaanse socialisme, nationaliseerde de economie & landbouw. stond aan de kant van de SU & China tijdens de Koude oorlog In 1995 werden de eerste democratische verkiezingen gehouden, waardoor Benjamin William Mkapa aan de macht kwam. Oeganda, de parel van Afrika, kende een hoge missionarissering, 2/3 van de bevolking was christelijk. in 21 werd er een legislatieve raad opgericht, maar de Afrikanen mochten pas lid worden in 45 het land wordt onafhankelijk in 1962, Milton Obote werd eerste minister. in 63 wordt het een republiek, de koning krijgt een ceremonile functie in 66 centraliseert premier Obote de macht, de koning moet het land verlaten In 1971 kwam de flamboyante soldaat Idi Amin aan de macht en teisterde het land met executies, slachtingen en foltering. Obote keerde terug met een Tanzaanse leger en wist de oppositie te overmeesteren. Een guerrilla leger onder Yoweri Museveni hielp Obote om te

191

gooien. Museveni neemt macht over, zet stappen naar een constitutionele regering economische vooruitgang wordt mogelijk, de politieke atmosfeer wordt vrijer

Zuid Afrika
Begin jaren 60 worden Zambia (Noord- Rhodesi), Malawi en Botswana onafhankelijk. Zuid-Rhodesi: de blanke meerderheid verzet zich tegen de onafhankelijkheid 15 jaar guerrillaoorlogen & internationale politieke & economische druk in 1980 wordt het Zimbabwe, met een zwarte meerderheid in de regering onafhankelijkheids leider Robert Mugabe vestigt 25 jaar lang een 1-partij staat. economische problemen en geweld

De Unie van Zuid Afrika

De blanken waren sterk verankerd maar bleven een minderheid, toch vormde ze een sociale en culturele buitenpost voor Europese civilisatie en wisten ze een goede economie te creren. Ze hadden hun wortels bij de Nederlandse Calvinistische immigranten van de 17 de eeuw & bij 19de eeuwse Engelse immigranten . In 1948 komt de Nationalistische Partij van de Afrikaners aan de macht, ze ijveren voor rassenscheiding en het behoud van een door blanken overheerste maatschappij. het apartheidsysteem wordt ingevoerd de nieuwe wetten sluiten zwarten uit het politieke leven, er is raciale discriminatie op vele vlakken. Tussen 50- 80 moeten 1 miljoen zwarten de steden verlaten, ze worden enkel in de industrie te werk gesteld. Onder een programma van gescheiden ontwikkeling worden de zwarten naar armoedige bantustans verhuisd, deze praktijken werden international veroordeeld. de Zuid Afrikaanse regering breekt de banden met Engeland & de Commonwealth roept zichzelf uit als de Republiek van Zuid Afrika in 61 Opponenten worden gevangen gezet, waaronder Nelson Mandela, de zwarte leider van het African National Congress levenslang het ANC voert campagne voor raciale gelijkheid met demonstraties, stakingen & gewapende strijd Het leger onderdrukt de zwarte beweging met militaire macht in 60, te Soweto in 76 tragische clashes te Sharpeville

In de jaren 70 groeit het aantal blanken die de apartheid afkeuren, de VN leggen sancties op, de VS boycot de economie druk heeft een impact op het regime 1989: president F.W. start een hervormingsprogramma 1990: de overheid laat Nelson Mandela vrij 1991: einde van de apartheid wetten countdown to democracy 1992: einde van blanke minderheid heerschappij 1994: eerste vrije verkiezingen, Nelson Mandela en zijn ANC winnen. 1996: uitgebreide democratische grondwet 1999: Het African National Congress wint opnieuw de verkiezingen, Mbeki volgt Mandela op

192

Het Franse Sub- Sahara Rijk

Na de bloederige oorlog met Algerije besloten de Fransen hun kolonies in sub-saharisch Afrika vredevoller aan te pakken. De Afrikaanse kolonies hadden vertegenwoordig gekregen in de Franse Nationale Vergadering en men beloofde ze zelf bestuur, al bleef de controle gecentraliseerd in Parijs. Midden jaren 50 hamerden de kolonies om afhankelijkheid. De Gaulle bood de kolonies onafhankelijkheid, maar de landen hielden banden met Frankrijk op vlak van economische hulp en culturele co-operatie. Frankrijk organiseerde de Afrikaanse Financile Gemeenschap om de Afrikaanse munt te stabiliseren. Sommige Afrikaanse leiders zagen dit als neokolonialisme, andere als een partnerschap. Maar ook hier vervielen de landen in burgerlijke of militaire dictaturen.

Belgisch Congo: Van Mobutu s Zare tot de Democratische Republiek Kongo .

geschiedenis: - imperialistische exploitatie en wreedheid eind 19 de eeuw

y y y

reeds verbetering voor 1914 politieke controle nog steeds uit Brussel, agitatie naar onafhankelijkheid wanneer Frans Congo onafhankelijk werd

Belgi voelt de druk naar onafhankelijkheid, trekt zich terug uit het land, met chaos ten gevolg. De twee nationale leiders waren het niet eens met elkaar. Diepe etnische en regionale tegenstellingen. Muiterij van het leger, de soldaten keren zich tegen de Europese officieren. De koperproducerende provincie Shaba (Katanga) wou zich afscheiden. Terugkeer van de Belgische paratroepen, zending van een VN macht om de orde te herstellen. Met de moord op de linkse leider Patrice Lumumba escaleerde de situatie door een bedreigende confrontatie tussen het Westen en de Sovjets. De Shaba afscheiding werd gestopt, maar het leger bleef in oorlog met de linkse rebellen. In 1965 vestigt kolonel Joseph Dsir Mobutu een dictatuur die 32 jaar zou duren. Hij neemt de naam Mobutu Sese Seko aan en doopt het land Zare ( Afrikanisering ), welk een problematische economie kende, ondanks de natuurlijke minerale rijkdommen. Tot in 1987 kon Mobutu op de steun van Amerika rekenen. uitvalbasis voor anticommunistische acties de VS gebruikt het land als

Een guerrilla macht onder leiding van Laurent Kabilla met steun van Rwanda en Oeganda trok in 1996 door het land. In 1997 kwam Kabila aan de macht en riep de Democratische Republiek Kongo uit. Later opende Rwanda en Oeganda een campagne tegen Kabila. Hij werd vermoord in 2001, zijn zoon Joseph volgde hem op.

Burundi en Rwanda
1962: worden onafhankelijke staten Voornamelijk christenen (rooms katholieken en anglicanen). Spanningen tussen de dominante Tutsi minderheid en de Hutu meerderheid. Tutsi: y lang strijders volk, veeherders, domineren de Hutu y bevoordeeld door de Duitse, en later door de Belgische koloniale administrators

193

na de onafhankelijkheid hadden ze nog steeds de controle

Hutu: y Bantu volk, agrarische boeren Burundi, aantal conflicten tussen de Tutsi overheid en de Hutu rebellen leiden tot etnisch geweld. duizenden doden in de jaren 70- 80. De militaire Tutsi regimes volgen elkaar op, in 87 beloofd het regime etnische reconciliatie in de presidentiele verkiezingen van 93 wordt een Hutu wordt verkozen. ook in Rwanda werd een Hutu verkozen! April 1994: een vliegtuig met beide presidenten in wordt neergeschoten In Rwanda mondt dit uit in wraak door Hutu extremisten Geeft problemen voor de internationale gemeenschap. 2003: stabilisering, Tutsi leider Paul Kagame wordt verkozen 2005: de Hutu rebellen eindigen hun gewapende campagne afslachting van Tutsi.

Einde van het Portugese koloniale rijk

Van alle koloniale machten, hield Portugal het langs vast aan zijn kolonies, symbolen van exploratie en expansie uit een ver verleden. In 61 waren er antikoloniale revoltes uitgebroken die door Portugal onderdrukt werden. In 74 werd de Portugese dictatuur door het leger beindigt. In 1975 garandeert Portugal de onafhankelijkheid aan Angola en Mozambique en de kleinere Afrikaanse kolonies, honderdduizenden Portugese vluchten weg. Angola: -strijd tussen concurrerende groepen wapens & troepen naar links), VS & Zuid Afrika. buitenlandse inmenging: SU & Cuba (zenden

In 76 roept de linkse groep de volksrepubliek uit Anticommunistische groepen met buitenlandse steun zetten de strijd verder jaren 90: buitenland trekt zich terug, begin van de economische reconstructie & verkiezingen onder supervisie van de VN Mozambique: -roept ook de volksrepubliek uit 16 jaar lang oorlog met rechtse opstandelingen voortdurende oorlog en natuurlijke rampen zoals droogte en honger maken half miljoen slachtoffers & 1.5 miljoen vluchtelingen Beide landen verlaten het Marxisme, zoeken economische steun in het Westen

Ethiopi, Eritrea, Somali en Soedan

Deze landen hadden deel uitgemaakt van Itali s kortstondige Oost Afrikaanse rijk. Met de terugtrekking van de Italiaanse legers keerde Haile Selasse terug als keizer, maar hij werd afgezet door een militaire coup in 74 waardoor Ethiopi een clint staat van de SU werd Het pro Sovjet regime kon de Eritrea afscheiding beweging niet tegenhouden, in 93 erkende de nieuwe Ethiopische overheid de onafhankelijkheid van Eritrea grensconflicten blijven maar de

Somali: politieke instabiliteit en intern geweld onafhankelijk in 1960 linkse dictatuur gesteund door de Sovjets komt aan de macht. Het land zond troepen naar Ethiopi tijdens de SovjetEthiopische alliantie, maar de interventie faalde. Somali werd geteisterd door rivaliteiten tussen concurrerende war lords die een centraliserende overheid en democratische

194

instellingen afwezen. De VS en VN slaagden er niet in de orde te herstellen krijgsheren bleven het land domineren

de regionale

Soedan: won aan onafhankelijkheid eind jaren 50 onder gedeelde Engels- Egyptische heerschappij. onafhankelijk in 65. De zwarte christelijke bevolking rebelleert tegen Arabische regering in het noorden die een Islamitische wet over het hele land wouden vestigen. Religieus en etnisch geweld domineren het land 05: zuiderse rebellen bekomen een akkoord met het noorden, krijgen meer autonomie maar situatie destabiliseert wanneer de zuiderse leider omkomt Darfoer: de niet Arabische zwarte bevolking wordt aangevallen door Arabische militas, verwoesting van hele dorpen ten gevolg

De Afrikaanse revolutie
Maakte een einde aan het Westerse kolonialisme, nieuwe era van onafhankelijkheid en nationale soevereiniteit. Maar, democratische regeringen, burger- en mensenrechten, oplossingen voor etnische en regionale tegenstellingen en verbetering van de levenskwaliteit was nog ver weg. De sociale en economische situatie was vaak grimmig. Armoede en AIDS. De nieuwe staten vervielen al gauw in (militaire) dictaturen. Na 1964 moet Afrika voedsel importeren, de oorlogen en oorlogsvoorbereidingen toonden zich kostelijk. no-party democracy : African socialism : democratische volksrepublieken :

118. Het Midden Oosten

Met de instorting van het Ottomaanse Rijk aan het einde van WO I ontstonden er Arabische staten die mandaten van de Volkenbond werden onder Britse of Franse administratie. Egypte werd onafhankelijk in 22, Irak in 32, maar de Britten zouden nog lang de touwtjes in handen hebben. De overige Arabische staten werden onafhankelijk tijdens of na WO II, toen het Westen hun mandaten beindigden. In 1945 v ormden Egypte, Libanon, Saoedie Arabi, Syri en Jordani de Liga van Arabische Staten. In 55 vervoegde Libi zich en later ook de Palestijnse Nationale Autoriteit. De eenheid bleek echter zeer fragiel, er heerste rivaliteit. Zo faalde het pan- Arabisme. Ze vonden elkaar echter tegen Israel, de nieuwe staat die ze al te Westers zouden beschouwen.

De islamitische en Arabische wereld y y y

komst van een krachtig hernieuw gevoel van identiteit, maar er bestond geen eenduidig identiteitsgevoel vele conflicten onder de verschillende moslims voorbestemd om te delen in de modernisering en materiele vooruitgang

195

y y y y y y

maar vele Moslims wouden hun gemeenschappen ontwikkelen of hervormen zonder de Westerse culturele patronen te assimileren religieuze en culturele tradities vertraagden de modernisering en benvloeden de opkomst van nieuwe instellingen traditionele obstakels houden sociale verandering tegen secularisering, onderdrukking van de vrouw, theocratie, moslimfundamentalisme Arabische wereld en Arabische schiereiland: basis van de Islam term Midden Oosten : geografisch gebied tussen Europa en Oost Azi

De totstandkoming van Israel

Het Zionisme evolueerde in de late 19de eeuw als antwoord op het Europese antisemitisme. Het werd beweging die een Joods thuisland in Palestina wou vestigen. Na WO II zochten de joodse overlevenden er hun toevlucht. In 1947 stemden de Verenigde naties toe om Palestina te verdelen in een joodse en Arabische sector, met het gebied rond Jeruzalem onder internationale controle. De Arabieren verwierpen deze verdeling. Op 14 mei 1948 roepen de zionistische leaders de republiek van Israel uit. Syri, Libanon, Jordani, Egypte en Irak vallen de nieuwe staat binnen. De Israli s beantwoordden de aanval, 600.000 Palestijnse Arabieren vluchten naar de buurlanden. Jordani neemt de westelijke Jordaan oever en een deel van Jeruzalem over, Egypte neemt de Gaza strook in, ook Isral vergroot zijn terrein. Met de wapenstilstand van 1949 breidt Israel zijn gebied met de helft. Jeruzalem kwam onder gedeelde controle, Oost: Jordani West: Israel De Arabische staten weigerde de erkenning

De nieuwe staat Israel

De joden zien Israel als het thuisland, om nooit meer op de vlucht te zijn. Door de Law of Return krijgen joden van overal het burgerschap. Godsdienstvrijheid stond hoog, desondanks hadden de rabbijnen grote invloed. Het land werd een parlementaire democratie naar Westers voorbeeld, met de gematigde socialistische Labor partij in de regering. Er was een grote rol voorzien voor vakbonden en agrarische co-operatie, degelijk gezondheidszorg & onderwijs. De economie was gedeeltelijk gecontroleerd en ontwikkelde zich behoorlijk. De Israli s ontwikkelde een modern leger, bouwde kernreacties en creerde nucleaire wapens 2 miljoen immigranten na 48 ( uit Noord Afrika en Azi) komst van 400.000 Sovjet Joden tussen 89- 92 populatie neemt toe: 870.000 in 1948, 5.750.000 in 2000 jaren 90: werkloosheid, huizentekort, Amerikaanse hulp

y y y y

De Arabisch- Isralische oorlog na de onafhankelijkheid

Na 1948-1949: vier nieuwe Arabisch Isralische oorlogen 1956: Israel (+ Engelse en Franse bondgenoten) in oorlog met Egypte, na dat Egypte het Suez kanaal nationaliseerde en de Isralische schepen blokkeert

196

1967: Zes-Dagen-Oorlog tegen Egypte, Syri en Jordani wanneer Egypte naar de Golf van Aqaba wil, wat de Isralische economie zou aantasten. Israel neemt de West bank van de Jordaan in & Oost Jeruzalem, de Golan Hoogtes, het schiereiland van Sina & de Gaza Strook. territorium vervierdubbelt 1 miljoen Arabieren komen onder Isralisch gezag wat het Palestijnse nationalisme aanwakkert, en radicale Palestijnse terroristische groepen doet ontstaan 1973: Egyptische en Syrische legers vallen Israel aan op de joodse dag Yom Kippur. Israel verslaat de troepen, de Liga van Arabische Staten schakelt over op een nieuw strategisch wapen om Egypte en Syri te steunen en plaats een embargo op het olie transport. Na het embargo vervierdubbelen de olie prijzen met grote gevolgen voor de globale economie. de oorlog eindigt met bemiddeling van Amerika Israel trekt zich terug uit de westelijke over van het Suez kanaal (maar blijft het schiereiland van Sina bezetten!) 1982: Israel valt Libanon in waar chaos en burgeroorlog heerste. Israel was het doelwit van terroristische Libanese raids geworden, georganiseerd door het Palestijnse Liberation Organization (PLO). Israel trekt tot Beiroet, dwingt de PLO te vertrekken Israel trekt zich dan terug maar behouden een veiligheidszone in zuid Libanon Koude Oorlog rivaliteiten: de VS had een Brits Franse interventie afgekeurd in 56, maar later steunde het Israel en voorzag economische assistentie. De Gaulle keerde zich later even tegen Israel om de machtsbalans in de regio te herstellen steunt hij even de Arabische staten De USSR, ooit aanhanger van de joodse staat, zond nu wapens naar Egypte en andere Arabische staten. Amerika zette zijn insluitingbeleid verder om de Sovjet invloed terug te dringen. Het Eisenhower Doctrine beloofde steun aan alle anticommunistische landen De Palestijnse Arabieren werden steeds militanter in hun guerrilla oorlog tegen Israel Onder leiding van Yasir Arafat werd de PLO een volwaardig lid van de Arabische liga in 64 de PLO sprak voor alle Palestijnse Arabieren & eiste de evacuatie van alle terreinen bezet door Israel na 67 maar de Israli s zetten hun bezetting door De Arabische staten weigerde vredesonderhandeling en de erkenning van Israel In 75 overtuigden de Arabische staten de VN vergaderingen om een maatregel tegen het Zionisme in te voeren, in 92 werd deze afgevoerd. De politieke scne in Israel onderging veranderingen, in 77 verloor Labor de controle aan een de religieuze conservatieve nationale partij Likud. De Isralische houding tegen Palestina werd strenger. aanmoediging tot permanente vestiging in de bezette gebieden de regering verwerpt de onderhandelingen met de PLO annexeren Oost Jeruzalem Nieuwe en dodelijkere conflicten dreigden uit te breken. Egyptische president Anwar al Sadat erkende het territoir verlies en brak het verenigd Arabische front op. In 1979 tekende Sadat en Begin een vredesverdrag met de VS als bemiddelaar. Israel trok zich terug uit het Sinase schiereiland met uitzondering van de Gaza strook. Ontzet over deze beslissing gooiden de Arabische staten Egypte uit de Arabische Liga. Sadat werd vermoord door islamitische extremisten. Zijn opvolger president Mubarak onderhield een vriendelijke band met Israel, net als Koning Hussein van Jordani. Syri, Libi en Irak gingen voort. In 82 startte Israel met de bouw van nucleaire wapens en bombardeert Irakese wapenfabrieken te Bagdad.

197

Israel, de bezette gebieden en vredesonderhandelingen

In de jaren 80 leefden ongeveer 1,5 miljoen Palestijnse Arabieren in de West Bank en de Gaza Strook, bezet door Israel sinds 67. Eind 87 flakkerde de nationalistische agitatie op onder de jonge Palestijnen met de intifada. Het Isralische leger werd bekogeld met stenen,bommen,... De suppressie van de rebellie polariseerde de Isralische politiek, raakte de economie en bedreigde de democratie. De PLO drong aan op de erkenning van een onafhankelijke Palestina. Met het einde van de Koude oorlog verloren de Arabische staten hun Sovjet steun de VS moedigde onderhandelingen aan. land for peace : In ruil voor Arabische erkenning van de staat Israel zou Israel het bezette gebied vrijgeven. Het politiek verdeelde Israel vreesde voor haar veiligheid & sommigen zagen in territoriale expansie het antwoord 1992: nieuwe stimulans voor vredesonderhandelingen toen een Labor coalitie een nieuwe regering vormde met Yitzhak Rabin en Shimon Peres. In het geheim onderhandelden de Isralisch en Palestijnse te Oslo, buiten de diplomatische kanalen. 1993: akkoord tussen premier Yitzhak Rabin en Yasir Arafat te Washington Oslo- akkoorden: Israel erkent de PLO als vertegenwoordiger van het Palestijnse volk, men plant Palestijns zelfbestuur. Israel trekt zijn troepen weg uit de Gaza strook, men start Palestijns zelfbestuur onder een palestinian national authority in de west b ank en Gaza. 1995: geweld breekt weer uit, premier Rabin wordt vermoord door een joodse extremist 1996: Labor en Peres verliezen de verkiezingen aan de Likud leider Benjamin Netanyahu deze herstart de Joodse vestigingen in de West Bank & Gaza Strook 1998: Netanyahu ontmoet Arafat, voert Oslo akkoord uit Ehud Barak van Labor wint de volgende verkiezingen, de onderhandelingen gaan voort onder Amerikaanse druk. De Isralisch verlaten de bezette gebieden. 2000: nieuwe ontmoeting met Arafat te Washington, Arafat wil Jeruzalem bij Palestina voegen. Een tweede intifada breekt uit in de straten van Jeruzalem. 2001: de publieke opinie keert zich tegen Barak, Sharon wordt premier. De kansen op vrede op basis van de Oslo akkoorden lijken verdwenen, de regio hervalt in een nieuwe cyclus van terroristische aanvallen, Israli s repressie en vele slachtoffers. 2004: Dood van Arafat, impasse. De Palestinian National Authority verkiest een gematigere president, Mahmoed Abbas, er lijkt vooruitgang te komen. Amerika neemt een actievere rol in, Sharon verwijdert de Isralische settlers en troepen uit de Gaza Strook en beindigt de 38jarig bezetting. Tegelijkertijd bouwt zijn regering een nieuwe muur langs de grens van Israel en Palestina. De nieuwe Palestijnse president stond machteloos tegenover de radicale Hamas partij, de terroristische Palestijnse aanvallen gingen door. Het idee van land voor vrede uit te wisselen had nog steeds geen algemeen vredesakkoord gebracht, noch was de Palestijnse onafhankelijkheid gekomen. Hoewel extremisten langs beide kanten een compromis weigerden, namen de meeste Israli's en Palestijnse de voorkeur voor een vreedzame oplossing

198

Libi en Syri
De ontdekking van olie in Libi in 1959 transformeerde het land in een leidende petroleum producent. In 1969 vestigde kolonel Muhammar al-Qaddafi een persoonlijke dictatuur en streef naar een extremistisch Arabisch nationalisme. Hij gebruikte de olierijkdom voor politieke doelen, wierp zich op als het boegbeeld voor panarabisme. Libi werd het hoofdkwartier voor terroristische activiteiten in Europa. In 1997 plaatste de VS het land op de shortlist van internationaal terrorisme. Qaddafi zette zijn dictatuur door maar nam afstand van het radicale nationalisme en terrorisme De beginjaren van de Syrische Arabische republiek werden gekenmerkt door extreme politieke instabiliteit en militaire coups. In 1963 bracht een coup de pan -Arab Baath partij aan de macht. In 71 vestigde Hafez al-Assad een dictatuur tot aan zijn dood in 2000. hij onderdrukt elke oppositie, waaronder het Moslim Broederschap in 82, waarbij zijn luchtmacht duizenden slachtoffers maakt. Hij toonde zich vijandig tegen Israel, en wou het verloren terrein van 1967 terugwinnen, in de eerste plaats de Golan Hoogtes. Tijdens de burgeroorlog in Libanon steunt hij de radicale Arabische militanten, wat hem uiteindelijk de virtuele controle over Libanon oplevert. Na zijn dood in 2000 werd zijn zoon Bashar al -Assad de nieuwe president.

119. Revolutie en Oorlog in de Perzische golf

De revolutie in Iran
Iran (voorheen Perzi) was een shiite staat. In 1921 kwam Reza Khan, een legerofficier aan de macht. Hij nam de titel sjah aan in 1925. In 1941 bezetten de Britten en Russen het land, zijn zoon Muhammed Reza kwam aan de macht, deze identificeerde zich met het Westen. Na de oorlog werd de Amerikaanse invloed dominerend. Mossadegh en het linkse parlement probeerde de olie industrie te nationaliseren, maar de sjah verhinderde dit met clandestiene steun van de CIA. Gesteund op olie rijkdom en Amerikaanse military dwong de sjah een groeiend autoritair regime af. In februari 1979 kwam de religieuze leider Ayatollah Ruhollah Khomeini terug van zijn verbanning in Parijs. Deze riep een islamitische republiek uit. De revolutionaire autoriteiten herstelden de traditionele islamitische ways of life. De gematigde leiders werden aan de kant geschoven. Er kwam een strenge controle op de economie en veel industrien werden genationaliseerd. Militanten, voornamelijk universiteitsstudenten kwamen in actie, de Amerikaanse ambassade werd in de lente van 1979 ingenomen met vijftig Amerikaanse gijzelaar, gedurende 15 maanden, ze eisten de terugkeer van de sjah. De mislukte reddingsmissie betekende een grote teleurstelling voor president Carter.

De oorlog tussen Iran en Irak

Iran maakte geen geheim van het verlangen om een leidende positie in de moslim wereld te vestigen en zijn shiite theocratie als model voor anderen op te leggen. In 1980 kwam het tot een oorlog, toen Irak een aanval op Iraans territorium lanceerde. Irak, rijk in oorlog, was een agressieve nationalistische staat onder een seculair militair regime van dictator Saddam Hoessein en diens Arab Baath partij. De minderheids groep Sunni dominerende de regering, die de shiits en Koerden op brutale wijze moesten ondergaan. De

199

oorlog zelf handelde om een waterweg die van groot belang was voor Irak naar de Perzische golf. Deze was onder Iranese controle gekomen. Irak haalde een snelle overwinning binnen, bombardeerden de Iranese olievelden in 1980 en bezette het territorium In 1982 verdreef Iran de Irakese troepen, er werd gifgas gebruikt. Irak zelf viel ook de Koerdische minderheid aan, op beschuldiging van collaboratie met Iran. De oorlog kreeg een internationale dimensie, toen ze van landoorlog naar tankeroorlog in de Perzische golf transformeerde, met Saoedie Arabi, kouweit en andere Arabische staten. In 1987 faalde het Iranese tegenoffensief. Augustus1988 accepteerde Iran a cease fire. Haar economie lag aan stukken, het leger was uitgeput. Na khomeini s dood in 1989 kwam er economische wederopbouw en wou men de banden met het westen weer aanhalen. In 1992 won president Rafsanjani de verkiezingen, hij voerde een gematigde economische en buitenlandse politiek. Het land had echter reeds een nieuwe spirituele leider, Ayatollah Ali Khameini die aan krachten won. In de jaren 1990 bleek Iran een land van paradoxen en contradicties. De middenklasse stuurde aan op een actief economisch leven, er was uitgesproken kritiek op de klerikale macht. In 1997 werd hervormingsgezinde president Muhammed Khatami verkozen. Hij meende dat de islam en democratie verenigd konden worden. Ondertussen stond een nieuwe generatie van liberaal gezinde clerici op. Westerse producten werden toegelaten. President Khatami en zijn programma kregen wijd support, en hernieuwde zijn ambtstermijn in 2001. Ondanks de aanmoediging voor een vrijere interpretatie van de islam bleven de conservatie clerici sterke invloed uitoefenen, vele wouden de islamitische orthodoxie terug in leven roepen. Met de Iranese presidentsverkiezingen van 2005 kwam de conservatieve jonge burgermeester van Teheran, Mahmoud Ahmadinejad aan de macht, met een populistisch economisch programma, maar ook met zijn drang naar conservatieve geloofswaarden. Na de Amerikaanse invasie van Irak in 2003 groeide het geloofsbesef weer.

Irak en de Perzische Golfoorlog van 1990-1991

Irak kwam met een sterk leger uit de oorlog, maar ook met een aangetaste economie. In August 1990 valt Saddam Koeweit binnen en annexeert het land. In het westen vreesde men een opruk naar Saoedie Arabi. President George Bush kwam in actie, won steun van de internationale gemeenschap en de VN Veiligheidsraad en streefde een massieve opbouw na in de woestijn van Saoedie Arabi. Irak weigerde zich uit Koeweit terug te trekken, waarop de Amerikanen in 1991 een luchtaanval starten en op het land operatie Dessert Storm van start ging, welke succesvol was terugtrekking van Irak, al bleef Saddam machtig. Irak daagt de VN ban op de uitbouw van massa destructie wapens uit, het Westen meent dat ze ook daadwerkelijke zulke wapens ontwikkelen. De installatie van Amerikaanse troepen in Saoedie Arabi droeg bij tot het ontstaan van een nieuwe radicale terroristische groep, Al-Qaida, welke door Osama bin Laden geleid werd in de bergen van Afghanistan. Ze wilden de VS uit de heilige Islam landen verdrijven.

200

Veranderingen in het Midden Oosten

De islamitische wereld zat vast tussen traditionele sociale en religieuze overtuigingen, en moderne economische en culturele verandering. Met de Iranese revolutie van 1979 had een golf van religieus radicalisme zich over de regio verspreid. Zo kwam in Afghanistan de strenge Taliban op met strenge vormenrepressie. In Egypte antwoordde de regering op het religieuze extremisme door de "Muslim Brotherhood" te verbannen. In Turkije liet het leger van zich horen tegen al wie de traditionele seculaire traditie probeerde te ondermijnen. In Algerije kende men grote slachtingen door gewapende militante groepen. In Soedan zette het Islamitische regime zijn militaire campagne voort om het land te Islam op te leggen Anderzijds transformeerden culturele veranderingen ook vele islamitische naties, zoals in Iran. Men wou een meer flexibele interpretatie van de oude Koran wet. In Saoedie Arabi stond een nieuwe generatie op die verandering wou. te Egypte was een doorbraak voor vrouwen merkbaar. In Koeweit verkregen de vrouwen politieke rechten. In vele kleine staten waren zulke culturele veranderingen in de wet en sociale patronen merkbaar. Op politiek vlak bleven de naties zich aan het autoritaire vasthouden. De verkiezingen bleven voorspelbaar. Doch bracht een grotere toegang tot de buitenwereld sociaal en politiek verschil.

120. De ontwikkelingswereld
y y y y
het imperialisme had exploitatie, brutaliteiten en degradatie met zich meegebracht het Westen bleef grote impact hebben: cultureel, technologisch, instellingen compromis tussen de oude traditionele waarden & de modernisering pas na de jaren 80 was er echt sprake van politieke & economische liberalisatie

De ontwikkelingservaring
Amerika nam de leiding in het helpen van ontwikkelingslanden met geld en technische hulp, maar ook andere industrile landen sprongen op de kar. Met moderne wetenschap, technologie, financile steun meende men modernisering, economische groei en sociale vooruitgang te weeg te brengen. Internationale agentschappen hielpen om landbouw, industrie, gezondheid en educatie projecten te financieren de jaren 1960 werden gezien als het ontwikkelingsdecennium. Kennedy noemde het the banner of hope voor de armen en hongerlijdende. Het programma omvatte de bouw van dammen & putten, irrigatie, hydro-elektrische projecten, fabrieken en educatie. Op agrarisch vlak werden vernieuwingen ingevoerd, het gebruik van chemische meststoffen, moderne zaai & oogsttechnieken the Green Revolution Veel verandering bracht dit niet op, de kloof tussen rijke en arme naties werd juist groter. De ontwikkelingslanden ijverden voor een nieuwe internationale economische order. Het derde wereld blok groeide aan en stond kritisch tegen het rijke westen. Recessie kwam in 1974 en bracht een daling van de internationale handel In 1980 stagneerde de ontwikkelingslanden onder zware schulden gemaakt in de optimistische jaren. De olie landen hadden zich overschat, toen bleek dat de prijzen daalden of stagneerden. Na vijf decennia van ontwikkeling, bleek het capita inkomen amper gestegen. De landbouw kon de explosieve bevolkingsgroei niet bij benen. Voedsel werd gexporteerd terwijl men zelf te kort 201

had. De overheidscontrole leidde tot slechte bureaucratien, extravagantie en corruptie. De economische voorwaarden van het volk werden niet verbeterd. Miljoenen trokken naar de stad.

Veranderende wereld en hardnekkige problemen

In 80 beleefde de economische groei een regressie. Het percentage van armoede steeg opnieuw, door de bevolkingsgroei was de armoede nog groter dan voorheen. Een miljard mensen leefde in armoede. De landen verschilden onderling, volksrepubliek China moderniseerde, oost Azi had export economie en verhoogde de levensstandaard. Ook zuid Korea. Indonesi, Maleisi, Thailand en Argentini, Brazili, Chili en Mexico industrielanden en moderniseerden. Ze werden nieuwe industrialiseer krachten De groep minst ontwikkelde landen, waaronder sub- Sahara Afrikaanse staten, Bangladesh en Hati vormden de Vierde Wereld een verarmde groep van honderden miljoenen hulpbehoeftigen. Het debat over de rol van de overheid in het stimuleren van de economische ontwikkeling ging voort. Zelfs in de succesvolle markt economien speelden de overheden een belangrijke rol, overheidssteun bleef essentieel voor scholen, transport en infrastructuur. Echter, in vele armere ontwikkelingslanden had de overdadige aanwezigheid en controle van de staat door bureaucratische interferentie en onvoorzichtig fiscaal beleid de groei en vooruitgang geremd. Bovendien was er een slechte verdeling van de rijkdom, vooral in de landen waren de nood het hoogst was. De elite leefde in weelde tegenover de verpauperde massa. In de 21ste eeuw was er dus geen echte sprak van een Derde Wereld, maar slechts van een rijke & arme wereld. De relaties tussen deze twee bleven erg belangrijk in de evoluerende globale economie.

De geherwaardeerde ontwikkeling
Eind 20ste eeuw werd de aard en richting van de ontwikkelingshulp op de korrel genomen. Demonstranten kwamen op straat, men erkende de teleurstelling. De impact van de globale economische integratie kwam in opspraak men meende dat het systeem de armoede net vergrootte. Technologische innovaties, waaronder computers en internet hadden de kloof ook alleen maar groter gemaakt. De World Bank en de IMF zien in dat ze hun strategie moeten veranderen: van groei & ontwikkeling naar armoedereductie Voorheen had de World Bank voornamelijk kwantitatieve doelstelling bereikt (bouw van bruggen, dammen, ). De buitenlandse hulp was naar de centrale regeringen gegaan, terwijl nu duidelijk werd dat de lokale regeringen en gemeenschappen nu een grotere rol speelden. Men bekritiseerde de IMF dat ze de sociale noden verwaarloosd hadden. Het anti-globalisme wees het globale economische systeem als grote schuldige voor de problemen in de ontwikkelingslanden. De globale handelssystemen en financile markten vergrootten de armoede, verscherpten de sociale verdelingen, raakte de omgeving, exploiteerde de locale arbeiders, misbruikte kinderarbeid, de multinationals produceerden goedkop ter plaatse en maakte winst in het Westen Anderen meenden dat vrije handel en informatie technologie de economische groei kunnen stimuleren en de levens van de armen op lange termijn te verbeteren in de komende decennia.

202

203

Hoofdstuk 25: Co-existentie, confrontatie en de nieuwe glob ale economie

y y y
Na WO II: ontstaan van een bipolaire wereld met de VS en SU de wereld werd geconfronteerd met een ongeziene nucleaire wapenwedloop. Met de tijd maakte het fenomeen van de bipolariteit plaats voor nieuwe globale configuraties.

Chronologie van belangrijke gebeurtenissen, 1957 -1995

57: 61: 62: 65: 68: 72: 74: 75 : 78 : 79 : 79 : 80 : 81 : 82 : 92 : 95 : SU lanceert eerste satelliet in de ruimte SU bouwt de Berlijnse muur om de exodus van Oost Duitsland te stoppen VS dwingt de terugtrekking van Sovjet raketten uit Cuba VS start intensieve militaire opbouw en grootschalige bombardementen in Vietnam SU troepen vallen Tsjecho Slowakije in en slaan de hervormingbeweging neer VS trekt zijn laatste troepen terug uit Vietnam Hoge olieprijzen en inflatie dragen bij tot de globale economische recessie Communistische troepen nemen Vietnam over, Saigon wordt Ho Chi Minh City Deng Xiaoping, opvolger van Mao, lanceert economische hervormingen Margaret Thatcher wordt eerste minister in Engeland SU valt Afghanistan binnen en beschermt het linkse regime Ronald Reagan wordt president van Amerika Francois Mitterand wordt Franse president Helmut Kohl wordt kanselier van West Duitsland verdrag van Maastricht vestigt de Europese Unie Europese Unie breidt uit tot 15 naties, 04: 25 naties

121. Confrontatie en Dtente, 1955-1975

Tegen 1955 had de Koude Oorlog zich gestabiliseerd. In Azi was de Korea oorlog ten einde. In Europa werd de NAVO geconfronteerd met het Warschau Pact. Europa was nog steeds verdeeld door het ijzeren gordijn, maar de dreiging van een directe militaire confrontatie leek afgewend. De Westerse machten en de SU waren een akkoord bekomen over Oostenrijk en het land werd onafhankelijk en neutraal verklaard. Khushchev was nu de Sovjet leider, hij hield zich hardnekkig vast aan zijn revolutionaire principes en zwoer dat de SU het Westers kapitalisme zou begraven . President Eisenhower regerend van 1953 tot 1963, zette zijn insluitingsbeleid en de opbouw van het leger verder. Staatssecretaris John F. Dulles wou een rollback van de Sovjetmacht, maar het beleid bleef beperkt tot insluiting. Beide supermachten herkende de nood voor vreedzame co-existentie in het nucleaire tijdperk. In 1955 vond er een meeting plaats te Genve tussen Amerika, Engeland, Frankrijk en de sovjet leiders. Er werd gesproken over een nieuwe geest van verzoening en samenwerking

204

Maar in Berlijn heerste spanningen. De sovjets eisten de terugtrekking van het westen in de west Berlijn, Eisenhower verwierp het ultimatum en de crisis stopte. Een tweede meeting vond plaats in Parijs, waar de supermachten het behouden van stabiliteit en vrede herkende. Aangespoord door de kritiek van Mao en het thuisfront, legt Khruschev het onweerlegbaar bewijzen van Amerikaanse vluchten boven het sovjet territorium voor en beindigd de conferentie. Tegen de zomer van 1960 werd het duidelijk dat de verzoening van Geneve en Camp David over was. De VS accepteerde de Sovjet hegemonie in het oosten van het ijzeren gordijn, maar tegelijk kwamen steeds meer gebieden onder Amerikaanse invloed te staan. In de Suez crisis van 1956 weerde Amerika Engeland, Frankrijk en Isral van een militaire actie tegen Egypte, omdat dit sovjet interventie kon uitlokken. Dit lokte enige frustratie uit maar wist de sovjets buiten te houden. Het Eisenhower Doctrine verzekerde Amerika als primaire beschermer van het Midden Oosten en verschafte verdediging aan elke regering in de regio tegen het internationale communisme Zo zonden ze in 1958 de marine naar Jordani en Libanon. Ook in Latijns Amerika werd het communisme afgeweerd. Het buitenlandse beleid bleef gebaseerd op het idee dat alle onrust door de sovjets genspireerd was, hoewel complexe oorzaken en regionale conflicten toch ook hun aandeel hadden. De nucleaire wapenwedloop ging verder. Oktober 1957 lanceren de Sovjets de Sputnik, de eerste ruimtesatelliet. Enkele maanden lanceert Amerika haar Explorer I. In 1958 ontwikkelende de sovjets de eerste lange afstandsraketten (ICBM). De Gaulle riep op voor een meer onafhankelijke rol van de West Europeanen. In 1966 haalde hij Frankrijk uit de NAVO.

De Kennedy jaren, 1961-1963

In deze periode vonden de zwaarste directe confrontaties tussen de supermachten plaats. Kennedy wou de misile gap dichten. Gealarmeerd door het ruimtesucces van de sovjets zwoer hij dat Amerika de maan zou bereiken voor het einde van het decennium. Ook breidde hij de ontwikkelingshulp uit en sponsorde het Vredeskorps. Deze organisatie stuurde jonge Amerikanen naar Latijns Amerika, Azi en Afrika om de sociale en economische ontwikkeling te steunen. Voor Latijns Amerika richtte hij de Alliance for Progress op, om investering en groei aan te moedigen. In Cuba kwam Kennedy stuitte Kennedy op een explosieve situatie. Fidel Castro voerde er een linkse dictatuur, hij had Amerikaanse maatschappijen onteigend en politieke tegenstanders werden er gevangen gezet of gexecuteerd. Voorheen had president Eisenhower al een handelsimport embargo op Cuba gelegd. Castro spande nu openlijk samen met de SU, 4/5 van de Cubaanse handel vond nu plaats met de sovjets en oost Europa. Amerika had de diplomatische relaties afgebroken en plande een gewapende invasie op het eiland. Kennedy adopteerde deze plannen: april 1961 vond de invasie van de varkensbaai plaats. De invasie liep echter op een mislukkeling uit, de meeste binnendringers werden gearresteerd. Castro riep zich nu openlijk uit als Marxist-leninist, de VS verstrakte haar embargo. In een conferentie te Wenen eiste Khrushchev opnieuw de Westerse terugtrekking uit Berlijn, wat door Kennedy geweigerd werd. In de zomer van 1961, gergerd door de exodus van Oost Berlijn, starten de Russen met de bouw van de Berlijnse Muur. De Muur werd een grimmige fysieke herinnering aan de Koude oorlog en verdeeldheid in Europa. 205

De Cuba raketcrisis van 1962

De gevaarlijkste confrontatie zou echter in Cuba plaats vinden. Met als doel Cuba te verdedigen tegen een tweede Amerikaanse invasie (waar plannen voor bestonden!) zend Khrushchev Sovjet soldaten en technici naar het eiland om raketten te plaatsen, waardoor het Amerikaanse vasteland zich binnen schietafstand zou bevinden. Gedurende 13 dagen besloot Kennedy geen haastige militaire actie te ondernemen. Kennedy legt een blokkade op het eiland en verbiedt alle invoer van Cubaanse goederen. Hij stelt duidelijk dat het lanceren van een raket zou beantwoord worden met een aanval op de SU. de Amerikaanse vliegtuigen stonden al klaar. Khruschev stelt dat de blokkade illegaal is maar geeft toch toe. Op 24 oktober halen zijn schepen de raketten terug. In een eerste voorwaarde besloot hij de raketten te verwijderen op voorwaarde dat Amerika geen invasie zal ondernemen. In een tweede agressievere voorwaarde eist hij de verwijdering van Amerikaanse raketten in Turkije. In het geheim verklaart Kennedy dan toch de Turkse raketten te verwijderen. Een ramp was voorkomen maar Khrushchev had gezichtsverlies geleden en zwakker uitgekomen. In 1964 verloor hij de macht. De nucleaire wapenwedloop werd opnieuw verhevigd.

De VS en de Vietnam oorlog
De drang om de communistische expansie in te sluiten brengt de VS naar Zuidoost Azi. In 1954 werd Vietnam samen met Laos en Cambodja onafhankelijk verklaard op de conferentie van Genve. Voorlopig werd het land in twee delen opgesplitst Noord -Vietnam: y communistisch regime onder Ho Chi Minh y hoofdstad Hanoi y ommunistische guerrilla s: de Vietcong Zuid -Vietnam: y kapitalistische, onder Ngo Dinh Diem y hoofdstad Saigon y toevlucht van 1 miljoen noordse Vietnamezen y 1955: referendum, onafhankelijke republiek wordt gevestigd Wanneer zuid Vietnam weigert deel te nemen aan de nationale verkiezingen onderneemt de Vietcong acties, ze schilderen het zuiden af als een pop in handen van het westen, krijgen hulp van de SU en volksrepubliek China. Eisenhower vreest een domino scenario waarbij alle staten in Indochina onder SU invloed zouden komen en stuurt hulp. Later steunt Kennedy het Diem regime met militaire adviseurs, geld en wapens. De VS zag de oorlog als een strijd tussen een communisme en democratie. Met de tijd werd het zuiden corrupter, en vergrootte de schaamte van het westen. Ze trachten de regering omver te werpen. In 1993 wordt Diem en zijn broer vermoord. In 1964, tijdens het presidentsschap van Johnson escaleert de situatie. De VS beweert dat noord Koreaanse schepen de VS heeft aangevallen in de golf van tonkin. Amerika start luchtaanvallen. In 1965 komen de Amerikaanse marines aan. Bombardementen op communistische doelen worden de gewoonte. In hun zoektocht naar Vietcong soldaten voeren de Amerikanen raids in de dorpen, met vele onschuldige slachtoffers ten gevolg. Napalmbommen verwoesten hele dorpen. De search and destroy missies.

206

1968: de communisten voeren het Tet /Nieuwjaarsoffensief. De aanval is niet succesvol, maar het wordt duidelijk dat onderhandelingen nodi g waren. West-Europa uit kritiek op de diepe Amerikaanse tussenkomst. De Gaulle noemt het een schande. Ook in Amerika klinken er stemmen en protesten. De oorlog wordt een obsessie voor president Johnson, toch stopt hij de bombardementen en start de vredesonderhandelingen. Zijn opvolger Nixon beloofde langzaam de troepen terug te trekken, en over te gaan op vietnamisering. De vooruitgang van de communisten doen de Amerikaanse bombardementen echter verhevigen Cambodja wordt ingevallen om de noord Vietnamese bevoorrading lijnen af te sluiten. De oorlog spreidt tot Laos. Januari 1973 volgt er een geheime bespreking en wordt de wapenstilstand besloten. De troepen trekken zich terug. De vijandelijkheden tussen noord en zuid gingen echter voort op grote schaal. Eind 1974 weten de noord Vietnamezen de hoofdsteden van het zuiden in te palmen. April 1975 controleerde noord Vietnamese leger van het land en valt Saigon, ze hernoemen de stad Ho Chi Min city. Ook Cambodja en Laos vallen onder communistische controle. De oorlog had 1,3 miljoen Vietnamezen en 58.000 Amerikanen het leven gekost. Het was een pijnlijke ervaring voor de VS, de politieke en morele prijs was enorm. Het wantrouwen in de president was groot, in 1973 nam het congres een wet op om presidentieel initiatief te beperken. Vele oorlogsmisdaden kwamen pas nu aan het licht, de veteranen bleven versuft achter en het geloof in de onoverwinnelijke VS was weg. Noord Vietnam vond in Cambodja steun bij de communistische Khmer Rouge beweging die de regering omvergeworpen had. In 1975 vestigde Pol Pot zich als wrede dictator met executies, dwangarbeid en hongersnood. De Khmer Rouge toonde zich te Chinees gezind, in 1979 viel Vietnam het land binnen en beindigde het pol pot regime. Pas eind jaren 8 trokken ze hun troepen op vraag van Rusland terug. Het Aziatisch communistisch blok was onderhevig aan nationale conflicten.

Brezhnev: de Praagse Lente

In 1964 werd Brezhnev de nieuwe leider van de SU. Hij voerde kostelijke wapenwedloop om met de Amerikanen te kunnen concurreren. Toch erkende hij het belang van politieke en economische voordelen in een verzoening met de VS. De breuk met China maakte de dtente met het Westen nog belangrijker. Ondanks de mislukking van de Hongaarse opstand in 1956 kon het verlangen naar vrijheid en onafhankelijk in oost Europa niet gestopt worden. Toen in 1968 de hervorming van Alexander Dubcek de 1partij staat in Tsjecho-Slowakije bedreigde, onderdrukte Brezhnev en de partijleiders de Praagse Lente . Ze zonden 250.000 troepen om de revolutie te onderdrukken en Dubcek weg te werken. Het regime werd hersteld. Amerika bleef apathisch en hield zich aan de expansiebeperking buiten de Sovjet invloedsfeer. Brezhnev Doctrine : - riep uit Sovjet recht om tussen te komen in de naam van proletarisch internationalisme in elk Communistisch land om het socialisme tegen interne of externe krachten te beschermen en een restoratie van het kapitalistische regime te voorkomen.

Brezhnev en Nixon
Nixon, president sinds 1969, zette de Vietnam oorlog hevig voort, maar stond toch open voor verzoening, hij bracht een grotere flexibiliteit in het containmentbeleid en voerde een systematische dtente. Er was meer dan ideologie.. Het Nixon-Kissinger beleid kende een coperatie met de SU die economische schulden hadden door de groter wordende wapenlast. De 207

SU had de Westerse technologie en investeringen nodig om hun agrarische crisis op te vangen. De twee Duitslanden kwamen dichter bij elkaar in economische relaties, erkenden elkaar en werden in 1973 als twee afzonderlijke staten in de VN opgenomen. Het groeiende belang van Volksrepubliek China moest erkend worden, er werd toenadering gezocht. China verving Taiwan in de VN. In 1972 zette Nixon de dramatische stap om Mao de bezoeken en diplomatische en economische banden met China te starten. De Amerikaanse verwelkoming van China zette druk op de Russen en de dtente. De Strategic Arms Limitation (SALT) akkoorden werden weer aangehaald, in 1972 tekenden Nixon en de SU leiders het SALT I verdrag en vernieuwde de vreedzame co-existentie. De naties besloten hun anti raket verdedigingssystemen te minderen en te werken naar een gelijke hoeveelheid offensieve wapens. De wapenwedloop ging door, maar de angst was minder geworden. In 1975 ondertekende 35 landen (waaronder 16 NAVO landen, 7 Wars chau Pact staten en 12 andere Europese landen) de Helsinki akkoorden, er werden Helsinki watch committees opgezet om over de mensenrechten te waken. Men streefde naar vrede, economische & culturele coperatie. Ook de USSR was aanwezig. Deze conferentie vormde het hoogtepunt van de dtente, in 1979 zouden de Koude Oorlog echter weer opflakkeren.

122. Ineenstorting en herstel van de wereldeconomie: de jaren 70 en 80

De onderlinge afhankelijkheid en de expansie van de wereldeconomie na WO II maakte elk land kwetsbaarder voor gebeurtenis in verre gebieden. In 1974 kwam er een abrupt einde aan de spectaculaire economische groei van de Westerse economie. Tekenen van economische vertraging en inflatie druk waren al in de late jaren 60 zichtbaar, maar het was he t olie-embargo door de Arabisch-Israelische oorlog in de herfst van 1973 dat de crisis in gang zette. Olie had steenkool vervangen als voornaamste oliebron. De belangrijkste internationale olie compagnien, doorgaans Amerikaanse, hadden lange tijd de prijzen en productie gecontroleerd, afnemers betaalden in dollar. De westerse economien, Japanse en Aziatische waren afhankelijk geworden van de goedkope olie. In 1960 vormden 14 olie exporterende landen in met midden oosten, Afrika en Latijns Amerika de Organization of Petroleum Exporting Countries (OPEC) om meer controle over de productie en prijzen te krijgen en de westerse monopolie te doorbreken. De Arabische staten bleken het assertiefste. OPEC een embargo op en weigerde olie te verkopen aan landen die Isral steunden. Olietekort & prijsescalatie+ komst van internationale muntproblemen+ dollardevaluatie+ =inflatoire spiraal, verstoring van de economische groei. Een tweede oliecrisis brak uit in 1979 toen Iran in volle revolutie de olie-export blokkeerde en de OPEC de prijzen verdubbelde. In de jaren 80 bemoeilijkte de Iran - Irak oorlog het transport van olietankers door de Perzische golf. Het westen zocht naar alternatieven om haar afhankelijkheid te verminderen. Na de ontdekking van olie in de Noord Zee werden Engeland en Noorwegen olie exporteurs. Nederland en andere landen schakelden over op gas, Frankrijk op kernenergie. Vele landen introduceerden energiebesparende maatregelen. Toen de prijzen in de jaren 80 opnieuw daalden kwamen landen die hun economie op de dure olie export gebaseerd hadden (zoals Mexico en Nigeria) in economische moeilijkheden. Toch zou olie en de olieprijzen een kritieke rol in internationale affaires blijven bekleden.

208

De recessie: stagnering en inflatie

De recessie van 1974 was ernstig, maar haalde nooit het niveau van de Grote Depressie. Grote gevolgen waren een hoge inflatie en werkloosheid. Meer dan 10% van de Amerikaanse en westerse arbeiders waren werkloos. Bedrijven gingen failliet, de productie verminderde. De economie vertraagde of blokkeerde zelfs. De vakbonden wisten de ramp in te dijken, de welvaarsteun was verbeterd tegenover de jaren 30. Arbeiders konden rekenen op werkloosheidsuitkeringen en compensaties, de koopkracht bleef behouden, maar het werkloosheidcijfer bleef hoog. De recessie verergerde het probleem van de structurele werkloosheid , door de automatisering en hoge technologie zouden vele arbeiders in de oudere sectoren nooit meer hun job kunnen oppikken. De combinatie van stagnatie en inflatie ( stagflatie ) creerde overheidsproblemen. De keynesiaanse theorie, waarbij de overheid in de economie moet inverteren om deze in stand te houden werd door vele regeringen opgepikt. Dit stelde de regering voor een dilemma, waar de prioriteit lag: inflatie tegengaan, wat de investering zou afzwakken en het zakenleven vertraagt met meer werkloosheid ten gevolg ofwel werkloosheid tegengaan met lagere intrest en aanmoediging van leningen, wat de inflatie zou doen toenemen

y y

Daar de Amerikaanse economie er slecht aan toe was, keek men in het westen naar de FRD waar een sterke economie en handelssurplus leidde tot expanderen investering en productie. Duitsland zette echter in op het onder controle brengen van de inflatie wat navolging kreeg. De meeste regeringen besloten dus de inflatie in te perken door de intrest hoog te houden en af te stappen van de expansiepolitiek. In de vroege jaren 80 was de inflatie onder controle gebracht, maar de Europese werkloosheid bleef hoog. De werkloosheid drukte op de overheidsbudgetten. Het geloof in Keynes theorie verminderde. De Britse Conservative partij leidster Margaret Thatcher, premier in 79, voerde campagne tegen de welvaartstaat, al snel gevolgd door Reagan. Ze gingen over tot een supply-side economie waarbij er minder overheidsgeld aan sociale zaken werd besteed en het priv initiatief en productie aangemoedigd werd. De terugkeer van welvaart, en dan vooral in Amerika in 82 hervestigde het geloof in de vrije markteconomie wat tevens het einde van de sociale zekerheid betekende. Andere landen zochten een nieuwe middenweg die gebaseerd was op markt economie als de sleutel voor economische groei, maar waar plaats was voor sociale zekerheid.

Economische en politieke veranderingen in West-Europa

Groot-Brittanni Zware recessie: y stijgende werkloosheid y Pond daalt in waarde, buitenlandse leningen y Stakingen in de kool- & transportsector 1979: de conservatieven winnen de verkiezingen, M. Tatcher wordt premier. Ze reduceerde de import, weigert loonstijgingen, bespaard op overheidsuitgaven. De inflatie stopte, maar de werkloosheid bleef. 209

y y y y y
1990

Vakbonden verliezen hun macht Privatisering van de nationale industrie Stijgende levensstandaard, sterke Engelse Pond Mr: besparingen op sociale zaken Oude zware industrien krijgen concurrentie van lage loonlanden economische groeit vermindert= fiscale maatregelen= einde van Tatcher

1987 Tatcher wordt herkozen, populair door de Falkland oorlog tegen Argentini Na 90 John Mayor, regeert in periode van recessie, werkloosheid en een zwakke Pond 1997 het vernieuwde New Labour komt aan de macht met Tony Blair Frankrijk 1981: Socialistische partij heeft de meerderheid, Mitterand wordt president. gematigd socialisme nationalisering van banken en andere bedrijven arbeidshervorming om koopkracht en priv initiatief te doen stijgen inflatie en werkloosheid bleven problematisch

y y y y

In 1986, na nieuwe economische problemen moet Mitterand in een cohabitatie (waarbij een populaire verkozen president regeert met een premier uit de parlementaire meerderheidsoppositie) regeren met een conservatieve eerste minister. Door het stopzetten van nationalisering, besparingen en modernisering wist de economie zich te herstellen. 1988: Mitterand wordt herkozen, maar aanhang van de conservatieven groeit 1995: . Chirac wordt president. Ondanks hervormingen blijft werkloosheid problematisch. West-Duitsland: FRD 1974-1982: Helmut Schmidt beleid van overheidsbesparingen tegen de inflatie grotere werkloosheid afkeer tegen de gastarbeiders, opkomst extremisme

y y y

1982 sociaaldemocraten worden herverkozen, Helmut Kohl wordt kanselier. De Economie herstelt zich, sterke Duitse mark in de wereld, maar hoge arbeidskosten ondergroeven de economie en de Duitse positie op de wereldmarkt. De Amerikaanse economie Sneller economisch herstel dan Europa door inperking van de inflatie en werkloosheid weg te banen. Tussen 1974-1982 leed de economie onder vertraging en ernstige inflatie, eens de inflatie onder controle gebracht was begon de economie te heropleven. Deregulatie van de industrie, aangemoedigd door Reagan en George H.W. Bush en herstructurering zorgden voor grotere winst en stimuleerde de groei, samen met de computerrevolutie. Tussenkomst van de Federal Reserve Board bestreed de inflatie. De dollar steeg sterk in waarde door de oliecrisis, daar de olie-investeringen in dollars plaats vond. Amerikaanse producten werden duurder en raken niet verkocht. De waarde van de dollar werd verlaagd in 85 waardoor de buitenlandse investeringen weer toenamen. Ondertussen kwam er concurrentie van het groeiende Japan 1987 tijdelijke daling van beursaandelen vertraagt de economische groei

210

1989 vertraging in de economie, stijging van werkloosheidscijfer 1992: Bill prestatie Clinton wordt president met zijn campagne rond de zwakke economische

De financile wereld Grote economische vooruitgang door deregulering van de financile markten. New York Stock Exchange: te New York zijn de grootste beurzen en financile markten gecentreerd. Nieuwe vormen van handel en grotere participatie door kleine investeerders draagt bij tot de groei van de effectenbeurs. In 1987 daalden de aandelen op n dag met van hun waarde, maar de beurs wist zich te herstellen en haalde nieuwe hoogtes. Deze gebeurtenis toonde de onderlinge afhankelijkheid van de economien, vele andere buitenlandse steden voelden de naween van de shock in New York. De financile markten waren gedecentraliseerd maar tegelijk verweeft met elkaar. De economische grootlanden begrepen dat hun welvaart afhing van een soepele functionering van de wereldeconomie. De staatsleiders van de zeven grootste industrile machten met markt economie kwamen jaarlijks samen om de economische toestand te bespreken. Group of Seven: Amerika, Engeland, Frankrijk, FRD, Italie, Canada en Japan Organization for Economic Cooperation and Development: de 24 leidende industrile naties GATT: gaat verder met de onderhandelingen om tarieven te reduceren De integratie van de SU en Oost Europa in de wereldeconomie gaf verdere vooruitzichten voor internationale coperatie, hierbij bleven de ontwikkelingslanden in de economische periferie met zware schulden en een trage groei, ze bleven kritisch tegenover de globalisatie. De groter wordende Europese Gemeenschap: problemen en kansen Met het verdwijnen van de Gaulle in 1969 lag de weg open om de Europese Gemeenschap te vergroten. In 1973 maken Engeland, Denemarken en Ierland in intrede. Griekenland in 1981, Spanje en Portugal in 1986. In 1995 worden Oostenrijk , Finland en Zweden toegevoegd. In 2004 komen tien oost en zuid Europese naties in wat men toen de Europese Unie noemde. Dit bracht nieuwe problemen met zich mee, samen met de economische vertraging van de jaren 70 en de verschillen tussen de rijke en armere landen. Agrarische verschillen tussen ZuidEuropa en Engeland veroorzaakten spanningen. De Europese gemeenschap kocht voedsel in zuiderse landen, opslaan om de prijzen kunstmatig hoog te houden. Engeland voelde zich teniet gedaan. De opneming van zuid mediterrane staten bracht regionale verschillen. De vrije handelszone bleef verre van compleet. Het enthousiasme voor een dichtere politieke integratie verstarde met het vergroten van de gemeenschap werd de instelling steeds minder supranationaal. Engeland ijverde voor meer supranationaal gezag in de gemeenschap. De eerste verkiezingen voor het Europese parlement in 1979 bleven dan ook eerder symbolisch, al bleef de gemeenschap een belangrijk instituut. Naar een verenigd Europa: de Europese unie. In de jaren 70 was er sprake van een derde industrile revolutie , met de introductie van automatisering, computers en andere vormen van geavanceerde technologie. Vooruitgang werd nu bepaald door kerncentrale, micro elektronica, telecommunicatie, computers, robotica en ruimte technologie. Het post industrile tijdperk was aangebroken. Data verwerking, en informatiebeheer stonden centraal. In 1977 kwam de eerste PC wat al gauw tot een massa markt zou leiden, de

211

dienstensector en de diensteconomie groeide razendsnel. Aanvankelijk stond Europa in de schaduw van Amerika en Japan, west Europa herstelde moeizaam en de werkloosheid lag nog steeds hoog. 1987 de Single European Act : de 12 leden zetten gemeenschappelijke productiestandaarden op, vrij verkeer van kapitaal en werken naar een gemeenschappelijke belastingskoers. Men erkent elkaars handelslicenties en arbeidsrechten 1991 Verdrag van de Europese Unie te Maastricht, de EG wordt omgevormd naar de Europese Unie. Men wil een gemeenschappelijke munt, verdedigingssysteem en buitenlands beleid Ze ijveren voor een verenigd Europa, een Europa zonder grenzen. Een genificeerde munt en een central banksysteem worden gentroduceerd eind jaren 90.

123. De hernieuwing van de Koude Oorlog

In de zomer van 1974 nam president Nixon ontslag na het Watergate schandaal. Hij werd opgevolgd door vice-president Gerald Ford. De democratische kandidaat Jimmy Carter won de verkiezingen van 1977. Hij legde de nadruk op mensenrechten, eiste dat de SU de vrijheid van andersdenkenden zou respecten, de sovjet Joden de toelating kregen om te emigreren en dat er een einde kwam aan de Poolse bezetting. De Russen reageerden niet bepaald vriendelijk, beide polen bouwden hun militaire en nucleaire kracht verder uit. Anderzijds gingen de landen verder met de strategische oorlogsonderhandelingen. In januari 1979 werd een tweede wapenverdrag getekend, de SALT II (Strategic Arms Limitation Talks), voor gelijkheid in nucleaire langeafstandswapens. Voordat het verdrag door de Senaat kon geratificeerd worden, viel de SU Afghanistan binnen om een zwak pro-Sovjet regime te steunen. Europa. Carter zag deze eerste militaire sovjet interventie buiten oost Europa als een nieuwe fase van Sovjet expansie om midden Oosten en de oliebronnen in handen te krijgen. Hij trekt het wapenverdrag terug, legt een embargo op graanverkoop en technologie aan de SU, vergroot het militaire budget. Volgens Carter was deze invasie de ergste wereldvrede bedreiging sinds WO II. Europa wou de commercile relaties tussen de sovjets en oost Europa niet verstoren en weigerde het embargo te steunen. In de loop der tijd bleek Afghanistan Ruslands eigen Vietnam. 100.000 troepen vochten tot 1989 zonder overwinning. De moslimguerrilla s vochten in het geografisch voordelig gelegen gebergte met Amerikaanse wapens en steun vanuit Pakistan. Inmiddels was de VS verwikkeld in de Iranese gijzeling crisis te Teheran. Ronald Reagan volgde de in ongenade gevallen Carter op in 1981.

De Reagan Jaren: van heropleving Koude Oorlog tot nieuwe Dtente

Reagan zette meteen de harde lijn in. In 1983 noemt hij de SU een evil empire met dark purposes . Ondanks de economische spanning in de jaren 70 had de SU zijn militaire macht opgebouwd met gemoderniseerde troepen, een sterke marine en nucleaire wapens. Reagan besteedde het grootste militaire budget ooit in vredestijd en steunde overal ter wereld de anticommunistisch Hij zond wapens naar de Afghaanse guerrilla s en hulp naar Pakistan, voerde economische sancties tegen de Poolse communistische regering, hij beschuldigde de sovjets ervan Cuba en het sandinista regime in Nicaragua als communistische bolwerken te gebruiken.

212

In 1983 vielen Amerikaanse troepen in Grenada om een linkse regering omver te werpen. Meer dan zijn voorgangers steunde Reagan repressieve autoritaire regimes zolang ze maar anti communistisch waren. Zo interveerde de VS in Libi en Libanon. In de oorlog tussen Iran en Irak escorteerde de Amerikanen tankers. De VS zou haar leidersschap laten gelden in vele wereld affaires en de Sovjets uit het Midden Oosten trachten te houden.

Controle op nucleaire wapens

In geen van al de naoorlogse conflicten werden nucleaire wapens gebruikt, toch bracht elke crisis de bedreiging van een nucleaire clash. In de jaren 60 waren beide supermachten gestart met de bouw van strategische langeafstandsraketten, welke vanuit het land of in de lucht konden afgevuurd worden. Daar het testen van nucleaire wapens de atmosfeer en milieu aantasten werden de testen gereguleerd in 1963, een testban-verdrag stelde dat men enkel nog ondergronds zou testen. In 1968 tekenden 130 landen een non -proliferatie verdrag. De VS had samen met Engeland de weg gebaand in het ontwikkelen van nucleaire wapens gevolgd door de SU. Frankrijk was de vierde macht, later kwamen China en India meespelen. Zo lang het vredevol gebruik van kernenergie aangemoedigd werd, was het moeilijk om proliferatie te voorkomen. Naties die de technologie kochten met oog op vredevol gebruik, konden de technologie gebruiken om bommen te bouwen zoals India gedaan had. De zoektocht naar alternatieve energiebronnen stimuleerden vele landen om kerncentrales te bouwen. Kernrampen zoals in Chernobyl illustreerde de noodzak voor veiligheidsmaatregelen. Inmiddels had de wapenwedloop tussen Amerika en de VS enorme proporties aangenomen. Men noemde de machtsbalans een balance of terror , experts berekenden dat beide landen genoeg arsenaal ter beschikking had om elkaar volledig van de kaart te vegen. Er werd gesproken over een wederzijdse verzekerde vernietiging (MAD). De grootmachten zouden elkaar blijven concurreren, toen de Sovjets verdedigingssysteem ontwikkelde volgde Amerika meteen. Na het eerste SALT akkoord introduceerde men nieuwe hoogtechnologische wapens, een tweede verdrag beloofde een evenredige bewapening, maar de discussies gingen voort. Dit alles bracht het gevaar van mogelijke ongelukken en communicatiemisverstanden met zich mee. In 1963 werd er een directe communicatielijn tussen het Kremlin en het Witte huis gezet, de hot line , om misverstanden te voorkomen. Debatten over ontwapening en kritiek op de veiligheid bleven dan ook niet uit.

124. China na Mao

Na de dood van Mao in 1976 trachtte zijn weduwe Jiang Qing, samen met een kleine groep Maostische radicalen aan de macht te komen. Dit mislukte echter en ze werden gearresteerd en gevangen gezet. De gematigde leider Deng Xiaoping greep de macht. Hij doorbrak de maostische cultus door achter de schermen te regeren terwijl zijn protgs de hoge functies bekleden.

Hervormingen onder Deng Xiaoping

Het hervormingsprogramma nam afstand van de radicale, utopische revolutie en het marxisme, de nadruk lag op economische groei en modernisering. Ten tijde van de Culturele Revolutie had men hem al verweten de kapitalistische weg te kiezen. Deng wou de planeconomie, 213

gecollectiviseerde landbouw en de genationaliseerde industrie veranderen. Verschillende kapitalistische praktijken werden toegelaten, priv initiatief werd aangemoedigd Dengs hervormingen: combinatie van vrije en geplande economie. aanmoediging van priv-initiatief en een concurrerende markt intrede van buitenlandse investeringen, wetenschap en managementtechnieken grotere productie van consumptiegoederen, ontstaan van een consumptiemaatschappij stijgende voedselproductie: winst en exportmogelijkheden stijgende levensstandaard groeiende priv sector sociale diensten voor de werkloosheid

y y y y y y y

nadelen: y stijgende inflatie door de snelle economische groei y uitputting van de bronnen door de hogere consumptie y vertraging van de agrarische productie y verlies in de staatsbedrijven y stijgende corruptie de overheid en partijleiders waren verstrengeld met commercile ondernemingen y stijgende maatschappelijke ongelijkheid y opkomst van de spilzucht bij de bevolking Deng meende dat het land nog niet klaar was voor een politieke democratie. In de vrijere atmosfeer drukte vele intellectuele leiders en jongere mensen voor een lossere politieke controle, een vrijere pers en het recht om de corruptie en tekortkomingen te bekritiseren.

De Democratie Beweging
1986: Hu Yaobang partijsecretaris en aangewezen opvolger van Deng, meent dat het tijd is voor grotere politieke vrijheid studenten betuigen hun steun op straat Hu wordt uit de partij gezet. 1989: Dood van Hu Yaobang, studentendemonstraties op Tiananmen Square eisen democratie Buitenlandse studenten vervoegen zich bij deze democratische beweging . Gedurende zeven weken ligt een groot deel van het land stil. Zhao Ziyang, de nieuwe partijleider wil de demonstranten onder drukken. De overheid legt de martiale wet op maar de studenten weigeren het plein te verlaten. Het leger opent het vuur en maakt honderden slachtoffers. Het leger en Dengs regime hadden nu bloed aan hun handen, zijn populariteit daalt drastisch. Zhao moet ontslag nemen, de partij wil de marxistische ideologie herstellen. In de repressieve atmosfeer die volgde noemde Deng tegenrevolutionaire rebellie een product van een Westerse genspireerde samenzwering . Hoewel het land de westerse technologie en buitenlandse investering nodig had, en de socialistisch markt economie wou voorzette, besloot de partij opnieuw de marxistische ideologie te versterken, met controle op de privsector en politiek onderwijs. Ondanks internationale druk bleven duizenden politieke gevangen opgesloten. De democratische beweging had aangetoond hoe diep de liberale waarden in China waren gepenetreerd en hoe krachtig de druk voor politieke verandering was. Het oude regeersysteem van de partij was in vraag gesteld. Een nieuwe generatie was opgestaan.

214

1997: dood van Deng, zijn opvolger Jian Zemin stelt zich gematiger op. Hij zet de modernisering verder voort en zoekt op nieuw toenadering met het westen en een diepere integratie in de globale economie. In 2001 treedt China toe tot de World Trade Organization, Chinese zakenleiders krijgen een prominente rol in de communistische partij. Chinese fabrieken worden de leidende wereldexporteurs van kleren, hoge technologie en vele andere producten voor de internationale consumptiemaatschappij. Hu Jintao zet Jiang s economische beleid verder nadat hij in 2003 president werd. De dynamische economische ontwikkeling en grote populatie geven het land een belangrijke rol in de internationale economie van de 21ste eeuw. Toch werd de overheid nog steeds bekritiseerd wegens misbruik van mensen rechten, het conflict met Taiwan en het ontbreken van een democratisch systeem.

Bevolkingsgroei in China
In 1982 telde China 1 miljard mensen, 1,3 in 2005. de economie begon te lijden onder de bevolkingsgroei. Men wist de groei te controleren door middel van centrale en locale controle. Men voerde een familieregeling in waarbij elk gezin slechts 1 kind mocht hebben. De enorme groei in China s internationale handel en economische productie toonde dat de internationale rivaliteiten en conflicten voorbij de bipolaire verdelingen was verschoven.

215

Afghanistan, 96, 182, 202, 205, 213 Afrika, 7, 10, 12, 59, 62, 65, 82, 83, 85, 86, 91, 92, 93, 94, 96, 102, 106, 113, 135, 143, 155, 156, 157, 158, 164, 168, 171, 173, 185, 188, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 206, 209 Afrikaanse, 12, 92, 93, 94, 156, 157, 190, 192, 193, 194, 195, 196, 203 Agriculturele, 138 agricultuur, 178 Algerije, 89, 91, 157, 162, 171, 190, 194, 202 Amerika, 7, 11, 12, 25, 40, 42, 58, 62, 63, 65, 74, 82, 83, 85, 87, 88, 92, 97, 105, 106, 109, 111, 113, 128, 139, 140, 144, 149, 151, 152, 153, 155, 156, 157, 159, 160, 163, 164, 167, 168, 169, 170, 172, 173, 174, 177, 180, 182, 184, 185, 186, 187, 188, 194, 198, 199, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 212, 213, 214 Amerikaanse, 5, 10, 12, 14, 15, 18, 29, 30, 57, 58, 59, 60, 74, 80, 84, 85, 87, 88, 97 , 107, 109, 111, 112, 113, 138, 155, 156, 157, 158, 159, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 174, 177, 182, 184, 185, 186, 187, 188, 197, 199, 200, 201, 202, 206, 207, 208, 209, 210, 211, 212, 213, 214 antikapitalistisch, 70 antisemitisme, 79, 148, 175, 197 Araabs, 91 Arabische, 12, 106, 174, 190, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 209 Argentini, 85, 186, 187, 203, 211 Armeni, 122 Armenirs, 90, 106 Asia, 157 Aziatisch, 134, 208 Aziatische, 88, 134, 137, 166, 182, 209 Azi, 7, 9, 11, 62, 65, 82, 85, 89, 95, 96, 97, 98, 99, 113, 114, 122, 123, 126, 128, 134,

135, 137, 156, 160, 164, 166, 168, 173, 180, 183, 184, 189, 197, 203, 205, 206, 207 Balkan, 8, 27, 33, 83, 85, 89, 90, 91, 99, 101, 102, 103, 135, 155, 161 Baltische, 28, 99, 107, 111, 122, 127, 131, 154, 159, 175, 176 Bank, 24, 144, 170, 173, 191, 199, 203 banken, 50, 85, 140, 141, 175, 186, 211 Belgi, 14, 19, 20, 21, 22, 33, 34, 41, 62, 64, 92, 94, 103, 104, 106, 112, 133, 149, 151, 154, 158, 165, 194 Belgisch, 12, 93, 194 Berlijnse muur, 205 Birma, 11, 156, 183 Bismarck, 5, 6, 48, 53, 54, 55, 66, 68, 71, 72, 80, 101, 108, 147 boeren, 15, 16, 17, 18, 56, 67, 80, 115, 117, 119, 120, 121, 122, 124, 125, 126, 131, 136, 138, 140, 141, 144, 146, 166, 177, 178, 195 Boer-oorlog, 84, 94, 101 Boers, 94 Bolivia, 188, 189 Bolsjewieken, 8, 74, 107, 111, 114, 115, 118, 120, 121, 122, 125, 128, 135 Bolsjewisme, 112, 118, 119, 122, 132 Bolsjewistische, 115, 125, 128, 132 Bonaparte, 3, 4, 22, 23, 25, 44 Bosni, 91, 102 Bosnische, 100, 103 Bourbon, 27 Bourbons, 4, 30, 32, 33, 34, 35, 39, 66, 114 bourgeois, 70, 71, 73, 118 bourgeoisie, 29, 47, 48, 49, 116, 119, 125, 127, 179 Brazili, 12, 186, 187, 188, 189, 203

216

Britse, 4, 7, 10, 11, 12, 29, 30, 34, 35, 36, 37, 40, 41, 48, 57, 58, 59, 60, 67, 68, 70, 71, 72, 74, 75, 82, 83, 84, 85, 86, 89, 90, 91, 94, 95, 96, 97, 100, 101, 102, 104, 105, 106, 129, 135, 141, 142, 144, 154, 155, 156, 163, 180, 191, 192, 196, 210 Britse rijk, 85, 101 Bulgaren, 90, 102 Bulgarije, 91, 102, 111, 130, 131, 155, 159, 161, 176 Burundi, 12, 194, 195 Cambodja, 207, 208 Canada, 6, 58, 59, 68, 85, 86, 94, 138, 143, 165, 187, 212 Chili, 186, 187, 189, 203 China, 7, 8, 9, 11, 13, 62, 82, 83, 84, 85, 89, 92, 97, 98, 99, 106, 128, 129, 134, 136, 137, 153, 156, 162, 163, 166, 167, 168, 175, 177, 178, 179, 180, 184, 191, 192, 203, 207, 208, 209, 214, 215, 216 Chinees, 97, 98, 99, 137, 208 Chinese, 9, 97, 98, 128, 129, 134, 136, 137, 164, 166, 167, 177, 183, 216 christelijk, 79, 192 christelijke, 59, 77, 78, 97, 196 Congo, 12, 92, 93, 94, 194 geboortecijfer, 63, 144, 186 Hongarije, 5, 6, 11, 19, 44, 46, 53, 55, 64, 68, 69, 89, 91, 100, 101, 103, 104, 106, 108, 111, 112, 123, 127, 130, 131, 149, 155, 161, 162, 176, 177 ijzeren gordijn, 164, 205, 206 Joegoslavi, 108, 112, 130, 131, 139, 153, 164, 176 kapitalisme, 37, 48, 65, 73, 79, 109, 114, 117, 118, 120, 124, 128, 131, 135, 145, 146, 162, 168, 170, 171, 205 kapitalistisch, 114, 138 kapitalistische, 38, 48, 71, 72, 85, 125, 126, 127, 128, 135, 139, 141, 145, 163, 167, 168, 169, 171, 180, 207, 208, 215

katholieke, 68, 78, 79, 112, 132, 170, 172, 176 katholieken, 18, 21, 39, 46, 50, 68, 78, 194 kerk, 7, 40, 66, 68, 78, 80, 116, 152, 176, 186 kerkelijke, 17, 18, 66, 68, 116 Kongo, 12, 102, 194 Labor, 7, 71, 141, 197, 198, 199 Labour, 67, 72, 140, 142, 170, 211 landbouw, 9, 37, 53, 62, 92, 97, 115, 116, 126, 131, 175, 176, 178, 192, 202, 203, 215 Oostenrijk, 5, 6, 19, 20, 25, 34, 44, 46, 47, 53, 54, 55, 62, 64, 68, 69, 91, 100, 101, 102, 103, 104, 106, 108, 111, 112, 123, 127, 130, 131, 146, 149, 151, 152, 153, 1 63, 176, 205, 212 Oostenrijkers, 133 Oostenrijkse, 3, 8, 19, 20, 27, 34, 55, 87, 100, 102, 103, 108, 152

217

218