Tomasz Bedyski

GDASKI GEOGRAF FILIP KLUWER (1580 -1622) TWRCA GRANIC WSPCZESNEJ EUROPY.

Tomasz Bedyski

GDASKI GEOGRAF FILIP KLUWER (1580 -1622) TWRCA GRANIC WSPCZESNEJ EUROPY.

rzesaniem niniejszego szkicu historycznego - skomponowanego adekwatnie do przedstawianej postaci na ksztat barokowej gawdy szkatukowej - jest rzucenie nowego wiata na sylwetk gdaskiego geografa Filipa Kluwera (Cluveriusa) sawnego siedemnastowiecznego twrcy geografii historycznej. W dzieach wydanych w 1616 i 1624 roku w Lejdzie (Holandia) zarysowa on po raz pierwszy wspczesne granice Europy opierajc je na Uralu, a wiedz swoj o pastwie moskiewskim, jego granicach, topografii, obyczajach, kulturze zaczerpn w duej mierze z dostpnych mu podczas wieloletniego pobytu na polskim dworze krlewskim materiaw polskich historiografw i kartografw zarwno opublikowanych, jak i tych sporzdzanych na potrzeby polskiej dyplomacji i wywiadu wojskowego do prowadzonych na przemian wojen i ukadw. Istotne znaczenie dla opartej wwczas o wiedz geograficzn jak i polityczn , decyzji o wiadomym wczeniu przez Kluwera Pastwa Moskiewskiego do Europy miao rwnie przekonanie o chrzecijaskim statusie i greckich korzeniach prawosawia, z ktrym oswoi si w Rzeczypospolitej, a co nie byo oczywistoci na Zachodzie. Warto przypomnie, e Polska zarwno sam histori, jak i ksztat ideowy Europy przez ostatnie tysic lat aktywnie wsptworzya i patrzc dzi na granice i wartoci okrelajce wspczesn Europ moemy rozpozna w nich trway wkad intelektualny i duchowy Rzeczpospolitej Obojga Narodw.

Europa odkrya si sama.

uropa teraniejsza moe by kontynentem z przyszoci - jeli potrafi upora si z wasn tosamoci, odnale w sobie nowe ywotne soki wynikajce z docenienia wasnej rnorodnoci i przetopi je w now jako. Musi take odnale swe miejsce i now rol we wspczesnym wiecie, za ktrego tempem zmian przestaje nada, zaczynajc mu biernie ulega, zamiast je jak dotd - wsptworzy. Ale Europa jest przede wszystkim kontynentem z donios przeszoci, szczeglnie w sferze istotnych dokona intelektualnych i duchowych, ktre jej misj cywilizacyjn niegdy ksztatoway. O Europie, jak o mao ktrym kontynencie mona powiedzie, e jest fundowana na zrbie podstawowych wartoci, ktre od pocztku j konstytuoway i wiadomie wyznaczay zasig jej przestrzeni ideowo-terytorialnej. Pojcie Europy w obu tych zakresach znaczeniowych od czasw staroytnych miao charakter dynamiczny. Pierwotnie od czasw homeryckich do Ptolemeusza (II w. n.e.) oznaczao niewielkie terytorium stanowice rodkow cz Grecji ldowej i zostao zdefiniowane jako kraj zachodni w przeciwiestwie do macierzystej, zaegejskiej - wschodniej Azji.

Ju Herodot (V w. p.n.e.) i Ksenofont (IV w. p.n.e.) przeciwstawiali praworzdno, wolno i demokratyczn ide ustroju politycznego Europy z przypisywan Azji tendencj do despotyzmu oraz wykazywanym poczuciem wyszoci wobec Afryki . T wyran dno do idealizacji wasnej genezy wida w sentencji idyllicznego mitu o porwaniu na Kret najurodziwszej, niewinnej tyrskiej ksiniczki Europy przez boskiego Zeusa pod postaci potnego byka. Trzej synowie Europy i ojca bogw: Minos, Radamantys i Sarpedon stali si wadcami trzech czci wiata. Warto te przy okazji pamita, skd wedug Grekw przyby sawny rd Europidw i skd wtedy wiecio wiato Historii. Najstarsze prawdopodobnie uycie terminu Europa jako nazwy wasnej wystpuje w Iliadzie Homera w charakteryzowanych stronach wojny trojaskiej jawicej si w tym wietle ju wtedy jako pierwszy konflikt europejsko-azjatycki.w wiecie wartoci. W tych wanie kategoriach ateski retor i pisarz Isokrates opisywa go w IV w. n.e.

W epoce staroytnej granice Europy poszerzay si wraz z rozpoznawaniem wiata opisanego i obejmowaniem kolejnych poaci kontynentu przez Orbis Romanus - zasig imperium rzymskiego. W redniowieczu po oddzieleniu si i penym usamodzielnieniu drugiej stolicy Cesarstwa - Nowego lub Drugiego Rzymu, czyli Konstantynopola, a pniej Bizancjum - Europa rozumiana i okrelana zamiennie najczciej nadal jako romanitas lub christianitas zacza by utosamiana z cesarstwem zachodniorzymskim. Inwazja arabska spychaa cywilizacj srdziemnomorsk w gb kontynentu kierujc ekspansj europejsk na pnoc i tworzc jej nowe centrum krystalizacyjne midzy Loar a Renem. Cesarstwo wznowione zostao koronacj przez papiea Leona III w Boe Narodzenie 800 roku w Rzymie - Karola Wielkiego, krla Frankw na rex, pater Europae. Termin Francia oznacza wtedy kraje chrzecijaskie na zachd od Azji. Podobn funkcj uniwersaln starao si odgrywa na kontynencie Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Instytucja papiestwa wzmacniaa wiadomo jednoci res publica christiana i odrbnoci imperium occidentale od coraz bardziej azjatyckiego cesarstwa wschodniorzymskiego. Ostateczny rozam wizi kocielnych midzy Rzymem i Konstantynopolem w postaci schizmy wschodniej w 1054 r. usankcjonowa trwajcy ju od wielu stuleci faktyczny podzia w wiecie chrzecijaskim. Ludziom Zachodu greccy chrzecijanie jawili si jako odszczepiecy, a antygrecyzm kocioa aciskiego nabra charakter programowy. Ekstremalnym efektem tego by skandaliczny przebieg IV krucjaty (1203-04), ktra zamiast do Palestyny skierowaa si do Bizancjum Odtd okrelenie wiat chrzecijaski oznaczao zasig cywilizacji aciskiej utosamianej z pastwami chrzecijaskiej Europy uznajcymi zwierzchnictwo rzymsko-katolickiego papiea. W pojciu europejskiej wsplnoty - christianitas nie byo miejsca dla Bizancjum i wschodniego chrzecijastwa.
3

wiadomo jednoci europejskiej znajdowaa silne oparcie w rzeczywistej wsplnocie kalendarza, kultury i obyczaju, prawodawstwa, nauki i literatury opartych o wplnot komunikacyjn, jak wytwarza uniwersalny zakres funkcjonowania aciny w roli jzyka ponadnarodowego. Dodatkowo wzmacniay j krucjaty, pielgrzymki, migracje, wdrwki elit, artystw, uczonych, kondotierw, czeladnikw, kupcw, midzynarodowe jarmarki i turnieje rycerskie, cyrkulacja dzie sztuki, wydawnictw, wykadowcw, wiedzy i nowych idei midzy uniwersytetami. Stale obecny by te czynnik zagroenia zewntrznego najczciej pod postaci rosncej potencji muzumaskiego Pksiyca. Dowodem poczucia europejskiej jednoci byo rwnie krelenie map kontynentu bez granic wewntrznych. Poczucie odrbnoci i wyszoci cywilizacyjnej starego kontynentu jeszcze wzroso w dobie intensywnych odkry geograficznych czonych z poziomem rozwoju naukowego, technicznego, ekonomicznego i wiedzy nawigacyjnej Europy, ktre spowodoway, e to Europejczycy odkrywali dalekie ldy i morza przynoszc tam swj styl ycia, a nie mieszkacy tych krain odkrywali Europ. Znaleziono biblijne uzasadnienie wasnej roli w pochodzeniu od rodu Jafeta, najstarszego syna Noego, ktremu przeznaczenie dao wadz nad brami, podczas gdy azjatyckiemu Semowi przypada modlitwa, a utosamianemu z Afryk Chamowi - cika praca. W ikonografii Europ symbolizowaa bogato ubrana niewiasta w pancerzu, z koron na gowie i berem w rku i z rogiem obfitoci. Czasem towarzyszyy jej instrumenty naukowe lub paleta. Zamiast insygniw wadzy trzymaa te niekiedy krzy jako symbol chrzecijastwa. Personifikacje Azji, Afryki i Ameryki stanowiy niemal nagie kobiety w otoczeniu dzikich bestii. Odkrycia geograficzne spowodoway niesychanie intensywny rozwj astronomii, geografii, kartografii, chorografii (opisu krajw) i innych dziedzin zwizanych z badaniem i opisywaniem Starego i Nowego wiata. Pojcie to pocztkowo oznaczao wszystkie ldy odkryte przez Europejczykw. Renesansowe zainteresowanie antykiem oywio zarazem lektur opisw wiata i map sporzdzanych przez staroytnych historykw i bujny rozwj historiografii. Dotychczasowe wyznaczniki okrelajce acisk Europ przestay wystarcza w XVI wieku, w okresie staego poszerzania orbis mundi poczonego z misjami na rnych kontynentach i w czasie reformacyjnego rnicowania si wyzna chrzecijaskich wewntrz samego kontynentu.

Sufficit mihi gratia Domini

F ilip Kluwer (Klwer, Clver, Cluverius , Kluweryusz) urodzi si pierwszego maja 1580 roku w Gdasku w zamonej patrycjuszowskiej rodzinie ewangelickiej . Ojciec Filipa, Jakub by kupcem posiadajcym kamieniczk przy ulicy Chlebnickiej. W 1576 roku polubi w kociele w. Katarzyny podobnie jak on dwudziestosiedmioletni pann Ortin i dochowa si z ni szecioro lub siedmioro dzieci. Najstarszy prawdopodobnie brat Filipa, Jakub jr studiowa na uniwersytecie w Lipsku od 1598 r. Rd Kluwerw wywodzi si ze starej szlachty dolnoniemieckiej i w redniowieczu szeroko rozgazi si w caej pnocnej Europie od Niderlandw a po Skandynawi. Od 1201 roku notowani s w Bremie, gdzie sprawowali szereg godnoci i urzdw m. in. arcybiskupa bremeskiego. Nazwisko najczciej wywodzi si od wioski Kluven (Klove) w Schlezwigu, skd te najprawdopodobniej pochodz spokrewnione gazie pomorskie i inflanckie tego rodu. Piecztowali si herbem wasnym z ucit ap niedwiedzia. Pierwsze wzmianki o pojawieniu si Kluwerw w Gdasku pochodz z 1377 roku (przybyli prawdopodobnie z Inflant), tak wic w XVI wieku by to ju rd dobrze w miecie zadomowiony, a jego przedstawiciele sprawowali w nim rne funkcje pocztkowo w gdaskich formacjach wojskowych, a nastpnie rwnie w samorzdzie miejskim.
4

Kluwerowie przywizywali wielk wag do wyksztacenia - wysyajc swych synw po nauce w sawnym Gdaskim Gimnazjum Akademickim na studia najczciej do Wittembergi, Lejdy i Lipska. Dobrze pamitajc te o swym szlacheckim rodowodzie nie zaniedbywali rwnie wicze rycerskich, czsto suc w polu nie tylko w Gdasku, ale i za granic. Filip otrzyma swe rycerskie imi (oznaczajce mionika koni) na cze najstarszego brata ojca, od poprzedniego roku zarzdzajcego miejsk mennic, ktr wraz z podgdaskimi posiadociami ziemskimi przekaza pod koniec ycia (1610) swemu synowi Danielowi. Obaj byli synnymi w swym czasie gdaskimi mincerzami, bijcymi nie tylko monety, ale rwnie znakomite artystycznie medale okolicznociowe.

Drugi brat ojca, Szymon (1548-99), jako stypendysta miasta Gdaska studiowa prawo w Wittenberdze, Niderlandach i Francji, przebywa na dworze angielskim, wiedeskim, na Wgrzech i we Woszech, a nastpnie jako dr praw by m. in. dyplomat w subie miasta Prus Krlewskich - Torunia, ktry reprezentowa wobec dworu polskiego, aby nastpnie po karierze adwokackiej w sdzie kasacyjnym w Speyer zosta syndykiem miejskim (zarzdc) Norymbergii. Swj majtek zapisa obu gdaskim braciom. Podobn karier urzdnicz lub dyplomatyczn planowa rwnie ojciec dla Filipa wysyajc go w bardzo modym wieku na dwr krla polskiego Zygmunta III Wazy, aby zapozna si tam z podstawami prawa i administracji, naby dworskiej ogady i edukacji , a take zadzierzgn nowe przyjanie i uyteczne znajomoci. Kluwerowie byli zwizani z polskim dworem krlewskim szeregiem wizw: zarwno przez brata ojca Szymona; poprzez zay znajomo z doktorem Tiedemanem Giese,
5

sekretarzem krlewskim do spraw gdaskich, synem Jerzego (znanego ze sawnego portretu kupca w Stalowym Dworze, londyskiej ekspozyturze Hanzy, wykonanego w 1532 r. przez Jana Holbeina m.), ktry by wczeniej gdaskim rajc i krlewskim burgrabi , gdy starszy kuzyn ojca Jan Kluwer by awnikiem w Radzie Miasta Gdaska (1546-1557); jak rwnie dziki pniejszej bliskiej znajomoci z Reinholdem Heidensteinem, nastpc Tiedemana Giese na funkcji sekretarza krlewskiego do spraw gdaskich i pruskich od 1582 roku, a poprzez rd Giese spowinowaconego w nastpnych latach z Kluwerami. Zwizki z dworem krlewskim mogli Kluwerowie odwiey w sposb najbardziej naturalny ju w padzierniku 1587 roku, gdy nowo obrany krl-elekt Zygmunt Waza wyldowa w Gdasku pozostawiajc sw zaog w Latarni (Wisoujciu). Ze wzgldu na wynik podwjnej elekcji i zagroenie zajcia Krakowa przez wojska mniej szczliwego elekta arcyksicia Maksymiliana Habsburga, mody 21 letni Zygmunt zosta 7 padziernika obwoany krlem polskim w Katedrze Oliwskiej, a nastpnego wieczora odby paradny wjazd do Gdaska. Uroczystoci te, w ktrych przy biciu dzia, sztucznych ogni i dzwonw wzio udzia cae odwitnie przybrane miasto i szereg znakomitych orszakw dostojnikw polskich i szwedzkich - z pewnoci musiay zrobi due wraenie na siedmioletnim chopcu od najmodszych lat wykazujcym ogromn ciekawo wiata i ludzi. Zygmunt III Waza by zreszt krlem polskim najczciej odwiedzajcym Gdask przy okazji kilkukrotnych podry przez Batyk w sprawach swej szwedzkiej korony. Dwukrotnie skrci sobie pniej dystans wypraw do portu gdaskiego przenoszc ostatecznie w 1596 r. stolic z Krakowa do bliszej i pooonej bardziej centralnie w rozronitej terytorialnie Rzeczypospolitej Obojga Narodw sejmowej Warszawy.
Zota Brama do zotej wolnoci

dask na przeomie XVI i XVII wieku przeywa podobnie jak caa Rzeczpospolita okres swego najwikszego rozkwitu. Zajmowa wyjtkow pozycj w pastwie w wyniku przywilejw nadanych mu przez krla Kazimierza Jagielloczyka i uznawa jedynie wadz krla polskiego, nie respektujc podlegoci Sejmowi w Warszawie. Byo to gwne miasto Prus Krlewskich, prowincji przyczonej do Korony Polskiej z wasnej inicjatywy, w efekcie samodzielnego zrzucenia wadzy Zakonu Krzyackiego w 1454 roku na drodze podniesionego przez Zwizek Miast Pruskich powstania i w ostatecznym wyniku wojny trzynastoletniej, a wskutek tego obdarzonej wyjtkowymi przywilejami. Nadmorska metropolia bya rwnie najwikszym miastem w pastwie liczc okoo 80 tys. mieszkacw, to znaczy wicej ni trzy stoeczne miasta: Krakw, Warszawa i Wilno cznie. Gdask silny ogromnym zapleczem Rzeczypospolitej - by rwnie najwikszym portem na Batyku penic na nim rol potnego emporium handlowego dla centralnej i wschodniej Europy, podobn jak na Morzu rdziemnym penia Wenecja, a na Morzu Pnocnym, ju wkrtce, Wielki Amsterdam. Przez ow Aurea Porta (Zot Bram) Rzeczypospolitej przechodzio wwczas ponad 90% polskiego handlu zagranicznego i tyle rocznego pastwowego obrotu gotwki. Budet uchwalany przez Rad Miasta Gdaska by 32 razy wikszy od budetu stoecznego Krakowa, a rwny, bd wikszy od uchwalanego przez Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodw w Warszawie. Gdask by wczenie najwikszym miastem pnocno-wschodniej poowy Europy pooonej na wschd od Parya i na pnoc od Pragi, wikszym od Moskwy, Madrytu, Amsterdamu, Brukseli, Wiednia, Berlina , ... Jako portowa i handlowa metropolia by rwnie Gdask duym centrum ycia politycznego, umysowego, duchowego i artystycznego cigajc dla budowy fortyfikacji, kociow, budowli publicznych i prywatnych kamieniczek-paacw oraz ich ozdabiania najlepszych mistrzw niderlandzkich, woskich, francuskich, niemieckich i polskich. Z samej natury miasta portowego nastawiony by na chonicie najwieszych wiadomoci, idei i zdobyczy kulturowych dc do poszerzenia znajomoci wiata, a zwaszcza ziem mao znanych i nowo odkrytych.
6

W tej dziedzinie Gdask wysun si na czoo polskich orodkw kartograficznych i geograficznych przewyszajc pod tym wzgldem zarwno dwr krlewski, jak i dwory magnackie.

Krakw i pierwsze podre

A
R

lbo z dworu krlewskiego w Krakowie, albo jeszcze wczeniej odby mody Filip szereg podry po Polsce i Europie, gdy ju w wieku niespena czternastu lat bawi na dworze cesarskim w Pradze. W tym te mniej wicej czasie odby dug podr do Woch, skd przywiz pierwsz przez siebie wykonan modziecz map Italii, ktr dedykowa trzem swoim dalekim kuzynom kanonikom bremeskim.
Zoty wiek Rzeczypospolitej zeczpospolita Obojga Narodw w XVI i XVII stuleciu przeywaa rwnie swj zoty i srebrny wiek podczas panowania trzech Zygmuntw - osigajc swj najwikszy zasig terytorialny i apogeum znaczenia politycznego w Europie, tak w sensie militarnym, jak i ideowym, stajc si przedmiotem rozwaa i fascynacji Erazma z Rotterdamu, Melanchtona, Machiavellego, Sullyego i wielu innych wiatych umysw europejskich owej doby. Gwn w czasach popiastowskich zasug polsk wobec historii kontynentu wedug Pawa Jasienicy - by udzia w stworzeniu pierwszego w dziejach Europy pastwa wielu narodw, wiar i kultur. O prekursorstwie rozwiza ustrojowych, ich oryginalnoci roli odgrywanej w wczesnym wiecie stanowio bogactwo struktury wewntrznej Rzeczypospolitej, pastwa, ktre nie znao jednolitoci etnicznej i nie uznawao dominacji jednego narodu nad innymi, pastwa, ktre nigdy nie stanowio imperium, byo bowiem jego zaprzeczeniem federacj. Przedmiotem gbokiej refleksji politycznej i filozoficznej na Zachodzie Europy oraz tytuem do chway Rzeczypospolitej byy wyniki pierwszego sejmu konwokacyjnego w postaci uchwalonych zasad konfederacji warszawskiej (1573) przyjmujcej pokj religijny i pacyfizm za podstaw polityki pastwa. Jak pisze nieoceniony Jasienica : Z konfederacji warszawskiej bije blask wikszy ni z tuzina wygranych bitew. Europa przestaa go dostrzega, gdy Rzeczpospolita zacza przegrywa batalie. Gwarantujc swobod myli, sowa i wyznania, zapewniajc innowiercom rwnouprawnienie z katolikami i opiek pastwa - akt ten wyprzedza analogiczne rozwizania na zachodzie o ponad dwiecie lat. Podobn rewelacj wywoay konsekwentnie przyjte tzw. artykuy henrykowskie i pakta konwenta stanowice pierwotny rwnowanik konstytucji, a stanowice dobrowoln zawieran midzy poddanymi a krlem precedensow umow o wadz. By to rwnie pierwowzr wielu pniejszych sawnych umw spoecznych. Rzeczpospolita nie chowaa swych blaskw pod korcem, lecz wystpowaa z nimi czynnie i miao w przedstawianych krlowi Francji Karolowi IX tzw. postulata polonica domagajcych si w p roku po nocy w.Bartomieja zagodzenia kursu wobec protestantw francuskich i uzyskujc istotny efekt w postaci ograniczonego edyktu tolerancyjnego. Nasi protestanci i zwolennicy tolerancji poznawali, e kto chce na dobre utwierdzi wolno we wasnym kraju, ten powinien broni jej i na szerszej arenie. I znw Jasienica: Postulata polonica zdobyy dla polsko-litewsko-ruskiej Rzeczypospolitej saw odmiany znakomitej. Argumentowano pniej w Europie:Czemu w Paryu nie mog zapanowa przyzwoite stosunki, skoro w Krakowie ludzie rnych wiar yj ze sob zgodnie. (...) Przyjrzyjcie si pastwu, w ktrym katolicy i prawosawni od wiekw ssiaduj w pokoju.. Rwnie zaszczytnie prezentowali si nasi posowie za granic: Wrd Polakw wszyscy co do jednego biegle wadali acin, wielu mwio ponadto po niemiecku, wosku bd francusku. jak opisywa ich francuski dziejopis. Zwiedzajcych Polsk cudzoziemcw zachwyca poliglotyzm jej mieszkacw. acin znali nie tylko ksia oraz ziemianie, lecz czsto i rzemielnicy. Niemiecki i woski byy bardzo rozpowszechnione, francuszczyzn uchodzc wtedy za jzyk powierzchowny, mniej u nas kultywowano.

agiellonowie wczyli w obrb wsplnej Rzeczypospolitej nie tylko wasne Wielkie Ksistwo Litewskie sigajce a po Smolesk i Dzikie Pola ( na mocy unii lubelskiej w 1569), Ru Czerwon (1387-1434), Podole (1430-62), ksistwo owicimskie i zatorskie (1456-1563), Prusy Krlewskie (1466), inkorporowali Mazowsze (1529), Inflanty Polskie (1561), ale te shodowali Prusy Ksice (1525), Kurlandi i Semigali (1561), hospodarstwo modawskie (1569) i aktywnie zaznaczyli sw obecno na Batyku tworzc siln flot kapersk. Rwnie Krymowi nad Morzem Czarnym wielokrotnie zagraay flotylle czajek pozostajcych w subie polskiej kozakw rejestrowych. Rzeczpospolita osigna wtedy terytorium wielkoci miliona kilometrw kwadratowych (nawet bez podarowanej w roku 1600 przez Zygmunta III Waz Estonii) i bya najwikszym pastwem Europy konkurujc wielkoci powierzchni z potniejcym Wielkim Ksistwem Moskiewskim. W polu rodziy si i w nieustannych wojnach na kresach dojrzeway niezwyke talenty wojskowe tak nieprzecitnych hetmanw jak Jan Zamoyski, Karol Chodkiewicz, Stanisaw kiewski, Stanisaw Koniecpolski, czy Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, ktrym towarzyszyli nie mniej zdolni i sawni regimentarze i zagoczycy prowadzcy kampanie wojenne wedug najnowszych osigni sztuki i techniki wojskowej Europy i Orientu - twrczo wzbogaconej o oryginalne polskie rozwizania z zakresu taktyki, uzbrojenia, inynierii i organizacji wywiadu wojskowego. Tak intensywny przyrost terytorialny wymaga nie tylko staej obrony rubiey, ale rwnie dla potrzeb racjonalnego zarzdzania zinwentaryzowania zasobw ywych i przestrzennych: miast, grodw i twierdz, wsi suebnych, rzek, gr, lasw, odlegoci, rwnie rozpoznania moliwoci komunikacyjnych, obronnych i zaopatrzeniowych, a take wiedzy potrzebnej do waciwego okrelenia wymiaru danin lub podatkw. Przestrze historiografii i kartografii jagielloskiej

iesychanie prnie rozwijaa si w tym okresie historiografia i kartografia polska nie ustpujc poziomem i rozlegoci horyzontw swych realizacji najlepszym dokonaniom w zachodniej Europie (a take w wiecie bliskiego Orientu) - starajc si sprosta skali wyzwa, przed ktr stana. Ogromn rol w poznaniu dziejw wasnych i krajw ociennych odegray w XV i XVI wieku Kroniki Jana Dugosza, Miechowity Chronica Polonorum (Krakw, 1519 pierwsza historia Polski ogoszona drukiem, te przek w.), biskupa warmiskiego Marcina Kromera (1512-89) Polonia (od 1577 wielokrotnie Kolonia i Bazylea, Lejda, Warszawa tum. te na niemiecki i hiszpaski), Marcina Bielskiego Kronika wszytkiego wiata (Krakw 1551, przek. ruski i rosyjski), a take dziea Marcina Stryjkowskiego Sarmatiae Europeae descriptio (1573) oraz jego Ktra przedtem nigdy wiata nie widziaa, Kronika polska, litewska, modzka i wszystkiej Rusi (Krlewiec 1582, przek.ruski i ac.). Pierwsz znan map Polski bya wymalowana na ptnie lub na suknie mapa pnocnej Polski i pastwa krzyackiego, z pomoc ktrej posowie polscy pod przywdztwem arcybiskupa gnienieskiego, noszcego od tego czasu godno prymasa Polski - Mikoaja Trby i rektora Akademii Krakowskiej Pawa Wodkowica wykazywali papieowi Marcinowi V w 1421 roku, e ziemia chemiska i pomorska le w granicach pastwa polskiego. Strona krzyacka wystpia wtedy bez mapy. Jak pisze Karol Buczek bya ona prawdopodobnie dzieem wywiadu polskiego przeprowadzonego ju w przededniu Wielkiej Wojny 1410 roku. Podobnie kolejne szkicowe mapy ziem krzyackich wykadowcy Akademii Krakowskiej, przyjaciela Jana Dugosza - Sdziwoja z Czecha (zm. 1476) opieray si prawdopodobnie na materiaach zebranych w zwizku z wojn trzynastoletni (1453-66). Krlowie polscy ju w XV wieku nakazali swym geodetom i poborcom daniny przemierzy i opisa cay kraj, co posuyo Janowi Dugoszowi (1415-80) do sporzdzenia osawionej, pisanej przez dwadziecia pi lat Historiae Polonicae libri XII, poprzedzonej Chorographi, w ktrej wymieni i scharakteryzowa kilkaset miejscowoci, 190 rzek, 100 jezior i wielkie pasma grskie. Kronika ta bya pniej kontynuowana przez Bernarda Wapowskiego.

Praca Dugosza jest susznie oceniana rwnie jako ogromne osignicie w redniowiecznej g e o g r a f i i k o n t y n e n t a l n e j E u r o p y. Opisujc ziemie polskie posuy si staroytnym terminem Sarmacja uywanym na okrelenie ziem na pnoc od Karpat, zwanych te Grami Sarmackimi - a po Morze Sarmackie, czyli Batyk. W obrb Sarmacji Europejskiej zaliczy rwnie Rusinw, wykazujc zarazem rzadk dno do opisu ziem ruskich. Nazwie Moskowia ju wtedy nadawa pojcie polityczne. Prawdopodobnie to on te by, podczas pobytu w Rzymie, polskim wsppracownikiem kardynaa Mikoaja z Kuzy, XV-wiecznego autora mapy Europy rodkowo-wschodniej, co powiadczaj umieszczone na mapie bliskie mu nazwy miejscowe m. in. rodowego gniazda Dugosza Brzenicy i wanej dla niego Olenicy. Dugosz Bizancjum zaliczy do Europy.

y moe wpyw na to miaa nowa sytuacja geopolityczna i zmieniajce si spnione solidarystyczne nastawienie do upadego wieo imperium wschodnio-chrzecijaskiego po zajciu Konstantynopola przez Turkw w 1453 r.. Wywoao ono sawne wystpienie krla czeskiego Jerzego z Podiebradu, ktry w Tractatus pacis totae christianitati fiendae (1467) apelowa o pokj wewntrzny i solidarny alians wszystkich wadcw chrzecijaskiej Europy przeciw wsplnemu zagroeniu ze strony Wysokiej Porty. Uzyska poparcie podobnie mylcych ssiadw z trjki wyszehradzkiej Kazimierza Jagielloczyka i wgierskiego Macieja Korwina. Nie udao mu si natomiast przekona Ludwika XI, ktremu w myl zasady domina nie przeszkadzali wrogowie cesarza austriackiego. Zacza dawa zna o sobie synna koncepcja rwnowagi europejskiej, ktra staraa si nie dopuci do zdominowania kontynentu przez jedn si polityczn, stanowic podstaw wielu zaskakujcych sojuszy. Znaczce byy rwnie prace znakomitego humanisty XV w. Eneasza Sylwiusza Piccolominiego, pniejszego Piusa II (1458-64), ktry w traktacie o Europie zamieszczonym w monumentalnie zakrojonej Kosmografii powica szczeglnie duo uwagi kresom. W jego dzieach po raz pierwszy w szerokim zakresie znalaz zastosowanie przymiotnik europejski. W imi gbokiej solidarnoci orbis christianis i w obliczu niebezpieczestwa muzumaskiego - czy losy kocioa greckiego z chrzecijastwem aciskim w poczuciu wsplnej europejskiej ojczyzny. W sawnym licie proponowa sutanowi Mehmedowi II administracj caej Grecji, caej Italii, caej Europy, a moe i wschodnie cesarstwo w zamian za nawrcenie na chrzecijastwo. Wspbrzmi z nim gos Kallimacha o Polsce jako jedynie skutecznej zaporze, podjty obok innych czoowych umysw XVI w. przez Machiavellego, ktry pierwszy w Discorsi (1516) pasowa Polsk na przedmurze chrzecijaskiej Europy.

roblematyka europejskiego Wschodu pojawiaa si stale w pracach krakowskiego rodowiska uniwersyteckiego [ za B. Geremkiem]. Przykadowo w zachowanych notach Jana z Gogowa do Kosmografii Ptolemeusza pochodzcych z 1494 r., (ktre F.Bujak uzna za szkic wykadu geografii na Wszechnicy Krakowskiej) znajdujemy rutynowe utosamienie Moskowii z Sarmacj azjatyck, a wic wyczenie ziem pastwa Moskiewskiego z Europy. Rwnie Luter wyklucza Moskw z grona pastw chrzecijaskich (J. Tazbir). Pierwsz n o w o y t n g e o g r a f i Europy Wschodniej stworzy rektor Akademii Krakowskiej Maciej z Miechowa zwany Miechowit (1457-1523, waciwie Maciej Karpiga) nadworny astrolog i lekarz krla Zygmunta I Starego oraz krla Czech i Wgier Wadysawa Jagielloczyka. W 1517 r. opublikowa Tractatus de duabis Sarmatis, Asiana et Europiana (Traktat o obu Sarmacjach, Azjatyckiej i Europejskiej). Opisuje on obszar od Wisy do Kubania i Tereku oraz od Morza Arktycznego do Kaspijskiego i Azowskiego. W skad Sarmacji europejskiej zalicza obok Polakw ludy Litwinw, mudzinw, Rusinw oraz Moskwiczan, a Sarmati azjatyck, czyli Scyti, sytuuje midzy Donem a Morzem Kaspijskim aktualnie we wadzy Tatarw. Ten pogld zosta przyjty przez wikszo znaczcych polskich historiografw (M. Bielski, M. Stryjkowski). Du zasug Miechowity byy zamieszczone wiadomoci o rdach Dwiny, Dniepru i Wogi na Nizinie Rosyjskiej ,a nie w mitycznych Grach Hiperborejskich i Rifejskich, ktre przesun na pnocny wschd. Wykad geograficzny wzbogacony jest opisem etnograficznym i historycznym. Jak sam pisa

w listach do zainteresowanego cesarza austriackiego, wiele informacji zasign od jecw moskiewskich . Jak pisz za E. Zamysowskim, I. i W. Magidowicz - Miechowita jako pierwszy przedstawi Rosj i graniczce z ni kraje tatarskie reszcie Europy. W opisie Moskowii prostuje szereg niecisoci geograficznych, podaje ponadto, e panuje tu obrzdek grecki podlegy patriarsze konstantynopolitaskiemu, a tylko Tatarzy kazascy s poganami, jak ich pobratymcy w Sarmacji azjatyckiej. Bya to pierwsza praca powicona wycznie charakterystyce krajw i narodw Europy Wschodniej i gwne rdo wiedzy o Moskowii do czasu pniejszego opublikowania pracy posa austriackiego do Polski i Moskwy Zygmunta Herbersteina (1486-1566) Rerum moscoviticarum commentarii (1549). Dzieo Miechowity miao blisko dwadziecia wspczesnych wyda, take w tumaczeniach na niemiecki, woski, polski i holenderski, (a w XIX w. te na rosyjski), co dowodzi jego znaczenia i ogromnej popularnoci. Zafascynowany opisem nieznanych hiperborejskich krain, cesarz austriacki Maksymilian I, kaza swoim posom moskiewskim ju w 1518 r.(!) zasigajc jzyka u samych gospodarzy, sprawdza szczegowo nowe informacje o rdach wielkich rzek rosyjskich podane przez Miechowit. Tene cesarz Maksymilian zamwi by wczeniej u polskiego dyplomaty Mikoaja Rozemberskiego traktat Explanatio compediosa de situ, moribus, diversitate Scithicarum gentium (1503), w ktrym autor wyznacza granic Scytii europejskiej a na Wodze, co nie byo wtedy powszechne. Podobnie oryginalnie granic Europy na Wodze przyj na mapie wiata z 1458 r. kamedua Fra Mauro, co jednak si nie upowszechnio.

gromnym dokonaniem na skal europejsk byy rwnie wydane w 1526 r. w drukarni Floriana Unglera w Krakowie Tabula Sarmatiae - mapy pnocnej i poudniowej Sarmacji, a nastpnie dokadna mapa Polski (w skali 1:1 000 000) - sporzdzone z najwyszym wspczesnym kunsztem naukowym przez najwybitniejszego kartografa polskiego XVI wieku Bernarda Wapowskiego (ok.1450-1535), historyka, astronoma wsppracujcego przy ich opracowywaniu z Mikoajem Kopernikiem, rwnie sekretarza i historiografa Zygmunta I. Jak pisze K. Buczek opublikowanie omawianych map sporzdzonych w duej skali (tak zwana milionwka) oznaczao nie krok, ale wrcz skok w rozwoju obrazu kartograficznego rodkowo-wschodniej Europy, gdy obraz ten zbliy si tu po raz pierwszy do rzeczywistoci. Na ustaleniach jego map Polski i Wschodniej Europy, a w szczeglnoci dotyczcych dorzeczy Dniepru, Bohu, Dniestru i dolnego Dunaju opieraa si kartografia zachodnioeuropejska do poowy XVII w. Podobne poziomem technicznym mapy krajw zachodnich G. Merkatora, A. Orteliusza i S. Munstera s co najwyej rwnoczesne lub o par dziesicioleci pniejsze. Denys Hay twierdzi, e Polsce naley si te palma pierwszestwa w uyciu terminu europejski w tytule ksiki, bowiem Miechowita by te pierwszym autorem, ktry uy go w cytowanym wyej dziele. W zachodniej Europie termin europejski pojawia si dopiero w drugiej poowie XVI wieku (Wochy 1559, Francja 1563, Anglia 1593). Jak wynika z bada Haya s to wszystko przykady jednostkowe, gdy tymczasem w Polsce przymiotnik ten wystpuje do czsto. Uywa go zarwno Marcin Bielski w penym tytule Kronki wszystkiego wiata ( 1551 i 1554), jak Maciej Stryjkowski (1547-po 82) w rkopimiennej Sarmatia Europeae descriptio(1573), ktr wyda pod wasnym nazwiskiem jego byy wieloletni dowdca zaogi zamku witebskiego - rotmistrz Aleksander Gwagnin (Krakw 1578, Spira 1581- wydanie to Batory przesa Gronemu, Bazylea 82, Frankfurt 84, Lejda 1626, 27, 42 itd.; przek. czeski Praga 1590, 1602; niem. Spira 1582, w. Wenecja 1583,1606; ros. Warszawa 1851). Pomimo skarg autora rwnie polski przekad ukaza si pod nazwiskiem plagiatora (Kronika Sarmacyjej Europejskiej, Krakw, 1611). Soczystej postaci Matysa Strykoviusa waciwie naleaoby powici osobny rozdzia. W cigu jednego roku uzyska tytu bakaarza na Akademii Krakowskiej, nastpnie zacign si do suby wojskowej, gdzie pozna jzyk ruski i litewski oraz zwiedzi Inflanty. Towarzyszy Andrzejowi Taranowskiemu w 1574-5 w poselstwie do Turcji, ale si od niego odczy, by przeledzi wasnymi wojskowymi oczami obszar pastwa sutana. Zwiedzi Modawi, Wooszczyzn, Besarabi, Bugari, Tracj, Konstantynopol, Hellespont,Grecj,Troj, Spart, Termopile, Ateny, dwukrotnie Bakany i Tatry, Adrianopol. Trzykrotnie podrowa morzem, popad w niewol, z ktrej si wydosta. Jako onierz zwiedzi Moskw, Ru, Inflanty, Kuroni, Kurlandi, Szwecj, kraje nadbatyckie. ...ktry
10

cay wiat morzem i ldem z ciekawoci obieg, a nigdzie osiedzie si nie mogc, ca modo i wiek dojrzay na nieustannej strawi wczdze;wiele widzia, dowiadczy i niemao czyta;poeta, onierz, rysownik ,panegirysta i kanonik [tytularny-uw. aut.], syn ubogich rodzicw; osiad na mudzi, gdzie zosta kanonikiem , do pisania dziejw tego narodu porwawszy si zbiera rkopisy i ksigi, kroniki ruskie i litewskie w takiej iloci,iby je, jak si w orientalnym stylu swoim przechwala, na dobry wz furmaski nie zabra . (M. Wiszniewski) Oprcz wspomnianej ju, wydanej w Krlewcu popularnej w swoim czasie i tumaczonej ju w XVII w. na ruski i acin (Gdask 1650, Antwerpia 1669) : Ktra przedtem nigdy wiata nie widziaa, Kronika polska, litewska, modzka i wszystkiej Rusi (1582),w ktrej wykorzysta wiele zaginionych obecnie rde i latopisw - nie zachoway si: Zwierciado Kroniki litewskiej (wyd.1577), O wziciu Carogrodu, Opisanie Turcji, De Hungariae regno i wiele innych jego dzie. Podobnie znane i tumaczone byy m. in. dziea Andrzeja Frycza-Modrzewskiego (na francuski, niemiecki, hiszpaski i rosyjski), Hozjusza (angielski, czeski, francuski i niemiecki), Golickiego (francuski, angielski), i innych. Wszyscy oni doczekali si te przekadw z aciny na polski. W II po. XVI w. notuje si w Polsce silny rozwj ruchu wydawniczego. Kontakty midzy Polsk a Itali s tak ywe, e na polecenie Zygmunta Augusta zostaje w 1558 r. zorganizowana pierwsza regularna midzynarodowa linia pocztowa Krakw- Wenecja. Zainteresowanie Polsk i ukazujcymi si tu opisami krajw ociennych powoduje na Zachodzie konieczno kompleksowych wznowie zbiorw historiografii polskiej jak w trzytomowym obszernym wyborze Jana Pistoryusza (Fryburg 1608), czy znanym zbiorze Elzewirskim (Lejda,1626).

W W
T

dorobku samopoznawczym kontynentu coraz znaczniejsz rol zaczynaj odgrywa takie orodki kultury europejskiej jak Pary, Oxford, Cambridge, Lipsk, Praga, Krakw, Krlewiec, Gdask, Lejda, Uppsala. Podziaowi na kulturalny Zachd i pogrony w azjatyckim barbarzystwie Wschd zostaje przeciwstawiony nowy, na stare ludy Poudnia i mode Pnocy (Tazbir). poowie XVI wieku na zlecenie Zygmunta Augusta zaczto prowadzi w Polsce bardzo rozlege systematyczne prace spisowe i topograficzne na podstawie ktrych Wacaw Grodecki opracowa m.in. map hydrograficzn Rzeczypospolitej. Opisy krain i mapy sporzdzane na zamwienie krlw polskich nie ograniczay si jedynie do wasnego ogromnego wszak obszaru, ale dotyczyy rwnie ssiadw , a szczeglnie Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego i ziem ruskich oraz Turcji wraz z chanatami tatarskimi Krymu, Oczakowa, ordy biaogrodzkiej , hospodarstwami Modawii i Wooszczyzny. Bardzo czsto powstaway w przededniu przewidywanej potrzeby wojennej, w wyniku relacji specjalnie wysyanych posestw dyplomatycznych, misji handlowych czy celowych dziaa wywiadu wojskowego. rzeba zarazem podkreli, e wiele map i opisw powstawao w jednym egzemplarzu - tylko do wiadomoci zleceniodawcy w intencji utrzymania sekretnoci dysponowanej wiedzy bez zamiaru jej rozpowszechniania. Znamienny jest tutaj fakt udzielenia p r z y w i l e j u krlewskiego przez Zygmunta Starego oficynie Unglera na jednorazow publikacj epokowych map Wapowskiego. Bezprawna publikacja mapy karana bya mierci tak jak zdrada stanu. Wiele z tych dokumentw ze zrozumiaych wzgldw nie dotrwao do naszych czasw, mamy o nich tylko powiadczenia w innych rdach wspczesnych.

kazuje si wic, e dwr krlewski w ogle, a wczesny dwr polski i w szczeglnoci jego przepastne Archiwum Koronne Krakowskie, sigajce XIV w. i bardziej nowoczesne Warszawskie, stanowiy w tym okresie wyjtkowo odpowiednie miejsce do rozwijania zainteresowa geograficznych i historiograficznych dajc wrcz nieporwnanie lepsz baz dokumentacyjn do systematycznych studiw materiaowych ni np. Akademia Krakowska.

11

Rwnie na Zachodzie najwiksi kartografowie pracowali na potrzeby dworw i kompanii handlowych , a nie zawsze na uniwersytetach, np. sawny Gerard Merkator by nadwornym kartografem ksicia Kliwii. Uniwersytety natomiast wypracowyway nowe idee, teorie, algorytmy oblicze wsprzdnych geograficznych oraz sposoby ich odwzorowa na mapach.

Na dworze krla polskiego Zygmunta III Wazy

a dworze krlewskim naturalnym preceptorem Filipa by z pewnoci Reinhold Heidenstein (1553-1620), z racji swych dbr rodowych w Sulczynie pod Gdaskiem, zwany rwnie Solckim. Pochodzi z frankoskiej arystokratycznej rodziny osiadej w Prusach Krlewskich za Kazimierza Jagielloczyka. Funkcj sekretarza krlewskiego sprawowa on ju przy krlu Stefanie Batorym, a take przy hetmanie i kanclerzu wielkim koronnym Janie Zamoyskim. Zosta na ni powoany w Grodnie w 1582, po mierci w Rydze dra Tiedemana Giese; obj po nim kancelari prusk i gdask stajc si przedstawicielem krla w stosunkach z nimi, ale starajc si jednoczenie reprezentowa interesy Gdaska na dworze polskim. Heidenstein rwnie goci w Gdasku wielokrotnie na oficjalnych rozmowach z senatem gdaskim, jak rwnie prywatnie, po drodze do swych pruskich (kaszubskich) dbr i w sprawach majtkowych. . Rajnold Heidenstein by m.in. autorem aciskiego, wzorowanego na Cezarze Opisu wojen moskiewskich Stefana Batorego (Commentariorum de Bello Moscovitico libri sex) toczonych w latach 1578-82, wydrukowanego po raz pierwszy w Krakowskiej Oficynie azarza w 1585 roku (na karcie tytuowej rok 1584), a nastpnie wielokrotnie wydawanych za granic np. w Bazylei (1588), Kolonii (1589), Frankfurcie nad Menem (1600), tumaczonych rwnie na jzyk niemiecki (Gorlitz 1590). Autor by zarazem uczestnikiem tych wojen i powiernikiem ogromnej jawnej i tajnej wiedzy na temat samej kampanii, jej przebiegu i przygotowa do niej, majc dostp do tajnej kancelarii wojskowej, przez ktr przechodziy wszystkie dane, dokumenty, a take przygotowane i uzyskane materiay hetmaskiego oraz krlewskiego wywiadu wojskowego. Daje on rwnie opis pierwotnych dziejw pastwa rosyjskiego, Kozakw i Poocka wedug znalezionych w Poocku zdobytych kronik, dokumentw i archiww .

olejnym bezporednim uczestnikiem owych kampanii rosyjskich i osob, ktra moga wielce zainteresowa modego Filipa by sekretarz krla Zygmunta II Augusta oraz Stefana Batorego i jego naczelny kartograf Maciej Strubicz (ok.1530-ok.1604), ktry opracowa na jego potrzeby wojenne i administracyjne mapy Korony, Litwy, Inflant i Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego oraz osobno szczegow map przyszego teatru dziaa wojennych Batorego. Za swe zasugi otrzyma w 1563 roku nobilitacj, a waciwie indygenat potwierdzajcy jego lskie szlachectwo i dobra w Inflantach. Kampanie batoriaskie opisywali rwnie m.in. legat papieski jezuita Antoni Possewino (znany z obrazu Matejki), przysany dla wypracowania warunkw ugody na wniosek Iwana Gronego, kuszcego papiea Grzegorza XIII moliwoci porozumienia w sprawie zjednoczenia Kociow (Moskovia, Wilno 1586), Bartosz Paprocki (1543-1614), Stanisaw Sarnicki(1578), Daniel Herman (1582), Samuel Wolf (1583) i inni. Dwr krlewski wizytowao wiele poselstw z caego wiata, a nie mniej ciekawi byli wani posowie do dalekich krain, tacy jak np. Marcin Broniewski, znakomity wywiadowca, sekretarz i pose do chana perekopskiego Mechmeta Gireja, ktre to podre po caym pastwie tatarskim opisa w Tartariae descriptio, cum tabula geographica eiusdem Chersonesus Tauricae (1579) dedykowan Stefanowi Batoremu. Wydawana bya w Kolonii(1595), Londynie (1625-ang.), Wiedniu i Odessie (ros.).
Rzeczypospolitej wiek srebrny i teatrum wojenne Batorego
12

B atory twrczo kontynuowa wietne tradycje kartograficzne Jagiellonw.

Krl Stefan I Batory de Somlyo dowiadczony dziejami tej samej czci Europy i wyksztacony podobnie jak jego najblisi wsppracownicy Zamoyski i Heidenstein na uniwersytecie w Padwie doskonale wpasowa si w tron Jagiellonw. Odziedziczy konflikt litewsko-rosyjski toczony od zawsze, a we wsplnej Rzeczypospolitej ju w trzech wojnach w tym stuleciu (1507-8, 1512-22, 1534-7). Prowadzi wojny wedug najnowszych zasad sztuki wojennej Zachodu i Orientu wykorzystujc w kampanii mosty ywowe, przewone mosty pontonowe montowane w trzy godziny, najnowsze granaty artyleryjskie wzbudzajce szalony popoch i zapalajce obwaowania, utworzy znakomit , potrzebn w polskim wojsku piechot wybranieck , wyposaajc j w muszkiety i jako pierwszy powoa kozakw rejestrowych. Przykada ogromn wag do wczeniejszego rozpoznania metodami handlowymi, dyplomatycznymi i wywiadowczymi terytorium, fortyfikacji miast i twierdz, uzbrojenia, zasobw, ustroju , zwyczajw i umiejtnoci przeciwnika - tak dobrze jak wasnych. Zorganizowa na potrzeby wojenne specjalne biuro prasowe wyposaone w drukarni polow drukujc odezwy w czterech jzykach: po polsku, acinie, niemiecku i wgiersku. Powoa te osobne biuro kartograficzne, w ktrym zatrudni najlepszych krajowych i cignitych ze lska specjalistw: Wacawa Grodeckiego, Macieja Strubicza, Stanisawa Pachoowieckiego rwnie kartografa i sekretarza kancelarii krlewskiej. Przykadowo jak podaje K. Buczek Maciej Strubicz opracowa na yczenie krlewskie map poszczeglnych pastw a dzieraw, podlegych Batoremu. Interesujca w tym kontekcie jest wzmianka o Poloniae et Livoniae amplae descriptiones, ktre Merkator otrzyma z Polski (by moe od samego Strubicza) w 1586 r., i na ktrych opiera si niewtpliwie jego mapa Inflant (1595). Przy sposobnoci wypadnie zwrci uwag na fakt, e mapy synnego reformatora kartografii byy znane dobrze w Polsce. Poredniego na to dowodu dostarcza nam przedoony krlowi przez Olbrachta askiego w 1581 r. projekt zaatakowania Moskwy od strony ...Morza Biaego, zosta on bowiem opracowany niewtpliwie z pomoc mapy Europy Merkatora i to najprawdopodobniej w jej drugim wydaniu z 1572 r. Ciekawe wiato na stosunek Batorego do kartografii rzuca nam wiadomo, przekazana w wydanej w 1592 r. ksice biskupa kijowskiego Jzefa Wereszczyskiego o przygotowaniach do wojny z Turcj, ktre wypeniy drug poow panowania naszego monarchy. Podaje mianowicie Wereszczyski, ktremu, wedug K. Buczka, mona miao i bez zastrzee zaufa, e iu ni o czym wicey krol Stefan... tak we dnie iako y w nocy myli ni o czym czciey nie mowi, jedno o Turku, dowiaduic si z pilnoci wielk, tak o miecach, iako te y o przeszciu snadnieyszym do iego krain, ktrych aczkolwiek po wielu czci sam wiadomym by, iednak kto mu iedno o tym co powieda pocz, dla doskonalszey wiadomoci, barzo go rad sucha. A potym do Chorographiej, na ktrey wszystkie situs locorum, miasta y zamki Tureckie, morza, rzeki, gory, pagorki, lasy i pola wypisane byy zawdy si udawa, y nad ni, upatruic mieca snadnieysze przeszcia, przez ktoreby lepiey woyska Chrzecyjaskie cign mogy, czsto si zabawia, za czym do takiey wiadomoci tamthych miec by przyszed, e adnej gory, adnej rzeki, nakoniec adnego mieca tak skrytego u Turka nie masz, o ktorymby on by pewney wiadomoci nie mia. Podobnie postpowa wspczesny mu sutan turecki Mehmet Pasza, ktry poleci pewnemu chrzecijaninowi sporzdzi do celw wojskowych map Rzeczypospolitej wraz z opisem uwzgldniajcym rwnie pogranicze Moskowii i regiony naddunajskie, przez ktre do Polski mona podej. Ale tu trzeba natychmiast przypomnie, e take bezcenn wiedz o zasobie informacji zdobytej przez przeciwnika pozyskiwano rnorodnymi dziaaniami operacyjnymi o wyranym charakterze kontrwywiadowczym, ktrych cae arsenay rodkw woziy wysyane lub stae poselstwa na wozach, w skarbczykach lub ubach podrnych, w zalenoci od wagi i ceny przykadanej do danej wiadomoci. Mapy i archiwalia byy rwnie akomym kskiem w przejtych miastach i obozach przeciwnika, jak miao to miejsce np. przy zdobyciu Poocka, skd Polacy wywieli na wozach bezcenne latopisy ruskie, dokumenty i zgromadzone archiwa.
13

eidenstein by wykorzystywany przez krla Zygmunta w szeregu misji dyplomatycznych, szczeglnie gdy z kocem 1591 roku przeszed z wyznania augsburskiego na wyznania rzymsko-katolickie. W latach 1594 1596 uczestniczy w ukadach o utworzenie ligi antytureckiej z dworem cesarskim, papieem i Wenecj wanie z tym okresem aktywnoci Heidensteina jak si wydaje mona wiza zasadnie wspomniane modziecze podre Kluwera w tym samym okresie na dwr cesarski w Pradze i do Italii. W 1596 rozpocz prac nad prawem ziemskim szlachty pruskiej i na jego projekcie oparte zostao Ius terrestre nobilitatus Prussiae a. 1598 uchwalone 13 kwietnia tego roku i nastpnie konfirmowane przez krla. Kodyfikacja ta zwana potocznie korektur prusk odegraa du rol w cilejszym zespoleniu Prus Krlewskich z Koron. Nie s znane dokadne lata pobytu modego Filipa Kluwera na polskim dworze wiadomo tylko, e tam si dobrze wyuczy jzyka polskiego, Franciszek Siarczyski, autor Obrazu wieku panowania krla Zygmunta III Wazy pisze, e po prostu chowa si na dworze. Najpewniejszymi latami pobytu s jednak lata od 1596 do roku 1600, tu po przeniesieniu stolicy Rzeczypospolitej przez krla Zygmunta do Warszawy (w 1596 r. po dwukrotnym poarze Wawelu), co odpowiada rzeczywistej moliwoci gruntownego zapoznawania si pod kierunkiem Heidensteina z podstawami prawa pruskiego przydatnymi w dalszej zamierzonej karierze administracyjnej. Wtedy rwnie z dworu krlewskiego lub wraz z dworem krlewskim odby szereg podry po Polsce.

tym te czasie, ju od koca lat osiemdziesitych XVI wieku na wschodzie Rzeczypospolitej prowadzono rozlege prace topograficzne i hydrograficzne na obszarach sigajcych od Wisy a do Dniepru. Pracami tymi kierowa, finansowa i osobicie w nich uczestniczy wszechstronnie wyksztacony wielki humanista i artysta, autor wymienitego Pamitnika z pielgrzymki do Ziemi witej, niezwykle barwna osobowo marszaek nadworny litewski, wojewoda trocki ksi Mikoaj Krzysztof Radziwi zwany Sierotk (15491616), z ktrym Strubicz w tym okresie wsppracowa w stworzeniu nowej scalonej mapy Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Naley ona do najznakomitszych pomnikw kartografii XVII wieku (W. Kordt). Pod wzgldem dokadnoci przewyszaa ona nie tylko wczeniejsze mapy, lecz rwnie wiele pniejszych. Przy tej okazji warto wspomnie, e polscy magnaci dla obmierzenia swych ogromnych woci rwnych powierzchni lub wikszym od wielu wczesnych samodzielnych ksistw na Zachodzie Europy utrzymywali wasnych geometrw czyli topografw .

Unia brzeska

O N

kres staego pobytu na dworze krlewskim w Warszawie w latach 1596-1600 by rwnie bardzo ciekawy z punktu widzenia dalszych zainteresowa i naukowych dokona Kluwera na polu poznawania caoksztatu problematyki Europy Wschodniej.
a synodach w Brzeciu Litewskim w 1595 i 1596 roku zawarto uni kocioa prawosawnego Rzeczypospolitej z kocioem rzymsko-katolickim. Zachowywaa ona liturgi obrzdku wschodniego i odrbno hierarchii kocielnej podporzdkowanej jednoczenie papieowi. Przewidywaa dopuszczenie biskupw unickich do senatu, co jednak faktycznie nigdy nie zostao wykonane, podobnie jak wiele innych postanowie. arliwe dysputy nad istot poczenia kociow, obudziy wtrnie ju w najbliszych dziesicioleciach potne fale
14

prawosawnej wiadomoci, nakadajcej si w coraz wyraniejszym stopniu na rnice narodowociowe i stanowe, gdy w przeciwiestwie do spolonizowanej szlachty, wikszo ludu ruskiego i mieszczastwa pozostaa prawosawna. Jednak sam fakt zawarcia unii przez obie strony Sarmacji powiadcza po raz pierwszy w historii brak istotnych rnic teologicznych i doktrynalnych midzy obu wyznaniami chrzecijaskimi. W czasie krwawych wojen religijnych i czstokro fizycznej eksterminacji innowiercw na zachodzie Europy musiao to budzi zdumienie i nadziej. Kluwer dobrze zapamita ten manifest ekumenicznej tolerancji narodw Rzeczypospolitej. Jak gboko zasada ekumenicznego pokoju religijnego tkwia w praktyce politycznej, pomimo e na co dzie bya trudna, pokazuje nastpujcy cig zdarze: Krl Stefan Batory, czowiek surowych obyczajw i gwatownego charakteru, ale do szpiku koci uczciwy, w najgortszy czas wojenny, spod murw zdobywanego Pskowa pisze list do mieszczan wileskich w obronie atakowanych na ulicach prawosawnych nie chccych si podporzdkowa reguom witecznym nowo wprowadzonego kalendarza gregoriaskiego. . Krl Stefan gboko pojmowa wag pryncypiw ustrojowych Rzeczypospolitej i dawa temu dowd w praktyce. Jak pisze Jasienica, owa bezstronno wyznaniowa i opieka dla wszystkich rnowiercw penia wrcz rol religii pastwowej . Jeszcze w 1620 r. Kozacy chccy wstpi na sub, wypytywani na dworze carskim o przeladowania religijne prawosawnych w Polsce, ze zdumieniem odpowiadali, e nic takiego nie ma . Ale w tym samym roku wracajcy po wywiceniu patiarchy Moskwy i caej Rusi patriarcha Jerozolimy Teofanes odnowi sekretnie ortodoksyjn hierarchi na ziemiach Rzeczypospolitej, a zatrzymawszy si na Siczy Zaporoskiej odebra od Kozakw na rynku w Buszy luby wiernoci i odpuci im winy wojowania wesp z papienikami przeciwko prawosawnemu carowi. Skoczyo si babie lato wieloetnicznej i ekumenicznie rnowierczej Rzeczypospolitej. Nieczua Klio wystawiaa bolesny rachunek za zbyt wczesn lektur idei byszczcych na kartach Historii pniejszych o kilka stuleci. Stepowe przestrzenie Kresw okazay si zbyt trudne, aby wrd wiejcych wiatrw dziejowych utrzyma mody trawniczek demokracji, wymagajcy wg angielskiej recepty tylko trzystu lat cierpliwego, systematycznego podlewania... Warto wspomnie, e nie bya to jedyna inicjatywa ekumeniczna Rzeczypospolitej. Aby wspomnie tylko waniejsze. Ju w 1570 zostaa zawarta zgoda sandomierska, w ktrej luteranie, kalwini i bracia czescy (husyci) poczyli si w tzw. wyznanie polskie. W 1599 z inicjatywy ksit wojewodw K.Radziwia i K. Ostrogskiego odby si wsplny zjazd ewangelikw i prawosawnych, w porozumieniu z patriarch aleksandryjskim Melecym Pigasem, ktry mia si zakoczy planowan ugod na wzr sandomierskiej. W 1645 r. krl Wadysaw IV wyda uniwersa intencyjny oraz zorganizowa w Toruniu zjazd przedstawicieli i teologw wyzna chrzecijaskich tzw. Colloquii Charitativi, ktre miay doprowadzi do zjednoczenia katolikw, ewangelikw i kalwinw, niestety kilkadziesit spotka nie doprowadzio do podanego rezultatu. Trzeci Rzym - Narodziny Imperium Romanoww

y to te okres przygotowania nowego otwarcia w polityce polskiej wobec wschodniego ssiada czyli Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego. Pochono ju ono wszystkie niezalene dotd ziemie ruskie, w tym bezkresne obszary na pnocy poprzednio opanowane przez Nowogrd Wlk.. Na poudniu Rosji po podbiciu chanatu kazaskiego (1552) i astrachaskiego (1556) woci carskie signy do Morza Kaspijskiego i caa Woga staa si rzek rosyjsk. W 1598 wojewodowie moskiewscy po przekroczeniu Uralu stopniowo zajli rozlegy chanat syberyjski. Podobnie jak na ziemiach polskich rozrost terytorialny pastwa moskiewskiego wywoa konieczno racjonalnego ogarnicia nowo zdobytych ziem. W 1552 r. car Iwan IV Grony na wzr
15

prac prowadzonych przez Zymunta Augusta nakaza zmierzy ziemi i zrobi karty caego pastwa. Bezimienni geometrzy przystpili do kartowania obszarw nad Wog, Ok, Kam, Dwin, Peczor, Donem, a take stepw nadkaspijskich i zauralskich. W cigu 30-40 lat zgromadzono obszerne materiay kartograficzne i opisowe, ktre midzy latami 1595 a 1600 umoliwiy geometrom rosyjskim opracowanie w jednym egzemplarzu Karty caego pastwa moskiewskiego (Czertie wsiemu Moskowskomu gosudarstwu) wraz z opisem. Pniej ta mapa znana we fragmentarycznych odpisach zyskaa nazw Wielkiej Karty. Bya to mapa drogowa obejmujca obszar od Morza Arktycznego po Morze Czarne i od Zatoki Fiskiej co najmniej do wschodniego skonu Uralu. Na obszarze Rosji europejskiej podano m.in. 880 nazw rzek, 400 miast, 60 jezior i szereg nazw wsi. Suya ona zarwno celom administracyjnym jak i reprezentacyjno-dyplomatycznym demonstrujc wielko i potg pastwa ruskiego. Po opracowaniu Wielka Karta bya bardzo czsto wykorzystywana; mocno podniszczona , zuya si i rozpada. Po okresach wojen litewskich i batoriaskich przeplatanych kandydaturami cara Iwana Gronego i jego syna Fiodora na tron polski oraz prbami ukadw - nastpia powana prba politycznego rozwizania konfliktu moskiewskiego wg rozwinitego modelu wczeniejszego uoenia stosunkw z Wielkim Ksistwem Litewskim. W 1600 roku z upowanienia Sejmu wyjechao do Moskwy, do cara Borysa Godunowa, kolejne wielkie poselstwo Rzeczypospolitej pod przywdztwem kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy i kasztelana warszawskiego Stanisawa Warszyckiego (kontynuujce treci posania z 1576 do Iwana Gronego i 1584 do Fiodora przedstawiane przez wojewodw Haraburd i Hlebowicza), a proponujce Rosji dwugow uni na wzr Unii Lubelskiej. Obejmowa ona miaa wspln polityk zagraniczn, wojenn i traktatow, ze wsplnym skarbem militarnym w Kijowie, wsplnym handlem, mennic i flot, tolerancj praw wasnych, wyznania i urzdw lokalnych, swobod wyboru miejsca zamieszkania i zawierania maestw mieszanych oraz uni personaln, ktra rozstrzygn si miaa po naturalnym oswobodzeniu jednego z tronw. Posowie Rzeczypospolitej pragnli ponadto uatwi modziey moskiewskiej nauk aciny, ponadnarodowego jzyka Europy. Architektami i promotorami tej unii po stronie polskiej byy najwiatlejsze umysy statystw pod kierunkiem kanclerza wielkiego koronnego i hetmana wielkiego Jana Zamoyskiego, potrafice doceni dwustuletni dorobek pastwa Jagiellonw i majce odwag kreli z potn wyobrani przekraczajc uwarunkowania wasnego zacianka przysz map dziejw ogromnych poaci centralnej i wschodniej Europy. Car Borys, dotychczasowy wielkorzdca i szwagier ostatniego cara z legendarnego rodu Rurykowiczw, a take domniemany sprawca zabjstwa jego modszego brata Dymitra, wywodzcy si z Tatarw bojarzynek kostromski, starannie odizolowa na Kremlu polskie poselstwo. Ba si zbyt wiele straci przy obserwowanej rodzcej si woli bojarw ruskich do objcia ich prawami, ktre uzyskali w Rzeczypospolitej magnaci litewscy; ale nie chcia te przepuci wielkiej okazji.

ym samym rozpocz si kolejny wieloletni okres bardzo intensywnego zaangaowania si dworu polskiego w sprawy rosyjskie, tzw. okres dymitriady lub wielkiej smuty, w czasie ktrego polskie wojska dwukrotnie zdobyway Moskw (1605, 1610 - 12) i osadzay swoj zaog na Kremlu, a krlewicz Wadysaw obwoany zosta przez bojarw carem Rosji (1610). O znajomoci w Rosji polskich instytucji politycznych wiadczy dogowor zawarty z krlewiczem Wadysawem wzorowany na artykuach henrykowskich. Polskie pochody wojskowe pod dowdztwem takich sawnych zagoczykw jak, bardzo znany pniej w caej Europie, Aleksander Lisowski - podobnie jak wczeniej starosta orszaski Filon Kmita-Czarnobylski, Krzysztof Radziwi-Piorun i inni, penetroway i pustoszyy tereny a po Wog, docierajc nawet do okolic Oceanu Lodowatego lustrujc je i przyprowadzajc stamtd jzyka. Z wojen tych pozostao rwnie bardzo wiele opisw pamitnikarskich, w tym najbardziej znane pamitniki hetmana Stanisawa kiewskiego, ktry dowodzi polsk zaog na Kremlu oraz m. in. Kolda moskiewska (1609) P. Palczowskiego. Krl Zygmunt III Waza wykaza si jednak zbyt wielk ochot, aby samemu zaoy czapk Monomacha wraz z dziejow misj katolicyzacji Rusi. Tak przywiza si do tej idei, e przyjwszy wczeniej ofiarowan mu przez Dymitra I Samozwaca (po zmiennych kolejach losu) koron carsk kaza si w niej nawet pochowa - nie godzc si pocztkowo na przejcie krlewicza Wadysawa na
16

prawosawie. Jego za nie chcieli bojarowie, obawiajc si bezkompromisowego katolicyzmu polskiego krla. Ta trzyletnia zwoka w wysaniu krlewicza Wadysawa na Kreml, zakoczya si obwoaniem w 1613 r. przez zniecierpliwionych bojarw carem szesnastoletniego Mikoaja Romanowa - syna metropolity Filareta sprowadzonego z Moskwy i wizionego zreszt wwczas przez Zygmunta w Malborku- liczc m. in. na jego osobist ch rewanu na Polakach. Patriarcha Filaret, a waciwie Fiodor Romanow, spowinowacony z Iwanem Gronym, w modoci wykazywa rzadkie wwczas w Rosji due zainteresowanie Zachodem oraz obcymi jzykami i kulturami uczc si nawet aciny. Przyby do obozu polskiego dla przechrzczenia w liturgii prawosawnej obranego carem 7 sierpnia 1610 r. krlewicza Wadysawa. Omioletnia niewola spdzona gwnie w bogato wyposaonych, lecz zimnych komnatach wielkiego komtura na Zamku Malborskim ostudzia dawne sympatie, zmieniajc go w filar cerkwi i ich przeladowc. Odmawia on miana chrzecijan nie tylko katolikom, ale take zamieszkujcym Rzeczypospolit prawosawnym, za zbyt blisk symbioz. Po powrocie na mocy pokoju dywiliskiego - konsekrowany w 1619 przez patriarch jerozolimskiego Teofana sta si nie tylko zwierzchnikiem cerkwii prawosawnej , ale te faktycznym zarzdc pastwa zamiast swego syna . Ustanowiono w ten sposb na najblisze trzysta lat now, trwa dynasti na tronie rodzcego si Imperium Rosyjskiego.

azywao si ono coraz czciej Trzecim Rzymem. Nawizywao w sposb coraz bardziej spektakularny do tradycji Drugiego Rzymu czyli Konstantynopola - Bizancjum, zarwno poprzez tytu cara, symbolik dwugowego ora bizantyjskiego, przyjtego ju przez Iwana III Srogiego w 1472 r. wraz z rk Zofii, bratanicy ostatniego z bizantyjskich cesarzy, dziedziczki wietnoci Paleologw . Car Borys Godunow obdarzy cerkiewnego zwierzchnika Moskwy nigdy tam nie bywa godnoci patriarchy. Patriarchat Moskwy i caej Rusi wkrtce zacz pretendowa do zwierzchnictwa nad caym wczesnym prawosawiem, na wszystkich obecnych i byych ziemiach ruskich, to znaczy take ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodw. W dobie wojen religijnych, szalejcej reformacji i kontrreformacji oraz postpujcego rnicowania i rozczonkowywania chrzecijastwa na zachodzie Europy samo prawosawie zyskiwao wyjtkow misj dziejow charyzmatycznego zachowywania depozytu jedynej prawdziwej wiary, wywodzonej z najstarszych tradycji kocioa grecko-bizantyjskiego, znakomicie zakonserwowanej i sprawdzonej w bojach z otaczajcym je od tysica lat morzem islamu - a w ortodoksji i niezmiennoci widzc nadrzdn racj swego trwania.

aradoksalnie okres wojen moskiewskich za Batorego i Zygmunta - poza wzajemnie uzasadnionymi alami o zadane krzywdy i straty wojenne bardzo intensywnie wzbogaci wiedz obu walczcych ze sob stron o przeciwniku, jego terenach, miastach, siach, strojach, uzbrojeniu, prawach, zwyczajach i wierze. Zarwno walki, negocjacje jak i prby unii personalnych w istocie zmierzay do tego samego celu trwaego skupienia w jednym rku caej siy chrzecijaskich pastw sowiaskich w obliczu wsplnego nieustannie narastajcego zagroenia nawa islamskiej potgi turecko-tatarskiej. Rozumiano rol, jak w tych walkach powinna odgrywa rodzca si potga pastwa moskiewskiego. W czasach gdy Polska, Austria, Wgry i Hiszpania okrelane byy jako przedmurze chrzecijaskiej Europy - w samej Rzeczypospolitej nie brak byo gosw o koniecznoci wsplnej walki chrzecijaskich narodw sowiaskich przeciwko muzumaskim Turkom i Tatarom. W polskiej publicystyce tej doby (J. Wereszczyski, K. Warszewicki), okrelano tak wanie Wielkie Ksistwo Moskiewskie ze wzgldu na stosunkowo niedawno zrzucone jarzmo tatarskie , jak i stale toczone walki z chanatami - waciwym przedmurzem chrzecijaskiej Europy - doskonale zdajc sobie spraw z chrzecijaskiej istoty prawosawia - w przeciwiestwie do stanowiska teologw zachodniej Europy okrelajcych Rusinw jako ppogan lub wrcz pogan (przenoszc czsto na nich wie jeszcze wiedz o panowaniu tatarskim nad wikszoci ziem ruskich).

17

Prawosawie byo w Rzeczypospolitej Obojga Narodw, na terenach wschodnich wyznaniem bardzo szeroko rozpowszechnionym, gwnie wrd warstw chopskich i kozactwa, ale rwnie wrd wielu ruskich i litewskich magnatw. Kanclerz Jan Zamoyski powzi w 1588 r. zuchway i genialny zamiar przeniesienia do Kijowa patriarchatu carogrodzkiego, wyprzedzi wic tym zamysem Borysa Godunowa. Patriarcha Konstantynopola Jeremiasz II przyby na zaproszenie kanclerza do Kijowa, ustanowi w nim egzarchat oraz przeprowadzi reform kocioa prawosawnego Rzeczypospolitej dyscyplinujc wadykw tak dalece, e kiedy patriarcha w 1589 r. opuci Kijw wszyscy biskupi prawosawni zapaali nag atencj do podlegoci papieowi w dalekim Rzymie. Zamoyski przystpi wic wraz z krlem do realizacji planw unii wyznania prawosawnego z rzymsko-katolickim. Po unii brzeskiej w 1596 roku biskupi greckokatoliccy uzyskali formalne prawo do zasiadania w senacie Rzeczypospolitej . Na dworze pierwszych carw rosyjskich szerzya si natomiast polska moda, snobizm na znajomo polskiej kultury, obyczajw i jzyka, ktry przez pewien czas, jak pisz historycy, peni nawet rol jzyka dworskiego.

u wanie, n a p o l s k i m d w o r z e mg wic mody Filip Kluwer zaczerpn szerok wiedz na temat rzeczywistych stosunkw narodowociowych, wyznaniowych, geografii i topografii terytorium oraz o zwyczajach panujcych w Europie Wschodniej, ktr pniej prezentowa w swoich dzieach publikowanych na Zachodzie Europy, a ktre stanowiy istotne novum w stosunku do istniejcej tam, czsto na poy mitycznej, wiedzy na temat wschodnich hiperborejskich rubiey Europy. Pobyt na dworze krlewskim w Warszawie, bdcym jednym ze znaczcych wwczas aktywnych centrw europejskiej myli politycznej, wywar wielki wpyw na dalsze koleje burzliwego ycia Filipa Kluwera i jego wiatopogld. Wspomina ten modzieczy okres ycia i zwizki z polskim dworem krlewskim do wdzicznie, skoro swemu jedynemu synowi urodzonemu wiele lat pniej w Londynie nada imi polskiego krla Zygmunta, a nie powtarzajce si tradycyjnie w jego rodzie biblijne imiona Jan, Jakub, Szymon, Filip i Daniel. Gdask

o powrocie do Gdaska Filip Kluwer zosta w kwietniu 1600 roku przyjty do sawnego Gdaskiego Gimnazjum Akademickiego (istniejcego od 1583 roku, a kontynuujcego tradycj jeszcze starszego partykularza z 1558 roku), gdzie rozpocz studia prawno-historyczne i zgbia jzyki klasyczne. Tu take pod kierunkiem Jana Mollera poszerzy swe wiadomoci z ulubionej przez siebie nauki - geografii, ktra wedug nowego, wdroonego od niedawna programu szkolnego stanowia ju wtedy w gdaskim gimnazjum samodzielny przedmiot nauczania. Jak pisze E. Rastawiecki, rysowa wtedy w Gdasku mapy Polski i obydwu Sarmacji (Europejskiej i Azjatyckiej). Mg wtedy rwnie usystematyzowa i poszerzy sw wiedz geograficzn o docierajce tu szlakami hanzeatyckimi przez Inflanty wiadomoci na temat terenw pnocnej Rosji, ktre ju duo wczeniej poddane byy intensywnej penetracji handlowej i politycznej przez kupcw z Nowogrodu Wielkiego, w ktrym Hanza utrzymywaa przez bardzo dugi okres swj znaczny kantor.
Nowogrd Wielki
18

owogrodzianie obywatele silnej staroytnej republiki feudalnej, ktra nosia dumn nazw Gospodin Nowogrod Wielki byli pionierami odkry w pnocno-wschodniej Europie. Ju w XII wieku opanowali oni ca pnoc wschodnioeuropejskiego niu od Pwyspu Kolskiego i Karelii po dorzecze Peczory wcznie dochodzc do Morza Biaego i Barentsa i do XIII wieku przekroczyli na wschodzie Kamenny Pas (jak zwano dzisiejszy Ural) dochodzc do ujcia Obu. Du rol w opanowaniu przez Rosjan Przyuralu na pocztku XV wieku i ekspansji daleko za Kamienny Pas odegra kupiecki rd Stroganoww. Gdy za panowania Iwana III Srogiego w 1478 po krwawej pacyfikacji miasta i faktycznej zagadzie konkurujcej gospodarczo, militarnie i ideowo z Moskw sawnej republiki miejskiej na Ziemia Nowogrodzka wesza w skad scentralizowanego pastwa moskiewskiego, to jego powierzchnia ulega podwojeniu.Nowogrd Wielki straci wwczas pozycj najwikszego i najbogatszego miasta pnocno-wschodniej Europy (wikszego od Londynu, Rzymu, Moskwy, Krakowa) na rzecz niemal rwnie wielkiego pidziesiciotysicznego Smoleska (-wic byo o co si bi!), ktry zosta zastpiony w tej roli przez inne miasto Rzeczypospolitej dynamicznie rozwijajcy si Gdask - dopiero w poowie XVI wieku. Ostateczny cios zada Nowogrodowi prawie sto lat pniej car Iwan IV Grony podczas kampanii inflanckiej powtarzajc pacyfikacj miasta, po ktrej pnocna Kartagina si ju nigdy nie podniosa. W XVI wieku wojewodowie moskiewscy przeszli Perm i Ural rodkowy odbywajc wypraw do Ziemi Syberyjskiej i okrelajc rzeczywisty kierunek Kamienia (Uralu), czego potwierdzeniem jest mapa Zygmunta Herbersteina posa austriackiego w Moskwie powstaa z zasyszanych opowiada, ktra wedug rde ruskich powstaa w II wierci XVI wieku. Na mapie tej po raz pierwszy umieszczono gry nazywane Kamiennym Pasem, ktre cign si z pnocy na poudnie midzy Peczor a Obem. Gry te odkrywane byy wielokrotnie w rnych miejscach przez rne wyprawy najczciej o charakterze handlowym lub wojskowym, z ktrych najsawniejsz prowadzi pierwszy znany zdobywca Syberii, ataman kozacki Jermak Timofiejewicz - i dopiero w XVIII w. acuch ten zyska wspln nazw Ural. W 1553 roku Anglik Richard Chancellor zainaugurowa morskie przejcie pnocne opywajc przyldek Nordkap, wpywajc do ujcia Dwiny i stamtd saniami w samorzutnej roli posa krlewskiego pojecha do cara Iwana do Moskwy. Wyprawa Holendra Wilema Barentsa (Barentzoon) kontynujc poznawanie Oceanu Lodowatego odkrya w 1594 r. pnocny przyldek Nowej Ziemi, a w 1596 dotara do Spitsbergenu. Wieci o odkryciu nowych szlakw handlowych byskawicznie szerzyy si w najwikszych miastach portowych, szczeglnie tych najbardziej zainteresowanych na pnocnym wybrzeu Europy.

Lejda

o szybkim ukoczeniu dwch klas gimnazjum - uznany zosta za wystarczajco przygotowanego do podjcia studiw na renomowanym uniwersytecie. Ju 20 padziernika 1601 roku dwudziestojednoletni Philippus Cliver, Borussus (z Prus) wpisuje si na kurs prawa na Uniwersytecie w Lejdzie (Holandia). Jednak w rzeczywistoci cay swj uwolniony spod kontroli ojca modzieczy wigor powica bardziej na poznawanie urokw bujnego studenckiego ycia, ni na zagbianie si w rzymskie formuy prawne. Jak pisz jego biografowie (Heinsjusz, Partsch) - by postawny, przystojny, wesoy, wywiczony w rycerskich umiejtnociach i mia wielkie powodzenie u dziewczt. Nie zaniedbuje jednak ulubionej geografii. Pod wpywem Jzefa Justusa Scaligera (1540-1609) francuskiego profesora literatury klasycznej w Genewie i Lejdzie, (z woskiego rodu ksit Parmy), twrcy naukowych podstaw chronologii staroytnej, autora komentarzy do wielu utworw pisarzy antycznych ktrego zawsze z wdzicznoci nazywa swoim duchowym ojcem - cay swj wolny czas powici cakowicie studiowaniu geografii staroytnej.
19

Wdrowa rwnie w celach poznawczych po niderlandzkich uniwersytetach. W czasie nieudanej wyprawy na spotkanie z J. Lipsiuszem, byym profesorem prawa i historii staroytnej uniwersytetu w Lejdzie, ktry wczenie wykada na Uniwersytecie w Lowanium w Brabancji - zostaje przez swych podrnych kompanw, onierzy-maruderw ogoocony doszcztnie z pienidzy i ubrania, pobity i porzucony przy drodze. Po trzech dniach bkania znaleziony przez mnichw, zostaje przygarnity i nakarmiony przez komendanta maej warowni Lillo. Po powrocie do Lejdy zastaje pismo od ojca zagniewanego ze zmiany kierunku studiw pozbawiajcego go cakowicie wsparcia finansowego i wzywajcego go do natychmiastowego powrotu do Gdaska. Podczas podry drog morsk do Gdaska przeywa zatopienie okrtu na Zatoce Zeider-Zee.
Tylko to co najlepsze jest do dobre dla Gdaska

rzez pewien okres bawi w Gdasku, gdzie katedr filozofii w Gimnazjum Akademickim obj wanie jeden z najwybitniejszych gdaskich uczonych Bartomiej Keckermann (1572-1609), ktry powrci tu na wezwanie senatu gdaskiego ze stypendiowanych studiw na zagranicznych uniwersytetach. Keckermann by znakomitym polihistorem, twrc i uczonym w wielu dziedzinach nauki: filozofii,hebraistyki, teologii, gramatyki,retoryki, logiki, etyki, psychologii, dydaktyki, polityki,ekonomii, fizyki, mechaniki, matematyki, astronomii, kometografii, nautyki i geografii. Tytan pracy naukowej. Autor pierwszej w wiecie historii logiki. Podj pierwsze prby stworzenia kompendium encyklopedycznego. Wiele jego traktatw zyskao rozgos europejski. Zwaszcza jego wykady z filozofii praktycznej cigay do Gimnazjum Gdaskiego modzie z caych Prus i Polski, nawet studentw uniwersytetu w Krlewcu. By rzecznikiem uniwersalizmu poznawczego, inicjatorem bada interdyscyplinarnych i dziaa dydaktycznych integrujcych w wiadomoci ucznia cao paradygmatu naukowego.Uwaa, e caa nasza Polska potrzebuje wychowania obywatelskiego modziey. Stworzy pojcie bonum civile, czyli cnoty obywatelskiej polegajcej na rozumieniu dobra posplnego. Pierwszy w Polsce sprecyzowa zasadnicze zaoenia etyki spoecznej stanowicej dla niego wany rodek w wychowaniu modziey. Jego podrczniki wydawane wielokrotnie w Niemczech w pierwszej wierci XVII w. cieszyy si du popularnoci zarwno tam, jak i w Holandii. Historycy myli holenderskiej (Paul Dibon) uwaaj Keckermanna za jednego z najbardziej wpywowych mistrzw filozofii szkolnej w Holandii XVII wieku. Warto na marginesie dorzuci, e i jego ucze Jan Makowski od 1615 r. profesor teologii i filozofii w Franeker- w yciu filozoficznym Holandii pierwszej poowy tego stulecia odegra rol bardzo znaczc. Ale dziaalno jego naley ju do dziejw myli holenderskiej, nie polskiej. [za Z. Ogonowskim] Ju wwczas podczas gdaskich wykadw opublikowanych pomiertnie w 1611 roku w Hanau Systema geographicum duobus libris adornatum postulowa po raz pierwszy w nauce europejskiej podzia geografii na ogln i szczegow (porwnawcz), dodajc do nowe dziay jak geografi fizyczn, historyczn oraz kartografi. Pogld ten Kluwer poprzez swoje dziea wdroy i znakomicie ugruntowa. Gdask w pierwszej poowie XVII wieku stanowi zreszt silny orodek kartograficzny i wydawniczy. Sztychowano i drukowano tu wiele wczesnych map m. in. w sawnej oficynie J. Hondiusa. Tu rwnie Strubicz szuka wydawcy mapy Litwy na zlecenie ksicia Radziwia.

20

Czechy, Wgry, lsk

skutek nie osignicia porozumienia z ojcem, ktry go de facto wydziedziczy za zmian kierunku studiw, Filip Kluwer postanowi sam zdobywa rodki na wasne utrzymanie i ladem swych wielu rycerskich przodkw zacign si na dwa lata do wojska w Czechach. Suy w Czechach i na Wgrzech, gdzie walczy z Turkami w tzw. dugiej wojnie zwanej te wojn pitnastoletni (1593 - 1606). Najprawdopodobniej suy w tzw. prowincji przygranicznej na trenach dzisiejszej Sowenii, gdy z pniejszych zapiskw wiemy, e zetkn si wtedy ze zjawiskami krasowymi . Jako pierwszy geograf opisa jaskinie krasowe, znikajce rzeki, potne rda z czyst krystalicznie wod, pulsujce i zanikajce jeziora, wody podziemne, wywietrzyska, szczeglnie z okolic wsi Cerknica, 30 km na poudnie od Lublany. W 1603 razem ze swym dowdc - pukownikiem wraca do Czech, gdzie wmiesza si w znaczc afer na dworze cesarskim w obronie barona Jerzego starszego Popela z Lobkowicz, ktry by w tym czasie wiziony ju od prawie dziesiciu lat. Kluwer pozna go prawdopodobnie w czasie swego wczeniejszego modzieczego pobytu w Pradze na pocztku 1594 roku i by mu wdziczny za doznan wwczas pomoc. Lobkowicz by najwyszym czeskim sdzia i dowdc wojskowym, jednym z liderw ultrakatolickiego tzw. stronnictwa hiszpaskiego na praskim dworze cesarza Rudolfa II Habsburga, ale niezadowolonym z obejmowania godnoci i urzdw czeskich przez ciganych z Niemiec i Austrii dostojnikw. W wyniku nieudanej intrygi, ktra miaa mu dodatkowo zapewni godno burgrabiego - Lobkowicz zda si na ask cesarza, ktry go doywotnio uwizi. Kluwer z wdzicznoci - jak twierdz niektrzy biografowie przetumaczy (Heinsiusz), a wg Partscha - napisa obron wizionego p.t. Apologia pro Georgio Popelio Barone de Lobkowitz regni Bojohaemiae quondam supremo aulae praefecto;... Autor podpisa si Philaretus Amyntalus Codomani, co Partsch rozszyfrowuje jako zakodowany podpis Filipa Kluwera argumentujc to poprzez potrjn zgodno: pocztkw pseudonimu z imieniem Filipa, znaczeniem sowa amyntalus obroca zwizanego ze znaczeniem nazwiska (ten z ap, pazurem) i treci legendy herbu Kluwera oraz przyjtym przydomkiem Codomanus (gdaszczanin) utworzonego od znanej i powiadczonej pniej przez Kluwera starszej aciskiej formy nazwy Gdaska. Przez duszy czas przebywa Kluwer w 1605 r. dla bezpieczestwa na lsku, nie chcc si rzuca w oczy na dworze cesarskim. W przesanym stamtd listownie tekcie broszury autor zagrozi cesarzowi w przypadku nie uwolnienia Lobkowicza jej opublikowaniem, wykazujc niedotrzymywanie przez cesarza swych wasnych obietnic i prawnych zobowiza. Cesarz barona nie uwolni, crk zamkn w klasztorze; broszura ukazaa si w 1606 roku w miecie sprawiedliwoci (Lejdzie), a Lobkowicz zmar w wizieniu w Chebie w 1607 roku. Paradoksalnie wic, wbrew swym chciom Kluwer zadebiutowa w druku jako niespeniony prawnik, a nie jako geograf z zamiowania. cigno to na niego przeladowanie ze strony dworu cesarskiego, ktry rwnie nie mia wtpliwoci co do zaangaowania Kluwera. Cesarzowi afera ta rwnie nie wysza na dobre, gdy zostaa przez jego braci, a gwnie arcyksicia Macieja, by moe czciowo zainspirowana, a na pewno wykorzystana post factum do stopniowego pozbawiania go wadzy. Doprowadzio to najpierw do detronizacji Rudolfa najpierw z tronu wgierskiego i powoania w 1608 roku przez sejm wgierski w Bratysawie na ten tron Macieja, a nastpnie zmuszenia cesarza do wydania tzw. listu majestatycznego gwarantujcego swobod konfesji czeskiej i inne ustpstwa. W wyniku przegranej wojsk cesarskich, ktre w 1611 roku najechay Czechy i przejciowo obsadziy Ma Stran i Hradczany Rudolf zosta rwnie zmuszony do abdykacji z tronu czeskiego,
21

ktry Maciej obj w tym samym roku, po drodze opanowujc i odbierajc cesarzowi rwnie sam Austri. Znw Lejda

o powrocie do Lejdy w 1606 roku Kluwer podj dalsze studia utrzymujc si z tumacze autorw staroytnych. Dugie rce cesarza Habsburga signy jednak a do Lejdy. Rudolf II zada od Stanw Holenderskich aresztowania i uwizienia Kluwera. Stany zalene w swej poudniowej czci od brata cesarza arcyksicia Albrechta Habsburga - uwiziy Kluwera w 1606 roku niedugo po jego przyjedzie do Lejdy. Tylko wstawiennictwu przyjaci - uczonych zawdzicza Kluwer uwolnienie z wizienia. Wielkie podre

W
Anglia

tedy to rozpocz si okres wielkich podry krajoznawczych Kluwera w latach 1607 - 1613, ktre moliwe byy w due mierze dziki sekretnej pomocy matki i gocinie yczliwych ludzi. Wiadomo, e zwiedzi wtedy m. in. Norwegi, Szkocj, Angli, Francj, Niemcy i Szwajcari. Wszdzie tam zapoznawa si nie tylko z opisami staroytnych i ca dostpn literatur geograficzna, ale rwnie konfrontowa zapisy z dzisiejsz topografi terenu, zabytkami, jzykami, histori, kultur i odmiennymi obyczajami odwiedzanych narodw, co uwidoczniao si pniej w jego dzieach.

d 1610 roku przebywa przez duszy czas w Anglii, gwnie w Londynie, dokd za morze cigna go sawa niedawno otwartej w 1606 roku biblioteki Bodleianum na Oxfordzie. Wsppracowa z jej bibliotekarzem, profesorem historii i teologii Johnem Prideaux, rektorem Exeter College, pniejszym biskupem Wocester oraz Hollandem, tumaczem Britanni Camdena. W 1611 roku 15 lutego ponownie wpisa si na Uniwersytet w Lejdzie na histori i geografi, ale jeszcze w tym samym roku wrci do Londynu na specjalne serdeczne zaproszenie swego nowego protektora, francuskiego uczonego Isaaca Cassaubona, ktry sam wieo cignity z Parya i Genewy,bardzo go ceni zarwno jako znakomitego znawc autorw staroytnych i ich tumacza, a take przyjaciela wielkiego Scaligera. Wydana w tyme roku pierwsza ksika Commentarius de tribus Rheni alveis et ostiis (Opis trzech uj i brzegw Renu), poprzedzona entuzjastycznymi recenzjami i elogiami Baudiusa, Heinsiusa i Schriveriusa ugruntowaa pozycj Kluwera tak w Lejdzie jak i w Londynie (Geographorum sue aetatis habitus est Princeps, J. Vossius). W pracy tej przedstawi obszern charakterystyk staroytnej Holandii i Belgii oraz piciu narodw je zamieszkujcych. Uzasadnia zaliczenie tych terenw przez Cezara do Galii wzajemn sympati tych narodw i wsplnot kulturow z Rzymianami, wykazywan w czasie ich walk z Germanami. Praca ta wywoaa gon polemik naukow midzy Janem Isaakiem Pontanusem, a Hugo Grotiusem, ktry broni stanowiska Kluwera. Otrzyma funkcj wykadowcy w szkole wyszej z pensj zabezpieczajc ycie i pozwalajc na zajcie si pracami naukowymi wymagajcymi wielkiego oczytania i kolejnych podry. Dla zarobku i przyjemnoci tumaczy dziea staroytnych pisarzy Strabona (Notae in Strabonem) , Polibiusza oraz opatrywa je komentarzami.
22

Podre po wyspach brytyjskich pozwoliy mu przygotowa monografi geografii Brytanii. Podj take prb topografii Kanau La Manche podczas wielomiesicznych obserwacji w czasie pobytu w gocinie u komendanta w Dover. W 1613 roku oeni si w Londynie z poznan tam Angelik, urocz dziewczyn z ubogiej rodziny, ktra nigdy nie zostaa przyjta i uznana przez dumn rodzin gdaskich patrycjuszy podwajajc tym samym swoje problemy. yli w cigym niedostatku, bo Kluwer nie potrafi oszczdza. By tak zaduony, e z artobliw rezygnacj twierdzi, i oddawanie jest poniekd bezsensowne, bo i tak si wszystkich nie spaci. Mieli dwoje dzieci, syna Zygmunta urodzonego w Londynie i modsz o par lat crk. Z permanentnym ubstwem wi biografowie niesychanie maa liczb zachowanych listw Kluwera, ktrego po prostu nie byo sta na utrzymywanie rozlegej korespondencji z uczonymi caej Europy, co byo wwczas w zwyczaju. Wydaje si, e atwiej mu byo pojecha lub wrcz powdrowa do znajomego uczonego, ni wysya list, za ktry trzeba byo zapaci posacowi lub poczcie. Stale duo podrowa. W 1614 roku po mierci cesarza Rudolfa II (w 1612 r.) wybra si w kolejn podr przez Niemcy do Czech na zaproszenie crki zmarego barona Lobkowicza Ewy Marii Eusebii, ktra chciaa wyrazi Kluwerowi sw wdziczno za obron dobrego imienia jej ojca. Geographus academicus w Lejdzie

1615 roku w marcu, po zgonie Cassaubona ponownie immatrykulowa si w Lejdzie, gdzie wkrtce przenis si z ca rodzin i przystpi do systematycznej pracy nad swym gwnym dzieem podsumowujcym dorobek caego wdrownego ycia Introductio in universam geographiam.(Wstp do geografii powszechnej). W 1616 napisane i wydane zostay Disquisitio de Francis et Francia (Rozprawy o Francji) zamieszczone w Historii Francji Du Chesne. W tyme pamitnym roku 1616 wydane zostao wielkie dzieo Germania antiqua libri III (Staroytna Germania w trzech ksigach), liczce ponad 800 stron in folio wydawane najczciej z dodatkami o Vindelicii (Augsburg) i Noricum (Norymberga), pomylanymi by moe dla splendoru tych miejsc, gdzie prawdopodobnie by goszczony przez swych krewnych. Stao si ono pierwszym tego rodzaju opracowaniem z zakresu geografii historycznej, stajc si zacztkiem tej nowej dziedziny nauki. Kluwer uwaa si za twrczego odnowiciela dyscypliny znanej staroytnym i nie kultywowanej od 1500 lat! W przedmowie skreli bardzo ciekaw histori geografii poczwszy od Grekw, a do swego czasu. Ale jednoczenie zdawa sobie spraw z nowoci swej metodologii naukowej opatrujc swe dziea dopiskiem auctorio methodo. Dzieo to miao szereg wznowie, a take przynioso mu saw i tytu - Geographus academicus - profesora honorowego na Uniwersytecie w Lejdzie z pensj 500 florenw, co nie nakadao na niego jednoczenie obowizku prowadzenia wykadw, a oznaczao faktyczny koniec podstawowych kopotw finansowych. Po uzyskaniu staej posady sprowadzi z Anglii on i syna. Nadal duo podrowa dziki stypendium naukowemu Uniwersytetu w Lejdzie i zewntrznej pomocy finansowej. Germania antiqua pomylana zostaa zrazu jako obszerny komentarz do dziea Tacyta De moribus Germanorum (O zwyczajach Germanw). Realizacja przekroczya jednak sw obszernoci, erudycj, pieczoowitoci i kunsztem wydania wszelkie wyobraenia o tym zamierzeniu, ktre mona wnioskowa z prostego tytuu. W myl oglnych definicji staroytnych autor obj tym terminem ogromny obszar Europy na pnoc od granic pnego cesarstwa rzymskiego wczajc we ca Skandynawi i ziemie polskie po Wis.
23

Nieustannie konfrontowa erudycyjnie zestawione opisy staroytnych z wasnymi komentarzami oraz obserwacjami topograficznymi i etnograficznymi. W wielce ekskluzywnym wydaniu zamieszczono rwnie wyszukane grafiki wyobraajce walki, obyczaje i stroje staroytnych Germanw, komentarze etymologiczne do nazw miejscowych. Obszerny tekst powici swojemu ojczystemu Gdaskowi pooonemu u ujcia Wisy nad Motaw i bursztynonon Raduni utosamion z mitycznym Eridanusem. Zawar w tym dziele rwnie zdumiewajce rozwaania na temat pobobiestwa i pokrewiestwa jzykw europejskich, a take szczegowe rozwaania na temat ksztatowania si w historii granic wiata cywilizowanego oraz wspczenie postulowanych przez autora granic Europy. Granice Europy

luwer zaj si krytycznie okreleniem granic wspczesnej Europy w wietle caej dostpnej wczenie wiedzy. Nie kwestionowano europejskiej przynalenoci prawosawnej Rusi Kijowskiej ze wzgldu na znajomo losw historycznych, czas pojawienia si w orbicie politycznej kontynentu jeszcze przed wyran schizm wschodni, powizania midzynarodowe i podstawowe struktury jej kultury. Tym wicej, e od dugiego czasu znajdowaa si ona w orbicie oddziaywa lub przynalenoci do pastwa polskiego. Odmiennie przedstawiaa si sytuacja Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego jawicego si jako bezporedni sukcesor wadztwa mongolskiego. Moskwa poprzez wiadome i ostentacyjne nawizywanie do cesarstwa bizantyjskiego, z ktrym aciski Rzym mia historyczne konflikty, dodatkowo wzmacniaa obraz swej odrbnoci. Dotychczas zazwyczaj przyjmowano za staroytnymi wschodnie granice Europy na Donie (Tanais). W miar postpu wiedzy o pnocnych rejonach Rosji prowadzono je od uku Donu na pnoc - najpierw do Morza Batyckiego, nastpnie do jeziora adoga, a pniej do Morza Biaego tzw. przeweniem (przesmykiem) kontynentalnym midzy Morzem Azowskim a Morzem Biaym, geograficznie przebiegajcym w pobliu poudnika moskiewskiego. Dzieli on z grubsza, wedug wci pynnych rubiey, Sarmacj na Europejsk (Polska, Wielkie Ksistwo Litewskie) i Azjatyck (gwnie tereny Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego).

24

Ta najdusza ldowa granica midzy Europ a Azj zawsze przysparzaa wiele trudnoci staroytnym i redniowiecznym historiografom. Europa jest w sensie geograficznym zaledwie pwyspem kontynentu euroazjatyckiego i wszelkie przebiegi rysowanych granic zawsze maj tu charakter w duym stopniu umowny. Kluwer wyznaczy t granic prowadzc j wzdu uku Donu (Tanais) do miejscowoci Tuja, gdzie najbardziej przyblia si prawy brzeg Wogi, czyli tak zwana przewoka midzy dorzeczami (Perewlok), a nastpnie wzdu Wogi i Kamy do gr redniego Uralu (Rhymnicos monteis), a stamtd przez Wielki Tiume (na skraju chanatu syberyjskiego) do ujcia rzeki Ob w Ocean Arktyczny. Mapa Kluwera ukazuje nowy, prawdziwy obraz przebiegu najwikszych rzek wschodniej Europy: Dniepru, Donu, Wogi, Kamy, Dwiny oraz azjatyckiego Obu i Jaiku (dzi Ural), ktre dotychczas nie byy zaznaczone na mapach lub rysowane domylnie w przebiegu poudnikowym wnioskowanym jedynie ze znajomoci ich uj. Ponadto okreli Morze Kaspijskie jako zamknite jezioro wobec dotychczas rozpowszechnionego pogldu, i stanowi ono zatok Oceanu Arktycznego (Oceanus Septemtrionalis). Wczy dotychczasow Wysp Fisk do jednolitego Pwyspu Skandynawskiego, a Now Ziemi w obrb kontynentu europejskiego. Nie zmieni natomiast jeszcze rwnolenikowego przebiegu hipotetycznych Gr Ryfejskich (Hiperborejskich), chocia wtpi w ich istnienie, gdy dysponowa danymi zbyt fragmentarycznymi.

25

Najwiksz nowoci wniesion przez Kluwera byo jednak przeniesie granic kontynentu o ponad 1000 kilometrw dalej na wschd, na acuch gr Uralu i ujcie Obu - czyli wiadome wczenie w obrb Europy niemal caoci znanego mu z najnowszych zdobyczy terytorialnych Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego, ktre w owym czasie oparo si wanie o Ural : Hac denique ratione omnis Russia Major, quam alio nomine vocant Moscoviam, in una continentur Europa: cujus majorem partem hactenus per dictam lineam .

26

Ot wanie niemal i tu najwiksze zaskoczenie, gdy nie wczy do obszaru Europy terytoriw chanatu astrachaskiego (Kamucy), kazaskiego (Baszkirzy) i syberyjskiego (Tatarzy) - pomimo prezentowanej penej wiedzy o podlegoci tych krain carowi moskiewskiemu ju od dziesicioleci. Kryterium wyczajcym te tereny ze wsplnoty europejskiej okaza si islam i odrbne pochodzenie etniczne w stosunku do pozostaych ziem ruskich. Z analogicznych powodw nie wczy do Europy muzumaskiego przedgrza Kaukazu. Wczy za do Europy chanat krymski (Tartaria Minor), pomimo i by lennem tureckim ze wzgldu na znany mu rwie duy stopie zhellenizowania i zrutenizowania utrzymujc tu historyczny przebieg staroytnej granicy kontynentu na Donie. Nie przeszkodzio to w zaliczeniu do Europy etnicznie nie-ruskich pnocnych krain zasiedlonych przez Karelo-Finw, Samojedw, Lapoczykw, Komi i Mordwy, gdy traktowane jako obszar sensu stricto pogaski, wczone one byy natychmiast w obrb podlegoci wobec patriarchatu moskiewskiego i tym samym, jak bymy to dzi powiedzieli, staway si terenem kanonicznym witej Rusi. Przy bliszym ogldzie okazuje si, e podstawowym kryterium aktualizacji limes Europae (granic Europy) przyjtym przez Kluwera jest ... p r a w o s a w i e z wczenie okrelonym zasigiem terytorialnym. Badania geograficzne, kulturowe i polityczne stanowiy jedynie niezbdny grunt do rozpoznania aktualnego zasigu i d e o w e g o chrzecijaskiej Europy. T intuicj potwierdza dowodnie zamieszczony w pniej wydanym (1624), lecz rwnoczenie przygotowywanym Wstpie do geografii wspczesnej rozdzia powicony charakterystyce zasigw kompetencji terytorialnej patriarchatw wschodnich.

uropa Kluwera wrcia do swych podwjnych grecko-rzymskich korzeni i znw bya jednoci.

Poszerzenie Europy

stosunku do wczesnego zasigu Europy obejmujcego przestrze ok. 6 mln km2 - poszerzenie to dodao jej ca Europ Wschodni o wielkoci ponad 3,5 mln km2 (rwn powierzchni caej Europy Zachodniej i Pnocnej), czyli obszaru porwnywalnego z dzisiejszym terytorium Unii Europejskiej. Zmienio to rwnie znaczco sytuacj polityczno-geograficzn Polski, ktra odtd przestaa by klasyfikowana w obrbie Europy Wschodniej, a wraz z Niemcami i Czechami pocza stanowi jdro tzw. Europy rodkowej (Centralnej). Rodzinne miasto Kluwera, jego maa ojczyzna Gdask znalaz si raptem w samym rodku mapy kontynentu i sta si jego, a teraz i naszym, punktem odniesienia do okrelania stron geograficznych w Europie: to, co znajduje si na pnoc od Gdaska nazywa si Europ Pnocn, na zachd Zachodni , na wschd od przesmyku na linii GdaskOdessa Wschodni , a na poudnie od poudniowych granic Rzeczypospolitej Poudniow.
Wszyscy powinni pamita o tym, e nigdy nie bdzi jest przywilejem bogw, a nie ludzi miertelnych. Justynian

27

iedz t o zakresie i zdobyczach terytorialnych oraz o rzeczywistym charakterze, stosunkach wyznaniowych i organizacji pastwa moskiewskiego - Kluwer mg zasign w takim wymiarze tylko w tej czci Europy: dziki wspomnianym kontaktom hanzeatyckim Gdaska z Nowogrodem Wielkim (poprzez Inflanty); dziki dorobkowi zotego wieku nauki polskiej i znajomoci stojcej na wysokim poziomie historiografii i kartografii polskiej, powiconej oprcz spraw wasnych opisowi ziem ruskich,tureckich i tatarskich; a w duym stopniu dziki wykorzystaniu polskiej tajnej wiedzy wywiadu wojskowego zdobytej w czasie wypraw moskiewskich Stefana Batorego i pniejszych eskapad zwizanych z nietrwaymi prbami osadzenia na Kremlu obu Dymitrw Samozwacw i krlewicza Wadysawa Wazy. Poczucie solidarnoci chrzecijaskiej, jak pisze prof. Karol Grski, nie zostao waciwie zniszczone przez rozwj reformacji, ale do XVIII wieku nie obejmowao w zasadzie prawosawia. Wczenie Pastwa Moskiewskiego w obrb Europy, a wic cywilizacji chrzecijaskiej wizao si rwnie z duo lepszym rozpoznaniem przez ewangelika Kluwera wyznania prawosawnego w rnowierczej Rzeczypospolitej, gdzie kresy wschodnie najczciej wyznaway prawosawie w obrzdku ruskim i unickim - i nie budzio wtpliwoci nawet wrd katolickiej szlachty, e jest to szczep tej samej religii chrzecijaskiej. Ten pogld rwnie jest dorobkiem wspistnienia i tolerancji wyznaniowej panujcej w Rzeczypospolitej Obojga Narodw, nie wymagajcej od swych poddanych jednolitoci religijnej. Stanowisko takie nie byo powszechne w Europie Zachodniej, gdzie coraz silniej ugruntowywaa si zasada cuius regio, eius religio (czyj kraj, tego religia). W czasie gdy Polsce, Austrii, Wgrom i Hiszpanii przypisywano na Zachodzie rol przedmurza chrzecijaskiej Europy - w Polsce nie rzadka bya w XVI wieku publicystyka, ktra rol t wiadomie przypisywaa wanie Wielkiemu Ksistwu Moskiewskiemu i bezskutecznie poszukiwaa w nim sojusznika w walce z potg tureck i chanatem krymskim. Teraz Italia

grudniu 1617 roku Geographus Filip Kluwer podj swoja kolejn wielk trwajc prawie dziewi miesicy podr przez Wochy. Towarzyszy mu i naukowo asystowa mody hamburczyk ukasz Holste (1596-1661), pniejszy znakomity bibliotekarz watykaski i autor wielu znanych dzie historycznych. W czasie samej tej podry po Pwyspie Apeniskim i Sycylii, ktr dziki opisom Holsteniusza znamy najdokadniej - przewdrowali wsplnie pieszo ponad 3700 km przemierzajc nie tylko wzdu cae wybrzee woskiego pwyspu i Sycylii, ale odwiedzajc rwnie po drodze wszystkie znaczce miejscowoci Italii. Do dzi wiadectwa tych zaszczytnych odwiedzin i opisu przez Kluwera widniej w przewodnikach i internetowych wizytwkach bardzo wielu woskich miast, miasteczek i niewielkich nawet miejscowoci. Kluwer jako znany uczony by podejmowany z honorami we woskich miastach (szczeglnie ciepo w Wenecji, z ktrej dostojnikami czyy go zaye stosunki, take w Rzymie), przez wielu ksit woskich, miejscowych arystokratw i kardynaw, ktrzy chcieli go u siebie goci jak najgodniej i jak najduej, kuszc wysoko wynagradzanymi stanowiskami na woskich uniwersytetach, ale on zaproszenia na duszy pobyt niezmiennie stanowczo odrzuca, niezmordowanie realizujc przyjty z gry wyczerpujcy plan wyprawy.

28

Uciliwoci podry, noclegi pod goym niebem, zmienne warunki klimatyczne, deszcze, mrozy, soce, nieregularne i nieodpowiednie wyywienie, wyniszczajce organizm trudy i niebezpieczestwa przy przechodzeniu przez masywy grskie, zdenerwowanie i brak odpoczynku - nadweryy elazne dotd zdrowie Kluwera i ju w czasie podry powanie podupad na zdrowiu. Zadziwia erudycja Kluwera i rzetelno naukowych przygotowa; przed kad kolejn wypraw wertowa wszystkie dostpne dziea geografw greckich i rzymskich, a przede wszystkim Strabona, Ptolemeusza, Pomponiusza Meli i Pliniusza robic sobie niezwykle pracochonne excerpta, ktre nastpnie konfrontowa z najnowszymi mapami Orteliusza, Merkatora, Gastaldiego i innych oraz rzeczywist topografi, kultur, zabytkami, jzykami badanych krain. Prowadzi te dokadny dziennik podry, ktrego nie pokazywa towarzyszom. Opis tej podry wydany pniej przez ukasza Holsteniusa daje nam przyblione wyobraenie o skrupulatnoci , dociekliwoci i uciliwoci poprzednich wypraw, gdy by jeszcze w peni si fizycznych i twrczych. Niezwyk uwag powici rwnie Holstenius w pniejszym okresie, aby odnale i przej po jego mierci bezcenny notatnik, w ktrym spisywa on wszelkie refleksje i informacje uzyskane w podry. Posuy on zapewne do pniejszego wydania przez Holsteniusa (1666) uzupenie i uwag do dziea Kluwera. Kluwer w podry m.in. dwukrotnie przekroczy Alpy, ale nie drog Hannibala przez Mt Cennis w Alpach Zachodnich, ani przez przecz Brenner, lecz odnalaz mniej znane przejcie przez wschodni stron tych gr skracajce znacznie drog z Woch, a z powrotem podrowa przez wybrzee liguryjskie z Genui do Prowansji.
29

o powrocie do Lejdy zasta on bardzo chor wskutek powika po urodzeniu crki, wkrtce owdowia. Zdajc sobie spraw z nieuchronnych postpw wyniszczajcej organizm nieuleczalnej choroby opiekowa si on i dziemi i jednoczenie pracowa bardzo intensywnie, chcc ukoczy rozpoczte dzieo swego ycia - podrcznik podstaw geografii oglnej. W roku 1619 wyda w Lejdzie Sicilia antiqua, item Sardinia et Corsica, (Staroytna Sycylia, Sardynia i Korsyka), w ktrym do opisu osobicie zwiedzonej wzdu i wszerz Sycylii doczy opisy Sardynii i Korsyki znane mu jedynie z wyczerpujcej kwerendy rde i opisw staroytnych autorw, przede wszystkim Strabona, Ptolemeusza, Pomponiusza Meli i Pliniusza. Dziea te w rnej konfiguracji byy rwnie wielokrotnie wznawiane.

ajdoskonalsz jego prac pod wzgldem warsztatu naukowego i najpeniejsz pod wzgldem merytorycznym, wrcz niezbdn dla dzisiejszej geografii historycznej Woch staa si wg Jzefa Partscha - czoowego geografa XIX wieku - Italia antiqua (Staroytna Italia) ukoczona w peni w 1622 roku, ale wydana po wszystkich uzupenieniach dopiero w 1624 roku w Lejdzie przez przyjaciela - Daniela Hensiusa. W pracy tej niewtpliw zasug Kluwera jest krytyczna ocena wszystkich znanych sawnych, poprawnych jak i faszywych przekazw rdowych i konfrontacja ich z wasnymi starannymi badaniami terenowymi metodami geograficznymi . Planowa kolejn wypraw do wynionej Grecji i na malownicze Bakany, ktrymi zauroczy si podczas suby wojskowej. Zmar na grulic ostatniego dnia grudnia 1622 roku w Lejdzie. Uroczyst mow laudacyjn na pogrzebie wygosi jego przyjaciel naukowy oraz rwienik, profesor historii i literatury greckiej, bibliotekarz Daniel Heinse (1580-1655), ktry doczy j rwnie do wydanego w 1624 roku przez Elzewirianum po mierci autora Introductio in universam geographiam i zamieci j rwnie w zbiorze swych wybranych prac (1623), w ktrym zawar rwnie mowy funebralne wygoszone na pogrzebie Justusa Scaligera i wielkiego rektora Uniwersytetu w Lejdzie Janusa Dousy. Dzieci Kluwera nie uzyskay adnej pomocy od gdaskiej rodziny, jego rodzice ju wtedy nie yli (ojciec Jakub zmar w 1608 roku, a matka w roku 1622), ani od wydawnictwa Elzewira, ktre uzyskiwao spore dochody z kolejnych wyda dzie Kluwera. Jego dzieci zostay wkrtce zabrane przez babk do Anglii, gdzie pomary w dziecistwie.

Summa geographiae

pokowe dzieo Kluwera Introductio in universam geographiam tam veteram quam novam libri VI (Wprowadzenie do geografii oglnej, tak starej jak nowej ksig sze) wydane zostao przez Elzewira w 1624 r. z przedmow Jzefa Vorstiusa i dedykowane znanemu humanicie, mecenasowi nauki, patrycjuszowi i senatorowi Wenecji Dominikowi Molinie, wielbicielowi i staemu czytelnikowi Kluwera, ktry wspomg osierocon rodzin rwnie po jego mierci. Doczona zostaa pikna mowa pogrzebowa wygoszona przez przyjaciela zmarego, profesora historii i bibliotekarza Uniwersytetu w Lejdzie Daniela Heinsiusa - penica rol pochwalnego biogramu. Stanowio to kompendium podsumowujce cao wczesnej wiedzy z zakresu geografii fizycznej oraz geografii szczegowej krajw ze wszystkich piciu kontynentw. Ksiga pierwsza obejmuje pojcia wstpne wchodzce w skad geografii fizycznej. Dalsze ksigi
30

przedstawiaj wiadomoci z zakresu geografii szczegowej, a mianowicie ksigi 2-4 zawieraj opis pastw Europy poczynajc od Hiszpanii, a koczc na Moskwie albo Rusi Biaej, ksiga pita powicona jest Azji, a szsta Afryce, Ameryce Pnocnej i Poudniowej oraz Australii i Oceanii. Do Europy Kluwer zalicza Hiszpani,Gali, Angli, Szkocj, Hiberni (krainy pnocne), Norwegi, Szwecj, Dani, Germani zwan Cesarstwem Rzymskim, Polsk, Czechy, Wgry, Soweni, Chorwacj, Dalmacj, Boni, Serbi, Tattari mniejsz zwan Perekopsk (Krym), Krlestwo Neapolu i Sycylii, Arcyksistwo Austrii, Wielkie Ksistwo Litewskie, Moskiewskie i Toskaskie oraz wiele ksistw i ksistewek. Znajduje si w nim rwnie m. in. wierny opis Krlestwa Polskiego, ktre uwaa za spichlerz zboowy Europy, w skad ktrego wchodz ponadto Litwa, Ru Czarna czyli Maa, Podole, Woy, Podlasie, Mazowsze, Prusy Krlewskie i Ksice, Ksistwo Kaszub, mud i dua cz Inflant. Archidiecezje s trzy: Gnienieska, Lwowska i Ryska. Uniwersytety dwa : Krakowski i Krlewiecki. Akademia Wileska (powoana przez Batorego w 1578) i Zamojska (zaoona przez Zamoyskiego w 1595) jeszcze nie zdyy nabra sawy. Kluwer podaje rwnie wiele nowych wiadomoci o Rosji, Tatarii i krajach pogranicza euro-azjatyckiego. Pojcie Scytii Azjatyckiej rozszerza na ca pnocn Azj ( gwnie Syberi). Do Scytii zalicza te Sarmacj Azjatyck ograniczon do przedgrza Kaukazu midzy ujciami Donu i Wogi zasiedlon przez Tatarw Czerkaskich. Dowodem na posugiwanie si przez Kluwera polskimi rdami nie tylko odnoszcymi si do ziem polskich, ale rwnie do krain ociennych s obok nazw: Polska, Gniezno, Krakow, Warszawa, Kalisz, Augustow czy Sendomierz, nazwy Krolewiec, Moskwa, Moskowia, Przekop, Orczakow, Czerkassy, Dnieper, Kiiow, Kowno, Niemen, Wielika rzeka, Dunay, Siedm grodzka ziemia, Woochy, itp. Osobny rozdzia XV powica kompetencji terytorialnej patriarchatw ortodoksyjnych i rozprzestrzenieniu prawosawia w Europie. O lecym obecnie w Turcji Konstantynopolu przypomina, e niegdy by w caej Europie miastem najwikszym i najludniejszym, gdy cesarz Konstantyn ustanowi go Nowym Rzymem, stolic imperium. Obecnie gow
powszechn kocioa greckiego jest patriarcha Konstantynopola, ktremu podlegaj wszyscy chrzecijanie obrzdku greckiego yjcy w Europie. Wymienia

jako kraje prawosawne: Bugari, Serbi, Boni, Soweni, Iliri, Albani, Modawi, Wooszczyzn, Ru, Moskw, Tatari mniejsz, a take na pograniczu euroazjatyckim : Czerkasy, Gruzj, niektre narody nadczarnomorskie i czciowo wewntrzne czci Tatarii Azjatyckiej. Daleki jest od europocentryzmu uznajc Azj za kolebk ludzkoci : Sama Azja od
pocztku wiata najsawniejsza bya , gdy pierwsza zobaczya u siebie miertelnikw i std wyszli oni na wszystkie strony wiata. Pierwsza uczya pewnych zwyczajw, kultu, obyczajw, sposobu ycia. Std pochodzi rwnie wyobraenie boga w postaci ludzkiej.

Zaczone zostay rwnie czsto wczeniej niepublikowane mapy Kluwera odnoszce si do krain geograficznych caego wiata. Nowe mapy Europy zaczone do Wstpu do geografii powszechnej prawidowo ju rysuj poudnikowy przebieg Kamiennego Pasa Uralu.

31

Dzieo to byo nastpnie wielokrotnie wznawiano w kolejnych latach. Przez ponad sto lat byo najwaniejszym powszechnie uywanym podrcznikiem geografii w szkoach i na uniwersytetach caej Europy. Dzieo to jeszcze w XVII wieku miao 19 wyda m. in. w Amsterdamie, Lejdzie, Paryu, Alba Julia, Wolfenbttel i Brunszwiku, a cznie z wznowieniami i adaptacjami osiemnastowiecznymi ponad trzydzieci. Kady przedruk ukazywa si z dodatkami uczonych, uczniw i przyjaci autora m. in. Jana Bunona, Jana Reyskiusza, Jana F.Hekela, Wiliama Readinga i innych. Bardzo szybko doczekao si te tumacze na inne jzyki: francuski (1639), niemiecki (1678, Norymberga). Poczwszy od wydania w 1676 r. uzupeniane o Orbis terrarum breviarium (Krtki opis wiata uaktualnione mapy) Piotra Bertiusa. Za najlepsz i najozdobniejsz edycj tego dziea uwaa si wydan w Londynie in quatro w 1714 roku. W wydaniach z 1694, 97, 1729 roku (ostatnie wydanie Introductio locupletione) zamieszczone zostay mapy starego i nowego wiata in quatro na 59 arkuszach. Ostatnia edycja amsterdamska wydana zostaa staraniem Antoniego Augustyna Bruzena de la Martinierea, krlewskiego geografa Filipa V hiszpaskiego. Znane s wydania Orbis veteris ac novi Tabule Geographica w liczbie 27 map Kluwera, take jako Sarmatia et Scytia, Russaqua atque Tartaria Europea (bez roku wydania), rwnie pniej wielokrotnie wznawiane oraz wczane do kolejnych wyda jego dzie, szczeglnie do Wstpu do geografii. . luwer sw wiedz, talent i warsztat naukowy ksztatowa w Lejdzie czerpic najwiesze idee i zdobycze z dzie najwybitniejszych wwczas w Europie holenderskich geografw i obraca si w krgu kartografw ze szkoy Gerarda Merkatora, Abrahama Orteliusza, a take Giacomo Gastaldiego. Swoj twrczoci wywar wielki wpyw na rozwj geografii utrwalajc w pierwszej wierci szesnastego stulecia tez o istnieniu dwch podstawowych dziaw geografii: matematycznej i historycznej: Due sunt

32

geographicae doctrinae summa quasi genera eaque multum diversa, quorum alterum mathematicum dixeris, alterum historicum. Jemu samemu przypisuje si stworzenie podstaw i uksztatowanie nowego dziau geografii historycznej i w tym charakterze figuruje Kluwer we wszystkich wielkich encyklopediach wiatowych (Britannica, Larousse, Meyers, Orgelbrand i in.), w niektrych, jak np. w hiszpaskiej i woskiej okrelany jest ponadto jako twrca geografii politycznej. Zdumiewajce s rwnie w owym czasie rozlege refleksje Kluwera nad podobiestwem jzykw europejskich. Kontynuuje twrczo wczeniejsze spostrzeenia Scaligera. Porwnuje on np. ac. deus, gr.theos, germ.dan oznaczajce boga; ac. oculus, niem. Auge, ros. oko oraz odmian niem. sein, ang. am, ac.sum, sarm. gsem i pol. jesm ,s ; dochodzc do wniosku o wzajemnej zalenoci i wsplnej genezie jzykw, ktre napotka w podry przez cay kontynent. Daje to podstaw do przypuszcze o uksztatowaniu si podobnego typu mylenia wrd wszystkich narodw europejskich generowanego przez tosamy wiat pojciowy i syntagmatyczny wsplnego prajzyka. Staje si on tym samym prekursorem bada indoeuropeistycznych powstaych w duo pniejszej epoce, a wywiedzionych gwnie dopiero z romantycznych zainteresowa folklorem i redniowieczn wsplnot cywilizacyjn romaskiej Europy. Dziea i mapy Kluwera mona znale we wszystkich znaczcych bibliotekach Europy, w tym m. in. w Bibliotece Watykaskiej i najwikszych antykwariatach naukowych wiata, w tym take w Internecie. Cui bono?

sobnym zagadnieniem jest kwestia okrelenia narodowoci Kluwera i prb jego przyporzdkowania do dorobku narodowych historii nauki. Wikszo rde i biogramw ma z tym pewien istotny problem, starajc si t trudno raczej pomin, okrelajc go poprzez podanie jedynie miejsca urodzenia w wczesnej i obecnej transkrypcji (Danzig, Gdask ), albo okrelajc go jako gdaskiego geografa lub holenderskiego profesora geografii na Uniwersytecie w Lejdzie. Jest to zreszt przyjta zwyczajowo w nauce bezpieczna formua stosowana wobec wdrownych uczonych redniowiecza i renesansu, swobodnie zmieniajcych kraje i miejsca pracy naukowej i dydaktycznej. Sprawy narodowociowe nie rysoway si wtedy tak ostro i wyrazicie tak jak my to dzisiaj rozumiemy. Dodatkow komplikacj terminologiczn stwarza pynno granic pastwowych w wczesnej Europie. Jeli to moliwe i aktywno uczonego, artysty lub postaci historycznej ogranicza si do jednego obszaru - kwalifikuje si go wedug przynalenoci pastwowej lub regionalnej. Kluwer w literaturze i internecie wystpuje bardzo czsto jako geograf niemiecki, holenderski, polski a nawet.... austriacki. Wpisujc siw 1601 roku do ksigi Uniwersytetu w Lejdzie podpisa si Philippus Cliver, Borusso (Prusak), co w tym przypadku oznacza prowincj Prus Krlewskich wczonych do Rzeczypospolitej, lecz zachowujcych wci swoj autonomi w jej granicach posiadajc np. wasny sejm pruski w Grudzidzu obradujcy oczywicie po polsku, senatorw, urzdy ziemskie oraz prawa pruskie nadane i zatwierdzone przez krla polskiego. Tak te okrelany by najczciej przez sobie wspczesnych i tak jako Philippi Cluveri Borussi oznaczonych jest wiele map w wydaniach XVII wiecznych. Z Holandi czyo go miejsce studiw i pracy naukowej - jak sam pisze - tam si nauczy warsztatu naukowego i pozna najnowsz wiedz z zakresu geografii i kartografii, w ktrej Holandia wwczas przodowaa na wiecie, ale mieszka waciwie w podry. rda
33

holenderskie najczciej przypisuj go do geografii niemieckiej, ze wzgldu na jego szczeglny i ogromny wkad w ksztatowaniu samych podstaw narodowej niemieckiej geografii historycznej. Duej mieszka w Londynie, z Angli zwiza si te przez on i jej rodzin, ale i tam nie osiad na stae. Nigdy nie zamieszka w adnym miecie niemieckim, ani te nie by nigdy poddanym adnego z ksistw Rzeszy niemieckiej. Niemieckie rda naukowe zaliczajc go najczciej w poczet wasnej historii geografii, czsto klasyfikuj go te jako Holendra - przypisujc go, zreszt susznie, do holenderskiej szkoy kartograficznej. Z Austri czya go jedynie dwuletnia kontraktowa suba wojskowa i raczej do wyrazisty konflikt z cesarzem Rudolfem II, ktry,jak monaby rzec, im obydwu zaszkodzi. Bez wtpienia Filip Kluwer urodzi si w gdaskiej niemieckiej rodzinie patrycjuszowskiej, pochodzcej ze szlachty dolnosaksoskiej, ale dobrze ju zadomowionej w Prusach Krlewskich i jak wikszo znaczcych rodw wielonarodowego Gdaska i Pomorza, zwizanej z pastwem i dworem polskim szeregiem rozlicznych powiza osobistych, politycznych i handlowych. Jak wielk wag przypisywano wtedy do przynalenoci pastwowej, wiadczy przykad Rajnolda Heidensteina, ktry podczas studiw w Padwie przewodzi nacji germaskiej, cierajc si z wybranym przez studentw rektorem przywdc nacji polskiej ... Janem Zamoyskim. Dopiero uzyskanie na Sejmie w 1585 indygenatu polskiego (potwierdzenia szlachectwa) w uznaniu zasug dla krla i Rzeczypospolitej, pooonych nie tylko na polu literackim, ale i na placu walk w czasie kampanii moskiewskiej w rozumieniu Heidensteina - zwolnio go od uprzedniej podlegoci lennej wobec administrujcego Prusami Ksicymi margrabiego Jerzego Fryderyka Hohenzollerna. Rwnie fakt, e Stefan Batory by Wgrem, Jan Kazimierz Szwedem, Bona Woszk, Zygmunt August Litwinem, a Micha Korybut Rusinem - w niczym nie przeszkadza im by dobrymi polskimi patriotami dziaajcymi dla dobra swej Rzeczypospolitej. W przedmowie do Germania antiqua Kluwer uzasadnia pierwszestwo wyboru tematu swoim pochodzeniem, ale konsekwentnie we wszystkich swych opisach geograficznych i politycznych wspczesnych umieszcza swoj ma ojczyzn Gdask i Prusy Krlewskie w Krlestwie Polskim i w Rzeczypospolitej Obojga Narodw, zaznaczajc zarazem, e w Prusach i Inflantach polskich mieszka przewanie ludno niemiecka. Kluwer przez cae ycie podkrela swe zwizki z republik miejsk Gdaska - uznajc go za swoj rzeczywist ojczyzn, tskni za nim, by dumny ze swego pochodzenia i Senatowi Gdaskiemu ofiarowywa najwiesze wydania swych dzie, chcc by miasto byo rwnie dumne z jego dokona.

wrczo Kluwera bya rwnie ledzona z duym zainteresowaniem przez wczesne gdaskie rodowiska intelektualne i wadze miejskie, o czym wiadcz bogate zbiory jego dzie w Bibliotece Rady Miasta Gdaska (dzisiejsza Biblioteka Gdaska PAN), a take wczonych do niej pniej zbiorach znakomitych gdaskich rodw Uphagenw i Adriana Engelke. Filip Kluwer mwi zreszt swobodnie w dziesiciu jzykach: po acinie, grecku, niemiecku, polsku, holendersku, angielsku, francusku, wosku, czesku i wgiersku. Wpisujc dedykacj holenderskiemu uczonemu Jerzemu Dousie na polskim egzemplarzu Postilli domowej-wydanym w Krlewcu w 1574 roku - wpisa si po polsku: lachetnemu y Uczonemu Panu, Panu Jerzemu Dousy z Noortwika, darowa Filip Kliwer.

34

Swoist sensacj stanowi fakt, e dedykacj t napisa Kluwer w wieku... 12 lat najprawdopodobniej w 1592 roku podczas pobytu w Gdasku niewiele od niego starszego, bo 18-letniego Jerzego Dousy, ktry wraca z Konstantynopola z misji wysanej przez kanclerza Jana Zamoyskiego dla uroczystego odprowadzenia patriarchy Jeremiasza II po pobycie w Kijowa. Przez Lublin i Warszaw Jerzy Dousa przyby do Gdaska, gdzie spdzi miesic. Tu zaprzyjani si z modziutkim Filipem Kluwerem i z tego czasu najprawdopodobniej datuje si jego dedykacja po polsku na polskim wydaniu ewangelickiej Postylli domowej wydanym w Krlewcu w 1574 r. Rwnie Jerzy Dousa do tego czasu mg polski swobodnie opanowa podczas dugiego pobytu w Rzeczypospolitej i w czasie dalekich wschodnich podry z polskimi wsptowarzyszami. Bardzo moliwe, e wanie w wyniku tej znajomoci mody Kluwer odby szereg modzieczych podry po Europie, o ktrych wspominaj liczni biografowie. Swe trwae zwizki z dworem i pastwem polskim podkreli rwnie wiele lat pniej w Londynie, dajc swemu jedynemu synowi imi wczenie panujcego polskiego krla, podtrzymujc kontakty z Rzeczypospolit i poredniczc w jej kontaktach z Niderlandami. Sposb klasyfikowania przynalenoci Kluwera do narodowej historii nauki w ogromnym stopniu zaley od wieku, w ktrym powstaway podstawowe zrby literatury encyklopedycznej i biograficznej w danym jzyku. W pastwach zachodniej Europy (Niemcy, Francja, Anglia), w ktrych wikszo leksykonw i podstawowych encyklopedii powstaa w XIX wieku, gdy Gdask nalea do Niemiec klasyfikowano go najczciej jako
35

geografa niemieckiego. W pastwach Europy Poudniowej (Wgry, Czechy, Jugosawia), gdy w XX wieku powstaway ich leksykony - Gdask nalea do Polski, okrelano go wic najczciej jako geografa polskiego. We Woszech jest on wspominany niezwykle obficie i niemal rwnie czsto - jako geograf niemiecki, holenderski i polski. Kopotu tego nie maj Amerykanie - spogldajc na kalendarz i na map - okrelaj go jako geografa polskiego wedug jego wczesnej przynalenoci pastwowej nie sugerujc si rnorodna form zapisu i brzmieniem nazwiska czy zawiociami wdrownego yciorysu znajc dobrze z autopsji pojcie wielokulturowoci i wieloetnicznociw ramach jednego pastwa i spoeczestwa. Kliwer?

owo jeszcze o pisowni nazwiska Kluwera wystpuje ono w rdach we wszystkich moliwych graficznych postaciach: pisane przez due C lub K; ze zwykym u, lub wrcz fonetycznym polskim odpowiednikiem i ( i to we wasnorcznym polskim podpisie Kliwera); spgoskowym w,v i u; bez lub z acisk kocwk us, -ius i spolszczon -yusz . Przy tako wszystkich wystpujcych w midzynarodowej transkrypcji zapisach imienia Filip : przez F i Ph; jedno p lub dwa pp; bez formantu kocowego, z e, -o, -s lub -us i wszelkich innych moliwych do wymylenia i przyjtych narodowych formach tego imienia np. po wgiersku Flp i fin. Vilppu. W literaturze polskiej od czasw baroku i owiecenia przyja si najczciej posta Kluwer lub Kluweryusz, pod ktr to form zapisu trafi on m. in. do pierwszej polskiej smakowitej encyklopedii Nowe Ateny ksidza Benedykta Chmielowskiego, do historii literatury polskiej Bentkowskiego i Wiszniewskiego i Wielkiej Encyklopedii Powszechnej PWN, form tak jako spolszczon notuje rwnie Bibliografia polska Karola Estreichera obok formy aciskiej Cluverius . W Polskim Sowniku Biograficznym Kluwera brak, chocia znaleli si jako Klwerowie jego stryj Filip i brat stryjeczny Daniel dwaj znakomici gdascy mincerze. Ten waki brak sygnalizowany ju w latach szedziesitych przez profesora Zbigniewa Nowaka zosta czciowo zrekompensowany krtkim, acz treciwym biogramem w Sowniku Biograficznym Pomorza Nadwilaskiego oraz w szkicach biograficznych Zasueni ludzie Pomorza Nadwilaskiego XVII wieku w obu przypadkach przyjto niespolszczon form Clver. Podobnie nazywa go Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna Wyd. Gutenberga. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN przyjmuje jako podstawowy zapis Klwer, a Encyklopedia Powszechna PWN posuguje si bezpieczn form Cluverius. Mamy wic w kadej polskiej encyklopedii inny zapis nazwiska znakomitego przecie i znanego w wiecie geografa. Pokazuje to skal zapomnie i nie wypenionych jeszcze pustych miejsc w naszym pimiennictwie i wiadomoci narodowej po wieku zaborw i pwieczu poowicznej suwerennoci. Jest to rwnie skala naszych zada i obowizkw.

ecepcja pogldw Kluwera na temat proponowanego przez niego poszerzenia granic Europy poprzez wczenie wszystkich ziem ruskich Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego po Ural, stopniowo przebijaa si w XVII i XVIII wieku do wiadomoci zachodnich Europejczykw. Ostatecznie pogld ten, o wczeniu ziem caego Niu Rosyjskiego po Ural do Europy, ugruntowa si dopiero na przeomie XVIII i XIX wieku, po okresie panowania Cara Piotra I Wielkiego, ktry intensywnie modernizowa i okcydentalizowa Imperium Romanoww,
36

starajc si skutecznie wczy Rosj w obieg kultury, cywilizacji i polityki europejskiej. Suyo temu rwnie przeniesienie stolicy imperium do nadbatyckiego Sankt Petersburga. Rosnca ranga dworu w Petersburgu, coraz czstsze wizyty i penienie wysokich funkcji pastwowych przez cudzoziemcw, sprzyjay take stopniowemu poznawaniu istoty i genezy prawosawia, na ktre dopiero w XVIII w. rozszerzono w wiadomoci Europejczykw pojcie wsplnoty i solidarnoci chrzecijaskiej. Rwnie szczegowa delimitacja granic midzy Europ a Azj, tak na Uralu i rzece Jaik (Ural), jak i na Kaukazie - bya ju waciwie wewntrzn spraw administracji carskiej eurazjatyckiego imperium, wyznaczajcej granice odpowiednich guberni europejskich i azjatyckich na pocztku XIX w. (1802), gwnie na podstawie granic wczeniejszych zdobyczy i racjonalnoci zarzdzania odpowiednimi terenami. Co ciekawe, po uszczegowieniu przebiegu granic Europy i Azji, w oparciu o pniej dokonane delimitacje kartograficzne, utrzymay si do dzi zasadnicze wyznaczniki geograficzne zaproponowane przez Kluwera, wczajce w obrb kontynentu europejskiego obramowujce je gry Uralu, a wyczajce z niego graniczne pasmo Kaukazu.

ie mwmy wic o trwajcym procesie integracji europejskiej jako o przyjmowaniu Polski do Europy... To brzmi jak niewczesny art. Polska wiedza geograficzna, kartograficzna, polityczna, wojskowa, inynieryjna, tolerancja ekumeniczna - rysowaa granice wspczesnej Europy widzc j szerzej ni wasne opotki i wczajc w jej obrb rwnie tereny dobrze nam znanego pastwa moskiewskiego dostrzegajc w ich kraju, kulturze i religii wiele zasadniczych wartoci wczajcych we wsplny obszar cywilizacji chrzecijaskiej kontynentu, ktre dzi Jan Pawe II okrela mianem drugiego puca Europy. Polska dobrze wykorzystaa swe wykreowane miejsce w rodku Europy przynajmniej do poznania i docenienia swych ociennych ssiadw. Ironia historii zadecydowaa, e spacilimy w sferze wartoci ideowych do dzi wypominany nam okres smuty - przyczyniajc si do wczenia Rosji w poczet uznanych pastw europejskich. Prowadzone wojny okazay si paradoksalnie rwnie dobrym, a moe nawet ekstremalnie najintensywniejszym sposobem poznania co wielowiekowe ssiedztwo, przenikanie kultur, dyfuzja md i idei, wzajemne fascynacje. Patrzc na wspczesne granice Europy powinnimy pamita, e jest w nich zawarty rwnie dorobek intelektualny, duchowy i orny wieloetnicznej i wielowyznaniowej Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Nasz wielowymiarowy wkad do Europy i bogatych dziejw jej kreacji.

sobnej popularyzacji domaga si sylwetka samego Filipa Kluwera. Jego barwny wdrowny yciorys mgby z powodzeniem suy za kanw sensacyjnego filmu z gatunku paszcza i szpady, a zarazem pira i lunety, penego dworskich intryg, sekretnych misji wywiadowczych oraz zgbiania tajemnic archiww - w typie ballad o przewagach rki i myli Cyrana de Bergerac lub otrzykowskich epopei gocica. P artem, p serio mona go okreli jako patrona integracji europejskiej w dzisiejszym rozumieniu tego sowa. Urodzi si w polskim Gdasku, pochodzi z niemieckiego rodu rozgazionego we wszystkich pastwach nadbatyckich, suy w czeskim wojsku, w
37

wgierskim pastwie austriackiego cesarza rzymskiego, na soweskiej ziemi walczc z Turkami. Przewdrowa niemal cay kontynent od Norwegii i Szkocji przez Angli, Niderlandy, Francj, Niemcy, Szwajcari po Itali a opisa cay, wcznie z wymarzon Grecj i Bakanami oraz Pwyspem Iberyjskim, od ktrego zaczyna opis Europy. Mona miao rzec, ze cay kontynent by mu domem, mieszka przecie gwnie w podry. A zarazem - wiaty ewangelik, ktry broni katolickiego przywdcy szlachty czeskiej przed ultrakatolickim cesarzem, a zasig prawosawia uzna za wspkonstytutywn podstaw okrelenia granic cywilizacyjnych i geograficznych chrzecijaskiej Europy. Z trudnoci poddaje si klasyfikacji w naszej dzisiejszej siatce poj narodowych dorobkw historii nauki. Moe wic uznajmy, e jest jednym z pierwszych obywateli naszej wsplnej Europy, ktr jako pierwszy w dzisiejszych granicach okreli. wiadomie czerpa z bogactwa wielu jzykw, kultur i wiar wykazujc szacunek wobec kadego z poznanych narodw. Dostrzega te w naszym kontynencie zasadnicz jedno, pomimo wielu rnorodnoci, wynikajc ze wsplnych jzykowych podstaw mylenia i wsplnoty wyznawanych wartoci, ktre powinny uatwia porozumienie midzy narodami, kulturami, wyznaniami. A moe rzeczywicie powinny ?...

Bibliografia (wybr)
Dziea Filipa Kluwera Commentarius de tribus Rheni alveis et ostiis item de qinque populis quondam accolis scilicet de Toxandris, Batavis, canine fatibus, Frisiis ac Marsacis.L. Elzewiri, Lugduni Batav. [Lejda] 1611. Germania antiqua libri III. Adjecta sunt Vindelicia et Noricum. L. Elzewiri, Lugduni Batavorum 1616. [std 2 mapy Europy z granicami dotychczasowymi i postulowanymi ze zbiorw Biblioteki Gdaskiej PAN] Sicilia antiqua cum minoribus insulis adiacentibus, item Sardinia et Corsica. L. Elzewiri, Lugduni Batavorum 1619. Italia antiqua. Ejusdem Sicilia, Sardinia et Corsica cum indice locupletissimo. L. Elzewiri, Lugduni Batavorum 1624 [std portret Kluwera ze zbiorw Biblioteki Gdaskiej PAN].
38

Introductio in universam geographiam tam veteram quam novam libri VI.Cui adjuncta est Danielis Heinsi oratio in obiitum eiusdem Philippi Cluveri. L. Elzewiri, Lugduni Batavorum 1624.[ std pniejsza wersja mapy Europy ze zbiorw Biblioteki Gdaskiej PAN] Biogramy, rda Meursius Joannis. Athenae Batavae sive de urbe Leiden Academia, virisque claris; qui ultramque ingenio suo atque scriptis, illustrantur; libri duo. A. Clouqui et Elsevirius , Lejda 1625. Freher D. Paul. Theatrum virorum eruditione clarorum. Haeredum A. Kuorzius, 1688. Pars Adrian. Index Batavicus of Naamrol van de Batavise en Hollandse schrijvers. A.de Swart, Lejda 1701. Gelehrten lexicon. J.Burchard Menckens, Lipsk 1715. Jocher Christian Gottlieb. Allgemeines Gelehrten Lexicon. J.F. Gleditschers Bh., 1750. Bentkowski Felix..Historya literatury polskiey wystawiona w spisie dzie drukiem ogoszonych przez...Prof. Hist.i Bibl. w Lic. Warsz..Zaw.i Komp. Warszawa 1814. Holstenius Lucas. Epistolae. Pary 1817. Siarczyski Franciszek. Obraz wieku panowania Zygmunta III krla polskiego szwedzkiego zawierajcy opis osb yjcych pod jego panowaniem, znamienitych przez swe czyny pokoiu i woyny, cnoty lub wystpki, dziea pimienne, zasugi uyteczne i celne sztuki, porzdkiem abecada uoony przez... J. Schnayder, Lww 1828. Wiszniewski Micha. Historya literatury polskiej, T.VII , Druk. Uniw. Krakw 1845 Rastawiecki Edward Baron. Mappografia dawnej Polski przez ...S. Orgelbrand, Warszawa 1846. Brunet Jacques-Charles.Manuel du librairie et de lamateur de livres, Pary 1861. Album Studiosorum Academiae Lugduno Batavae. T.1 1575 1875.Accedunt nomina curatorum et professorum. M.Nijhoff, Haga 1875. Allgemeine Deutsche Biographe. Lipsk, 1876. Partsch Joseph. Philip Clver der Begrnder der historischen Landerkunde.Geographische Abhandlungen, Bd. V:1891 H 2. [std mapa wdrwek Kluwera po Italii] Estreicher Karol. Bibliografia polska . cz.III.Tom III. Oglnego zbioru tom XIV. Wyd. Akad. Umiej., Krakw 1896 Schwarz F. Zeitschrift des Westpreussisches Geschichtsvereins Gesamregister (personen, -Orts, und Sachindex. (Dir. der Stadtbibliothek Danzig), Danzig 1932. Schwarz F. Inhaltsverzeichnis der Mitteilungen des Westpreussischen Geschichtsvereins Jahrgang 135. Personen, Orte, Sachen. Danzig 1940. Neue Deutsche Biographie. Hist. Kom. b.d. Bayerische Akademie der Wissenschaften. Duncher & Humblot .Berlin 1957. Gdaskie Gimnazjum Akademickie. Wyd. Morskie, Gdynia 1959. Kubik Kazimierz. Wybr rde do dziejw owiaty i nauki Pomorza Gdaskiego. Kubik Kazimierz. ycie naukowe Gdaska w XVII i XVIII wieku, Gdaskie Zeszyty Humanistyczne, 1963,nr 11. Polski Sownik Biograficzny t.13, 1967[haso Klwer Filip, stryj i K. Daniel] Ksiga wpisw uczniw Gimnazjum Gdaskiego 1580-1814. Oprac.Zbigniew Nowak i Ryszard Szafran Wyd.Seria rde historzcznych Biblioteki Gdaskiej PAN. Wyd.PWN, Warszawa-Pozna 1974 .Kubik Kazimierz, Mokrzecki Lech. Trzy wieki nauki gdaskiej. Szkice z dziejw XVI do XVIII wieku. Wyd.drugie zm. I poszerz. Wrocaw 1976. Augustowska Kazimiera. Z dziejw nauk geograficznych w Gdasku w XVI-XIX w., Studia i Materiay z Dziejw Nauki Polskiej,1977 seria E, z.6. Zasueni ludzie Pomorza Nadwilaskiego XVII wieku. Szkice biograficzne.Ossol.Wrocaw 1982. (oprac hasa. Waldemar Troszyski) Zdrenka Joachim . Rats und Gerichtspatriziat der Rechten Stadt Danzig T.II1526-1792. IM Selbstverlag des Vereins. Hamburg 1989. Weichbrodt Dorothea. Patrizier, Brger, Einwohner der Freier und Hansestadt Danzig Band 3, Danziger Verlagsgesselschaft PO. Rosenberg, 1988-93 Sownik Biograficzny Pomorza Nadwilaskiego.Red.Stanisaw Gierszewski, Zbigniew Nowak. Gdaskie Towarzystwo Naukowe, Uniwersytet Gdaski. (oprac.hasa Kazimiera Augustowska)

39

Polnische drucke und Polonica 1501 1700. (Druki polskie i polonica 1501-1700. Katalog zbiorw Herzog August Bibliothek Wolfenbttel) cz.1.Oprac.M. Gouszko i M. Malicki. K.G. Saur, Monachium, New Providence, Londyn, Pary 1994. WAPG, sygn.,300,42,286 Inne Buczek Karol. Dorobek kartograficzny wojen Stefana Batorego Wiadomoci Suby Granicznej nr3, 1934 Buczek Karol. Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku Buczek Karol. lzacy w kartografii polskiej XVI wieku. Katowice 1937 Carpentier Jean, Lebrun Francois. Historia Europy .Volumen, Warszawa 1994 Dollinger Philippe. Dzieje Hanzy XII XVII w. Volumen, NOW. Warszawa 1997 Dynastia Romanoww, pod red. A. Iskenderowa. Prolog, Warszawa 1993. Dziesi wiekw Europy. Studia z dziejw kontynentu, pod red J. arnowskiego Fischer-Wollpert Rudolf. Leksykon papiey. Wydawnictwo Znak, Krakw 1990 Geremek Bronisaw. Wi i poczucie wsplnoty w redniowiecznej Europie. w: Dziesi wiekw Europy, cit. Grski Karol. Zarys dziejw duchowoci w Polsce. Znak. Krakw 1986 Historia Gdaska, pod red. Edmunda Cielaka. T.II 1454-1655.Wyd. Morskie.Gdask 1982 Janion Maria.Do Europy tak, ale razem z naszymi umarymi. Wyd. SIC, Warszawa 2000

Januszajtis Andrzej. Uczeni dawnego Gdaska. w: Wielka Ksiga Miasta Gdaska. wyd. Lwy Gdaskie. Gdask 1997. [std dedykacja Kluwera dla J. Dousy]
Jasienica Pawe. Rzeczpospolita Obojga Narodw. Srebrny wiek. Czytelnik,Warszawa 1996 Kotarski Edmund.Polska polityczna proza publicystyczna XVI i XVII wieku wobec tradycji retorycznej. [w:]Retoryka a literatura,red.B. Otwinowska.Wrocaw 1984. Kotarski Edmund. Sarmaci i morze. PWN Warszawa 1995 Magidowicz I.P. i W.I.. Historia poznania Europy. PWN Warszawa 1974 Ogonowski Zygmunt. Filozofia szkolna.Obecno Polski w kulturze filizoficznej i filozoficznoreligijnej Europy XVVII wieku. w: Kultura polska a kultura europejska. Prace ofiarowane J.Tazbirowi w 60-t rocznic urodzin. PWN. Warszawa 1987 Oracki Tadeusz. Sownik biograficzny Warmii, Prus Ksicych i Ziemi Malborskiej od poowy XV do koca XVIII wieku. Orodek Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego w Olsztynie. Biblioteka Olsztyska. Olsztyn : Pojezierze. T. 1 : 1984, T. 2 : 1988. Pelczar Marian. Nauka i kultura w Gdasku. w: Gdask.Jego dzieje i kultura. Arkady Warszawa 1969 Pelczarowa Maria. Z dziejw oficyn drukarskich w Gdasku. Roczniki Gdaskie.r.XIV. Gdask 1955 Samp Jerzy. Miasto tysica tajemnic.Glosariusza gdaskiego cz druga. Marpress 1999 Schildhauer Johannes. Dzieje i kultura Hanzy, PIW, Warszawa 1995 Staszewski Jzef. Nazwa Europy i Azji.Kartka z dziej w geografii starogreckiej, Przegld Geograficzny, 27, 1955 [std mapka zasigu nazw greckich Europa] Tazbir Janusz. Europa pojcie i wiadomo wsplnoty w dobie Odrodzenia. w: Dziesi wiekw Europy,. cit. Thijssen Lucia. 1000 lat stosunkw polsko-niderlandzkich. Wrocaw, 1994.

Dedykuj ten tekst wraz z podzikowaniami czterystuletniej Bibliotece Gdaskiej Polskiej Akademii Nauk wspaniaej dawnymi zbiorami i wspczesnymi ludmi. Gdask, maj 2002 (wersja dorczona Janowi Pawowi II podczas jego ostatniej wizyty w Polsce w sierpniu 2002 przez prymasa kard. Jzefa Glempa w specjalnej edycji pierwszego numeru nowego proeuropejskiego katolickiego czasopisma Znaki Nowych Czasw, ktry ukaza si z dat padziernik 2002)
40