ROZDZIAŁ 4

Rozwój myślenia przedoperacyjnego 2-7 r.ż

W coraz większym stopniu w trybie pojęciowym i przedstawieniowym, coraz zdolniejsze do

umysłowego reprezentowania zdarzeń i coraz mniej zależne od swoich bieżących czynności
sensomotorycznych.

REPREZENTACJA głównym osiągnięciem tego stadium

Zdolność do reprezentowania- przedstawiania przedmiotów i zdarzeń. Rodzaje reprezentacji:
W kolejności występowania: naśladownictwo odroczone(opóźnione), zabawa symboliczna,
rysunek, obraz umysłowy(psychiczny) i mowa. Każdy z tych rodzajów reprezentacji zaczyna
powst. Ok. 2 r.ż.
Pieget wiązał używanie znaków i symboli z funkcją symboliczną lub f. Semiotyczną. I tak
symbole są to rzeczy(np.rysunki, sylwetki) podobne do tego co przedstawiają. Znaki są
arbitralne i nie wykazują podobieństwa do tego co przedstawiają.(np.język, liczby)

A. Naśladownictwo odroczone- naśladowanie przedmiotów i zdarzeń, które przez jakiś czas

były nieobecne(np. bawi się jak się bawil z rodzicami)
- od 3 mies.ż. można zauważyć próby naśladowania obecnych osób. Pierwsze prawdziwe
formy umysłowej reprezentacji nie wcześniej niż 2 r.ż.
- ma już rozwiniętą zdolność umysłowego przedstawiania(pamiętania) imitowanego
zachowania
- naśladowanie jest to głównie akomodacja- dziecko zwykle próbuje dokładnie kopiować
uprzednie zachowania.

B. Zabawa symboliczna- naśladowcza, ale i forma wyrażania siebie przed samym sobą jako
jedyną publicznością(np. klocek jest autem)
- nie ma tu zamysłu komunikowania się z innymi
- tworzy symbole, kreuje pomysły, które przedstawiają wszystko co chce.
- jest to asymilacja rzeczywistości do ja
- funkcją jest zaspokojenie ja poprzez przekształcenie tego co realne w to co upragnione
- znaczenie nadawane symbolicznej zabawie może być dla widza zrozumiale lub nie, można
się domyślić, ale nie zawsze
- gdy mowa wydaje się dziecku niewystarczająca, dziecko używa zabawy symbolicznej do
wyrażania czegoś, staje się ona forum dla mysli, idei, zainteresowań.

C. Rysunek
- na początku okresu przedoperacyjnego dziecko używa kredek, ołówka i pędzla tylko do
bazgrania- nie zakłada z góry co rysunek będzie przedstawiał, chociaż czasem, w trakcie
wyłaniają się jakieś kształty.
- w trakcie trwania stadium rysunki stają się coraz bardziej realistyczne
- do 8-9 r.z. rysują to co wiedzą o czymś, a nie to co widzą
- wg Luqueta rysunek dziecka do 8-9 r.z. jest realistyczny w zamierzeniu i przechodzi przez
kolejne stadia: - realizm przypadkowy(bazgroty)- w trakcie rysowania odkrywa znaczenie, -
realizm nieudany- elementy realistyczne nie skoordynowane w całość, - realizm
intelektualny- rysunek ukazuje zamierzone cechy wzoru ale nie uwzględnia perspektywy, -
realizm wizualny- ukazuje to co jest widziane z konkretnego punktu, uwzględnia proporcje i
wzajemne położenie przedmiotów względem siebie
D. Obrazy umysłowe- wewnętrzne reprezentacje(symbole) przedmiotów i przeszłych
doświadczeń percepcyjnych, nie są wiernymi odbiciami dośw.
- nie są kopiami spostrzeżeń przechowywanych w pamięci
- obrazy umysłowe są naśladowaniem spostrzeżeń , z konieczności są do nich podobne
- w okresie przedoperacyjnym te obrazy są głównie statyczne, a obrazy ruchów,
przemieszczeń pojawiają się w stadium następnym- operacji konkretnych
- obrazy psychiczne w okresie przedoperacyjnym przypominają fotografie(statyczne)

E. Mowa

- ok. 2 r.z.(+- 5 mies.) zaczyna używać słów w charakterze symboli, zamiast przedmiotów,
dźwięk(słowo)zaczyna reprezentować przedmiot
- początkowo zdania jednowyrazowe
- ok. 4 r.z. potrafi mówić i stosować większość reguł gramatycznych, rozumie, co się do niego
mówi, jeśli wypowiedź zawiera znane mu słowa
- wcześniej(1 r.z) mówi „mama, tata” ale w charakterze reprezentowania przedmiotów, nie
jest to mowa w znaczeniu reprezentacji
- w stadium przedoperacyjny gwałtowny rozwój mowy jako reprezentacji symbolicznej
ułatwia szybki rozwój pojęciowy
- mowa ma 3 konsekwencje dla rozwoju psychicznego:1) możliwość słownej wymiany z
innymi, która zwiastuje początek uspołecznienia działania, 2) uwewnętrznienie słów tj.
występowanie myślenia samego w sobie, mowa wew., system znaków, 3) uwewnętrznienie
działania- może być przedstawiane za pomocą obrazów, eksperymentów umysłowych, nie jest
czysto percepcyjne i motoryczne, jak było do tej pory

ROZWÓJ MOWY

Piaget Rozdział 5

Egocentryzm i socjalizacja

-dziecko rozumie, że inni mogą dochodzić do wniosków innych niż ono samo
- zaczyna widzieć potrezebę sprawdzania swojego myślenia
- uwolnienie od egocentryzmu następuje przede wszystkim pod wpływem interakcji z rówieśnikami-
dziecko jest zmuszane do weryfikacji pomysłów
- spór podstawą weryfikacji
- mowa w corasz szerszym zakresie pełni funkcję komunikacyjną, pojęcia są weryfikowane podczas
dyskusji, interakcji społecznych
-socjalizacja: zaczyna się we wczesnym dzieciństwie od prostego naśladownictwa, interakcje
społeczne, dyskusje, spory są naturalnym źródłem nierównowagi, a patrzenie z punktu widzenia innej
osoby, poddawanie własnych myśli wątpliwość to akty akomodacji
- w okresie operacji konkretnych monologi zbiorowe(charakterystyczne dla 6-7 r.z) zanikają prawie
zupełnie

Centracja

- centracja przestaje występować, myślenie konkretne jest zdecentrowane, dziecko uwzględnia

wszystkie widoczne cechy bodźca

Przekształcenia
-dochodzi do funkcjonalnego rozumienia transformacji
- jest świadome związków pomiędzy kolejnymi etapami transformacji i rozumie je
- rozumowanie dotyczące przekształceń zaczyna być stosowane także w odniesieniu do afektu- dzieci
rozwijają zdolność rozumienia przyczyn zmian(transformacji) nastroju, stanów uczuciowych iinych
osób

Odwracalność

- na tym poziomie myślenie jest odwracalne

- dziecko ma już wypracowaną umiejętność odwracania operacji, potrafi odwróć kolejność i
przeprowadzić odpowiednią dedukcję-INWERSJA jedną z 2 gł. form odwracalności
- drugi rodzaj odwracalności to WZAJEMNOŚĆ
-w stadium operacji konkratnych rozumowanie uwzględnia wzajemność, kompensację

Niezmienniki

- w tym okresie pojawia się zdolność logicznego rozumownia i rozwiązywania problemów związanych
z niezmiennikami
- w ok. 6-7 r.z. osiąga zdolność zachowywania stałości liczby, w wieku 7-8 lat rozwiązuje problemy
zachowania stałości powierzchni i masy, w 11-12 r.z. rozwiązuje problemy na zachowanie stałości
objętości

OPERACJE LOGICZNE

- operacje logiczne to uewnętrznione czynności poznawcze, pozwalające na wyciąganie logicznych

wniosków, czynności te zależą już w większym stopniu od aktywności poznawczej niż percepcji
- operacje logiczne są konstruowane na podstawie uprzednich struktur dzięki procesom asymilacji i
akomodacji
- operacje logiczne są narzędziami organizowania doświadczenia (schematami) przewyższającymi
poprzednie stadia
- operacja wg Piageta ma 4 cechy charakterystyczne: jest czynnością, która może zostać
zinternalizowana lub wykonana zarówno w myśli jak i fizycznie, jest odwracalna, zawsze zakłada jakiś
niezmiennik, nigdy nie występuje pojedyńczo, lecz zawsze jest związana z systemem operacji
- jedną z operacji logicznych jest odwracalność

- w systemie operacji konkretnych są jeszcze dwie inne ważne struktury, które mają podstawowe
znaczenie dla rozumienia pojęcia liczby to SERIACJA(SZEREGOWANIE) I KLASYFIKACJA

Szeregowanie to umiejętrność (umysłowego) rozmieszczania elementów na jakimś wymiarze,

np.wielkość, ciężar czy objętość. (zdolność do szeregowania wg długości pojawia się na przełomie
stadium przedoperacyjnego a stadium operacji konkretnych
- pięć poziomów rozwoju umiejętności szeregowania wg długości:
1 poziom(do 4 r.z)- układaja patyczki w sposób nieuporządkowany
2 poziom- układają patyczki parami(dłuższy z krótszym)(4-5 latki)zaczynaja tworzyć grupy co
najwyżej z 3 patyczków
poziom pośredni- widoczny jest pewien postęp i częsciowa koordynacja(5-7r.z.)często
układają patyczki tak że w jednej linii znajdują się ich górne częsci, a nie zwracają uwagi na
wyrównanie od dołu
3 poziom - stosują metodę prób i błędów, nie są w stanie uporżadkować w myśli 3 lub więcej
patyczków, ujawniając tym smym brak przechodniości(przechodniość: rozumienie, że jeśli A jest
mniejsze od B i B jest mniejsze od C, to A musi być mniejsze od C, rozumienie przechodniości
zazwyczaj w wieku ok 7 lat)
4 poziom- nie ma żadnych problemów z szeregowaniem, szeregowanie na podstawie długości
jest opanowywane przez dzieci w wieku ok. 7-8 lat
Na poziomach 3 i 4 dzieci w wieku 7-8 lat prawidłowo porządkują zbiór 10 patyczków

szeregowanie według długości- 7-8 lat, szeregowanie wg ciężaru- ok.9 lat, szeregowanie na
podstawie objętości, nie wcześniej niż 12 r.z.

KLASYFIKACJA: GRUPOWANIE WG PODOBIEŃSTW

Trzy poziomy rozwoju klasyfikacji:
poziom 1-(4-5 lat) - wybierają przedmioty na podstawie podobieństw, ale kryterium uwzględnia
tylko podobieństwo między dwoma przedmiotami naraz, przedmioty są asymilowanwe jedynie ze
względu na podobieństwa w parach
poziom 2- (ok.7 r.z.)- tworzą zbiory elementów podobnych do siebie na jednym wymiarze;
klasyfikują ze względu na kształt, wg kolorów; nie zdają sobie sprawy z zależności pomiędzy zbiorami
lub podzbiorami, nie rozumieją logicznych związków między klasą a podklasami, czy inkluzji
klas(zawierania klas)
poziom 3 - (ok.8 r.z.)- zaczynają przejawiać rozumienie zasad inkluzji klas; w klasyfikacji biorą
pod uwagę różnice i podobieństwa, są w stanie uwzględnić w rozumowaniu relację między klasami i
podklasami

- pojęcie liczby stanowi rezultat syntezy operacji szeregowania (seriacji) oraz zawierania(inkluzji),
pojęcie liczby zawiera w sobie zarówno porządek(szeregowanie) jak i przynależność do
grupy(inkluzję)

PRZYCZYNOWOŚĆ- co się dzieje z cukrem

- do 7 r.z. dzieci mówią, że rozpuszczony cukier znika, a jego smak rozchodzi się jak zapach;
- 7-8 r.z. mówią, żę sama substancja cukru pozostaje, lecz nie zachowuje się ani jej ciężar ani
objętość
- 9-10 lat dochodzi do tego niezmienność ciężaru
- 11-12 r.z. niezmienność objętości(rozpoznawanie poprzez fakt, iż poziom wody który nieco podnosi
się po dodaniu cukru, nie opada do początkowego poziomu, po rozpuszczeniu się cukru)

CZAS I PRĘDKOŚĆ

przed ukończeniem 10-11 r.z. dzieci zwykle nie rozumieją relacjji pomiędzy czasem a
prędkością(prędkość= droga/ czas)
- pojęcie prędkości w kształcie matrycznym jako stosunek drogi do czasu zaczyna rozwijać się nie
wcześniej niż w wieku 8 lat
- pojęcie prędkości i czasu u dziecka w stadium operacji konkretnych są doskonalsze, sa one ścisłe

ROZWÓJ AFEKTYWNY

- systematyczny postęp w zakresie współpracy(7-8 lat, gdy pojawiają się operacje poznawcze)
- szacunek jednostronny( relacja rodzic- dziecko, gdzie dziecko jest podrzędne)
- szacunek dwustronny(współpraca)(reklacje z rówieśnikami)
- oba ww rodzaje szacunku powodują rozwój dwóch nurtów rozumowania moralnego
- rozumowanie zyskuje większą stabilność, coraz bardziej logiczne, coraz mniej podatne na
sprzeczności percepcyjne
-spójność i stabilność myślenia dzięki decentracji a odwracalnoiści myślenia
- w rozwoju afektywnym w stadium operacji konkretnych pojawiają się uwewnętrznione, odwracalne
operacje(odwracalność)
- ok.7-8 lat rozwija się zachowywanie stałości uczuć i wartości, tym co zachowywane, utrzymywane
przez jakiś czas są aspekty przyszłych uczuć, myślenie afektywne jest już odwracalne, przeszłość,
dzięki odwracalności i niezminnikom, może współtworzyć myślenie w teraźniejszości
- afekt spełnia już kryteria normatywności: podlega uogólnieniu, trwania dłużej niż chwile i powiązania
z autonomią

Wola

- wola traktowana jako trwała skala wartości, odgrywa rolę regulatora (samoregulatora) afektu i jest
mechanizmem dzięki wartości są konserwowane(zachowuja stałość)
- aby można było mówić o woli, musi być konflikt między dwoma impulsami, tendencjami. impuls który
poczatkowo był słabszy, musi stać się silniejszy w trakcie dokonywania aktu woli
- uczucia utrwalone jako wartości rodzą poczucie obowiązku postępowania zgodnie z nimi; wartości
mogą z czasem ulegać zmianom, przebudowie
- stopniowy rozwój jest pobudzany przez kilka czynników, jeden z nich to zapotrzebowanie na
doświadczenie społeczne, które sprzyja współdziałaniu i spójności w życiu uczuciowym- zachowanie
ciągłe jest częciej wzmacniane niż niespójne; doświadczenia afektywne są konserwowane, uczuciowa
przeszłość i teraźniejszość stanowią elementy afektywnego rozumowania w każdej sytuacji

Autonomia

- w tym stadium ujawnienie się autonomicznych uczuć i ich konsekwencji w postaci wzajemnego
szacunku w relacjach z dorosłymi
- autonomiczny oznacza możliwość wypracowania swoich własnych norm, przynajmniej w jakiejś częci
- autonomia rozumowania polega na rozumowaniu zgodnym ze stworzonym przez siebie systemie
norm i wyraża się bardziej w ocenianiu wartości innych niż w automatycznym akceptowaniu;
rozumowanie autonomiczmne uwzględnia zarówno innych jak i samo dziecko;l autonomia jest
samoregulacją
- ok.7-8r.z. dzieci nabywają zdolności do dokonywania własnych ocen moralnych i zaczynają
wypracowywać własne normy, czyli rozważać poprawność/ miepoprawność działań i ich skutków dla
innych osób
- następuje przesunięcie OD HETERONOMICZNEJ MORALNOŚCI POSŁUSZEŃSTWA DO
MORALNOŚCI WSPÓŁPRACY I OCENIANIA
- szacunek wzajemny jest czynnikiem pośredniczącym w rozwoju myślenia autonomicznego, które
pojawia sie w tym stadium
- szacunek wzajemny to sdzacunek równych sobie, może sie rozwijać dopiero gdy dziecko ma
zdolnośc przyjmowania punktu widzenia innych osób

Reguły

- ok.7-8 r.z.(na początku stadium operacji konkretnych) zaczynaja pojmować znaczenie reguł dla
właściwego przebiegu gier
- pojawia się współdziałanie(w sensie społecznym)
- reguły przestają być uważane za absolutne i niezmienne
- zaczynają pojmować,że reguły gry mogą być zmienione za zgodą wszystkich uczestników
-starają się wygrać, stosując się jednocześnie do reguł
- celem dla dziecka jest wygrać w sensie porównawczym

Przypadek i niezręczność

- w wieku 8-9 lat zaczyna się rozwój zdolności uwzględniania punktów widzenia innych osób,
zaczynają rozumieć intencje innych osób i brać je pod uwagę przy formuowaniu sądów
- nieżądają automatycznie kary, gdy szkoda powstała przez przypadek
- intencje zaczynają się liczyć bardziej niż konsekwencje działań
- nie sposób nauczyć młodsze dzieci rozumienia intencji metodami werbalnymi
- każde dziecko musi wyinterpretować pojęcie z aktywnych interakcji z innymi- szczególna rola
rówieśników

Kłamstwo

-w stadium operacji konkretnych dzieci uważają, że kłamstwo to coś, co nie jest prawdą
- w wieku 10-11 lat zaczynają brać pod uwagę intencje, gdy maja osądzić czy coś jest kłamstwem
- większość dzieci nie jest w stanie pojmować kłamstwa w "dorosły sposób", dopóki nie wejdą w
środkową fazę operacji konkretnych

Sprawiedliwość

- zaczynają uwzględniać rolę intencji, budują lepsze rozumienie praw i reguł

- częsciej uważają za sprawiedliwe kary przez odwzajemnienie niż przez ekspiację

Rozwój uczuć normatywnych, woli i autonomii rozumowania w stadium operacji konkretnych wpływa
na życie uczuciowe i moralne dziecka; dzieci osiągają zdolność dostrzegania punktów widzenia innych
osób, uwzględniania intencji i lepiej przystosowują się do otoczenia społecznego
Rozdział 6
ROZWÓJ OPERACJI FORMALNYCH

Stadium operacji formalnych zaczyna się w wieku 11-12 lat, a kończy w wieku około 16 lat.
Myślenie formalne bazuje na rozwoju operacji konkretnych i funkcjonalnie jest do niego
podobne. Choć myślenie na poziomie operacji konkretnych jest logiczne, to jednak
ograniczone jest do świata konkretnego. Uwolnienie myślenia od treści i konkretu następuje
dopiero po rozwinięciu operacji formalnych. Rozumowanie formalne potrafi uporać się
zarówno z tym, co możliwe, jak i z tym, co rzeczywiste. Dziecko potrafi rozumować na
temat teraźniejszości, przeszłości i przyszłości, jak i rozwiązywać problemy hipotetyczne i
słowno-pojęciowe. Staje się ono zdolne do introspekcji i do myślenia o swoich własnych
uczuciach i myślach tak, jakby były one przedmiotami. W tym stadium struktury poznawcze
osiągają pełną dojrzałość.
Myślenie na poziomie operacji konkretnych jest odwracalne. W myśleniu formalnym mamy
dwie formy odwracalności: inwersja i wzajemność- używane są niezależnie i zostają
skoordynowane.

Struktur rozwijające się w stadium operacji formalnych:

Rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne – jest to zdolność do rozważania zarówno hipotez,

jak i faktów oraz do dedukowania wniosków na podstawie hipotetycznych przesłanek.
( rozumowanie, które „wyciąga dedukcyjne konkluzje z przesłanek, które właściwie są
hipotezami, a nie faktami weryfikowanymi przez podmiot” –Brainerd). Inną cechą jest
zdolność rozważania hipotez, o których sądzi się, że nie są prawdziwe, i mimo tego
dochodzenie do logicznych wniosków („przypuśćmy, że węgiel jest biały…”).

Rozumowanie naukowo-indukcyjne - to myślenie od szczegółu do ogółu, typowe dla

uczonych. Osoby zdolne do rozumowania formalnego potrafią zbadać wszelkie relacje w
zadaniach konkretnych lub hipotetycznych. Rozumowanie kombinatoryczne- branie pod
uwagę kilku zmiennych nie jest możliwe na poziomi operacji konkretnych- dzieci potrafią
poprawnie rozumować tylko wtedy gdy mają do czynienia z jedną zmienną i gdy przyczyny
da się wyjaśnić bezpośrednio na podstawie obserwacji. Rozumowanie formalne wykracza
poza obserwację. Zależności między zmiennymi muszą ostać zbudowane na drodze
rozumowania oraz zweryfikowane poprzez systematyczne eksperymentowanie.
(doświadczenie z barwnymi cieczami oraz doświadczenie z wahadłem).

Abstrakcja odzwierciedlająca – jest to abstrahowanie nowej wiedzy z wiedzy istniejącej

poprzez odzwierciedlenie lub myślenie. Abstrakcja odzwierciedlająca zawsze wykracza poza
to, co jest możliwe do zaobserwowania, i stanowi podstawowy mechanizm poznania logiczno
–matematycznego. Abstrahowanie odzwierciedlające jest to wewnętrzna myśl lub refleksja
oparta na dostępnej wiedzy. Na poziomie operacji formalnych wewnętrzna refleksja może
doprowadzić do powstania nowej wiedzy- nowej konstrukcji. Nie jest to możliwe w stadium
operacji konkretnych. Ciekawym przykładem abstrahowania odzwierciedlającego są
analogie. Wymagają one budowania i porównywania relacji między obiektami, wobec
których są dokonywane. Wg. Piageta do analogi można dojść tylko poprzez abstrahowanie
odzwierciedlające- nie da się ich wydedukować bezpośrednio z doświadczenia.

Dwa główne typy operacji rozwijanych w stadium formalnym:

Operacje zdaniowe lub kombinatoryczne: Rozumowanie w stadium operacji formalnych
jest pod wieloma względami podobne do logiki formalnej ( w tym rachunku zdań), używanej
przez logików. Takie myślenie jest logiczne, abstrakcyjne i systematyczne. Do badania
wykorzystywania przez dzieci operacji zdaniowych Piaget wykorzystał doświadczenie z
wahadłem ( co odpowiada za szybkość drgań wahadła? – pojedynczy czynnik lub jakaś ich
kombinacja. Czynniki: długość sznurka, ciężar wahadła, wysokość wychylenia oraz siła
napędu nadawana ciężarkowi.) Rozumowanie dzieci składa się z kilku kroków, obejmuje
generowanie hipotez, planowanie, przeprowadzanie doświadczeń i wyciąganie wniosków.
Dzieci tworzą kombinacje czynników, żeby zbadać wpływ na szybkość ruchów wahadła.
Procedury kombinatoryczne pozwalają im formułować wnioski niezawodne, pewne.
Formalne schematy operacyjne: są mniej abstrakcyjne niż schematy zdań i bardziej
przypominają rozumowanie naukowe niż operacje zdaniowe. Przykładem mogą być:
proporcja ( jak w doświadczeniu z dźwignią, dzieci muszą zrozumieć proporcje, długość
ranienia dźwigni i ciężar) oraz prawdopodobieństwo (opiera się na rozumieniu przypadku
oraz proporcji).

Rozwój afektywny nie jest niezależny od rozwoju poznawczego. Podobnie jak rozwój
poznawczy osiąga najwyższy poziom wraz z całkowitym opanowaniem operacji formalnych.
Główne konstrukcje afektywne, powstające w tym stadium, oparte są na tych, które
utworzone zostały w stadium operacji konkretnych. Rozwój uczuć normatywnych, autonomii
i woli w fazie operacji konkretnych prowadzi do konstrukcji uczuć idealistycznych oraz
dalszego rozwoju osobowości w fazie operacji formalnych. Wg. Piageta kształtowanie
osobowości następuje wtedy, gdy dorastający młody człowiek ma już w pełni rozwinięte
operacje formalne i stara się przystosować do życia w grupie, do świata pracy, zjąć miejsce
pełnoprawnego członka społeczeństwa. Osobowość odzwierciedla wysiłki jednostki, by
przystosować się do społecznego świata dorosłych oraz by go zmienić. Jest to, w jakiejś
części, podporządkowywanie ja dyscyplinie.

Rozwój rozumowania moralnego zaczyna się w stadium sensomotorycznym i osiąga swój

najwyższy poziom wówczas, gdy uczuciowość i operacje formalne są już w pełni rozwinięte.
Reguły: są rozumiane jako warunek konieczny współdziałania, dzieci dochodzą do takiego
rozumienia reguł, które pozwala na ich zmianę przy porozumieniu się z pozostałymi
uczestnikami gry. Wcześniej sądziły, że reguły są stałe i narzucone z zewnątrz.
Kłamstwo: uważane jest za złe dlatego, że podważa zaufanie; ważnym kryterium są też
intencje, kłamstwo jest to intencjonalne wprowadzenie w błąd, powstrzymanie się od
kłamstwa jest niezbędne do współpracy.
Sprawiedliwość: jest pojmowana w relacji do intencji oraz zmiennych sytuacyjnych
(okoliczności łagodzących). Piaget nazywa to sprawiedliwością wyrównawczą. Kara nie musi
już być wymierzana „równo” w sensie ilościowym.

Piaget zakładał, że normalny i konieczny rozwój poznawczy i afektywny w okresie dorastania

wyjaśnia wiele aspektów zachowania młodzieży, przypisywanych wcześniej dojrzewaniu i
pobudzeniu seksualnemu. Egocentryzm jest nierozłącznie związany ze wszystkimi fazami
rozwoju. W okresie dorastania wyraża się w przykładaniu kryteriów logiki do jednostkowych
i społecznych działań . Dorastający jest „owładnięty mocą logicznego myślenia”. To co nie
jest logiczne jest dla niego niesłuszne. Egocentryzm to niemożność odróżnienia własnego
świata od świata „rzeczywistego”. Egocentryzm znajduje swoje odbicie także w
niedostatecznym rozumieniu tego, że świat nie zawsze jest uporządkowany logicznie i jego
obywatele nie zawsze są logiczni. Dorastający, czyli ktoś z konieczności idealistycznego
pokroju prowadzi poszukiwania sposobów zreformowania społeczeństwa. Wg. Piageta dzieje
się tak nie tylko na skutek pokwitania, lecz stanowi wynik naturalnego i koniecznego rozwoju
poznawczego i afektywnego, który zachodzi w trakcie nabywania operacji formalnych.