PGS. TS. HOANG VAN BiNH
Gis. 902
Oc CHAT HOC CONG NGHIEP
VA DU PHONG NHIEM DOC
(Xudt ban lan thit 2 cé sta chita va bé sung)
VAUENG But oF T
| THUMPIEOAT HAN non oc vA xt mst
a
SARTO 74 22L61 NOI DAU
Dé6e chat hoc la mén khoa hoc nghién citu vé cdc chat déc cd
nguén géc thién nhién hode nhan tao. Trude day déc chat hoc (BCH)
duge ung dung nhiéu trong nganh phép y, goi !& déc chat hoc phap y,
véi duéng 161 la héi cutu, huéng vé qué khi.
Khi nén san xuat céng nghiép phat trién, cdc chat déc duge sit
dung nhiéu duéi dang cdc héa chat, yéu cdu bao vé luc lugng san xuat
trd nén cap bach, do dé déc chat hoc c6 linh vie ting dung rat rng
fén, trong dé cé déc chat hoc céng nghiép voi duéng 16i du’ phéng,
huéng vé tuong lai. Theo théng ké, trén toan thé gidi hang nam 6 hang
ngan héa chat dugc dua vao san xual lam cho cac héa chat céng nghiép
ngay cang phong phu.
Trong qué trinh phat trién san xudt, cdc héa chat déc od thé tac
d6ng dén hé sinh théi va méi truéng, vi vay anh hudng téi moi sinh vat,
trong dé quan trong nhét la con ngudi. Vi vay linh vue nghién cutu déc
chat hoc duge md réng : Déc chat hoc sinh thai hay doc chat hoc méi
truéng, chi yu la khéng khl, nuéc, thy phém, dat, sinh vat...
Co th8 ngudi cd thé duge xem nhu mét hé théng md trao d6i chat
va nang lugng véi méi truéng xung quanh (ndi méi, ngoai mé6i), qua
nhiéu qué trinh phan tng, méi phan dng ném trong mét trang thai can
bang déng. Chat déc trong méi truéng xm nhap co thé, tuc la xm
nhép vao céc edu tric phic tap da dugc can bang 6n dinh béi cdc chat
song, cde chat déc nay gay ra cde r6i loan véi mite dé khdc nhau, 06
thé phuc héi hay khéng thé phuc héi, Bd la tac dung d6c hai cla héa
chat.
Trong c&c méi trudng khéc nhau, chat déc c6 thé tac dung xéu tdi
stic khée cia mét ca thé hodc mét céng déng nh mét dich bénh. Do
d6, déc ch&t hoc 1a co sd khoa hoc cia dich t& hoc méi trudng, gidp
xée dinh nguy co d6i vdi siic khde, t dé dé xuat cdc bién phép du
phéng, bao vé stic khée c6ng déng, bao gdm moi d6i tugng dan cu.
3Dat nuéc ta dang ngay mét déi mdi va phat trién theo huéng céng
nghiép héa va hign dai héa nén nhiéu héa chat, vat liéu mdi, céng nghé
mdi dang va sé dude Ung dung, cé thé tac déng dén suc khéde va méi
truéng. Vi vay, hiéu biét dé bdo dém an toan cho suc khée va mdi
truéng |a rat can thiét va c&p bach.
Cu6n sdch nay dugc bién soan diya trén cdc bai ging, két hop vdi
kinh nghiém céng tac thyfc t& cla ching t6i, nham dap ung yéu cdu cia
ban doc, nh&t la cdc can bé lam céng tac vé sinh - an toan lao déng
tai céc cd sd san xuat céng nghiép.
Nam 2006 téc gia da bién soan lai c6 bé sung thém chudng 6 va
chinh sita théng tin cla chuong khéc theo tai liéu hién hanh. Phan cuéi
Sach duge tac gid soan thém phdn muc tw tra cdu gidp ban doc thudn
|gi trong viée nghién ctu.
Viée bién soan cuén sdch nay chde chan con co nhOng thiéu sdét,
chung t6i rt mong duge sy dong gop y kién cia ban doc, dac biét la
cée déng nghiép dé cuén sach cé thé hoan chinh hon.
Xin cam on Nha xuat ban Khoa hoc va Ky thuat d& nhiét tinh gitip
46 va déng vién ching t6i bién soan va xuat ban cuén sach nay.
TAc GIAMc Luc
Léi noi dau
1.1,
1.2.
.. Phan loai cdc chat déc cong nghiép
14.
15,
16.
17.
PHANI
DAI CUONG VE BOC CHAT HOC CONG NGHIEP
CHUONG 1
CAC KHAI NIEM TONG QUAT
Dinh nghia, muc tiéu cia déc chat hoc céng nghiép
Nhiém déc va ngat
Néng d6 t6i da cho phép (NDTBCP) ctia cdc chat déc
trong khéng khi noi lam vic
Gidi han tigp xtic vé sinh hoc hay chi sé sinh hoc
trong tiép xuic nghé nghiép véi chat déc
Néng d6 t6i da cho phép ctia cdc chat déc hai
trong khéng kh{ m6i truéng xung quanh
Dac diém va y nghia dy phong cia DCHCN
CHUONG 2
CAC NGUYEN LY CHUNG
TRONG DOC CHAT HOC CONG NGHIEP
. Bung x4m nhap co thé ciia chat déc céng nghiép
. Qua trinh tac déng cia chat déc déi véi co thé
va cia co thé déi véi chat déc
. Doc tinh ctia cdc khi va hoi
. Nhéng diéu ki@n lam co thé dé bj nhi&m déc
. Cac thé nhiém déc trong sdn xudt cong nghiép
. CAc méi quan hé va cdc kiéu tac dung ctia chat doc
Trang
25
27
36
43
49
553.1
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
CHUONG 3
HON ME DO NHIEM BOC HOA CHAT
. Dai cuong
. Nhang truéng hgp hén mé do nhiém doc nghé nghiép
. Mic dé tram trong cia hon mé
. Hudéng xi tri y té trén hién trong noi xdy ra tai nan
(hon mé do nhi&m déc)
Huéng xt tri d co sé héi stfc (tuyén trén)
CHUONG 4
CAC TAC NHAN HOA HOC GAY UNG THU
HOAC C6 KHA NANG GAY UNG THU TRONG CONG NGHIEP
4.1, Dai cuong
4.2,
5.1,
C4c chat gay ung thu hodc cé kha nang gay ung thi
CHUONG 5
BAI CUONG VE BYI VA TAC HAI
SUC KHOE CUA BUI TRONG CONG NGHIEP
Bui trong sinh hoat va cong nghiép
5.2. Su x4m nhap co thé va tac hai cua bui
5.3.
1.
2.
6
Nguyen tdc du phdng tac hai cla bui
PHAN II
NHIEM BOC DO CAC TAC NHAN HOA HOC
CHUONG 6
NHIEM BOC KIM LOAI, A KIM VA CAC HOP CHAT CUA CHUNG
KHAI NIEM TONG QUAT VE KIM LOAI
TRONG MOI TRUONG CONG NGHIEP
Déc tinh cia cdc kim loai trong céng nghiép
Nhiém déc cap tinh
57
62
62
EA}
75
87
88sNhiém déc man tinh
Banh nghé nghiép do kim loai
Bénh mdi trudng do nhiém déc kim loai tit nude thai
céng nghiép
NHIEM DOC KIM LOAI, A KIM VA
HOP CHAT CUA CHUNG
Antimon (Sb)
Asen (As)
Bac (Ag)
Bari (Ba)
Beryli (Be)
Bo (B)
Cadimi (Cd)
Chi v6 co (Pb)
Chi hau co (chi tetraetyl [Pb(C2Hs)4])
. Coban (Co)
. Crom (Cr)
. Déng (Cu)
. Kém (Zn)
. Luu huynh (S)
. Magié (Mg)
. Mangan (Mn)
. Nhém (Al)
. Niken (Ni)
. Niken cacbonyl [Ni(CO),]
. Osmi (Os)
. Photpho (P)
. Photpho dé va c4c hgp chat photpho khéc
. Platin (Pt)
. Selen (Se)
. Tali (Tl)
. Telu (Te)
. Thi&e (Sn)
. Thay ngan (Hg)
. Titan (Ti)
. Tungsten hay vonfram (W)
91
92
926.31. Vanadi (V)
6.32. Vang (Au)
6.33. Bui kim loai cting gay ra cdc bénh phé quan - phdéi
7.1,
7.2,
CHUONG 7
CAC KHI VA HOI KICH UNG
Dai cuong
C4c chat khf va hoi gay kich ting
7.2.1. Amoniac (NH3)
7.2.2. Clo (Cla)
7.2.3. CAc oxit cua nito
7.24. Luu huynh dioxit (SO2)
7.2.5. Flo (F2) va axit flohidric (HF)
7.2.6. Formaldehit (HCHO)
7.2.7, Photgen (COCI)
7.2.8. Ozon (O3)
CHUONG 8
CAC KHI GAY NGAT
. Dai cuong
. Cacbon dioxit (CO2)
. Cacbon oxit (CO)
.. Axit xianhidric va cdc xianua
CHUONG 9
MOT SO KHi BOC THUGNG GAY TAI NAN BAT NGO
TRONG CONG NGHIEGP
. Nhiém d6c hidr6é sunfua (H2S)
. Nhiém déc hidré asenua [Asin (AsH3)]
. Nhiém déc hidré antimonua [Stibin (SbH3)]
. Nhiém déc hidr6é selenua (H2Se)
. Nhi8m déc hidré photphua [Photphin (PHs)}
. Nhigm déc metyl bromua (CH3Br)
239
242
245
249
251
252
257
263
272
278
282
286
291
299
310
319
326
330
332
33310.1.
10.2.
10.3.
10.4.
105.
10.6.
10.7.
10.8.
109.
10.10.
10.11.
10.12.
10.13.
10.14.
10.15.
11.1.
11.2.
11.3.
12.1.
12.2.
CHUONG 10
NHIEM BOC CAC DUNG MOI CONG NGHIEP
Benzen (C6He)
Toluen (CgHsCH3)
Xylen [CéHg (CHs)2]
Metyl clorua (CHCl)
Metylen clorua (CH2Ch)
Clorofom (CHCl3)
Cacbon tetraclorua (CCl4)
11,222 - Tetracloetan (CHCl, - CHCl)
1,1 - Dicloetylen (CH = CCly)
Tricloetylen (CICH = CCl)
Tetracloetylen (ClxC = CCl)
Cén métylic (CH30H)
Xiclohexan (CgHj2)
Cumen (CgHs - C3H7)
Cacbon disunfua (CS)
CHUONG 11
NHIEM DOC TRONG CONG NGHIEP DAU MO
Nhiém d6c dau tho
Nhiém déc cdc thanh phan ty nhién cia ddu thé
Nhiém d6c cdc san phdém dau mé
CHUONG 12
NHIEM BOC CAC HOA CHAT BAO VE THYC VAT
(CAC HOA CHAT TRU SAU)
Dai cuong
Nhiém déc cdc héa chat bdo vé thifc vat chinh
12.2.1. Nhiém déc cdc chat diét cén trang (DCT)
12.2.2. Nhiém déc cdc chat diét cd
12.2.3. Nhiém déc céc chat diét ndém.
12.2.4. Nhiém déc cdc chat diét loai gam nhdm
348
358
368
369
370
371
372
376
377
379
380
380
386
391
405
431
431
464
469
47313.1.
13.2.
13.3.
14.1.
14.2.
14.3.
15.1.
15.2.
15.3.
16.1.
16.2.
16.3.
16.4.
16.5.
10
CHUONG 13
NHIEM BOC TRONG CONG NGHIEP CHAT DEO
Dai cuong vé cdc chat déo va cdc tdc hai stic khée
trong céng nghiép chat déo 477
Cac polyme téng hop chi yéu va déc tinh cia chting 488
D6c tinh ctia cdc chat phu gia stt dung trong cong nghigp
chat déo 508
CHUONG 14
TAC HAI'SUC KHOE CUA CAC CHAT KIEM,
CAC AXiT VO CO VA HOU CO
Tac hai cia cdc chat kiém 513
Tac hai cia cdc axit v6 co thong thudng 516
Tac hai cia mét sé axit hitu co 522
CHUONG 15
NHIEM BOC TRINITROTOLUEN (TNT),
NICOTIN VA POLYCLOBIPHENYL (PCB)
Nhiém doc trinitrotoluen (TNT) 526
Nhi&m déc nicotin 533
Nhiém dé6c polyclobiphenyl (PCB) 541
PHAN THU BA
DY PHONG NHIEM DOC TRONG CONG NGHIEP
CHUONG 16
CAC NGUYEN TAC DY PHONG NHIEM DOC
TRONG CONG NGHIEP
Bign phép ky thuat 549
Bign phdp y hoc 550
Bién ph4p phong h6 c4 nhan 551
Bién php dinh dung hop ly 553
Bign ph4p hanh chinh - phdp luat 55517.1.
17.2.
17.3.
17.4.
17.5.
18.1.
18.2.
18.3.
CHUONG 17
CAC TRANG B| BAO HO LAO DONG
TRONG TIEP XUC V6I CAC CHAT DOC CONG NGHIEP
Bao vé co quan hé hap
Bao vé da
Bao vé dau va da ddu
Bao vé mat va mat
Bao vé co quan thinh gidc
CHUONG 18
PHONG TRANH TAI NAN NHIEM BOC KHI VAO
VA LAM VIEC TRONG KHONG GIAN KIN
Khéng gian kin (hay khong gian td ham)
Cac nguy co c6 thé xdy ra
C&c yéu cdu than trong vé mat an toan
" CHUONG 19
567
570
570
571
572
574
574
KiEM TRA GIAM SAT CHAT BOC TRONG KHONG KHI NOI LAM VIEC, BANH
19.1.
19.2.
20.1.
20.2.
20.3.
GIA TIEP XUC VI MOI TRUONG NGHE NGHIEP
Kiém tra, gidm sat cic ch&t doc trong khong khi
méi tring lao dong
Céc thi tuc danh gid tiép xtic véi méi trudng
nghé nghiép
CHUONG 20
PHUONG PHAP XAC BINH CAC CHAT BOC
TRONG KHONG KHi BANG ONG PHATHIEN
Dai cufong,
Phuong php si dung 6ng phat hién
Ung dung cia 6ng phat hién
579
582
11Phu luc 1.
Phu luc 2.
Phy luc 3.
Phu luc 4.
Phu luc 5.
Phu luc 6.
Phu luc 7.
Phu luc 8.
Phu luc 9.
Phu lyc 10.
Phu luc 11.
— Muc ty:
PHY LUC
Tiéu chudn cho phép vé héa chat d6c
trong khéng khi cia co sé san xudt
Kh6ng khi ving lam viéc. Bui chifa silic
Néng d6 chat d6c khéng nguy hiém
trong khéng khi
Bang tinh chuyén don vi néng dé cdc chat d6c
trong khéng khi
Bang chuyén déi don vi ppm va mg/m? cia
cdc chat ddc cong nghiép & 25°C va 760 mmHg
Tri s6 giéi han ngudng (TLV) cia My, 1998
Cac thay d6i vé TLV (du kién)
Chi s6 tiép xuc vé sinh hoc (BEI) cia My, 1998
Cac chat dy kién thiét lap hodc thay déi
chi sé BEI
Cc chat c6 kha nang gay ung thir nghé nghiép
duge NIOSH thita nhan
Hoa chit - Gidi han cho phép trong khong khi
ving lam viéc
Doc chat hoc céng nghiép va dy phong nhiém déc
— Tai ligu tham khdo
12
610
612
614
615
619
667
673
679
702
727PHAN I
DAI CUONG VE DOC CHAT HOC
CONG NGHIEP
CHUONG 1
CACKHAI NIEMTONG QUAT
Trong chuong nay chung ta cin ndm ving mt sé khéi niém
quan trong nhat cla déc chat hoc céng nghiép, gsm dinh nghia, phan
loai, néng dé téi da cho phép cua chat déc trong khéng khi noi lam
viéc va trong méi tru’ng xung quanh, gidi han tiép xtc sinh hoc va
¥ nghia du phong cia déc chat hoc céng nghiép.
1.1. Dinh nghia, muc tiéu cia d6c chat hoc cong nghiép
1.1.1. Dinh nghia
Déc chat hoc 14 mot tap hgp cdc nganh khoa hoc nghién cctu
toan dién vé chat déc.
Doc chat hoc céng nghiép (BCHCN) nghién ctu ede chat déc
trong san xudt céng nghiép, cdc héa chat doc trong m6i trung lao
dOng néi chung va trén ngudi tiép xtic ni riéng.
Chat déc duge dinh nghia nhu mét chat gay tac dung cé hai cho
sy séng cia sinh vat, cé thé lam chét sinh vat dé véi mot lugng rat
nhé. Dé 1a su nhiém doc.
1.1.2. Muc tiéu cha doc chat hgc cng nghiép
Muc tiéu chi yéu cia doc chat hoc cong nghiép 1a nghién ctu
méi quan ‘hé phifc tap gitfa cdc chat déc trong méi trudng lao déng
va co thé ngudi lao déng, thong qua thuc nghiém trén dong vat va
trén ngudi tinh nguyén.
13C4ec nghién ctu vé chat déc bao gém cdc dac diém vat ly, hoa
hoe, néng dé tiép xuc, co ché tac dung, triéu ching nhiém déc, phuong
phép gidi déc, diéu tri... va cdc bign phép dy phdng nhiém déc.
Gitta déc chat hoc cong nghiép va bénh nghé nghiép c6 méi quan
hé nhan qua. Nhiém déc nghé nghiép cé tinh chat man tinh goi la
bénh nghé nghiép.
1.1.3. Nhigm vu
Déc ch&t hoc céng nghiép cé ba nhiém vy chinh :
1) Nghién cutu déc tinh cia cdc chat doc céng nghiép bing phuong
ph4p thyc nghiém véi déng vat. Trong trudng hgp can thiét va cho
phép thi thuc hién trén ngudi tiép xtc hodc ngudi tinh nguyén.
2) Phan tich, xdc dinh néng d6 cdc chat déc trong khéng khi
méi trudng lao dong (MTLD), chi yéu la trong khong khi va xdc dinh
néng d@ cdc chat chuyén héa trén ngudi tiép xuc (test tiép xtc) trén
cc mAu sinh hoc : khéng khi thé ra, nuéc tiéu, mau, phan, tée, v.v...
3) Xdc dinh néng d6 cdc chat chuyén héa trén céng nh4n nhiém
déc. Diéu nay cdn thiét cho cdc nha dgc chat hoc 14m sang, cdc bac
si diéu tri bénh nghé nghiép va cdc bac si vé sinh lao dong.
1.2. Nhiém déc va ngat
Nhiém déc va ngat cé méi quan hé nh4n qua vdi nhau. Da sé
cdc hién tugng ngat 1a do co thé bi nhiém déc.
Nhiém déc 1a do chat déc tac dong trén m§t co quan hay mét
hé théng cdc co quan d&n téi tit vong do céc hoat d6ng sinh hoc cia
cd quan bi nhiém déc khéng phuc hdi.
Ngot 1a do mét hoac nhiéu co quan cia co thé thiéu oxi din téi
ti vong do co thé thiéu oxi.
Léon Dérobert cho ring hién tugng nhiém déc va ngat chi 1a
mé6t va cé 4 loai ngat :
1) Ngat do thiéu oxi cho huyét s&c té do nhiéu ly do, vi du do
nguyén nhan cg hoc nhu that cé, phir phdi cap, té liét ho h&p.
142) Ngat do huyét sdc to khong cdn kha nang lién két véi oxi,
nhu do huyét s&c té chuyén thanh cacboxihemoglobin (COHb) trong
nhiém déc CO (cacbon oxit), hoac chuyén thanh methemoglobin (Met
Hb) trong nhiém déc NOz, nitrit...
3) Ngat do tudn hoan bi cham, nhu bi nhiém déc do cdc dan xuat
eda clo, do mdu dac lai trong bénh suy tim.
4) Ngat do oxi khéng dug dua tdi té chic lam nhiém vu hé hap
té bao, nhu trong nhiém déc axit xianhidric (HCN) va xianua (CN")
(trong cdc tru’ng hgp nay men hé h@p 1a xytochrom oxidaza bi phong
bé g4y nén hién tugng ngat té bao).
Quan niém trén day ding cho da sé cdc trudng hgp.
1.3. Phan loai cac chat doc cong nghiép
Cae chat déc céng nghiép chinh 1a cdc chat gay 6 nhiém méi
trutémg sdn xudt ma ngudi céng nhan phai tiép xc hang ngay. Theo
quy trinh san xuat, cdc chat 6 nhiém cé thé la cdc nguyén liéu, cdc
san pham, cdc chat trung gian, cdc dung méi, cdc chat phy gia, ede
chat thai hoac phé phdm, v.v... C6 nhiéu cdéch phan loai tiy theo cde
tdc gid, nhung vé téng qudt cé thé phan loai theo trang thai vat ly
cua chat gay 6 nhiém khéng khi, theo céu tao héa hoc hodc theo tac
dong sinh hoc.
1.3.1. Phan loai theo trang thai vat ly
1. Khi va hoi
. ~Khi la trang thdi cha mt chat ma 6 diéu kién nhiét 46 va ap
sudt binh thudng né luén ludn 6 thé khi. Trong san xuat, cdc khi déc
thudng khéng cé mau sdc, néu cé mau cé nghia la khi dé néng do
cia khi hét stic cao, nguy hiém dén tinh mang khi tiép xc. Khi doc
hit phai sé dugc dan truc tiép vao mdéu va theo mau tudn hoan di
kh&p co thé.
~ Hoi la trang thai khi cia chat léng hodc rin ma 6 nhiét dé
va 4p sudt binh thutng (25°C, 760 mmHg) no 6 trang thai léng hoac
| ran. Su phn biét gitta khi va hoi khéng ro rét, chang han hidroxyanua
15si 6 26°C, thudng goi 1a khi, trong khi hidroclorua séi 6 - 83,7°C
lai goi 1a hoi axit.
2. Céc hat ran hay gigt Iéng
Khi dung 1a cdc hat chat rn hoc cdc giot chat long, c6 téc do
roi khéng dang ké, lo lig trong méi trutng khéng khi hod khi, cé
kich thuéc thay déi. Cac hat chat rin tao ra khi dung hat rin (khéng
goi 1a khf dung rn), cdc giot (hoc hat) chat léng tao ra khi dung
giot léng (kchéng goi la khi dung lng). Ngudi ta phan bigt khi dung
v6i cdc loai bui, khéi, mi...
— Bui 1a cdc hat chat ran, nguén géc khdc nhau, kich thuée c6é
thé tir 0,1 dén hang 100 ym, cé thé 6 trang thai lo limg trong khong
kh{ trong m6t thdi gian.
Bui hé hap la cdc hat chat r&n lo limg trong khong khi c6 thé
bj hit vao phéi va dong lai duge trong phéi. Theo nhiéu tac gia, kich
thuée cia bui hé hap 1a duéi 5 pm.
- Khéi 1a cdc hat chat rin c6 kich thuée duéi 0,1 pm béc lén
cao hay lo limg trong khéng khi, dugc tao thanh do nhiéu qué trinh
khéc nhau nhu dét chdy, béc hoi, ngung tu...
Khéi nhe 1a nhimg hat chat rdn, thudng do két qua cia su dét
chdy khéng hoan toan cdc vat liéu chifa cacbon va cdc vat liéu chay
duge khdc, vi du khéi thuée 14 bée 1én cao va tan bién trong khong
khi.
Khoi nang 1a nhimng hat chat rdn, thudng dugc tao thanh tit cdc
hat chat v6 co trong qué trinh héa hoc hodc do ngung tu cdc hoi kim
loai néng chay trong luyén kim... Chang han khéi han dién la do cdc
vat ligu vé co béc hoi ngung tu lai, thudng lo ling trong khéng khi.
— Ma la khf dung giot léng lo limg trong khéng khi, mat thuong
6 thé thay dugc...
1.3.2. Phan loai cdc chat d6c céng nghiép theo tinh chat héa hoc
Ngudi ta c6 thé phan loai cdc ch&t déc theo ban chat vé co hodc
hitu co, theo c&u tao héa hoc ciia ching, v.v...
161.3.3. Phan loai theo tac dong sinh hgc
Céch phan loai nay dya trén tac dong cia chat déc déi véi co thé
vé m&t sinh hoc, nhung cing chi 1a tuong déi vi mét chat déc c6 thé
c6 nhiéu tac déng dén cdc co quan khdc nhau hodc tiy theo néng dé
cia ch&t déc (néng dé thap va néng dé cao) c6 thé gay hau qua khac
nhau trén co thé...
1. Cée chét kich ung:
La nhitng chat c6 tée déng 4n mdn va gay phéng rép. Chung gay
viém cdc bé mat 4m uét hodc niém mac. Hau qua tén thuong trén
dong vat va trén ngudi ché yéu tuong ty nhau, yéu t6 néng d6 thudng
ft y nghia hon Ia yéu té thdi gian tiép xtc. Mot s6 dai dién ciia cde
chat kich img la :
~ Cée chat kich tmg tée dong chi yéu trén dutmg hé hap trén
nhu cdc aldehit (axetaldehit, amoniac, acrolein, formandehit...), cdc
bui vA mi kiém, amoniac, axit cromic, etylen oxit, sunfua trioxit.
— C4e chat kich img tac déng cd trén dudng hé hap va cdc mé
phéi : brom, clo, xianogen, xianogen clorua, dimétyl sunfat, diétyl
sunfat, flo, iot, ozon...
— Céc chat kich img tac dong déu tién trén cdc phdn tan cing
cdc dut’ng hé hap va cde phé nang : asen triclorua, nito dioxit va nite
tetraoxit, photgen. Cac chat nay c6 thé gay tit vong do ngat.
“2. Céc chét gay ngat
Céec chat gay ngat tdc déng bing cach lam réi loan sy oxi héa
trong té bao cdc mé cia ngudi cing nhu cia déng vat. Cac chat gay
ngat c6 thé chia lam hai nhém nhé 1a ede chdt gay ngat don thudn
va ede chdt gay ngat héa hoc. Cac chat gay ngat don thudn 1a cde
chat tro vé mat sinh ly hoc, tac déng chinh 14 lam lodng néng d¢
oxi trong khéng khi dén mic thép hon dp sudt riéng phdn c4n thiét
dé duy tri su bdo hda oxi trong méu di cho qué trinh hé hap té bao
binh thutng. Céc chat gay ngat héa hoc bang cdc tac déng cia ching
ng&n cén sy van chuyén oxi tit phéi dén ede m6, hodc ngin can sy
17
2.BCTCNbdo hda oxi binh thudng cia cdc mé du cho mau da dugc bao hda oxi.
Vi du:
— Cée chat gay ngat don thudn : cacbon dioxit, étan, héli, hidré,
métan, nito.
- Cc chat g&y ngat héa hoc : cacbon oxit, xianogen, hidré xianua
va cdc nitril, anilin, métylanilin, dimety] anilin, toluidin, nitrobenzen,
hidro sunfua.
3. Cac chat gay mé va céc chat gay ngd
Téc dong chinh cia nhém nay 1a gay mé don thudn khong cé
hu qua toan than nghiém trong. Mét sé chat c6 tac déng lam suy
gidm trén hé théng than kinh trung wong do chung chiém uu thé vé
Ap suat riéng phan trong mau cung cap cho ndo. Vi du : cdc hidrécacbon
axetylen (axetylen, alylen, crotonylen); hidrécacbon olefin (tir etylen
dén heptylen); étyl ete va isopropyl ete; cdc hidrécacbon parafin (tit
propan dén décan); cdc xéton (tif axeton dén octanon); cdc rugu (etylic,
propylic, butylic va amylic)...
4. Cac cht déc toan than
~ Céc chat gay tén thuong cho mét hoac nhiéu co quan ndi tang
(phén 16n 1a cdc hidrécacbon cé chifa clo).
- Céec chat phé huy hé théng tao huyét (benzen, c4c phenol...).
~ C&e chat déc thén kinh (sunfua cacbon, rugu métylic, thio-
phen...).
- C4e kim loai déc (chi, thiy ngan, cadimi, antimon, mangan,
beryli...).
— C&c 4 kim déc (asen va hgp chat, photpho, selen...).
Ngoai céc cht doc gay ra cdc tdc d6ng sinh hoc ké trén cdn c6
nhimg chat gay ra cdc tac hai dac biét, vi du cdc chat gay ung thu,
c4c chat gay quéi thai, cdc chat gay d6t bién gen, cdc chat gay xo
hoa phdi, cdc chat gay di ung...
181.4, Néng dé tdi da cho phép (NDTDCP) ciia cac chat déc trong
khong khi noi lam viéc
1.4.1. Tip xtic nghé nghiép véi chat doc
Trong san xudt cong nghiép, nhiéu quy trinh hoac thao tac c6
thé lam phat sinh va lan téa cdc chat déc trong khéng khi noi lam
viéc cha céng nhan. Do yéu cau nghé nghiép, ngudi céng nhén khi
lao déng c6 thé phai hit thé khéng khi chtfa chat déc lam anh huéng
téi stic khde hoc gay nhiém déc. Dé 1a su tiép xtic nghé nghiép.
Nam 1968, Té chic Y té thé gidi (WHO) va Té chttc Lao déng
quéc té (ILO) da théng qua bang phan loai tiép xtc nghé nghiép vé
mat sinh hoc véi cdc chat déc trong khéng khi nhu sau :
— Loai A (ving tip xtc an toan) : Su tiép xtic khéng gay ra bat
ky m6t bién déi nao cé thé phat hién duge vé mat site khde hodc kha
nang thich ting cla ngudi tiép xtic trong suét di ho.
- Loai B : Su tiép xtic gay tac hai dén stic khée hoc kha ning
lao déng, nhung cé thé phuc héi nhanh chéng va khéng géy bénh ré
rét.
- Loai C : Su tiép xtic gay bénh c6 thé phuc héi duge.
— Loai D : Sy tiép xtc gay bénh khéng thé phuc héi duge hodc
gay tit vong.
Nhim bdo vé stfc khée ngudi lao déng, phdng ngita nhiém déc
trong san xudt, ngudi ta da nghién ciu thiét lap néng d6 téi da cho
phép (NDTDCP) cia cdc chat déc trong khong khi noi lam viéc va
NDTDCP da tré thanh m6t trong cdc céng cy dy phdng téc hai sic
khée cia ngudi lao déng trong san xuat.
1.4.2. Nong d6 tdi da cho phép va tri sO gidi han nguéng
Phuong ph4p thiét lap néng d6 téi da cho phép cia chat déc
trong khéng khi noi lam viéc lién quan dén nhiéu bé mén nhu déc
chat hoc, sinh héa hoc, duge déng hoc, té bao hoc, huyét hoc, ung
thu hoe, v.v... Cac sé liéu duge sit dung dé thiét lap néng d6 cho phép
bao gém cdc két qua thuc nghiém trén dong vat, c4c nghién ctu dich
19t& hoc, cdc hé so stic khde cong nh4n, cdc két qua nghién cu trén
ngudi tinh nguyén...
Theo Té chic Y té thé gidi (TCYTTG - WHO) néng dé téi da cho
phép (NDTDCP) la néng dé chét dc ma véi kign thie y hoc hién dai
ngudi céng nhan tiép xtc 8 gid trong mot ngay (40 gid trong mot tudn
18) ma khéng gay ra anh hung gi cho stic khée ciia ho.
Lién X6 (cd) 1a nuéc dau tién trén thé giéi cong bé NDTDCP cia
mé6t s6 ch&t déc trong khéng khi tit cuéi nhimg nam 1930 va dén
nhimg nam 1980 da thiét 14p ban danh myc NDTDCP cia gén 800
chat déc céng nghiép. Theo quan niém cia Lién X6 (ci). NDTDCP 1a
néng d6 chat doc khong gay ra tdc hai nao déi véi co thé cong nhén
trong suét thdi gian lam viéc lau dai cia ho. Dé 1a nhimg gi¢i han
tuyét déi kh6ng duge vugt qué trong sudt thdi gian lam viéc. 6 néng
d6 d6, bat ky ngudi nao tiép xtic cing khéng gay ra diéu gi baét thutng
hode bénh tat nao do nhitng phuong php y hoc hién dai nhét c6 thé
phét hign duge. Dénh gid vé quan niém trén, mt nha y hoc lao déng
phuong Tay cho ring, v6i néng 46 quy dinh nhu thé, chat déc chi di
qua co thé céng nhén ma khong dé lai dau vét gi. Ngoai ra, trong
mét sé cong bé, Lién X6 (cii) cing quy dinh NDTDCP trong tiép xtc
ngtn han (15, 20, 60 phut) déi véi m6t sé chat doc nhat dinh.
Néng d6 cho phép cia chat déc trong khéng khi cia My goi la
tri 86 gidi han nguéng do Héi nghi cc nha vé sinh chinh phi My
viét t&t la ACGIH (American Conference of Governmental Industrial
Hygienists) céng bé.
Trj sé gidi han nguéng viét tét 1a TLV (Threshold Limit Values)
duge chia lam ba loai : Néng d6 trung binh theo thoi gian viét t&t 1a
TWA (Time weighted average) la néng d6 tiép xtc 8 gid/ngay, 40 gid/
tudn, ngay nay qua ngay khéc ma hau nhu tét cd cong nhan khong
bj téc hai gi; néng dé gidi han tiép xuic ngdn han STEL (Short -Term
Exposure Limit) 1a néng d@ khi tiép xdc ng&n han khong gay ra hau
qua gi déi vai co thé; va néng dé gidi han dinh C (ceiling) 1a néng d6
Khéng duge vugt qué bat ky Itic nao trong qué trinh tiép xuc nghé
nghiép. Ba loai néng d@ duge viét tét la TLV-TWA, TLV-STEL va
TLV-C.
20Quan niém NDTDCP cia Lién X6 (cil) va tri 86 gidi han nguéng
cda My déu duge cong nhan tai "Hi nghi Quéc té dn I] va NDTDCP"
tai Paris nim 1963. Gidi han dinh (My) dugce xem nhu tuong tu
NDTDCP (Lién X6 ci). Tuy nhién, véi cing mét chat déc, tri sé cho
phép cia My cao hon Lién X6 (ci) tix 1 dén 90 ldn, nén Uy ban hén
hgp Té chitc lao dong quéc té va Té chic Y té thé gidi vé Y hoc lao
dng (1968) chon duge 24 chat c6 néng dé cho phép xdp xi nhau va
khuyén cdo 4p dung trén pham vi quéc té (xem phy luc 3).
Don vi biéu thi néng d6 cho phép 1a néng d6 chat déec tinh ra
trong lugng miligam trong mét mét khéi khong khi (mg/m*), ho&c don
vi khéng khi tinh ra lit (mg/l). Tri sé giéi han ngudng cia MY truéc
day déi véi cdc hoi khi déc tinh theo phan triéu ppm hay PPM (Parties
Per Million), la néng dé chat déc tinh ra em® trong mét mét khéi
(1 m’) khéng khi. Hién nay nguéi ta sir dung cA hai loai don vi mg/m
vA ppm, tie 1a 6 chat duge tinh ra mg/m? va ¢6 ch&t duge tinh ra
ppm.
1.4.3. Ung dung NDTDCP
Viéc img dung NDTDCP tity thuéc méi quéc gia, truéc hét theo
kh4i niém vé stic khée cha méi nuéc. Céc diéu kién ky thuat dé thuc
hién NDTDCP va cdc yéu té kinh té nh&m tuén tha NDTDCP thudng
doi héi nhiéu chi phi tén kém.
Khi nghién ctu thiét lap NDCP thutng sit dung cdc chat 6 dang
tinh khiét, nhung trong thuc té sén xudt cdc chat déc trong khéng
khi kh6ng bao gid 6 dang tinh khiét va thudng 1a hén hgp céc chat
déc. Do 46 phuong phdp lay mau, théi han l4y m4u, phuong phép
phan tich... can phdi thich hgp va phai duge tiéu chudn héa cho timg
loai chat déc, vi du cdc chat déc c6 tac dung tich lay can phai lay mau
trong ca ca lao déng, cdc chat cé tac dung cap tinh cdn duoc phat hién
néng d6 dinh trong thdi gian ng4n hodc cdc ch&t thém qua da, mac
du néng 46 trong khéng khi cia chting chua dén mic bdo déng, nhung
vi thém duge qua da nén ching da c6 thé tré nén nguy hiém.
Khi tinh tofn va.xem xét_néng d6 cho phép cia chat dc cdn
phai luu (7 Rid @pagcvidhy cla Gilg chat, di chting 14 hén hop. Cac
THU VIEM :
x
fa ee eae aa ikhi hoc hén hgp khi trong dé mdi chat c6 tac dung déc lap vé mat
d6c chat hoc thi 4p dung céng thitc :
Dy ne
gj, 2
Ny No
Trong d6: nj, ng 1a néng dé ch&t ddc do dude,
Nj, Np 1a NDTDCP cia tig chat.
Vi du : Néng d¢ chi do duge 0,05 mg/m? (NDTDCP = 0,01 mg/m*)
va néng d@ axit sunfuric 14 0,7 mg/m*® (NDTDCP = 2 mg/m*)
0,7
5 27 0,35
<1
Nhu vay néng dé chi vugt NDTDCP 5 ln, néng d6 axit sunfuric
thdp hon NBTDCP.
Céc hén hop khi ma méi thanh phdn déu cé téc dung tuong tu
nhu nhau vé mat déc chat hoc (goi la tde dung cong) thi 4p dung
cong thitc tinh két qua hén hgp sau day :
Di D2 3
No + No +81
Trong d6 ny, ng, ng... lA néng dé do duge cia timg chat trong
hin hgp va Nj, Ne, Ng... la NDTDCP tuong img véi timg chat.
Vi du : Hén hgp khi chtta 400 ppm axeton (TLV cia My = 500 ppm),
150 ppm sec-butyl axetat (TLV = 200 ppm) va 100 ppm metyletyl
xeton (TLV = 200 ppm).
Néng dé hén hgp trong khéng khi 1a 400 + 150 + 100 = 650 ppm
400 150 100
500 * 500 * 200 = 0,80 + 0,75 + 0,5 = 2,05
Nhu vay néng d6 hén hgp da vugt qué giéi han ngudng.
Cée tri sO gidi han nguGng cia My ddi héi ngudi sit dung phai
dugc dao tao vé vé sinh céng nghiép. Té chitc lao déng quéc té khuyén
cdo rang néng dé cho phép phai do nhimng ngudi duge dao tao vé déc
chat hoc, vé sinh céng nghiép, y hoc lao déng... sit dung va ho cdn
22thay sy han ché cia tiéu chudn, viée sit dung khéng thich hgp thutng
Jam hai hon 1a lam lgi va khéng duge 4p dung cho nhimng noi thiéu
kién thie can thiét va diéu kién thuan Igi.
6 Viet Nam, NBTDCP duge img dung tir nam 1964 (nghi dinh
sé 194-CP, 31/12/1964). Van ban do Bé Y té céng bé nam 1992 (ban
hanh kém theo QD sé 505 BYT/QD, ngay 13/4/1992) hién nay duge
thay thé theo Quyét dinh 3733 QD-BYT nam 2002 (PL 10).
Néng d6 cho phép duge dinh ky xem xét lai duéi 4nh sdng cia
cAc phét minh khoa hoc va cdc tién bé chung vé doc chat hoc, vé vé
sinh hoc. Diéu quan trong 1a lam thé nao dé néng dé cho phép khéng
bi vugt qué va vé mat vé sinh can biét xem muic d@ tiép xtc that su
véi chat déc cia ngudi lao dong.
Viée thu thap va danh gid cdc sé liéu lién quan dén tiép xtic va
tac dung vé sinh hoc tuong ting 1a c4n thiét dé hop thitc héa néng dé
cho phép duge dé nghi hodc trudng hgp can thiét dé xdc dinh lai. Cac
s6 ligu dé cing rat c6 gid tri cho cdc nghién ctu dich té hoc. Viée
gidm sat sy tiép xtic 6 noi lam viée cing cho phép ddnh gid hiéu qua
cia chuong trinh khéng ché chat déc vé mat ky thuat va y hoc.
1.5. Gidi han tigp xde vé sinh hoc hay chi sé sinh hoc trong tiép
xtc nghé nghiép véi chat doc
Giéi han tiép xtc sinh hoc hay chi sé sinh hoe tiép xtc cdn duge
goi la néng d@ téi da cho phép cia cdc cht trong méi trudng sinh
hoe.
1.5.1. Giém sat sinh hoc (GSSH)
Gidm sat m6i trudng lao déng cho phép danh gid chat lugng mdi
trudng lao déng néi chung so véi tiéu chudn vé sinh. Gidém sét khong
khi noi lam viéc 1a dénh gid sy tiép xtc véi héa chat trong khong khi
do hit thé qua viée dinh lugng néng dé héa chat d6 va cdc tri sé vé
NDTDCP hay tri sé gidi han nguéng cia ch&t déc trong khéng khi
noi lam viée duge ding dé tham khdo nhu 1a sy chi dan vé vé sinh
cong nghiép.
23,Gidm sdt sinh hoc la danh gid moi tiép xuc ca co thé céng nhan
véi héa chat cé mat 6 noi lam viée cé thé vao co thé bang moi dutng
(hé hap, tiéu héa, da...) qua dinh lugng cdc chat trong cdc mau sinh
hoe (mé4u, nuéc tiéu, hoi thé ra...) thu lugm dugc tir céng nhan tiép
xtic & thai diém nhat dinh. Cac tri sé gidi han tiép xc sinh hoc hay
chi sé sinh hoc duge ding dé tham khao.
Cac chat trong cdc mau sinh hoc goi la cdc ch&t cAn xe dinh,
c6 thé 1a chinh héa chat trong tiép xtc nghé nghiép nhv nicotin trong
nuéc tiéu céng nhan san xudt thuéc 14, hodc chat chuyén héa cia hoa
chat d6 nhu phenol trong nuéc tiéu céng nhén tiép xtc véi benzen,
ho&e mé6t su bién déi sinh héa hoc dac trung do héa chat d6 gay ra
cé thé phuc héi duge nhu hoat 46 cia men cholinesteraza trong mau
cha ngudi tiép xtic véi cdc hop chat lan hitu co hodc cacbamat... Ky
thuat dinh lugng cdc ch&t cAn xée dinh duge goi la test tiép xtc. Cac
chat cn xc dinh cdn duge goi 1a cdc chat chi bdo (indicators) hay
cAc chat biéu thi sinh hoc (biomarkers).
Cé4c giéi han tiép xe sinh hoc (GHTXSH) hay chi sé sinh hoc
(CSSH) 1a cdc tri sé tham khéo huéng dan cho viéc danh gid kha
nang nguy co déi véi stic khée cia cong nhan tiép xtic, duge thiét lap
dya trén méi quan hé gitfa cuéng dé tiép xc va mic dé (néng dé do
duge) chat cdn x4c dinh hodc dya trén mic dé chat can xdc dinh va
tac dung trén stic khée. Chi c6 cdc két qua thu duge trén ngudi tit
cdc nghién citu trong phdng thi nghiém va trén thuc dia méi duge sit
dung dé tim cdc méi quan hé ké trén, cdn cdc nghién citu trén dong
vat thudng khéng cung cp duge cdc sé ligu thich hgp cho viéc thiét
lap céc GHTXSH hay CSSH. Cac GHTXSH 4p dung cho 8 gid tiép
xtie/ngay, 5 ngay trong mét tudn. Trong sé khodng 800 héa chat da
duge thiét lap NDTDCP trong khéng khi noi lam viéc méi chi c6é
khoang vai ba chuc chat duge thiét lap GHTXSH.
1.5.2. Ung dung GHTXSH qua viée GSSH
GSSH thutng duge xem xét bé sung cho gidm sét khéng khi
(GSKK), nhat 1a khi thay c6 Igi hon GSKK don déc. Muc tiéu ting
dung cia GSSH 1a dé chtmg minh cho GSKK, thir nghiém hiéu luce
24eda trang bi bao vé c4 nhan, xdc dinh kha nang hap thy qua da va
hé théng tiéu héa hode dé phat hign cdc tiép xc véi héa chat khong
do nghé nghiép.
Ciing nhu gidi han tiép xtic véi chat doc trong khong khi, GHTXSH
khéng phai 1a ranh gidi gitta ving nguy hiém va ving an toan. Do
tinh bién déi sinh hoc cia con ngudi nén c6 thé cé cé nhén thay két
qua cao hon tri sé quy dinh ma khong thay tang nguy co vé stic khée.
Tuy nhién, néu cdc két qua dinh lugng cia cdc méu sinh hoc léy méu
trong céc didu kign khdc nhau trén cing mot ngudi, hoa néu phaén
lon cdc két qua cia mét nhém céng nhan 6 cing noi lam vige, trong
cing diéu kién, déu vugt qué cde trj sé quy dinh thi edn phai diéu
tra nguyén nhan va phdi c6 bién phap hanh dong thich ding dé gidm
tiép xtc, Két qua gitta céc cé nhan c6 thé khée nhau do khéc biét vé
thong khi phéi, huyét dong hoc, cu tao co thé, hiéu luc cia cdc co
quan bai tiét, hoat tinh cia cdc hé théng men lam trung gian cho su
chuyén héa cia chat déc...
Vé cudng dé tiép xtic cé thé khéc nhau gitta GSKK va GSSH 1a
do bién thién cua cdc yéu té nhu : tinh trang sinh ly va site khée cada
céng nhén (vé co thé, An uéng, hoat tinh enzim, thanh phan dich co
thé, tudi, gidi tinh, c6 thai, ding thu6c, tinh trang bénh...), nguén
tiép xuic nghé nghiép (cudng dé lao dong thé luc, tiép xtic qua da, vi
khi hau, tiép xtic déng thdi véi nhiéu héa chit...), nguén méi trudng
séng (6 nhiém trong nha, tit cong ddng, tit nuée, thyc pham...), cAch
séng cé nhan (hoat dong sau lao dong, vé sinh c4 nhan, théi quen
An uéng, hut thudc, rugu, duge phdm...) va cdc nguén do phuong phép
va ky thuat thc hién (éy mdu, bdo quan, phan tfch, theo doi déi
tugng...).
1.6. Nong d6 t6i da cho phép cita cdc cht dc hai trong khong
khi mdi trudng xung quanh
Trong khéng khi méi truéng xung quanh c6 thé chtfa nhiéu chat
la so véi thanh phén binh thubng ty nhién cia khong khi, chung cé
nguén géc khdc nhau, duge goi 1a cdc chat 6 nhiém khéng khi, ching
251a déi tugng cia viéc dénh gid chat lugng khong khi va duge xem la
cdc chi sé vé su trong sach cia khong khi khu vue dan cu.
Nam 1963, Té chitc Y té thé gidi da thong qua 4 mc chi sé vé
su trong sach cia khong khi nhu sau :
Muc 1 : Néng dé va thdi han tiép xtc bing ho&c thap hon cdc
tri sé ma v6i kién thie hién thdi khéng gay ra tée dung nao truce
tiép hay gidn tiép cé thé quan sat dugc (trong d6 bao gém cd su bién
déi phan xa hoae phan tng thich nghi hode phong vé).
Mite 2 : Néng dé va thdi han tiép xtc bang hode cao hon céc tri
sé ma 6 mitc dé 6 thé quan s4t duge sy kich img cdc co quan cam
gidc, cde téc hai trén thyc vat, gidm tdm nhin hodc cdc hau qua khdc
bat Igi cho méi trudng.
Mic 3 : Néng d6 va thoi han tiép xuc bing hodc cao hon céc tri
sé ma ¢ mie dé cé kha nang gay ra tén thuong cdc chite ndng sinh
ly trong yéu hoe cdc hu bién cé nguy co din dén cdc bénh man tinh
hoae chét yéu.
Mic 4 : Néng d6 va thdi han tiép xtc bing hode cao hon cdc tri
sO ma 6 mtic dé cé kha nang gay ra bénh cp tinh hodc chét yéu déi
v6i cdc nhém dé bj tén thuong trong dan cu.
Bén mite chi sé ch&t lugng khong khi trén day tuong ty nhu 4
loai tip xde nghé nghiép da néu, nhung dp dung cho céc déi tugng
khdc nhau. Gidi han cho phép ciia cdc chat déc trong khéng khi noi
lam vige 4p dung cho cde déi tugng cong nhén cé site khée binh
thudng, tiép xc 8 gid/ngay, cdn tiéu chudn vé chat Iugng khong khi
4p dung cho moi di tugng dan cu, trong dé cé nhitng ngudi rat nhay
cam vdi chat doc nhu tré em, ngudi gia, phu ni cé thai, ngudi dm...
v6i thai gian tiép xtc la 24 gid/ngay. Do dé gidi han cho phép cia
cdc chat 6 nhiém khéng khi thudng thap hon 10 lan so véi gidi han
tiép xtic nghé nghiép va phan én thude mu 1. Cac kién thie va kinh
nghiém cia doc chat hoc céng nghiép gitip ich cho viée diéu tra,
nghién ctu anh hudng cia cde chat 6 nhiém khong khi trén ngudi
tigp xtic. Mat khdc, trong quan ly stic khée céng nhan cing can biét
méi trutng sinh séng cia ho sau git lao déng cé bao dam vé sinh
hay Khéng, nghia la xem ho c6 s6ng trong ving 6 nhiém hay khéng.
26