HISTORIA PRZEJCIE OD FEUDALIZMU DO KAPITALIZMU 1.

Rnice zasady podziau spoecznego W feudalizmie istniao spoeczestwo stanowe, o pozycji spoecznej nie decydowa majtek a sytuacja prawna. Ludzie nie byli rwni wobec prawa, kady stan mia swj kodeks. W prawie feudalnym dla kadego stanu musia istnie oddzielny kodeks, ponadto musiano w jaki sposb opisa sytuacje "nachodzenia" na siebie kodeksw dwch rnych stanw (np. rnica midzy zabjstwem chopa przez chopa i chopa przez szlachcica). Z tego punktu widzenia przejcie od feudalizmu do kapitalizmu polegao na ujednoliceniu prawa (czytaj zrwnania wszystkich wobec prawa). Rwno wobec prawa nie oznaczaa bynajmniej rwnych praw. Pierwszy kodeks wprowadzajcy rwno wobec prawa, kodeks Napoleona, nie przewidywa dziedziczenia ani posiadania ziemi przez kobiety. Z punktu prawnego kapitalizm w Polsce wprowadzono za czasw Ksistwa Warszawskiego. Po likwidacji Ksistwa car nie wycofa kodeksu Napoleona, ktry dziaa w Polsce a do 1925. 2. Rnica w pojmowaniu wasnoci W staroytnoci powszechne byo niewolnictwo ( niewolnik by instrumentu vocale - mwicym narzdziem ). Niewolnik by prywatn wasnoci swojego pana, ktry mg go zabi tak jak my dzisiaj moemy niszczy przedmioty do nas nalece. W pewnym momencie historii Rzymu wprowadzono prawo nie pozwalajce panom zabija niewolnikw. Niewolnictwo byo systemem bardzo niewydajnym, gdy niewolnicy nie mieli odpowiedniej motywacji, ponadto wbrew pozorom nie byli darmow si robocz, gdy ich waciciel musia oy na ich utrzymanie oraz stranikw. Przed upadkiem Cesarstwa Rzymskiego wprowadzono system zwany kolonatem, osoby mu podlegajce nazywano kolonami. Kolonat polega na podziale majtku pana na dwie czci, z ktrych jedna bya dzielona na mae dziaki i oddawana w uytkowanie byym niewolnikom. Kady kolon w zamian za uprawianie swojego poletka musia odpracowa kilka dni w roku na drugiej, duej czci podzielonego wczeniej pola. Ta cz pola zacza z czasem by nazywana folwarkiem. W kolonacie pojawia si podwjno posiadania. Wacicielem dziaki jest kolon (wasno warunkowa polegajca na posiadaniu dziaki pod warunkiem pracy na folwarku), jednoczenie jednak wacicielem ziemi jest pan. Renta feudalna to naleno, jak dzierawca jest winny wacicielowi ziemi stojcym bezporednio nad nim. Obowizywao prawo - Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem. W pocztkowym stadium renta paszczyniana miaa prosty charakter - polegaa na odrobku, z reguy 1420 dni w roku. Dobrowolno dzierawcw przy zawierania takiej umowy bya ograniczona moliwociami nabycia ziemi. W rozwinitym redniowieczu (XIII-XIV w.) zauwaono, e robotnika naley pilnowa, bo ma on tendencj do obijania si. Ponadto dochody waciciela folwarku s uzalenione od natury i drastycznie spadaj w przypadku nieurodzaju, gradu, suszy itp. Dlatego folwark zosta podzielony na kolejne dziaki i oddany w dzieraw chopom. Z kadego dzierawionego chopom kawaka ziemi waciciel otrzymywa rent w naturze, co pozwalao uniezaleni si od zdarze losowych. Stopniowo waciciele, aby pozby si problemw ze skadowaniem i zbytem renty wypacanej im w naturze, przeszli na odbieranie renty pieninej. Tak wygldaa sytuacja w Europie

w kocu redniowiecza. W Europie Zachodniej nastpi bardzo duy przyrost naturalny i, pomimo wzrostu produkcji rolnej, niemoliwe okazao si wyywienie wasnymi siami. Bogate spoeczestwo zachodnioeuropejskie zaczo kupowa ywno w Europie Wschodniej. Nastpi dualizm w rozwoju agrarnym ( XV/XVI w). Na Wschodzie powrcono do osobistego zajmowania si rolnictwem, gdy koniunktura na Zachodzie powodowaa moliwo uzyskania duo wyszych dochodw, ni te powstae ze cignicia rent pieninych. Nastpia refeudalizacja, czyli powrt do pierwotnych form feudalizmu. Odtworzono folwark na obszarze, na ktrym znajdowa si on dawniej. Ponadto paszczyzna przybraa ju wymiar tygodniowy, pojawia si element przymusu - chopi s poddanymi pana i ich wolno osobista jest powanie ograniczona. Czsto byo to te poczone z wykupem soectw, co oznaczao, e pan by miejscowym sdzi, rwnie w sprawach wytoczonych przeciw niemu samemu. Naley jednak pamita, e niewolnictwo jest rnym pojciem od poddastwa. W XV i XVI wieku refeudalizm wystpi w Polsce i na Wgrzech. Polacy wyspecjalizowali si w produkcji zboa dla Zachodu, ktre byo tam spawiane poprzez Wis, Niemen lub Dwin. Wgrzy nie byli w tak dobrej pozycji, gdy nie mieli poczenia wodnego z Europ Zach. (Turcy kontrolowali basen Morza Czarnego), dlatego zajli si hodowl byda, ktre raz do roku spdzali na targ pod Wenecj. Chopi dzierawicy od panw ziemi zostali z niej wyrzuceni, aby na tych terenach mogy powsta rozlege pastwiska; utrata ziemi doprowadzia jednak do zbrojnego powstania w 1514. Ponadto Polska handlowaa z Wgrami: my im sl, oni nam wino. W kapitalizmie nie ma "podwjnego posiadania" jak w feudalizmie. We Francji w nocy z 3 na 4 VIII 1789 konstytuanta zniosa prawa feudalne, czyli ludzie stali si rwni wobec prawa. Panu pozosta jedynie "paac oraz park" oraz odszkodowanie za ziemi, ktra zostaa przekazana jej dzierzawcom. W Anglii droga do kapitalizmu wygldaa inaczej. Zaczto hodowa due iloci owiec na potrzeby przemysu, dlatego zaczto "ogradzanie". Chopw wyrzucono z ziemi, na ktrej utworzono pastwiska. Efekt by ten sam co we Francji - zlikwidowano podwjn wasno. Ponadto wypchnicie duej iloci ludzi ze wsi do miast przypieszyo rewolucj przemysow, we Francji nie wyrzucono chopw z ziemi, wic nie doszo do a tak dynamicznego rozwoju przemysowego. W Europie Wschodniej panowa zacofany feudalizm, tak wic operacj przejcia do kapitalizmu naleao przeprowadza powoli. Pierwszym krokiem bya Konstytucja I Maja, ktra "uwolnia" chopa spod sdu pana; chop by pod opieka sdu pastwowego. Zniesiono poddastwo chopw, jednak nie rozwizano sprawy przywizania do ziemi. Spory rozstrzygn dekret grudniowy z 1806 - chop opuszczajcy rodzinn wie traci ziemi. Uwaszczenie to oddanie chopom na wasno uytkowanej przez nich ziemi. (???) Uwaszczenie rozpoczo si najpierw na ziemiach zaboru pruskiego (Napoleon ?), potem reformami uwaszczeniowymi zaj si Wielkopolski (1859). W Prusach nie kady chop mg zosta uwaszczony, warunkiem by sprzaj, czyli odrabianie paszczyzny na polach pana za pomoc dwch wasnych koni. W Galicji uwaszczenie odbyo si jednorazowo w 1848. W Rosji rzd powstaczy ogosi uwaszczenie w 1863, jednak wiksz si przebicia mia car i jego dekret uwaszczeniowy z 1864 r. Po uwaszczeniu chopi mieli mae poletka, dlatego domagali si

reformy rolnej. W zaborach austriackim i rosyjskim uwaszczenie miao by narzdziem do skcenia szlachty i chopstwa, dlatego pozostawiono serwituty - chopi mogli bezpatnie korzysta z k i lasw pana. Serwituty wic konserwoway podwjn wasno. Serwituty zniesiono dopiero w 1925. Na Wgrzech powstay wielkie pastwiska, wyksztacia si te grupa chopw zwanych elerami, ktrzy odprawiali paszczyzn bez posiadania ziemi, otrzymywali jedynie miejsce na postawienie chaty. Gdy w 1848 ogoszono uwaszczenie, reforma ta nie obja elerw, ktrzy nadal byli zmuszeni do odprawiania paszczyzny. Polska przeja po 1918 Spisz i Oraw, ktre wczeniej naleay do pastwa Austro-Wgierskiego. W 1931 wyszo na jaw, e na tamtych ziemiach yje 140 osb nadal odrabiajcych paszczyzn !!! Szybko i potajemnie wydano ustaw o likwidacji stosunkw elerskich. Dotychczas zajmowalimy si przemian feudalizmu w kapitalizm z punktu widzenia prawa oraz rolnictwa. Teraz o rzemiole i przemyle. W feudalizmie dziaalno gospodarcza bya reglamentowana (przymus cechowy), a wybr zawodu ograniczony by najczciej do zawodu ojca. rzemielnicy musieli by zrzeszeni w cechu, droga zdobycia zawodu trwaa dugo i czsto bya ryzykowna. Oczywicie rozwina si dziaalno pozacechowa, rodzaj wspczesnej "szarej strefy", ludzie pracujcy w taki sposb nazywani byli partaczami. Nie korzystali oni z ochrony prawnej (poniewa amali prawo), tak wic byli naraeni na oszustwa. Cechy byy take instrumentem formalnego potwierdzenia kwalifikacji. Przejcie do kapitalizmu polegao na wprowadzeniu wolnoci przemysu, czyli zniesieniu przymusu cechowego. W Krlestwie Polskim do zniesienia przymusu cechowego doszo w 1816. Przymus ten przywrcono w Polsce Ludowej w 1948, nastpnie zosta zniesiony 1988 przez rzd Rakowskiego. 2 X 1997 Myl ekonomiczna zacza funkcjonowa w renesansie, wczeniej tymi problemami zajmowali si teologowie. Pocztkowo Koci krytykowa handel, jako zajcie nieuczciwe. w. Hieronim twierdzi, e zajciem godnym jest uprawa ziemi i przetwarzanie podw rolnych, natomiast handel jest czynem grzesznym. Kupcem nazywano osob sprzedajc zakupiony wczeniej towar bez przetworzenia go. w. Leon Wielki twierdzi, e handel bez oszustwa rzadko si zdarza. Stosunek Kocioa do handlu zmienia si w XIII wieku, na ktry przypad gwatowny rozwj (powstawanie i rozbudowa) miast, okres ten nazywa si take rewolucj handlow. Na pocztku tego wieku w. Tomasz z Akwinu uzna kupiectwo za zajcie godne w wypadku, gdy sprzedajemy droej z racji miejsca (kupiony towar w innym miejscu by taszy) i z racji czasu (gdy towar zakupiony dawniej zyska na wartoci). Powstao pojcie ceny godziwej. Pod koniec XIII wieku Henryk z Gandawy zgodzi si z tez w. Tomasza (ratione locci i ratione temporis), ponadto stwierdzi, e handlarz moe da wyszej ceny ni konkurencja, jeeli jest specjalist i wiadomo, e jego towar jest lepszy i pewny. Jak wida, Koci zagodzi swoj ocen handlu, jednak nigdy nie zagodzi krytyki lichwy (poyczania pienidzy na procent). Koci zawsze potpia lichw, chocia w pniejszym okresie przesta si na ten temat wypowiada (presja spoeczna?).

W czasie odrodzenia myl ekonomiczna zostaa oddzielona od teologii. Zwizek midzy reformacj a rozwojem kapitalizmu jako pierwszy ogosi badacz XX wieku - Max Weber - protestantyzm przygotowuje grunt pod budow kapitalizmu. W protestantyzmie pojawi si jednak pewien problem - na ile czowiek ma wolna wol, a na ile jest kierowany predestynacj. Nastpio silne przesunicie w kierunku predestynacji. Protestantyzm rozumia pewne pojcia dokadnie przeciwnie ni koci katolicki, ktry uwaa nieufno wobec bogactwa oraz szacunek dla ubstwa, w kociele reformowanym natomiast bogactwo na ziemi jest zapowiedzi przyszego szczliwego ycia w raju, jego brak oznacza potpienie. W feudalizmie stosunki gospodarcze s spersonalizowane (np. renta feudalna), w kapitalizmie kontakty s bardziej anonimowe. Koci Katolicki wytwarza hierarchiczn struktur - ma suy porednictwem midzy wiernymi a Bogiem. Duchowni protestanccy nie uwaaj si za porednikw, natomiast mog suy nakierowaniem wiernych. W katolicyzmie w raju przebywa si w "towarzystwie" innych, "otoczenie" Boga nie jest stae, cigle powiksza si o witych. W protestantyzmie jest bezporedni kontakt z Bogiem, natomiast katolicyzm zakada liczne "porednictwa" - modlitwy do witych, Matki Boskiej itd. (w myl zasady wasal mojego wasala nie jest moim wasalem). W chrzecijastwie praca jest kar za grzechy, w protestantyzmie jest szans wykazania si, wyrnieniem. Merkantylizm, doktryna ekonomiczna wyksztacona w XVI-XVIII, zakada posiadanie dodatniego bilansu jako wskanik bogactwa pastwa. Merkantylizm mia 3 fazy rozwoju: 1. hiszpaska - nacisk na dodatni bilans patniczy - polityka ta sprowadzaa si do przywoenia do pastwa wicej kruszcw ni si wywozio. Teoria okazaa si nieskuteczna, gdy zamiast wzrostu zamonoci obywateli wzrastaa inflacja. 2. francuska (XVII) - nacisk na uzyskanie dodatniego bilansu handlowego, gwnie poprzez rozwijanie eksportu towarw przemysowych. 3. angielska - naley broni interesw wasnych kupcw. Akty nawigacyjne Cromwella - do Anglii towary mog przywozi jedynie statki angielskie oraz statki nalece do pastw, z ktrych przywoone towar. Merkantylizm zakada ograniczenie konkurencji w celu ochrony interesw wasnych producentw i osabienia przeciwnikw. Powstaway kompanie handlowe majce monopol na handel na danym obszarze. Niestety rne pastwa przydzielay swoim kompaniom te same obszary, przez co czsto dochodzio do konfliktw (take zbrojnych). Kolejnym pojciem jest fizjokratyzm, ktry powsta w czasie owiecenia i zakada kult natury. Fizjokraci twierdzili, e jedynym prawdziwym rdem bogactw jest rolnictwo, przemys jest niejako pasoytem, poniewa jedynie przetwarza zasoby wytworzone przez rolnictwo. Byy to po czci idee sentymentalne. Fizjokratyzm zakada nie ingerowanie pastwa w gospodarce - "laissez faire" = leseferyzm. Pod kocem XVIII wieku powstaa doktryna liberalna Adam Smitha. Pastwo nie wtrca si w sprawy gospodarcze, jest raczej nocnym strem zajmujcym si wojskiem, policj, sdami, dyplomacj. Liberaowie nie byli pewni czy edukacja i suba zdrowia powinny lee w

zakresie wadzy pastwa. Pastwo moe (i powinno) zbiera podatki oraz prowadzi polityk celn. Rwno i sprawiedliwo mona pogodzi tylko czasami. Jeeli trzeba wybiera, to waniejsza okazuje si sprawiedliwo. Trzeba wtedy tolerowa nierwnoci spoeczne jako przejaw predestynacji, bogactwo jako miara zaradnoci i pracy danej jednostki o ile na pocztku wszyscy mieli rwne szanse. Bogactwo jest sprawiedliw nagrod. Akceptacja nierwnoci, rwno szans i rwno wobec prawa, wystpowanie przeciw nierwnoci stanowej. Ludzie nie musz by altruistami, nie powinno si ich do tego zmusza, cho to dobrze, e czasem pojawiaj si ludzie potraficy dziaa na korzy caej spoecznoci. Najlepszy byby taki ustrj, ktry uzgadniaby egoizmy i w ten sposb przynosi korzyci szeroko pojtemu spoeczestwu. Uzgadnianie egoizmw nazywamy utylitaryzmem. Do 1848 liberalizm walczy z przeytkami feudalizmu i w wielu krajach odnis sukces. W II poowie XIX wieku liberalizm znalaz si w pozycji defensywnej: konflikt z kocioem katolickim, gdy liberaowie akceptowali egoizm, a koci nie. Liberaowie zostali potpieni przez encykliki. Liberalizm jest bardzo atrakcyjny dla ludzi sukcesu, niestety nie ma wiele do zaoferowania ludziom biednym, poniewa im nie powiodo si, w yciu, s gorsi, bd cierpie w przyszym yciu. Socjalici mog sobie zjedna ludzi biednych, gdy twierdz, e ich niska pozycja spoeczna wynika z wyzysku. Liberalizm postulowa o powszechne prawo wyborcze, co jednak mogo si okaza zgubne dla tej doktryny, gdy miaa ona mae poparcie wrd najbiedniejszych. Socjalici twierdzili, e stosunki spoeczne nie powinny prowadzi do tego, e przegrani umieraj z godu. Rwne szanse istniay w pocztku tworzenia si potgi amerykaskiej, wtedy imigranci najczciej nie mieli wielkiego kapitau ze sob. Jednak z czasem sytuacja ulega zmianie, poniewa kolejne pokolenia dziedziczyy fortuny swoich rodzicw i kapita nie by ju wymiernikiem zaradnoci, lecz pochodzenia. Liberalizm by optymistyczny, twierdzi e nastpuje postp, ktry powoduje popraw ycia. By to bardzo naiwny pogld, gdy cay postp utosamiali oni z postpem technicznym (lot na Ksiyc jako szczeglnie nie poprawi warunkw ycia na Ziemi). Kres liberalizmu nastpi z kocem I wojny wiatowej, ktra rozwiaa mity o postpie technologicznym w subie czowieka ( w Wielkiej Brytanii w latach dwudziestych jedna z dwu partii rzdzcych zmienia si, odeszli liberaowie, na miejsce ktrych przybyli laburzyci. Jeeli pastwo nie ingeruje w gospodark, a jednostki kieruj si egoizmem, to musi istnie jaki czynnik, dziki ktremu wszystko si jeszcze nie rozpado. Tym czynnikiem jest "niewidzialna rka rynku", pierwszy raz opisana przez Adama Smitha. Poda i popyt. Poda > Popyt kryzys nadprodukcji malej maleje maleje ronie ronie Poda < Popyt dobra koniunktura ceny rosn produkcja ronie zatrudnienie ronie bezrobocie maleje sia nabywcza pienidza maleje

ronie malej ronie

paca realna strajki skonno do oszczdzania

maleje rosn maleje

XIX wiek przynis cykliczne wahania koniunktury. W 1825 nastpi I kryzys nadprodukcji w Anglii, pierwszy kryzys o zasigu wiatowym by w roku 1857. Cykl waha koniunktury jest (mniej wicej od tamtego czasu) wsplny dla caego wiata. (rysunek) Wiek XIX by wiekiem spadajcych cen. Niskie ceny - udostpnianie produktw coraz szerszej grupie ludnoci. System waluty kruszcowej by stabilny i przetrwa do 1914, jednak ceny zaczy rosn ju 20 lat przed t dat. Oznacza to, e na wzrost cen nie mia wpywu system zotej waluty, lecz zmiana charakteru gospodarki: odejcie od wolnej konkurencji do systemu monopolowego. W systemie wolnorynkowym aden przedsibiorca nie by w stanie wpywa na poziom cen danego towaru, poniewa mia zbyt ma produkcj w skali lokalnej. Monopol polega na sterowaniu cenami za pomoc poday. W systemie wolnej konkurencji producent obnia ceny, aby zyska klientw. Monopolista zaczyna wpywa na ceny tak, aby nie ksztatowa ich rynek. Gospodarka monopolistyczna jest nadal rynkowa, gdy nie mona podnie jednoczenie produkcji i poday. Nie wszystkie dziay produkcji da si monopolizowa, jak np. rolnictwo z powodu duego rozdrobnienia gospodarstw rolnych. W latach 90-tych XIX wieku przekroczono granic liczby monopoli, przez co doszo do nagego wzrostu cen. Rockefeller znalaz sposb na obejcie barier w tworzeniu monopoli, nie mg ogranicza wydobycia ropy naftowej, wic zaj si monopolizowaniem przemysu rafineryjnego. Mona zmonopolizowa skup produktw rolnych. Liberaw denerwoway monopole, jednak z drugiej strony byy wynikiem dziaa rynkowych, a prba ich zwalczenia przez pastwo oznaczaaby zaangaowanie urzdnikw i wpyw pastwa na gospodark). W USA w 1890 wydano ustaw przeciwmonopolow (Shermana). Wprowadzanie ustawy w ycie byo trudne, poniewa nieatwe byo udowodnienie praktyk monopolowych. W 1911 rozdziakowano "Standard Oil" - firm Rockefellera, w kadym stanie powstaa inna spka. Nie przeszkadzao to wcale umowom miedzy prezesami tych spek i kontrolowaniu poday. Ze zmniejszenia produkcji zawsze mona byo si racjonalnie wytumaczy. 30 X 1997 DLACZEGO OPACA SI BY BANKIEREM ? Zysk bankw pochodzi z rnicy midzy oprocentowaniem wkadu a kredytu. Bank najczciej nie ma pokrycia, jeeli wszyscy chc naraz wycign pienidze. Banki zbieraj pienidze z rynku, przez co poprawiaj koniunktur, jednak osabiaj pienidze. Kredytobiorca chce mie atwy kredyt, osoba skadajca pienidze do banku chce stabilnoci (niskiej inflacji oraz ograniczania iloci wydawanych kredytw). Kredyt jest

wany w celu rwnoci szans - dziki niemu przez pewien czas bd mieli szans jak bogaci. Kredyt nie jest jednak podobny do dbr kupowanych w sklepie, poniewa aby otrzyma kredyt naley speni pewne warunki dotyczce wiarygodnoci. Ekspansj kredytow ogranicza przede wszystkim nerwowo bankiera. Pastwo powinno interweniowa w jaki sposb, aby nie udziela zbyt wielu kredytw, bo to moe zepsu gospodark. Dlatego powstay banki centralne kontrolujce dziaalno bankw komercyjnych w zakresie wydawania kredytw. Bank Centralny nie ingeruje bezporednio na rynku kredytw dla ludnoci (tylko teoretycznie - patrz NBP), robi natomiast interesy z bankami komercyjnymi , ktre z kolei dziaaj w sferze gospodarki. W XIX wieku wyksztaciy si dwie metody ingerowania BC na rynku: 1. stopa dyskontowa 2.. operacja wolnego rynku ad 1. Gdy trzeba zwikszy bezpieczestwo na rynku, bank centralny oferuje bankom komercyjnym skadanie u siebie pienidzy o korzystnym oprocentowaniu. Inaczej mwic, maksym prezesa banku centralnego jest: gdy dobra koniunktura to podnie stop kredytu, gdy za koniunktura to obni. ad 2. Zamiast pobierania depozytw od bankw oferuje si im zakup pastwowych papierw wartociowych na korzystnych warunkach w czasie dobrej koniunktury, natomiast ciga si te papiery z rynku, gdy pogorszya si koniunktura. Ponadto, gdy bank komercyjny ma problemy z pynnoci, to moe mu pomc bank centralny. BC rzekomo oddaje zdeponowan w nim kwot pienidzy w celu uspokojenia ludzi, ktrzy koniecznie chc wycofa swoje wkady. Pierwszy bank centralny powsta w 1694 w Anglii. Bank Francji powsta w 1800, w Polsce w 1828. W USA ludzi, ktrzy skadali pienidze w bankach denerwowaa inflacja i "rozrzutno" w wydawaniu kredytw, kredytobiorcw nie odstrasza natomiast ryzyko, natomiast nie jest w ich interesie dziaalno banku centralnego, poniewa ogranicza ich dostp do poyczki. Dlatego na wschodzie USA popierano dziaalno Banku wiatowego, natomiast na Dzikim Zachodzie walczono z ni. Za spraw Alexa Hamiltona w 1791 powsta bank centralny na 20 lat, jednak Kongres nie przeduy jego dziaalnoci w 1811. Potem nastpia inflacja zwizana z wojn. W 1816 ponownie na 20 lat powsta b.c., jednak w 1836 prezydent Jameson zlikwidowa go. Do pocztku XX wieku w USA nie istnia bc, dopiero podczas kryzysu finansowego w 1907 Amerykanie na wasnej skrze odkryli dobrodziejstwa dziaania bc ( angielskiego bc, ktry dziaa w USA). W 1913 powsta System Rezerw Federalnych (12 osobnych bankw). Banki SFR od tego 1913 emituj dolary. Rne podziay bankowoci: 1. Podzia na bankowo angielsk i niemieck. Banki angielskie daway kredyty krtkoterminowe, natomiast kapita na inwestycje by pozyskiwany na giedzie. Niemcy nie miay tak bogatego rynku kapitau, wic banki musiay zajmowa si kredytami krtkoterminowymi i dugoterminowymi na inwestycje. Banki te czsto byy wspwacicielami

przedsibiorstw. By to z pewnoci mniej bezpieczny model bankowoci, gdy bardzo due byo uwizienie kapitau. 2. Podzia na bankowo angielsk i amerykask. W GB znajdoway si 4 due banki majce wiele oddziay - system gazi (branches), natomiast bankowo amerykaska cechuje si duym rozdrobnieniem (pocztkowo banki mogy dziaa tylko na obszarze jednego stanu). Jeeli bank obnia stopy procentowe, to rozpoczyna si wicej strajkw. Przez dugi czas pienidz by pienidzem kruszcowym, co oznacza, e moneta nie stanowia wartoci symbolicznej, ale o jej wartoci decydowaa ilo zawartego w niej metalu. By to solidny system pieniny. Pierwsze powstae banki publiczne (Barcelona, Genua, Wenecja) ustaliy midzy sob jednostki rozliczeniowe (warto jednostki wyznaczana przez zawarto kruszca w monecie), aby uniezaleni si od nieuczciwoci eminenta (psucie prby zota lub srebra). W systemie kruszcowym obieg pienidza nie mg by w atwy sposb dostosowany do stanu gospodarki, przez co dawi rozwj gospodarczy. Szukano sposobw poszerzenia obiegu pienidza bez zmiany zasady - w XVII Szwecja po cikich wojnach miaa problemy finansowe, tak wic do systemu kruszcowego doczono mied (obok zota i srebra). Monety miedziane, aby mie tak sam warto metalu, co monety ze zota, musiay by bardzo due - monety takie (due kawaki miedzi) nazywano platmentami. Aby uatwi obieg tymi "monetami" pastwowy Bank Szwedzki przyjmowa lokaty, na ktrej wystawia potem pokwitowania, ktrymi mona byo paci. By to jeden z pierwowzorw dzisiejszych pienidzy papierowych. W Anglii mona byo lokowa zoto i srebro w mennicy krlewskiej (za pokwitowaniami), jednak w 1640 Karol I skonfiskowa zasoby srebra i zota, na czym osoby majce depozyty ewidentnie straciy. Po rewolucji angielskiej zoto lokowano u goldsmith-w (zotnikw), za co pocztkowo otrzymywano powiadczenia imienne; po pewnym czasie wprowadzono zawiadczenia na okaziciela, tak wic konkretny kawaek metalu przesta by przypisany do konkretnego pokwitowania. Takie pokwitowania (banknoty) mogy by wymieniane na zoto, jednak goldsmith mg wydawa wicej papierw ni przyjmowa zota. Na pocztku XVIII wieku Francuzi mieli przykre dowiadczenia zwizane z inflacj (Locke by za to odpowiedzialny), przez co nard ten jeszcze przez dugi czas potem mia awersj do banknotw. W XVIII powsta powszechny system Po wojnach napoleoskich (podczas ktrych bya inflacja) sytuacja zacza si stabilizowa, nadal istnia kruszcowy system pieniny, lecz rozumiany inaczej ni 100 lat temu - pastwo emitowao pienidze, ktre, na konkretne danie, wymieniao na zoto lub srebro. W 1816 w Wielkiej Brytanii wyksztaci si system waluty zotej, jednak GB, jako pastwo bogate, mogo sobie na to pozwoli. Inne pastwa, u ktrych istnia bimetalizm, musiay ustala sta relacj zota i srebra - niestety w rnych pastwach ten wspczynnik rnie wyglda (np. Francja 1:15, a w USA 1:15.5). W poowie XIX wieku Francja zainicjowaa acisk lini monetarn - kraje bimetalistyczne ustaliy wspln relacj zota i srebra oraz uwsplniy walut, ktr sta si frank. Uczestniczyy w tym: Francja, Belgia, Szwajcaria, Grecja, Serbia, Wochy, Rumunia, Finlandia. Drugim problemem w systemie bimetalistycznym by fakt, i zoto i srebro byy towarami, tak wic ich cena zaleaa od popytu i poday, powstaj dwie

waluty. Zgodnie z prawem Greshama - jeeli istniej dwa rodzaje pienidzy, to gorszy wypiera lepszy (tezauryzacja lepszego); wyksztaca si pojcie monet nad- i podwartociowych, zaczy gin pewne rodzaje monet. W II po. XIX wieku srebro taniao, pod koniec XIX wieku relacja zota do srebra wynosia 1:40. Kady kraj wycofujcy si z bimetalizmu sprzedawa swoje zapasy srebra, co powodowao spadek jego ceny na rynkach. Unia aciska przestaa dziaa w 1907. W systemie waluty zotej salda krajw byy wyrwnywane zotem pod kocem roku. Gdy pastwo miao nadwyk w handlu, to napyw zota powodowa zwikszenie obiegu pieninego, wtedy wzrastay koszta produkcji, produkty tego kraju byy mniej konkurencyjne na rynku wiatowym w efekcie czego powstawa ujemny bilans handlowy. Odpyw zota powodowa popraw koniunktury i w efekcie popraw w handlu zagranicznym itd. Wikszo krajw przeywaa takie wahania. Wczeniej w systemie waluty zotej mona byo wymieni banknot niskiej wartoci na zoto (1 funt). Potem, w celu ograniczenia wymienialnoci wprowadzono inne systemy wymiany: 1. gold bulion standard - zoto w sztabach, w banku centralnym leay sztaby o wadze ok. 2 kg - na wymian mogy sobie pozwoli ju tylko wiksze przedsibiorstwa, szarzy ludzie nie mogli ju wymienia banknotw na zoto ( w Polsce taka sztaba kosztowaa 10 tys. z, a w tym czasie lekarz zarabia 600 z miesicznie, prezydent - 3000, a nowy samochd mona byo kupi ju za 3000 z). 2. gold exchange standard - system waluty pozacanej. W skad pokrycia wchodzi zoto oraz waluty wymienialne na zoto ( to wprowadzia reforma Grabskiego w 1924 i trwao do 1939). Centrum finansw europejskich. W XVI wieku targi pienine w Besanson na pograniczu Francji i ziemi Habsburgw, potem pod Genu (w miecie Pianchenza) w XVI/XVII wieku - najpierw podliczano ksigi, nastpnie wyrwnywano salda. Ten system trwa do 1627. Wczeniej Hiszpania bardzo si zaduaa, a nastpnie spacaa dug srebrem przywiezionym z Ameryki Poudniowej. Jednak w 1627 Holendrzy przejli cao ich transportu, wic centrum handlowe zostao przeniesione do Amsterdamu. W 1672, gdy Amsterdam by zagroony obleniem nastpia panika i zacza si rywalizacja miedzy Hamburgiem a Londynem o miano centrum handlowego. Londyn mia zaplecze, ponadto w Anglii moliwe byo dyskontowanie weksli (dyskonto - wymiana weksla na gotwk w banku). W Hamburgu uwaano, e osoba wyprzedajca weksle jest w kiepskiej kondycji finansowej. Po wojnie siedmioletniej Hamburg nieco podupad, wic Londyn do XX wieku peni funkcj centrum handlowego. REWOLUCJE PRZEMYSOWE I ICH SKUTKI Rewolucja przemysowa nastpuje, gdy wiksza cz gospodarki zaczyna dziaa na zasadach przemysowych (zmniejszenie znaczenia ludzkich mini), spada udzia rolnictwa w produkcie krajowym, zwiksza si odsetek ludzi nie utrzymujcych si z rolnictwa. Do rozpoczcia procesu konieczne jest spenienie nastpujcych warunkw: 1. kapita 2. wolna sia robocza 3. rynki zbytu

Rewolucje przemysowe nie s kwesti wiedzy technologicznej. lecz warunkw wykorzystania tej wiedzy. Mona atwo wskaza pocztek rewolucji przemysowej, jednak nie mona wskaza jej koca. Pierwsza rewolucja przemysowa rozpocza si w latach 1760 w Anglii, ktra bya do niej najlepiej przygotowana pod wzgldem prawa (rwno obywateli), ponadto bya krajem bogatym (imperium kolonialne), istnia rynek zbytu, a wczeniejsze ogradzanie spowodowao wypchnicie duej liczby ludzi ze wsi do miasta. W pierwszej fazie rozwija si przemys lekki, nastpnie przemys ciki produkujcy maszyny dla przemysu lekkiego. Zakazano exportu maszyn, aby technologia pozostaa w kraju, jednak okazao si wkrtce, e przebieg rewolucji przem. nie zaley od technologii, lecz od warunkw ekonomicznych i cofnito w 1824. Po Anglii na ciek rewolucji przemysowej wstpiy USA i Belgia. W latach 30-tych, po rewolucji lipcowej, ten sam proces nastpi we Francji, w latach 40-tych w Niemczech, w 60-tych na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego, w latach 80-tych w Austrii, w 90-tych w Rosji. Na pocztku XX wieku, ale jeszcze przed I wojn wiatow - w Australii, Skandynawii, Kanadzie i Pn. Woszech. W zaborze pruskim istniay Zakady Cegielskiego w Poznaniu, dwie stocznie. Zabr ten stanowi raczej zaplecze rolnicze dla Prus. W zaborze rosyjskim ziemie polskie byy najbardziej uprzemysowione na tle caej Rosji. W Grach witokrzyskich powstao Zagbie Staropolskie, ze wzgldu na wystpujce tam rudy elaza, ponadto bya tam dua poa niewykorzystanej ziemi i rosa tam radonie Puszcza Jodowa, z ktrej wycinano drzewa do wyrobu wgla drzewnego uywanego przy wytopie elaza. Zagbie Staropolskie miao by pastwowym orodkiem hutnictwa. Niestety jeszcze przed ukoczeniem budowy tego zagbia, na wiecie wprowadzono now technologie wytopu przy uyciu wgla, wic nasze zagbie byo przestarzae jeszcze przed swoim powstaniem. Rosjanie mieli problem z KP - gdy by to najlepiej rozwinity przemysowo fragment ich kraju. Z jednej strony warto byo odgrodzi Krlestwo barier celn, aby chroni wasny rozwijajcy si przemys, z drugiej jednak polityka wymagaa wcielenia tych terenw do Rosji. W 1815 bariera celna istniaa, w 1822 Drucki - Lubecki zaatwi jej zniesienie. W 1832 przywrcono j, tylko po to aby znowu j znie w 1851. Po upadku powstania styczniowego zastanawiano si nad ponownym jej wprowadzeniem, jednak tego nie uczyniono. Granica celna spowodowaa, e niektrzy inwestorzy przenieli swoj gotwk na drug stron bariery celnej - tak powsta okrg biaostocki. W latach 40-tych wytworzy si przemys nie wytwarzajcy skutkw spoecznych - przemys cukrowniczy. By ulokowany na wsi i zatrudnia chopw w czasie, gdy zakoczone ju byy prace polowe. Rejony na styku ziem trzech zaborcw miay rne nazwy: w zab. rosyjskim - Zagbie Dbrowskie (20%), w austriackim Zagbie Krakowskie (5%), Prusy posiaday lsk (75%). lsk (jako cz zaboru pruskiego) by najstarszym tamtejszym okrgiem przemysowym, jego rozwj rozpocz si w latach 80 - tych XVIII. W latach 30-tych XIX wieku uruchomiono Zagbie Ruhry, ktre bardzo szybko wyprzedzio lsk. Galicja bya biedna i przeludniona, Austriacy wiedzieli, e w razie wojny jest spisana na straty. [ Za Batorego najbardziej zaludniona bya

zachodnia cz kraju, gdy na poudniu i na wschodzie byo niebezpiecznie - Kozacy i Tatarzy; przed rozbiorami najwiksze zaludnienie byo na poudniu kraju. W latach 80-tych zaczto wykorzystywa zoa ropy naftowej w Jale, w latach 90-tych znaleziono bogatsze zoa - Drohobycz i Jarosaw. Galicja bya powanym producentem ropy. Ziemie zaboru rosyjskiego dominoway w gospodarce tego kraju do lat 90-tych, kiedy to rozpad si Sojusz Trzech Cesarzy i Rosja z Francj poczyy si przeciw Niemcom i Austrii. Rosjanie zrozumieli, e Polska staa si bardzo niebezpiecznym regionem i skupienie prawie caego przemysu Rosji w tym miejscu jest bardzo niestrategicznym posuniciem. Rosja zacza rozwija przemys gboko wewntrz kraju, gownie za poyczony kapita francuski. Polska pocza traci rynki wschodnie - np. wojna perkalowa odebraa rynek odzi. Zabr rosyjski by na pewno najlepiej uprzemysowiony, jednak nie by najbardziej rozwinity, poniewa Rosjanie dla celw strategicznych blokowali rozwj kolejnictwa (zwaszcza na zachodnim brzegu Wisy - Warszawa nie miaa poczenie z odzi), ponadto mosty mona byo budowa jedynie midzy Modlinem i Dblinem, co oznaczao izolacj Wocawka, Pocka i Sandomierza. Wolny handel contra protekcjonizm na wiecie. Po wojnach napoleoskich (podczas ktrych naoona bya bariera kontynentalna) ziemianie angielscy majc wiadomo, e ich rolnictwo jest sabsze ni europejskie, przeforsowali ca przywozowe na zboe. W przeomie lat 30/40 rozpocza si kampania przeciw protekcjonizmowi - powsta Zwizek Manchesterski zrzeszajcy robotnikw - obnienie ce przywozowych pozwolioby na obnienie cen w kraju, przez co robotnicy mogliby poprawi swj los bez walki o podwyki z wacicielami fabryk. Przemysowcy w tym punkcie zgadzali si z robotnikami, gdy nie musieliby wypaca im wyszych pensji. By to wsplny interes przemysowcw i robotnikw, jednak cen miao zapaci rolnictwo - w 1848 zniesiono zapory celne, do 1931 rolnictwo brytyjskie pado - byo to tragedi dzierawcw, zwaszcza w Irlandii, gdzie zmaro wielu ludzi, a wielu musiao wyjecha do USA. Potem zorientowano si, e rolnictwo jest elementem strategicznym i naley je chroni, chocia w maym wymiarze. Niektre kraje usioway wprowadza protekcjonizm, jednak czyniy to z pewn niemiaoci. Otwarcie za protekcjonizmem wypowiada si USA, przez co wybucha konflikt Pnoc - Poudnie; Poudnie opowiada si za wolnym handlem, natomiast Pnoc rozwijajca przemys stara si go chroni przed lepiej rozwinitym przemysem europejskim. Z tego powodu Europa pocztkowo popieraa Poudnie, jednak zmienia zdanie , gdy Lincoln w 1863 znis niewolnictwo sugerujc, e to jest gwny powd wojny. W latach 70-tych Niemcy i Rosja wprowadziy bariery celne, aby broni si przed przemysem angielskim. W 1882 Anglicy zadali, aby na niemieckich towarach widnia napis Made in Germany. W Austro-Wgrach (powstaych w 1867) kady kraj skadowy mia samodzielno w ustalaniu ce. Na pocztku (po dugiej i burzliwej debacie) na 10 lat zniesiono ca midzy Wgrami i Austri. Potem co kade 10 lat ktnia oywaa na nowo - Wgierscy rolnicy byli za zniesieniem bariery, natomiast przemysowcy byli za barier chronic ich przed siln konkurencj z Czech. W 1907 ponownie zniesiono ca na 10 lat, jednak zaznaczono, e po raz ostatni. Przemysowcy austriaccy i czescy zaczli inwestowa na Wgrzech, w celu

ominicia bariery celnej. Skutkiem rewolucji przemysowej bya eksplozja demograficzna (patrz wykad z geografii). Wybucha ona w XVIII/XIX wieku, jej wygaszanie nastpio w latach 80-tych. W okresie pomidzy wojnami napoleoskimi potroia si ludno. Przyrostowi towarzyszy urbanizacja. Skutkiem rewolucji przemysowej by rozwj klasy robotniczej i powstanie ruchu zawodowego. Zwizki zawodowe byy zwalczane przez liberaw, ktrzy uwaali, e robotnikom take przysuguje wolno zrzeszania si w partiach, jednak zwizki zawodowe uwaali za rodzaj monopolu. We Francji wydano w 1791 prawo Le Chapeliera, ktre zabraniao robotnikom koalicji. Potem liberaowie doszli do wniosku, e praca nie jest jednak towarem, wic zwizki zawodowe nie s monopolem i powinny istnie. W latach 1810-12 sawne w Anglii stay si pogldy Mr Ludda, ktry twierdzi, e rdem ndzy robotnikw s maszyny, wic ich zniszczenie z pewnoci poprawi los proletariatu. Luddyci wprowadzali swoje pogldy w ycie, jednak w tym samym czasie Anglia prowadzia wojny z Napoleonem, wic dziaania luddystw zostay uznane za sabota wojenny i stracono ich. Potem wytworzy si ruch czartystowski stawiajcy sobie za cel wywalczenie praw wyborczych dla robotnikw. Od 1831nastpowao obnienie cenzusw wyborczych, dziki czemu do wyborw byy dopuszczane coraz szersze masy. Potem ruch ten wstpi do Ligi Manchesterskiej. Zwizki zawodowe (Trade Unions) miay by skuteczne o ile byy apolityczne. Pocztkowo robotnicy musieli pracowa ok. 14 h na dob, potem okres ten systematycznie si zmniejsza, jednak robotnicy tracili pewne uprawnienia, jak np. mieszkanie przy fabryce (za darmoch). Bismarck postanowi walczy z socjalistami - po prostu pomija ich porednictwo zaatwiajc sprawy z robotnikami. PODBJ KOLONIALNY Kolonializm pocign za sob utworzenie pierwszej gospodarki wiatowej. Nie wszystkie spoeczestwa rozwijaj si, a przynajmniej ich rozwj nie przebiega w tym samym tempie. Spotkanie spoeczestw stacjonarnych z rozwinit cywilizacj europejsk powodowao otwarcie si na rozwj w stylu europejskim modelowanym w tym kierunku, aby zyski z tego cignli kolonizatorzy. Podbijane tereny zostaway zmuszane do wsppracy z mocarstwami kolonizujcymi je, jednak panowanie polityczne nad pastwem byo konieczne jedynie w pocztkowej fazie rozwijania wzajemnych zwizkw gospodarczych, poniewa w pniejszym okresie, kraj podbijany nie mia adnej alternatywy. Na pocztku XX wieku imperia kolonialne zajmoway prawie cay wiat. Dekolonizacja nastpowaa znacznie szybciej ni budowanie imperium kolonialnego, jednak zlikwidowanie uzalenie politycznych nie spowodowao gospodarczego usamodzielnienia si. Na XV/XVI wiek przypady wielkie odkrycia geograficzne. Portugalia wysaa Vasco da Gam, ktry znalaz drog do Indii opywajc Afryk. Hiszpanie wysali Kolumba. Pojawi si konflikt pomidzy Hiszpanami i Portugalczykami - do kogo nale nowoodkrywane tereny. Oba kraje byy katolickie, wic o rozwizanie poproszono papiea (rok 1497) - ok. 2000 km od Azorw papie wyznaczy lini demarkacyjn - posiadoci na zachd od linii naleay do Hiszpanii. Wraz z odkrywaniem linii brzegowej

Ameryki, wyszo na jaw, e linia demarkacyjna przecina ten kontynenty Brazylia przypada Portugalii. Po pewnym czasie wyszo na jaw, e Ziemia jest okrga - tak wic Filipiny byy hiszpaskie, lecz otaczajcy je ocean nalea do Portugalii. Te dwa katolickie mocarstwa dominoway w kolonizacji. Hiszpanie rozpoczli podbj Ameryki aciskiej - by to dla nich cig dalszy rekonkwisty (koniec rekonkwisty w Hiszpanii w 1492). W Ameryce aciskiej powstaway ogromne majtki ziemskie pocztkowo oparte na systemie reparimiente - Indianie byli traktowani jak niewolnicy. Z drugiej strony, dla Kocioa Indianie byli materiaem do nawracania, dlatego Koci sprzeciwia si postpkom konkwistadorw. Koci przyczyni si do zmiany stosunkw gospodarczych w Ameryce aciskiej. Dzieo O wytpieniu Indian. Na pocztku lat czterdziestych spraw zainteresowaa si wita Inkwizycja. Rozpoczto spraw sdow Czy Indianie maj dusze? Po dugich i burzliwych rozmowach wyszo, e maj i nie mona ich traktowa jako niewolnikw. Tak wic konkwistadorzy zaczli sprowadza murzynw. W 1545 wprowadzono reform - w koloniach system ekonomiendo - Indianie byli wolni i jednoczenie byli wasalami krla, tak wic podlegali jego przedstawicielom, ktrzy roztaczali nad nimi opiek, w zamian wykorzystujc ich prac. Handel niewolnikami z Afryki rozpocz si z pierwszym kursem w 1501, ale dopiero w tym momencie nastpi gwatowny rozwj. W Portugalii istniay monopole na sprawy kolonialne: Rada do Spraw Indii w Sewilli. Przepisy nie pozwalay przedosta si z dzisiejszej Argentyny do Europy przez Brazyli i Atlantyk, lecz naleao pyn Pacyfikiem i dalej. Do portw w hiszpaskich koloniach mogy wpywa tylko hiszpaskie statki, jednak statkom portugalskim nadano przywilej asiento, gdy transportoway one niewolnikw z Afryki. W 1713 po pokoju w Utrechcie ten sam przywilej posiadali Anglicy, ktrzy bardzo szybko przejli kontrol nad handlem niewolnikami. Przez 300 lat woono murzynw do Ameryki, jednak 4/5 caoci zostao przewiezione przez Anglikw w XVIII. Nastpnie w Anglii wytworzy si ruch na rzecz zniesienia niewolnictwa - w 1807 dochodzi do zniesienia niewolnictwa w koloniach angielskich, a angielska flota ciga handlarzy niewolnikami - to w drastyczny sposb zmniejszyo liczb niewolnikw przewoonych przez Atlantyk. Hiszpanie w koloniach tworzyli wielkie posiadoci ziemskie nalece do biaych. Portugalczycy trafili na bardziej rozwinite organizacyjnie cywilizacje, tak wic nie mogli zastosowa tej samej metody podboju. Portugalczycy postanowili przej kontrol nad handlem - tworzyli faktorie i porty, natomiast nie podbijali zaplecza tych portw. W hiszpaskich koloniach powszechna bya wasno prywatna, natomiast wszystkie posiadoci portugalskie naleay do krla. W Hiszpanii najwysze urzdy w koloniach byy zarezerwowane dla Hiszpanw urodzonych na ziemi hiszpaskiej, ci ktrzy urodzili si w koloniach (Kreole) nie posiadali tego prawa. Ich walka o te prawa w walnym stopniu przyczynia si do uniezalenienia kolonii. W 1580 na skutek dynastycznych przetasowa Portugalia zostaa wczona do Hiszpanii (oba pastwa we wadzy Habsburgw). W tym samym czasie Hiszpania zacza mie problemy w Niderlandach, gdy Holendrzy rozpoczli walk protestanckich poddanych przeciw katolickiemu krlowi. Z walki o niepodlego Holendrzy przeszli od razu do ekspansji kolonialnej. Wczeniejszy ukad dzielcy wiat midzy

Hiszpani i Portugali by autorstwa papiea, ktrego protestancka Holandia nie uznawaa, wic kraj ten mg bez wyrzutw sumienia budowa swoje imperium kolonialne. Poniewa Portugalia bya czci Hiszpanii, wic duo bezpieczniej byo wej na tereny tego pierwszego pastwa. Holendrzy rozpoczli take podbj Brazylii. Na mocy pokoju z 1648 (w Westfalii po wojnie 30-letniej) Holendrzy mieli wycofa si z Brazylii, natomiast mogli zachowa swoje posiadoci w Holenderskich Indiach Wschodnich. Holenderskie imperium kolonialne byo prywatnym przedsiwziciem majcym jedynie pewne przywileje od urzdu (np. suwerenno na Oceanie Indyjskim). Holendrzy tak jak Portugalczycy nie podbijali zaplecza portw. W XVII wieku Holendrzy przodowali w kartografii - robili mapy, na ktrych Holandia miaa zajmowa wikszo Europy. W XVII wieku zacza si nasila konkurencja brytyjska - Anglicy te posiadali Kompani Wschodnioindyjsk, co spowodowao wybuch trzech wojen (1650, 60, 70 ). Bitwa u ujcia Tamizy w 1666. Akty nawigacyjne po tej wojnie. Gdy nasilaa si rywalizacja - Anglicy zauwayli, e holenderskie porty s pytkie (bo s pooone u uj rzek) - dlatego zaczli zoliwie konstruowa coraz wiksze statki. Holendrzy robili to samo, jednak musieli robi statki o mniejszym zanurzeniu - wtedy jednak byy mniej stabilne. W XVIII wieku Francja staa si konkurentem Anglii w podboju kolonialnym, Holendrzy natomiast stopniowo zaczynali traci wpywy. W Pd. Afryce Holendrzy masowo osiedlali si. Kompania kolonialna brytyjska by pastwowa. Francuzi ju pod kocem XVI wieku rozpoczli kolonizacj pnocnej czci Am. Pn. - Nowy Brunszwik. rodkowy Zachd nalea tymczasem do Hiszpanii. Francuzi rozszerzali kontrol w Kanadzie, nastpnie zajli tereny w dolinie Mississippi. Na wschodnim wybrzeu Holendrzy posiadali posiado o nazwie Nowy Amsterdam, potem w Am. Pn. osiedlali si Szwedzi. Powstao 13 kolonii brytyjskich. Francuzi swoje pierwsze imperium kolonialne stracili w wyniku wojny siedmioletniej, potem ponownie w XIX wieku. W czasie tej samej wojny siedmioletniej rozpado si take imperium brytyjskie, poniewa kolonici chcieli, aby tereny zdobyte naleay do nich, a krl - aby do niego. Anglicy take mwi o swoim pierwszym (13 kolonii w Ameryce Pn.) i drugim imperium (potem). W wyniku wojen napoleoskich kolonie francuskie byy odcite od Francji i czciowo byy kontrolowane przez Brytyjczykw, ktrzy przejli take posiadoci holenderskie; rzd hiszpaski nie mia adnej wadzy nad swoimi koloniami. Potem w tych ostatnich koloniach nastpi bunt przeciw krlowi hiszpaskiemu, Portugalia stracia Brazyli, angielscy urzdnicy zdobyli RPA i Indie. Na mocy kongresu wiedeskiego Anglicy mieli zachowa RPA, ale odda holenderskie Indie Wschodnie. W RPA sytuacja rysowaa si nastpujco - od 100 lat mieszkali tak osadnicy holenderscy nazywajcy si Burami, zajcie ich terenw przez Anglikw nie bardzo im si podobao. Tak wic w 1835 Burowie wyruszyli na pnoc, aby zaj kolejne wolne tereny - by to Wielki Trek (trep?). Pocztkowo Anglicy nie zareagowali na zajcie przez Burw Oranii i Transwalu, jednak ingerowali, gdy okazao si, e na tamtych terenach znajduj si bogate zoa diamentw. Urzdnicy holenderscy wykupili na kracu pwyspu Malajskiego wysepk Singapur. Po otwarciu kanau Suezkiego okazao si, e jest to

bardzo korzystnie i strategicznie pooone miejsce, gdy musiay przepywa tamtdy statki pynce do Europy. W pierwszej poowie XIX wieku, w imi liberalizmu ,zaczto ogranicza przywileje kompanii brytyjskiej. Kompania szybko podbia Indie i kontrolowaa je. W XIX i XX wieku istniaa rnica midzy sposobem kontrolowania kolonii przez Brytyjczykw oraz Francuzw. Anglicy preferowali system wadzy poredniej (indirect rule) - porozumiewali si z miejscowymi wadcami, dziki czemu do kontrolowania kolonii nie bya konieczna dua liczba ludzi. Francuzi skaniali si raczej ku wadzy bezporedniej. Byo to odbiciem systemw wadzy z obu tych pastw - w monarchii angielskiej atwo mogo znale si miejsce dla nastpnego, maego krla, natomiast byo to nie do przyjcia w republice, jak bya Francja. Anglicy podporzdkowujc sobie Indie nie byli do koca przekonani, czy powinni ingerowa w sprawy polityczne tego kraju, czy te nie. Thomas Monroe (szkoa Monroe) twierdzi, e naley szanowa miejscowe zwyczaje. Przez jaki czas bya to powszechnie obowizujca opinia, jednak potem okazao si, Ze Hindusi maj pewien makabryczny obyczaj - po mierci ma palono ywcem jego on na stosie (sati). W 1828 rozpoczto tpienie tego zwyczaju, upada znaczenie szkoy Monroe. W XIX niektre kolonie w Indiach byy traktowane jako kolonie do osiedlania - przyjedao tam wielu Anglikw i Francuzw. W drugim imperium brytyjskim tereny Australii traktowano jako tereny do osadnictwa - jednak nie byo wielu chtnych, dlatego zaczto zsya tam winiw. Miejscow ludno Aborygenw bardzo szybko przetrzebiono (dawniej 200 osb, dzi kilkanacie tysicy). W 1835 w Tasmanii wybucho powstanie Aborygenw - zginli wszyscy oprcz jednej kobiety, ktra po mierci chciaa by pochowana na witej grze, jednak do dzisiaj znajduje si w muzeum z szklanej trumnie. Australia bya koloni karn do 1851. Przyczyn zmiany statusu tych terenw by fakt, i odkryto tam zoto - wic ludzie przyjedali dobrowolnie ( w dodatku za swoj mamon), a miejscowi osadnicy sprzeciwiali si sprowadzania do swego kraju lumpw ( bo mieli swoich). Kompania Nowozelandzka robia przekrty - poniewa najpierw zawieraa z Maorysami umowy kupna ziemi, nastpnie Anglicy pozywali te umowy do sdu, gdy ziemia musiaa nalee do danej osoby, a nie do caego plemienia (jak to byo zapisane w umowach). Dlatego w latach 60tych wybucho powstanie Maorysw, po ktrego upadku (krwawym) Maorysi zaczli si ksztaci - nastpia szybka europeizacja tej spoecznoci. Dzisiaj Maorysi stanowi 10% ludnoci Nowej Zelandii i s liczc si si polityczn. Anglicy zorientowali si, e kolonie, ktrych wikszo ludnoci stanowi biali, mog dy do odczenia si od korony (jak USA), dlatego wprowadzono uchwalony w 1866- British North America Act, ktry dla Kanady stanowi co w stylu konstytucji, kraj posiada samorzd (parlament + rzd) w zakresie spraw wewntrznych przy braku suwerennoci w sprawach zagranicznych. Ustawa ta bya jaki czas zablokowana, poniewa nie wiedziano, jak nazwa tak wanie Kanad z czym na rodzaj konstytucji. Dlatego nie nazwano tego ani krlestwem, ani republik tylko Dominium Kanady (co nie oznaczao dokadnie nic). Postanowiono wykona t wspania reform take w innych koloniach, jednak przeciwstawili si temu Australijczycy, ktrzy nie chcieli si nazywa dominium, lecz commonwealth. Wielka Brytania nie zgadzaa si

na to pocztkowo, jednak po wojnach burskich, w ktrych Australijczycy wykazali si oddaniem dano im to w nagrod (sami to wybrali). W 1931 weszy w ycie statuty westminsterskie, na mocy ktrych dominia uzyskay samodzielno w dziedzinie polityki zagranicznej. Skutkiem tego by fakt, i w drugiej wojnie wiatowej wojn Niemcom wypowiadao kade dominium z osobna i bez przymusu (Irlandia nie wypowiedziaa). Wolny handel w Anglii doprowadzi do kryzysu lat 30-tych (???). Minister kolonii - Chamberlain twierdzi, e w wolnym handlu Brytyjska Wsplnota Narodw dezintegruje si gospodarczo, poniewa np. Kanada ma wiksze obroty handlowe z USA ni z GB. Chamberlain chcia wprowadzi ca przywozowe, przy czym dla dominiw te ca miayby by mniejsze ni dla pozostaych pastw. Projektu tego nie zrealizowano. {nastpny} - kolonializm CD W pierwszej po. XIX wieku funkcje administracyjne w Indiach Brytyjskich penia Kompania Wschodnioindyjska, jednak to kcio si z liberalizmem. W 1833 Kompania zostaa pozbawiona przywilejw handlowych, dziki czemu wprowadzono wolny handel; jednak zachowaa ona wadz administracyjn do 1857 - wtedy wybucho powstanie Sipphajw (onierzy hidnuskich w subie brytyjskiej) - poniewa kazano im uywa do konserwowania broni tuszczu woowego. Ostatecznie stumiono powstanie, jednak istniao due ryzyko, e tego nie uda si dokona Kompania wykazaa swoj nieumiejtno w zarzdzaniu Indiami, dlatego w 1858 Indie zostay koloni koronn, zamiast gubernatora rzdzo wicekrl. W latach 80-tych Indie zostay podniesione do rangi cesarstwa, dziki czemu krlowa miaa tytu cesarza (jak wadca austriacki, niemiecki i rosyjski). W XVIII wieku kolonie byy obszarem penetracji chrzecijaskiej bardzo due sukcesy odnosili na tym polu jezuici - a to dziki zastosowanym metodom - oni rozczyli chrystianizacj z europeizacj (jako jedyny zakon). Hodowali doktrynie akomodacji, jednak mona byo im zarzuci , e nie chrystianizuj, lecz legalizuj pogastwo. W drugiej poowie XVIII wieku wytoczono im taki wanie proces, ktry doprowadzi do kasacji zakonu. W Chinach jezuici szczeglnie rozwinli dziaalno misyjn - rozpoczli od nauki chiskiego i czytania Konfucjusza - to dziki nim nastaa w Europie moda na chszczyzn. Nie naley myli tego z mod na japoszczyzn po 1904, kiedy to Japonia pokonaa Rosj - w Polsce byo to rozpowszechnione, gdy dodatkowo denerwowao Rosjan. W 1757 Chiny zostay zamkniete dla cudzoziemcw, e celu obrony niezalenoci. W latach 30-tych XIX wieku wybucha pierwsza wojna opiumowa - Anglicy chcieli zmusi Chinczykw do kupowania opium. Przegrana Chin spowodowaa czciow liberalizacj handlu - Wieka Brytania uzyskaa Hongkong, natomiast pi innych portw chiskich miao byc otwartych dla angielskich statkw. W 1898 Wielka Brytania wydzierawia od Chin skrawek ziemi na 99 lat i przyczya go do Hongkongu. W tym roku upyn termin dzierawy, jednak dwie czci Hongkongu zostay tak zintegrowane, e nie mona byo ich rozdzieli i Brytyjczycy oddali cao, jednak udao im si wynegocjowa rne przywileje. W latach 1956-60 trwaa druga wojna opiumowa, po ktrej nastpio zupene otwarcie Chin do handlu. Na pocztku XX wieku -

wybucho powstanie bokserw, natomiast w 1911 rewolucja spowodowaa upadek cesarstwa i proklamowanie republiki - prba naladowania Japonii. Chiny nie zostay podzielone miedzy imperia tylko dziki protestowi USA. Amerykanie przeforsowali w Chinach polityk otwartych drzwi, to znaczy, e pozostawiono Chinom integralno polityczn, natomiast mia tam si rozwija wolny handel. Przed wojn secesyjn Poudnie opowiadao si za budow imperium kolonialnego, Pnoc natomiast si temu sprzeciwiaa, gdy uwaaa, e pastwo ktre powstao z buntu przeciw kolonializmowi nie powinno wkracza na t ciek. Zwycistwo w wojnie Pnocy spowodowao wybr drugiej alternatywy. W 1841 Amerykanie utworzyli Liberi - pastwo dla wyzwolonych niewolnikw, dlatego kraj ten ma do dzisiejszego dnia dobre stosunki z Waszyngtonem. W 1933 polska(?) Liga Morska i Kolonialna ukad z Liberi - ona konsultuje si z nami w polityce zagranicznej, a w przypadku wojny w europie oni wespr nas militarnie. To bardzo wkurzyo Becka. Z Chinami ssiadowao imperium kolonialne Rosji. Rosjanie pod koniec XVI wieku przekroczyli Ural, do poowy XVII wieku dotarli na Kamczatk, szybko podbili Syberi. W 1686 na mocy traktatu w Narczysku wyznaczono granic chisko-rosyjsk. Potem Rosja zaja Alask. Po klsce w wojnie krymskiej ekspansja na Bakanach zostaa zatrzymana na duszy czas, dlatego nastpi nacisk na Chiny, ktry doprowadzi do renegocjacji ukadu granicznego w 1858 w Ajgujsku(?) granica miaa opiera si na Amurze, Rosja uzyskaa kraj nadmorski z Wadywostokiem. W latach 60-tych nastpi podbj Azji rodkowej. W 1862 powstao Gubernatorstwo Stepowe. Rosyjskie Imperium Kolonialne rnio si nieco od pozostaych, poniewa byo budowane na tym samym kontynencie, na ktrym znajdowo si pastwo - byo to przeszkod przy dekolonizacji, poniewa nie byo wiadomo jak daleko naley si wycofa. Na przeomie XIX i XX wieku zbudowano kolej transsyberyjsk. Syberia podobnie jak Australia bya pocztkowo koloni karn, jednak gdy w Australii odkryto zoto, to przestaa ni by, gdy na Syberii odkryto zoto to zaczto sprowadza jeszcze wiksze iloci winiw. W latach 70 i 80-tych XIX wieku rozpocz si podbj wntrza Afryki. Wczeniej europejczycy zakadali tylko faktorie, teoria tumaczy zmiany nastpujco: dopki rozwija si handel niewolnikami to faktorie yy w zgodzie z miejscowymi plemionami, gdy odkupyway jecw wojennych (na niewolnikw). Z chwil zakazu handlu niewolnikami Afryka zaczyna mie powane problemy - gwatownie wzrasata liczba ludnoci (wczeniej struktura demograficzna kontynentu bya przystosowana do odpyww niewolnikw), natspiy problemy z wyzywieniem i wybuchy powszechne wojny. W tym momencie Europejczycy musieli wybiera midzy opuszczeniem Afryki a zaprowadzeniem tam wasnego porzdku - wybrali to drugie. Posiadanie kolonii najczciej wizao si z bardzo wymiernymi korzyciami, jednak nie zawsze byy zyski. Niektre kolonmie byy traktowane jako rynki zbytu - Indie byy rynkiem zbytu dla brytyjskiego przemysu lekkiego. Indie zostay zalane tanim towarem angielskim, co pozwolio w jakim stopniu podnie poziom ycia, ale take pozbawio pracy miejscowych tkaczy. W kocowej fazie kolonializmu eksport towarw zosta zamieniony na eksport kapitau - lepiej byo inwestowa na

miejscu, poniewa znajdowaa si tam tania sia robocza. Potem w Indiach wyrnay si ceny pracy z cenami brytyjskimi. Tradycja kolonialzmu - z jednej strony kolonializm uraa dum narodow podbitych nacji, z drugie strony jednak wie si z niezaprzeczalnymi korzyciami. Z ca pewnoci naley popeni niewolnictwo. USA USA w XIX wieku przyjmuj imigrantw. W momencie ogoszenia deklaracji niepodlegoci znajdowao si w kraju 35 mln osb, w tym 0.5 mln niewolnikw. W 1912 ta liczba wzrosa do 100 mln. Od 1824 mona byo dosta si poprzez Kana Erie drog wodn a do rodkowej Mississippi, dopiero potem w celu udania si na Zachd naleao przesi si na piechot. Od 1835 poczy napywa fale biaego osadnictwa. Nowe ziemie miay ju jednak wacicieli, co doprowadzio do wybuchu wielu wojen amerykasko-indiaskich, ostatnia z wikszych w 1812 (?????). Indianin Tecumsec rzuci kltw, zgodnie z ktr kady prezydent majcy kadencj w roku koczcym si na zero mia umrze przed zdaniem urzdu - niestety prezydent Reagan nie speni tego warunku. Indian wypierano na zachd; w 1819 zawarto umow z 5 plemionami, e przenios si na drug stron Missisippi, tamten teren mia by w ich wieczystym posiadaniu. Rzeczywicie przez XIX wiek terytorium to byo zamknite dla osadnictwa, Potem w 1890 pod wpywem nacisku Oklahoma zostaa otwarta i rozpocz si rajd po ziemi.W 1876 Amerykanie przegrali powan bitw z Indianami. Od 1890 Indian osiedlano w rezerwatach. W 1924 przyznano im prawa obywatelskie. Osadnictwo pocztkowo polegao na dzikim zajmowaniu dziaek, dopiero potem nastpia regulacja wasnoci. Ustawa o osadnictwie z 1862. Przelom na pocztku lat 70-tych na granicy posiadoci pozwolono stawia ogrodzenie, wczesniej nie byo to moliwe, gdy gnano bydo. Teraz powstaa sie kolejowa, dziki czemu mona byo wozi bydo pocigiem a nie pdzic je. W 1869 oba brzegi Oceanu poczone lini kolejow. Gdy powstay USA, to stany dzieliy si na wolne i niewolnicze, gdy niewolnictwo pozostao w gecie stanowym a nie federalnym. Wraz z powstawaniem nowych stanw mogo si okaza, e pocztkowa rwnowaga midzy stanami wolnymi a niewolniczymi zostanie zakcona. W 1820 - kompromis Missouri - na pd od wyznaczonej linii miay byc niewolnicze, na pnoc wolne. Pozwolio to na zachowanie rnowagi, jednak byo sprzeczne z konstytucj, gdy odbieray wadzom stanowym cz ich kompetencji. Po wojnie z Meksykiem w 1848 Amerykanie zdobyli Terytorium Zachodnie, bo stany niewolnicze nie miay ju miejsca na ekspansj, a naleao jako ratowa kompromis Missouri. Potem okazao si, e Kalifornia ley na wyznaczonej wczeniej linni podziau, wic opowiedziaa si za wolnoci i nikt nie mg nakoni jej do zmiany decyzji. Pnoc wygraa wojne secesyjn, wic w 1818 USA poparo powstanie kubaskie przeciw Hiszpanom. Amerykanie wczyli si w wojn, aby wyrzuci Hiszpanw, jednak nie chcieli zakada wasnego imperium kolonialnego. Kuba zostaa krajem wolnym politycznie, natomiast Portoryko zostao potraktowane jako obszar pod protekscj USA, gdy wyspa ta miaa w pniejszym czasie zosta nastpnym stanem

(nadal nie zostaa). Powsta ostry konflikt japonsko-amerykaski, gdyby Amerykanie wycofali si z Filipin, to zajliby je Japoczycy. Amerykanie kontynuowali te polityk do koca II wojny swiatowej, potem nie byo ju tego niebezpieczestwa. Na przeomie XVI/XVII wieku Japonia bya pastwem liberlanym. W 1620 kraj zosta zamknity dla cudzoziemcw i nastpia masakra japoskich katolikw. Systemem wadzy w Japonii by szogunat - cesarz nie mia wielkiego wpywu na kurs polityki panstwa prawdziwa wadza spoczywaa w rkach szogunw - dowdcw wojskowych - (to bya funkcja dziedziczna w rodzinie Tokunawa). W 1854 do Japonii przybya eskadra amerykaska z komandorem Perry, ktry zarzda otwarcia Japonii dla handlu. Japonia mog sta si szybko koloni amerykask, ale w USA wybucha wojna secesyjna i nastpia zmiana polityki zagranicznej. Od 1858 Japonia nie moga stosowa barier celnych wyszych ni 5%. Japoczycy byli zacofasni technicznie i przez to bezbronni. W 1867 na tron wstapi nowy cesarz Mitsuhito (1867-1912 ten okres nazywa si epok Meidi), ktry przeprowadzi rewolucj Meidi. W 1869 zniesiono szogunat, ca wadze przej cesarz, z wadzy zrezygnowali ksita dzielnicowi. Cesarz podzieli Japoni na prefektury. Powstao Ministerstwo Industrializacji - Hirogumi uczy si w Europie i sprasza Europejskich ekspertw do Japonii. W 1872 wprowadzono powszechny obowizek suby wosjkowej, co miao znie rnice pomidzy szlacht a reszt spoeczestwa. Wczesniej jedynie samuraj mg peni funkcj wojskow, teraz nie tylko - w ten sposb odebrano szlachcie przywileje. W 1872 wybudowano lini kolejow Tokyo - Yokohama. Sukces gospodarczy Japonii mona podzieli na dwie fazy: 1. do 1882 - rozwj gospodarki finansowany przez inflacj, ktra take bronia kraj przed importem 2. w 1882 nastpia zmiana polityki i stabilizacja jena, powsta Bank Japonii, jen sta si walut zot. Do przeomu lat 80-tych i 90-tych nastepowa rozwj etatystyczny - budowa pastwowych zakadw. Pod koniec lat 80-tych zwrot ku prywatyzacji. Nie byo wolnej konkurencji, zostay po prostu wprowadzone prywatne monopole na miejsce pastwowych. Pastwo japoskie popierao monopole. Mitsubishi zdeklasowany samuraj zaj si bnudow floty, potem z jego firmy powsta koncern. Mitsui i Mitsubishi zajmoway si przed II wojn wiatow wykonywaniem broni dla pastwa. Mitsui produkowa bro ldow, Mitsubishi morsk. Oba koncerny miay powany wpyw na polityk panstwa. W 1931, po zdobyciu Mandurii powsta koncern Nissan do eksploatacji zdobyczy. PIERWSZA WOJNA WIATOWA Pierwsza wojna wiatowa przyniosa zwrot w gospodarce, poniewa okazao si, e w stanie wojny rynek nie jest w stanie sam regulowa produkcji i jest potrzebne kierownicwo pastwa. Aktywna polityka poanstwa bya usprawiedliwiana wojn, mwio si, e po wojnie ju tego nie bdzie. W latach 20-tych usiowano powrci do liberalizmu, jednak kryzys lat 30-tych pokaza, e rynek wcale nie jest idealnym narzedziem regulacji gospoadrki. Pocztkowo twierdzono, e rynek sprawdzi si w czasie wojny, poniewa gdy pojawi si popyta na bro, to niedugo potem pojawi si

take poda. Pocztkowo to zgadzao si z rzeczywistoci, jednak wojna trwaa troch duej ni to wszyscy przewidywali. Gdy okazao si, e jest to wojna na wyczerpanie, rynek zacz zawodzi. Pocztkowo prawie wszyscy przerzucili si na przemys zbrojeniowy zostawiajc produkcje maszynek do misa, jednak po duszym czasie pojawi si popyt na takie maszynki do misa i rzecz jasna pojawi si kto, kto je zacz produkowa. Niestety wojan na wytrzymao zmuszaa do oszczdnoci zasobw. Pastwo musiao wprowadzic reglamentacj - produkcja prowojskowa otrzymywaa wicej zasobw. W 1916 z niemieckiego sztabu generalnego wyoni si Urzd Wojenny, ktry dzieli dobra deficytowe izarzdza przemysem. W Wielkiej Brytanii i Rosji powstay komitety wyonione z przemysowcw. Komitety te dostaway upowanienie do dziaania (od rzdu). Rosja wprowadzia ten system czciowo dlatego, e zrobia to GB, ale tez dlatego, e jej urzdnicy prawdopodobnie nie poradziliby sobie z takim problemem. We Francji gospodarka bya zarzdzana przez pastwo, ale nie przez wojsko. Pierwsza wojna wiatowa bya wydarzeniem przeomowym, poniewa czsto do pracy musiay pj kobiety (mczyni byli na froncie). Nastpi trwaa zmiana pozycji kobiet w spoeczestwie. Kobiety stopniowo otrzymyway prawo wyborcze. Prohibicja w USA zostao uchwalona za spraw gosujcych kobiet - wniesiono poprawk do konstytucji, potem powstaa mafia, potem zniesiono prohibicje, potem wprowadzono drug poprawk do konstytucji znoszca pierwsz, mafia zostaa. W pierwszej wojnie wiatowej mobilizowano mczyzn i konie (pogowie koni nigdy nie osigno stanu sprzed wojny). W Niemczech szybko natpi deficyt artykuw kolonialnych (czyki artykuow spoza Europy), dlatego szybko uruchomiono produkcj surowcw zastpczych: kawy zbozowej (zamiast herbaty), powsta silnik spalinowy na gaz drzewny (bo brakowao ropy). Rolnictwo angielskie nie byo dobrze rozwinite. Wczeniej GB moga zakupowac ywno zagranic, jednak w czasie wojny grasoway wrae U-booty, ktre mogy zatopi cay transport. Dlatego GB postanowia rozwin produkcj rolnicz jako sektor strategiczny. We Francji brakowao rekruta. Niemcy wybrali takie miejsce, ktrego Francuzi bd bronili za wszelk cen Verdun - chodzi o straty wroga, a nie o zdobycie miejscowoci. W tej bitwie straty signy 1/2 miliona po kadej ze stron. Francuzi wpadli na pomys tworzenia oddziaw kolonialnych (murzyskie - senegalczycy, arabskie - Marokaczycy).Rosja nie miaa tych problemw, gdy bya krajem o ogromnych zasobach ludzkich, jednak musiaa boryka si z innymi przeszkodami: miaa du powierzchni (i wiele granic), ponadto za bya komunikacja, a sojusznicy odseparowani. Po wybuchu wojny zawieszono wymienialno waluty na zoto, aby ludzie nie wywozili zota, bo czuli si zagroeni. Do krajw neutralnych, takich jak Szwecja, napywao zoto z innych pastw. Jeeli przybywao w Banku szwedzkim zota, to decydowano si na zwikszenie emisji pienidza, co doprowadzio do procesw inflacyjnych, jednak pienidze nie deprecjonoway si w stosunku do walut zagranicznych; Szwedzi mieli problemy z eksportem. Szwedzi zawiesili wymienialno, aby zerwa zwizek midzy wzrostem zapasw zota a drukowaniem pienidzy. Do Szwecji uciekao zoto z krajw, w ktrych toczya si wojna. Zdawano sobie spraw z tego, e po wojnie trzeba bdzie przywrci

wymienialno, dlatego zaczto emitowa banknoty, ktre miay by po wojnie wycofane z obiegu: bilety skarbowe w Niemczech i currency notes w GB. Na ziemiach polskich w kadym zaborze kade miasto emitowao wasn walut wojenn - notegeld. Inflacja utajniona - byy zablokowane ceny, istniaa inflacja, ale nie rosy ceny. Sklepy pustoszay, poniewa pojawiajcy si w nich towar by natychmiast rozchwytywany i sprzedawany na czarnym rynku. Wprowadzono reglamentacje poprzez kartkowanie. Byy dwie propozycje rozwizania problemu (ceny musiay by nisze od rynkowych): pastwo mogo skupowa od chopw droej i sprzedawa taniej (tak robia PRL pod koniec swojej historii), bd te wprowadzi dostawy obowizkowe i tylko nadwyki produkcji rolnicy mogli sprzedawa na wolnym rynku - by to sposb ukrytego opodatkowania chopw. W I wojnie wiatowej (w GB?) wprowadzono kontyngenty, czyli rolnicy byli zobowizani do dostarczania pewnej iloci swoich produktw. System kartkowy by wprowadzany przez wadze komunalne w wikszych miastach. W tamtych czasach w miastach mieszkaa mniejsza cz ludnoci, wic wikszo nie miaa kartek (lecz mieszkaa na wsi, gdzie atwiej byo o ywno). Pastwa centralne zacigny poyczk wewntrzn, podczas, gdy pastwa ententy zaduay si w USA. Niemcy nie mieli szansy na poyczk w USA, gdy nie handlowali z tym krajem (Wielka Brytania krlowaa wtedy na morzach). Poyczki wewntrzne w Niemczech z czasem staway si coraz mniej dobrowolne - cz wypaty pracownicy otrzymywali w obligacjach poyczki narodowej. Po zakoczeniu wojny sytuacja finansowa pastw pokonanych bya lepsza, ni pastw zwyciskich. Pastwa centralne po prostu uwolniy inflacj i po jakim czasie za grosze spaciy obywateli (byo to mae oszustwo, jednak dao dobre efekty). W czasie wojny Niemcy emitowali w Poznaniu ostmarki i ostruble, a po akcie 5 listopada Polska Krajowa Kasa poyczkowa zacza emitowa (w 1917) marki polskie, ktre byy wyposaone w biae ory. Ostbank w tym momencie nie by ju potrzebny w Warszawie, dlatego zosta przeniesiony do Kowna, gdzie by przez jaki czas wykorzystywany przez Litwinw. Pastwa ententy wpady na pomys, aby wycign od pokonanych pastw kontrybucj wojenn, ktra posuyaby na spacenie poyczki amerykaskiej. Zwoano konferencje pokojow. Ekonomici ostrzegali przed natychmiastowym ciganiem kontrybucji (m. in. Keynes). Wielka Brytania zgodzia si na to pod warunkiem, e USA nie bdzie wymaga od niej spaty dugu. Prezydent Wilson twierdzi, e owszem Niemcy nie powinni paci, jednak GB jak najbardziej tak. W tej sytuacji okazaoby si, e Ententa, ktra zwyciya militarnie, przegraaby finansowo. I wojne wiatow przegray Niemcy, Austria, Wgry, Bugaria, Turcja. Dugi Ententy wynosiy 16 mld dolarw, GB zayczya sobie od pastw centralnych 124 mld odszkodowania. W traktacie wersalskim nie okrelono sumy reparacji wojennych na rzecz Ententy, lecz podzielono kwot na poszczeglne pastwa: Francja - 52%, Wielka Brytania - 22%, Wochy - 10%, HS - 5%, reszta - 3%. Cz krajw zacza od razu ciga swoj naleno w naturze. Potem Ententa wyznaczya odszkodowania wojenne na 31.5 mld dolarw. Niemcy nie chciay paci tumaczc si wysok inflacj. natomiast USA naciskay na Wielk Brytanie w sprawie

spaty dugu. Ententa bya w tej sytuacji, e musiaa paci USA nie otrzymujc nalenoci od Niemiec. W 1923 Francja i Belgia rozpoczy okupacj Zagbia Ruhry. Spoeczestwo Niemieckie zastosowao bierny opr - efekty pracy byy niewielkie. Kraje okupujce zauwayy, e zajcie zagbia nic nie daje i szukay jakiego wyjcia pozwalajcego zachowa im twarz. W Niemczech wybucha hiperinflacja. W 1924 w USA powsta plan Dawesa - okupacja Zagebia Ruhry miaa zosta zwinita, a okres spaty odszkodowa przez Niemcy mia zosta rozcignity na 45 lat, przy czym raty miay rosn (pocztkowe kwoty byy bardzo mae). Amerykanie uruchomili kredyty dla Niemiec, przy czym ich kwoty miay by wysze ni wielko spacanych reparacji wojennych, co miao pozwoli na rozwj gospodarki. Na spaty miay by przeznaczone m. in. dochody z kolejnictwa - w ministerstwie transportu obecny by przedstawiciel Ententy, ktry zajmowa si kontrol finansw. Finanse niemieckie zostay poddane midzynarodowej kontroli. Plan Dawesa zosta wprowadzony na picioletni okres prbny, potem, w 1929 wprowadzono plan Younga - wyduono okres spat, a Niemcy odzyskay suwerenno finansow i mogy spaca nalenoci z dowolnego rda. Do regulowania rozlicze powsta bank Rozrachunkw Midzynarodowych w Bazylei, gdzie znajduje si do dzisiaj. Potem nasta wielki kryzys w 1931. Moratorium Hoovera - na rok zostaj zawieszone spaty dugw ententy oraz reparacji niemieckich. Potem przeduano to moratorium. Niemcy zapaciy w sumie ok. 5 mld z nalenych 34 miliardw. Amerykanie osabiali stopniowo dugi ententy: o 30% w GB, o 60% we Francji i o 80% we Woszech. W wielu pastwach po wojnie wybucha inflacja. Inflacja miaa te swoje zalety, bo nakrcaa koniunktur - kraj z inflacj by uprzywilejowany w handlu zagranicznym, dziki tzw. inflacyjnej premii eksportowej. Nasz pienidz by coraz mniej wart (deprecjacja wewntrzna - rosn ceny i deprecjacja zewntrzna - spadek naszej waluty w stosunku do innych). Gdy panuje inflacja, to deprecjacja zewntrzna zazwyczaj przewysza zewntrzn: na rynku w towarze 100 z = 1$ na giedzie (w pienidzu) 100 z = 90 centw. U nas produkcja kosztuje 100 z, wic 90 centw, podczas gdy w USA 1$. Inflacja chroni rynek przed importem. Niestety inflacja moe przerodzi si w hiperinflacj (inflacja powyej 50% miesicznie), wtedy nie ma ju dobrej koniunktury, wzrasta bezrobocie. Ludzie przestaj sprzedawa (czekaj na wzrost cen), przestaj si pojawia zamwienia, siada koniunktura, zamiera kredyt krtkoterminowy (dugoterminowego ju dawno nie ma). W hiperinflacji deprecjacja wewntrzna przerasta zewntrzn. Po wojnie rozjecha si cykl koniunkturalny - dobra koniunktura jest tam, gdzie bya wojna, w innych krajach mamy do czynienia z kryzysem nadprodukcji. W latach 1920-22 w USA zacz si kryzys nadprodukcji wczeniej w USA produkowano na potrzeby wojny w Europie. Amerykanie myleli, e tak samo bdzie po wojnie, gdy odbudowywujce si pastwa bd potrzeboway towarw, jednak okazao si, e s to niekorzystne rynki zbytu, gdy bya tam inflacja i pastwa te hamoway import z USA, bo byy ju w tym kraju powanie zaduone. W USA kryzys nadprodukcji poczy si z demobilizacja armii. onierze amerykascy pozostali bez

pracy - wpyw na kultur tego kraju. W czasie kryzysu zwizki zawodowe zaday kontroli imigracji. W 1921 po raz pierwszy w USA wprowadzono ograniczenia napywu ludnoci i stopniowo wprowadzano coraz ostrzejsze restrykcje od tego czasu. 4 XII 1997 Po pierwszej wojnie wiatowej w wikszoci krajw wystpoway problemy z inflacj, a zarazem dominowao takie przekonanie, e po zakoczeniu wojny trzeba powrci do waluty kruszcowej. W 1920 roku zebraa si konferencja midzynarodowa powicona tej sprawie. Bya to konferencja w Brukseli. Zebraa si ona na wezwanie Ligi Narodw. To przesdzao w duym stopniu o jej porace i niepenym skadzie, w jakim si zebraa. Do Ligi Narodw nie naleay Niemcy wtedy, nie naleaa Rosja Radziecka i nie naleay Stany Zjednoczone. W zwizku z tym, konferencja, ktra odbywaa si bez obecnoci tych trzech krajw miaa ograniczone moliwoci postanowienia czego takiego, co by obowizywao w skali caego wiata. Generalnie konferencja brukselska zalecia powrt do systemu waluty zotej, zalecia polityk deflacyjn. To znaczy rzdy powinny wycofywa z obiegu nadmiar banknotw do momentu, kiedy tych banknotw bdzie tyle, e bdzie mona przywrci wymienialno na przedwojennych zasadach. Z tym, e takie wycofywanie z obiegu banknotw musiao bardzo ostr deflacj, musiao oznacza dawienie koniunktury gospodarczej. W tej sytuacji wikszo krajw zlekcewaya ( punkty ?) konferencji brukselskiej i w ogle si nimi nie przeja. Te nieliczne, ktre si tym przejy zapaciy za to kryzysem nadprodukcji. W 1922 zwoano nastpn konferencj, tym razem w Genui. Teraz zaproszono wszystkich waniejszych. To znaczy - nie Liga Narodw organizowaa. Dziki temu nie byo problemw z obecnoci Amerykanw. Amerykanie przyjechali. Zaproszono Niemcw i zaproszono Zwizek Radziecki. To bya pierwsza konferencja powicona sprawom ekonomicznym, na ktr zaproszono Zwizek Radziecki. Konferencja w Genui zalecia bardziej rozluniony system. To znaczy konferencja w Genui zalecia takie rozwizanie, e silniejsze ekonomicznie kraje tworzyy system gold bullion standard. A sabsze kraje powinny mie system gold exchange standard i orientowa si na ktrego z tych liderw z grona silniejszych i na jego walut. To bya formua, ktra pozwalaa stworzy w skali caego wiata znacznie szerszy obieg pieniny ni ta poprzednia, poniewa gold exchange standard polega na tym, tak naprawd, e to samo zoto byo liczone do pokrycia waluty w kilku rnych krajach, w zwizku z tym by to system bardziej elastyczny. Na pozr przynajmniej tak si wydawao. Poniewa konferencja z Genui przyniosa sporo niespodziewanych efektw, takich, ktrych jej twrcy nie oczekiwali. Najbardziej doranym i niespodziewanym nastpstwem konferencji genueskiej byo to, e tam w izolacji znalaza si delegacja niemiecka, poniewa bya naciskana w sprawie reparacji i rwnie w izolacji znalaza si delegacja radziecka, ktra bya naciskana w sprawie uznania dugw carskich. Tylko jako nikt nie przewidzia, e dwie delegacje, ktre si znalazy w izolacji, dogadaj si ze sob, urw si do pobliskiego Rapallo i tam podpisz swj wasny traktat nie ogldajc si na reszt. To by

niespodziewany skutek konferencji. Zalecenie, aby bank centralne byy spkami akcyjnymi - wtedy bd niezalene. Po drugie, w Genui sprawa miao si - silniejsze kraje bd miay gold bullion standard, a sabsze gold exchange standard. Ale oczywicie nikogo nie pokazywano palcem, e Wy to jestecie silniejsi, a wy to jestecie sabsi lub powinnicie tak a tak. To tak oglnie powiedziano. Poniewa, jeli si tak powie, to atwo przewidzie psychologiczne skutki takiej sytuacji. Nikt nie bdzie chcia nalee do kategorii gorszej. Kady bdzie stawa na gowie, eby si zaapa to tej lepszej kategorii. W zwizku z tym, ta decyzja, tak naprawd, wyzwolia pewne szkodliwe zjawisko dla dwudziestolecia midzywojennego - co, co monaby nazwa snobizmem walutowym. Znaczy waluty byy niesychanie solidne. Byy duo solidniejsze ni wymagaa tego gospodarka i bya duo solidniejsza ni wystarczay na to moliwoci zainteresowanych krajw. W okresie midzywojennym byo zwyczajem, aby walut traktowa jako element propagandy, eby za pomoc mocnej waluty pokazywa jak to mamy krzepk gospodark. To by bardzo kiepski pomys prawd mwic, bo waluta nie suy do propagandy. Uywanie waluty do celw propagandowych mci si, to po prostu nie jest instrument z tej dziedziny. Ale tak si stao, e im sabsze byy kraje, to tym bardziej si staray zaliczy do takiego gold bullion standard, no bo to bya ta pierwsza liga. Polska zrobia sobie system gold exchange standard w 1924 roku, ale jak tylko si pojawia moliwo w 1927, eby przej do gold bullion, to natychmiast emy przeszli do tego gold bullion, chocia, prawd mwic, my emy nie naleeli do tej kategorii o ktrej na konferencji w Genui mwiono, e powinny mie ten system. Nie jest przypadkiem, e dwie najsilniejsze waluty midzywojennej Europy, ktrych tam si nie imaa adna dewaluacja i nic, trway jak skaa, to by frank albaski i lit litewski. To byy absolutnie dwie najmocniejsze waluty midzywojennej Europy. Prawd mwic, zoty niewiele od tego odstawa. Ale na skutek takiego wanie obrotu spraw, stworzono system znacznie bardziej deflacyjny ni si na pocztku wydawao. Na pocztku wydawao si, e jest to pomys na rozlunienie i na zrobienie szerszego obiegu pienidza. Okazao si, e to nie tak. e to jednak, wychodzi z tego system deflacyjny, bo pastwa podchodz prestiowo do czego takiego, jak wasna waluta. Niezamierzonym skutkiem konferencji, takim, ktry si ujawni po 10 latach, ale si w kocu ujawni, byo powstanie blokw walutowych. Bo w sytuacji, jeli zalecamy rnym krajom, eby w swojej polityce walutowej orientoway si na jakiego takiego lidera, no to pki wszyscy maj jednakowy system walutowy, to nie ma problemu, ale jak si zacznie co dzia i ten lider zrobi co nietypowego, to w lad za nim caa grupa zrobi to samo nietypowe i powstanie blok walutowy. Tak wanie si stao w okresie wielkiego kryzysu, kiedy Wielka Brytania zdewaluowaa funta, w lad za Wielk Brytani zrobio to kilkanacie innych krajw i powsta blok szterlingowy. Na jeszcze jedn spraw zastanawiano si w Genui (w Brukseli te si na tym zastanawiano, bo to by powany problem). Waluta zota nie wymagaa jakiej ponadnarodowej wadzy, ktra by kierowaa jej funkcjonowaniem. Waluta zota miaa ten samoczynny mechanizm, ktry sobie kiedy tam wczeniej opisalimy, ktry regulowa przepyw zota w bilansie handlu zagranicznego i tak dalej. Problem, przed ktrym stali twrcy przedwojennego systemu walutowego by nastpujcy: Czy to, co

my robimy jest walut zot jeszcze na tyle, e ona bdzie sama dziaa i nie bdzie wymagaa takiej ponadnarodowej wadzy, czy tez my ju na tyle daleko odchodzimy od tradycyjnej waluty zotej, e taka wadza by si przydaa. I oni prawd mwic nie wiedzieli. No bo jeli z kolei to bdzie waluta zota i bdzie samoczynnie dziaa, a zrobimy tak wadz niepotrzebnie, to ona bdzie okropnie przeszkadza, bo si bdzie wtrca w nieswoje sprawy. Tak wic tu nie mona byo przyj, e na w razie czego zrbmy - w obie strony mona si byo pomyli. Tylko tutaj od razu czai si nastpny problem, ktry w tych sprawach finansw midzynarodowych jest bardzo kopotliwy. No dzi ju mniej, wtedy - by. Mianowicie podstaw prawa midzynarodowego jest cos takiego, jak rwno suwerennych pastw. Jeli na gruncie dyplomatycznym zawie si jakie kontakty, to pastwa suwerenne s sobie rwne, nie ma lepszych i gorszych. A o kolejnoci tam zasiadania czy zabierania gosu decyduje alfabet. Wikszo organizacji midzynarodowych respektuje tak zasad. Ale taka organizacja, ktra by miaa regulowa finanse midzynarodowe, no to to musiaby by taki wielki bank midzynarodowy. W tym banku wiadomo, e nie wszyscy jednakowy wnios wkad. Tylko najbogatsze pastwa wnios duy wkad, a najbiedniejsze may. Jeli by przyj, e pastwa s sobie rwne i kady kraj ma jeden gos, to te bogate kraje, ktre wniosy duy wkad czuyby si okropnie wykiwane. Jeli dla odmiany przyj tam zasad, e to jest tak jak w spce akcyjnej, im kto wicej woy, tym wicej ma gosw, to to nie bdzie pasowao do zasad stosunkw midzynarodowych - bdzie raco od nich odstawao. Dzi ten problem w funduszu walutowym jest rozwizany na korzy spki akcyjnej, to znaczy w funduszu walutowym nie ma rwnoci pastw, w funduszu walutowym, im kto wicej wnis, tym wicej ma do gadania. Ale to jest jedyna agenda ONZ, w ktrej jest taki tryb gosowania; w pozostaych istnieje zasada rwnoci gosw, kade pastwo ma jeden gos. Oni tam si obawiali takiego rozwizania, e ci, co duy wnios wkad bd mieli wiksz liczb gosw. W zwizku z tym pojawiay si takie propozycje, midzy innymi jeden z takich projektw Banku Midzynarodowego mia si nazywa Midzynarodowy Zwizek Spdzielczy. To w ogle idiotycznie brzmi, bo na tym szczeblu nikomu si nie kojarzy spdzielczo, ale zasad spdzielczoci jest to, e gosuj nie kapitay, ale czonkowie. I tym, ktrzy tak to zamierzali nazwa chodzio wanie o to, aby w ten sposb zabezpieczy zasad rwnoci pastw. Ostatecznie zadecydowano, e taka organizacja nie jest potrzebna. Miedzy innymi tak zadecydowano z tego powodu, e nie bardzo wiedziano jak j zrobi. To uatwiao w tym momencie tak decyzj. Zalecano natomiast prezesom czoowych bankw centralnych, eby oni utrzymywali midzy sob kontakt, spotykali si czsto i w razie czego co postanawiali wsplnie. I to dopiero by naprawd zy pomys, poniewa, wyobracie sobie pastwo takie pooenie, w jakim znaleli si ci prezesi, zwaszcza ci najwaniejsi: amerykaski czy brytyjski. Bo im kto mniejszy kraj reprezentowa, tym, mia bardziej spraw z gowy, ale tacy najgrubsi, ktrzy tam si znaleli - to na nich ciya podwjna odpowiedzialno. Oni z jednej strony odpowiadali za kondycj swojej wasnej waluty, a rwnoczenie spoeczno midzynarodowa nakadaa na nich odpowiedzialno za losy wiatowego systemu walutowego. Ot mogo by tak, e co innego trzeba byo uczyni z punktu widzenia naszej

wasnej waluty, a co innego z punktu widzenia interesw wiatowego systemu walutowego. I ci prezesi znajdowali si waciwie w takich sytuacjach, e nie wiedzieli, co powinni wybra. Naoona na nich bya taka podwjna odpowiedzialno. To jest takie rozwizanie, ktre kci si z zasadami dobrej organizacji. Tak po wojskowemu mwic, jeli kto dowodzi armi, to nie powinien by jednoczenie dowodzi jedn z dywizji tej armii, bo na pewno bdzie z tego kopot. Nie naley czy odpowiedzialnoci na dwch rnych szczeblach. A z tymi prezesami tak wanie zrobiono i ono czsto znajdowali si w sytuacji gupiej z tego punktu widzenia i czasami robili gupstwa z tego powodu, jeli zdymy, to o jednym takim gupstwie sobie dzisiaj opowiemy. Z punktu widzenia drg do stabilizacji walutowej, monaby kraje europejskie podzieli na takie 3 kategorie: 1) byy kraje takie, ktre drog deflacji doszy do tego, e przywrciy sobie wymienialno waluty po przedwojennym kursie. Tak zrobia Wielka Brytania w 1925, tak zrobiy kraje skandynawskie i Holandia. 2) byy kraje takie, ktre ustabilizoway swoj walut na kursie niszym, ni miay przed wojn, to znaczy stabilizacja polegaa na tym, e rwnoczenie wprowadzano oficjaln dewaluacje, mwiono Od dzi jest nowy frank. On jest wart 19% tego franka przedwojennego, ale od dzisiaj jest wymienialny na tym nowym parytecie. Tak zrobia wikszo krajw aciskiej unii monetarnej. I tak zrobia rwnie Czechosowacja, ktra dosy niespodziewanie dla siebie samej odziedziczya austro-wgierski system walutowy. Bo Czesi nie zamierzali tego zrobi. Czesi mieli taki pomys, e ich przysza narodowa waluta bdzie si nazywaa sok. Ale Czesi si okropnie przejli uchwaa mi konferencji brukselskiej - oni zaczli robi deflacj i im si owa deflacja udaa. Jak im si ta deflacja udaa, to ostatecznie zostali z takim systemem austro-wgierskim, to znaczy korona ktra si dzieli na halerze - to jest dawny system Austro-Wgier i tylko Czesi z tym zostali. 3) trzecia droga wreszcie polegaa na tym, e inflacja dosza a do stanu hiperinflacji. I w takim przypadku stabilizacja musiaa polega na zbudowaniu cakiem nowego systemu pieninego od pocztku. Kraje hiperinflacyjne to byy Niemcy, Austria, Wgry, Wolne Miasto Gdask, Polska i na zupenie innych zasadach Rosja Radziecka. W Niemczech hiperinflacja najgorsze rozmiary nabraa w listopadzie 1923, towarzyszyy z reszt temu napicia polityczne rnego rodzaju, bo wanie w listopadzie byo powstanie komunistyczne w Hamburgu, ale jednoczenie te Hitler po raz pierwszy prbowa przej wadz w Monachium. Tu jak pastwo sobie chcecie, to bdziecie mogli w czasie przerwy obejrze marki z okresu hiperinflacji. Miliard zrobiony w ten sposb, e to byo 50 tysicy i na tych 50 tysicach tak czerwon piecztk zrobiono w tego miliard. A te dla odmiany dwa miliony, to z tej strony nic nie maj. Bardzo atwo to byo podrobi, ale nikt tego nie podrabia. Zdradz Pastwu sekret - nic tak nie zabezpiecza banknotw przed faszowaniem, jak hiperinflacja. Jeli chcecie wykoczy faszerzy, to nie ma jak hiperinflacja. Stabilizacja walutowa w Niemczech zostaa dokonana w listopadzie. Jej twrc bya Hjalmar Schacht, taki bankier wywodzcy si z bankowoci prywatnej, ktry mia pomys, jak to zrobi. W sytuacji, kiedy bya hiperinflacja a tak gwatowna i trzeba byo szybko co zrobi, a

rwnoczenie nie byo na przykad zapasw zota, eby zrobi zot walut od razu, Schacht uciek si do pewnej sztuczki. Ot w miejsce cakiem zdeprecjonowanych reichmarek wprowadzi, rentenmarki (czyli marki rentowne). Rentenmarki miay by wymienialne na ziemi, teoretycznie, pastwow. To bya fikcja. To znaczy takie rozwizania zazwyczaj s fikcj. Ale poniewa w Niemczech system pieniny zosta cakowicie rozstrojony, w zwizku z tym opinia publiczna przyja te rentenmarki i uwierzya, e one s rzeczywicie stabilnym pienidzem i rentenmarki pozwoliy ustabilizowa walut. I przez rok rentenmarka bya podstawow walut Niemiec. W midzyczasie trway prace nad reform Reichbanku i rok pniej, w padzierniku 1924 pojawiy si w obiegu nowe reichmarki. W midzyczasie byo tak, e Niemcy mieli te rentenmarki, ale rentenmarki byy niewymienialne na zoto. eby mie co, wymienialnego na zoto, to znaczy zdolnego do obsugiwania handlu zagranicznego, Schacht utworzy Golddiskontbank, ktry emitowa banknoty wymienialne na zoto. Trwa pamitk po reformie Schachta byo to, e pniej a do koca III Rzeszy, a waciwie a do reformy Erharda w 1948, w Niemczech jednoczenie byy w obiegu reichmarki i rentenmarki. To znaczy niskie nominay to byy rentenmarki (1 i 2 marki) i to nie byo wymienialne na zoto, natomiast powyej 5 marek to byy reichmarki i one byy wymienialne na zoto. Stabilizacje walutowe w Austrii i na Wgrzech miay dwie wsplne cechy. Po pierwsze odbyway si przy finansowym wsparciu Ligi Narodw, tzn. Liga Narodw zaatwiaa poyczki na te stabilizacje. Po drugie, bo w Niemczech to byo tak, e wprowadzono t rentenmark i w tym momencie nastpia stabilizacja. W Polsce w zasadzie reforma Grabskiego tez polegaa na tym, e wymiana pienidza bya jednoczenie dat stabilizacji. Natomiast w Austrii i na Wgrzech byo tak, e najpierw ustabilizowano koron, potem ona ju nie spadaa, ale cigle jeszcze pozostawaa walut. A pniej, dopiero po jakim czasie robiono reform walutow. Znaczy stabilizacja w Austrii bya w IX 1922; w XII 1923 wprowadzono szylingi. Stabilizacja na Wgrzech na pocz. 1924, a tengo (?), jako nowa waluta wgierska, pojawio si w listopadzie 1925 roku. Na mocy traktatu wersalskiego Gdask mia by polskim obszarem celnym. Z tego wynikao, e rwnie najbardziej sensownym rozwizaniem byo, aby Gdask mia z Polsk uni walutow. I takie porozumienie zostao zaw. w 1920. W midzyczasie Gdask mia swoje marki, ktre podlegay deprecjacji tak szybciej, jak marka niemiecka. Pod koniec 1923 r zrobia si taka sytuacja, e w Niemczech ju bya bardzo gwatowna hiperinflacja i dokadnie taka sama bya w Gdasku. Ona bya duo bardziej gwatowna ni w Polsce. W tej sytuacji Niemcy zrobili sobie w listopadzie reform walutow, bo ju nie mogli duej czeka, natomiast Polska dopiero si przygotowywaa do stabilizacji, reformy Grabskiego nastpiy kilka miesicy pniej. W tej sytuacji Gdask poprosi Polsk, aby pozwolia mu nie dotrzyma umowy z 1920 i zrobi reform walutow na wasn rk, bo oni ju nie s w stanie duej czeka na nas, bo oni maj tak sam inflacj co Niemcy. Poniewa to bya prawda, a Polska nie bya gotowa do swojej wasnej reformy, wic Polska zwolnia Gdask z tej umowy i w listopadzie Gdaszczanie zrobili sobie swoj now walut guldena gdaskiego, ktry zreszt pniej miaa taki sam kurs jak zoty, ale to bya osobna waluta. W 1925 GB przywrcia wymienialno funta wg. przedwojennego parytetu. Autorem tego projektu by wczesny

kanclerz skarbu - Winston Churchill. Churchill doszed do wniosku, e skoro GB wygraa wojn, to nie ma adnego powodu, aby funt z 1925 by sabszy ni funt z 1914. Churchill te podszed do tej sprawy prestiowo. Ale w tym czasie ceny w GB byy zmieniane od kilku lat, ale byy o 10% nisze od przedwojennych. Okazao si, e GB ma nadwartociowy pienidz, tzn. GB zrobia si bardzo drogim krajem. Mie nadwartociowy pienidz jest w pewnych sytuacjach bardzo przyjemne, bo to jest dokadnie na odwrt, jak przy inflacji. Bardzo przyjemnie jest na przykad jecha za granic na wakacje, bo tam wszystko jest dla nas tanie, nasz pienidz cieszy si ogromnym szacunkiem i jestemy bardzo szanowanymi klientami wszdzie. Ale to oznacza, e mamy dokadnie odwrotnie w handlu zagranicznym ni przy inflacji. Mamy kopoty z wyeksportowaniem czegokolwiek, poniewa nasze koszty produkcji s wysokie i jestemy mao konkurencyjni. W zwizku z tym skutkiem tej decyzji byy due kopoty gospodarcze GB; gospodarka GB stracia na konkurencyjnoci. W maju 1926 wybuch taki wielki strajk grnikw. I w drugiej poowie lat dwudziestych wszyscy wyszli z inflacji i by okres dobrej koniunktury, to Wielka Brytania przezywaa okres zej koniunktury, ale zrobia to na wasn prob - sama to sobie zrobia ze wzgldw prestiowych. Troch GB musiaa to zrobi, poniewa po pierwszej wojnie wiatowej rywalizowaa o przywdztwo w gospodarce wiatowej z USA, np. nie byo jeszcze wiadomo, czy centrum finansowe bdzie w NY czy Londynie. W ramach tej rywalizacji Anglicy musieli wykonywa pewne dziaania propagandowe wykonywa i nie bardzo mogli sobie pozwala na podwaanie zaufania do funta. W kadym razie pozwolili sobie na bd w ramach tych prestiowych posuni, mieli ujemny bilans handlowy, zoto uciekao z GB, gownie do USA. W 1927 gubernator Banku Anglii z paroma innymi gubernatorami, znaczy tam z Francuzem, z Schachtem wsiedli na statek i popynli do NY w ramach tej wsppracy prezesw bankw centralnych, o ktrej mwilimy. Chcieli rozmawia z prezesem banku rezerw federalnych w NY Benjaminem Strongiem. Ot oni mieli do Stronga tak spraw - tutaj poka pastwo wady takiej podwjnej odpowiedzialnoci. Zoto uciekao z Europy do USA. Stronga to troch te niepokoio, bo Strong pamita, czym moe grozi taki nieopanowany napyw zota z zewntrz. Moe grozi tym, co przeya Szwecja w czasie pierwszej wojny wiatowej, znaczy taka zwariowana inflacj, ktra polega na tym, e jest deprecjacja wewntrzna a zewntrznej nie ma wcale i robimy si okropnie drodzy. W zwizku z tym Strongowi te si nie podobao, e tak duo zota napywa do Stanw. Ale ci prezesi przyjechali i zaczli mu tumaczy, e to jest dlatego, e w Stanach Zjednoczonych jest zbyt wysoka stopa procentowa i ona przyciga to zoto. I e on w imi rwnowagi finansw midzynarodowych powinien w Stanach Zjednoczonych obniy stop procentow. Ot w Stanach Zjednoczonych bya wtedy znakomita koniunktura i, prawd mwic, z punktu widzenia tej koniunktury to ju bya pora, eby hamowa, Strong powinien zacz podnosi stop procentow i powinien zacz sprzedawa papiery na otwartym rynku - to co naley do prezesa w okresie dobrej koniunktury. Tymczasem przyjechali ci jego koledzy z Europy i zaczli go namawia, eby on zrobi co dokadnie odwrotnego. I tak go skoowali, e on to zrobi. Skutki tego byy okropne, to znaczy spekulacja w USA wymkna si spod kontroli zupenie wtedy. W sytuacji, kiedy bya bardzo nagrzana

koniunktura i naleao wysya takie sygnay ostrzegawcze, to bank centralny obniy stop procentow, tzn. nada taki sygna - jeszcze mielej. No to jak oni tam usyszeli jeszcze mielej, to zaczli takie rzeczy robi, e zaraz pniej by wielki kryzys. To bya jedna z wanych przyczyn wielkiego kryzysu. I to rwnoczenie pokazuje na czym polegay wady tego pomysu, eby obcia takiego prezesa podwjn odpowiedzialnoci. Zreszt prawd mwic takie sytuacje czsto si sprawdzaj, do niedawna byo tak (i jeszcze cigle troch tak jest), e taka podwjna odpowiedzialno ciy prezesie Bundesbanku - z jednej strony on odpowiada za mark, a z drugiej strony caa Europa oczekuje, e on si bdzie take troszczy o euro, o integracj europejsk i takie rzeczy. On si nie bardzo moe o te dwie rzeczy na raz troszczy, a czasami musi. (druga cz wykadu) Prosz pastwa, Polska odziedziczya po zaborcach Polsk Krajow Kas Poyczkow i jedn z pierwszych decyzji wadz byo przejcie tej Kasy i decyzja, e to bdzie na razie instytucja emisyjna i bdziemy uywali marki jako waluty. Z tym, e bardzo szybko przesdzono, e to jest rozwizanie tymczasowe. W lutym 1919 roku minister skarbu, Jzef Endlich, zaproponowa tak spraw, e przysza polska instytucja emisyjna bdzie si nazywaa Bank Polski, a przysza polska waluta bdzie si nazywaa lech. Sejm mu to w zasadzie uchwali, tylko jedno mu zmieni - zmieni tego lecha na zoty. Ta ustawa z lutego 1919 roku przesdzaa, (???) Ministerstwo Skarbu zamwio za granic druk banknotw - zotych z napisem Bank Polski. Na tych banknotach jest podany rok emisji - 1919, jednak w tym czasie zotych w Polsce nie byo, to byo wydrukowane i leao spokojnie, a weszy do obiegu dopiero w czasie reformy Grabskiego. Grabski zosta po raz pierwszy ministrem skarbu na przeomie 1919 i 1920 roku. Najpierw w rzdzie (???), potem w swoim wasnych rzdzie. I Grabski sprbowa na pocztku 1919 roku ustabilizowa walut. To znaczy zrobi porzdek w budecie. przychody i wydatki w budecie podzieli na zwyczajne i nadzwyczajne i przyj zasad, e nadzwyczajne wydatki mog by pokryte jedynie z nadzwyczajnych dochodw. Te zmiany przekrelia wojna polski-radziecka. No to ( w lipcu ?) 1921 roku bya taka decyzja Rady Obrony pastwa, e wojsko moe bra z budetu tyle, ile potrzebuje. To bya decyzja bardzo suszna, poniewa toczylimy wojn na mier i ycie, nie wolno jej byo przegra, ale z punktu widzenia stabilizacji walutowej to byo oczywicie przekrelenie caego dotychczasowego dorobku i w duym stopniu wojna polsko-radziecka przesdzia o tym, e Polska miaa potem hiperinflacj. Sporo co si zmienio w naszej inflacji latem 1921 roku. Po pierwsze: staa si jawna, do tej pory utrzymywano jak tam reglamentacj i utrzymywano poziom niektrych cen. Poza tym: do tej pory, jeeli si zestawi przyrosty emisji z jednej strony i deficyty budetowe z drugiej, to deficyty budetowe byy wiksze od przyrostw emisji. To znaczy caa dodatkowa emisja pienidza w caoci sza na atanie dziury w budecie. To w warunkach wojny byo normalne. W 1921 roku to si zmienio, znaczy przyrosty emisji zaczy by wiksze ni deficyty budetowe i to oznaczao, e si troch zmieni charakter inflacji, e ona jest nie tylko z powodu deficytu, ale te i po to, eby pomc w odbudowie kraju po wojnie, nakrceniu koniunktury itd. Bya to jaka tam wiadoma polityka gospodarcza. Na przeomie 21 i 22 r mielimy do czynienia z nastpn

powan prb stabilizacji walutowej. Prawie przez rok ministrem skarbu by Michalski i kiedy on zostawa ministrem we wrzeniu 1921 roku, to byo 6 tys. marek za dolara, a kiedy odchodzi w czerwcu 1922 to byo 4 tys. marek za dolara. Ta prba zostaa storpedowana przez PPS. Znaczy, kiedy zanosio si ju, e ta reforma Michalskiego przyniesie sukces, to PPS zacz si powanie zastanawia, czy on sobie yczy (tempa ?) inflacji. No bo inflacja jest wprawdzie uciliwa dla robotnikw, ale za to jest dobra koniunktura, due zatrudnienie, duo strajkw - zwizki zawodowe s silne. Natomiast jak robimy stabilizacj walutow, to zapacimy za to kryzysem stabilizacyjnym - bdzie due bezrobocie. Z punktu widzenia interesw robotniczych lepiej, eby ta inflacja bya dalej. Tak wyszo PPSowcom i obalili Michalskiego. W styczniu 1923 roku, to byo ju po wyborach i nowym prezydentem by Wojciechowski. Wojciechowski zwoa do Belwederu konferencj wszystkich dotychczasowych ministrw skarbu, eby si naradzi, co robi z inflacj. Na tej naradzie najwiksze wraenie zrobi Grabski i jemu powierzono tek ministra skarbu w rzdzie Sikorskiego. Grabski mwi tak: Poniewa przyczyn inflacji jest deficyt budetowy, dlatego trzeba zrobi 2 reformy po kolei: najpierw reform skarbow - zrwnoway budet i zlikwidowa przyczyn, a potem reform walutow i wprowadzi nowy system pieniny . T reform skarbow powinnimy oprze na nowym podatku, na podatku majtkowym. I to miaa by sprawa nadzwyczajna, to nie miao by na stae. Grabski zaproponowa, eby podatkiem majtkowym obciy ludzi zamonych na 3 lata i spodziewa si, e w cigu tych 3 lat budet zarobi p miliarda frankw francuskich. Bo w ogle, istot tych planw Grabskiego byo to, e on to zacz liczy we frankach aciskiej unii monetarnej (francuskich - bo do tego czasu pozostae franki zdyy si skiepci). I taki by zreszt parytet przyszego zotego - przyszy zoty to mia by wanie frank szwajcarski. Taki projekt ustawy przygotowa Grabski i mu to uchwali latem 1923 roku, tylko uchwaleniem zepsu, przez nadgorliwo. Poniewa posowie powiedzieli: Oczywicie, e trzeba takie podatki wprowadzi, ale co tam p miliarda - miliard. I uchwalono miliard. I prawd mwic to by bd, poniewa o ile ta suma p miliard bya do skalkulowana, jak daoby si cign, to miliarda nie mona byo cign. Okazao si, e to byo przedobrzone. A potem jak ju bya ustawa o budecie, to oni liczyli na miliard, bo nie mogo by inaczej. I to byo przyczyn kopotw w 1925 roku. {???} Druga ustawa, ktr w tym czasie Grabski przygotowa to bya ustawa o waloryzacji podatkw. Poniewa bya inflacja, wic podatnicy zwlekali z paceniem podatkw, no bo taka zwoka bya zyskiem. Urzdnicy skarbowi sobie jako nie radzili z egzekwowaniem tego. Ta ustawa przyjta latem 1933 mwia, e wysoko podatku liczymy we frankach szwajcarskich. Paci oczywicie moemy w markach, ale wg. kursu dnia. W tej sytuacji ju si nie opacao zwleka z podatkiem, bo powstaa ustawa, ktra dyscyplinowaa podatnikw. W maju upad rzd Sikorskiego. Wadz obj rzd ChjenoPiasta. Oni utrzymali pocztkowo Grabskiego na stanowisku ministra, ale on si le czu w tym towarzystwie, bo to byo nie jego towarzystwo, w zwizku z tym w VI 1923 poda si do dymisji. Za rzdw Chjeno-Piasta w Polsce doszo do hiperinflacji. Tej hiperinflacji, jak wszdzie, towarzyszyy awantury, rne spoeczne przede wszystkim wydarzenia. W takiej sytuacji w XII upad rzd Chjeno-Piasta, do wadzy wraca Grabski jako

premier i minister skarbu jednoczenie. W stosunku do swoich pogldw sprzed p roku Grabski zmieni zdanie w jednej sprawie. Wtedy jeszcze nie byo hiperinflacji, wtedy mona byo kombinowa tak, e najpierw robimy reform skarbow, a pniej walutow. Teraz ju jest hiperinflacja i nie ma czasu na takie zabawy. Musimy robi obie te reformy rwnoczenie. Reforma skarbowa polegaa na do kogo przede wszystkim na tym nowym podatku majtkowym. Po stronie wydatkw na obciciu dotacji dla kolei przede wszystkim. Pastwo utrzymywao na niskim poziomie taryfy kolejowe przyczyniajc si w ten sposb do odbudowy gospodarczej w kraju. Teraz taryfy kolejowe miay wzrosn i by takie, eby kolej sama na siebie zarabiaa. Ten podatek majtkowy po stronie dochodw mia okoo 20% przez te trzy lata, wic to by dosy powany udzia. Reforma walutowa polegaa na tym, e tworzymy bank polski. Tworzymy go jako spk akcyjn, bo takie byo zalecenie konferencji genueskiej. To nie byo wic, dziwactwo, e u nas bank centralny by spk akcyjn, bo to si naokoo wszdzie tak dziao. Bank Polski mia emitowa banknoty - zote polskie - w systemie gold exchange standard. Bank Polski nie mia prawa poycza rzdowi, tzn. nie wolno byo kredytowa deficytu budetowego. Natomiast w rkach rzdu pozostawiono tzw. emisj skarbow, tzn. emisj bilonu i emisj biletw zdatkowych (???). Bilety zdawkowe to byo cos takiego jak papierowe pienidze, tylko e one nie miay by wymienialne na zoto. A emitowa je skarb pastwa i on zobowiza si kiedy tam je wykupi za prawdziwe pienidze. Pocztkowo byy to banknoty milion marek przecite na p z napisem 1 grosz. A pniej si pojawiy takie prawdziwe mae pieniki. Z tym e tych rzeczy wszystkich razem to skarb pastwa mg wyemitowa do 12 zotych na mieszkaca Polski. Przy mieszkacach dwadziecia par milionw, ktrych wtedy byo to on mg wyemitowa ok. 300 mln. zotych. Wrd reform stabilizacyjnych w Europie w tym czasie reforma Grabskiego wyrniaa si tym, e bya przeprowadzona wycznie w oparciu o wewntrzne zasoby. Nie byo poyczki zagranicznej na ten cel. Nie byo tej poyczki, poniewa w Lidze Narodw byy wtedy takie nastroje, e naleaoby jako unormowa sytuacj midzynarodow Niemiec, a Niemcy z kolei mwili, e oni sobie wyobraali unormowanie sytuacji poczenie rewizji granicy z Polsk. W zwizku z tym istniaa cakiem powana groba, e jeli my si zwrcimy do Ligi Narodw o poyczk, to Liga Narodw tej poyczki nam udzieli, ale byyby te takie propozycje, ebymy musieli usi z Niemcami do stou na temat rnicy granic. Ot myl, e takich warunkw nie zamierzalimy spenia, z tego powodu bez tej poyczki jako emy si obyli. Reforma Grabskiego udaa si jak mao co. To znaczy pierwszy rok by w ogle wspaniay i wygldao, e bdzie cay czas. W 1925 byo gorzej ju. Po pierwsze, pojawi si znw deficyt budetowy i on si pojawi dlatego, e podatek majtkowy nie wpywa w takiej wysokoci w jakiej si spodziewano. Prosz zwrci uwag, e wrd rozmaitych podatkw podatek majtkowy jest najtrudniejszym do cigania i rzadko si to stosuje, prawd mwic. Podatek majtkowy pacimy nie od wartoci pienidzy, ktre przepywaj, tylko od stanu posiadania, ktry niekoniecznie musi mie posta pienidzy. Te rozmaite inne podatki polegaj na tym, e ja na przykad zarobiem jak ilo pienidzy, ale pastwo w tym momencie kadzie na tym apy i mwi, e podzielimy si i zabiera mi 1/3. To jest bardzo przykry

moment, ale technicznie to jest atwe do zrobienia - ta kasa w tym momencie jest i my si ni dzielimy. Z podatkiem majtkowym jest inaczej. Wyobracie sobie pastwo, e pracujecie na pastwowej posadzie, e jestecie na przykad anestezjologami i ledwo pastwu starcza do pierwszego. A poza tym macie will na Mokotowie, ktr ecie odziedziczyli po cioci. Ale poza tym, e wy tam mieszkacie niewiele z tego wynika - ledwo wam starcza pienidzy. I teraz pastwo macie zapaci nie od tego co zarabiacie, tylko od tego, co wy macie. Z punktu widzenia tego, co wy macie, to wy macie okropnie duo, ale zarabiacie mao i ta suma podatku bdzie dla was zawrotna. Prawd mwic to wy nie wiecie, jak to zapaci. Bo zaczniecie pisa podania do urzdu skarbowego, eby wam to rozoy na raty, eby wam to umorzy, jakie takie cuda bdziecie tam wydziwia. Niezalenie od tego, co urzd skarbowy wam odpowie, to tak czy inaczej on nie dostanie tej kwoty, ktrej si spodziewa. Oni myleli, e dostan, a nie dostan. Rzeczywicie mona zachowa si drakosko i na przykad zmusi was do tego, ebycie sprzedali will i zapacili podatek. Ale po pierwsze, to ju jest gupota to robi, ale po drugie jeli wielu ludzi do tego zmusimy, to ceny willi tak spadn, e i tak nie dostaniemy tej forsy, ktrej emy si spodziewali. Tak czy owak, podatek majtkowy jest trudny do cigania i on nie wpywa w takich rozmiarach w jakich si spodziewano. Po drugie rozpocza si wojna celna z Niemcami. Niemcy podpisujc traktat wersalski udzielili wszystkim czonkom ententy klauzuli najwyszego uprzywilejowania na pi lat. Poniewa nas zaliczono do czonkw ententy, prawd mwic na krzywy ryj, to nas to te dotyczyo. Traktat wszed w ycie na pocztku 20-go roku, kiedy zosta ratyfikowany przez Reichtag, czyli ten punkt wygas na pocztku 25-go roku. I Niemcy natychmiast rozpoczli wojn celn z Polsk. Znaczy naoyli wysokie ca, takie prohibicyjne ca na polski eksport, przede wszystkim wgla liczc na to, e wywoanie w Polsce kryzysu nadprodukcji skoni Polsk do rozpoczcia rokowa i rozpocznie si rozmowa na temat granic. To znaczy celem wojny celnej byo skonienie nas do rozmowy na temat rewizji granic. Z tego punktu widzenia ta wojna si na pewno nie udaa, no bo my emy do takich rokowa nie zasiedli. Co wicej okazao si, e nie wybuch u nas kryzys nadprodukcji i e poradzilimy sobie z eksportem wgla. Poradzilimy sobie w ten sposb, e w maju 1926 roku, jak ju pastwu mwiem w Anglii wybuch strajk grnikw, wic Polska zaja rynki skandynawskie, na ktre wczeniej produkowaa Wielka Brytania i w sumie Niemcy t wojn przegrali, bo nie do e nie osignli celu politycznego, ale dodatkowo gospodarka polska si uniezalenia od Niemiec jeszcze bardziej ni przedtem. Ten sam numer zreszt, ze strajkiem grnikw brytyjskich i z przejmowaniem brytyjskich rynkw zbytu , powtrzy si w latach 60-tych i potem jeszcze w latach 80-tych. I okazuje si, e niezalenie od tego, czy w Polsce rzdzi Pisudski, Gomka czy Jaruzelski, to Polska zawsze popieraa suszn walk grnikw brytyjskich. Znaczy ju nie moemy tego robi, bo ju nie ma grnikw brytyjskich (liberum veto - J.P.). Ale pocztek wojny celnej by nieprzyjemny. Rok 1925 z tego punktu widzenia by zy, pojawi si deficyt w handlu zagranicznym, w zwizku z tym zoto i dewizy zaczy ucieka za granic. Rzd ratowa si jak mg, a mg si ratowa w jeden sposb poprzez emisj skarbow. Rzd wykaza brak wyczucia, poniewa

przyszed taki miesic 25-go roku, kiedy wszyscy pracownicy budetowi cae swoje pobory otrzymali w bilonach. Formalnie wszystko byo w porzdku, rzd mia prawo tak zapaci, ale to podkopao zaufanie do bilonu. Pojawia si przekonanie, e bilon to jest gorszy pienidz ni banknoty. To co si potem dziao w 25-tym roku czasami bywa nazywane inflacj bilonow albo drug inflacja polsk. Rozjechay si kursy - za banknot 10-cio zotowy bilonem trzeba byo paci 10 zotych 20 groszy. W lipcu zaama si zoty i zacz spada. Nie jako tam dramatycznie, to okrelenie druga inflacja polska byo grub przesad, ale w kadym razie tak jak po reformie Grabskiego byo 5.18 za dolara, bo w tym czasie taki by kurs dolara w unii aciskiej wanie {???}, to teraz pacono za dolara momentami okoo 10. Grabski, ktry by przywizany do swojego dziea reformy i do mocnego zotego, da, aby bank polski poprzez interwencj na giedzie utrzymywa dawny kurs. Rozumiecie pastwo w jaki sposb bank moe takiego kursu broni. Jeeli kurs zotego na giedzie zaczyna spada, to znaczy, e tam jest za duo takich, ktrzy chc sprzeda zote, a za mao takich, co chc kupi. Interwencja giedowa polega na tym, e posyamy naszych ludzi z workami obcych walut na gied i kaemy im kupowa zote i w ten sposb zrwnowaymy poda z popytem. Tylko e po pierwsze, to e interweniowalimy na giedzie nie oznacza, e jutro cena nam nie spadnie ponownie. A po drugie, dewizy do nas nie wrc. Nie moemy potem tego zrobi w drug stron, bo znowu podkopiemy zotego. Musimy zosta z tymi zotymi w rku, a wydajemy obce waluty. Przez pewien czas, prezes Banku Polskiego Stanisaw Tarlicki robi to, czego od niego premier zada, ale w kocu padziernika mia dosy i powiedzia, e on nie bdzie marnowa resztek zapasw dewiz Banku Polskiego na takie co, w czego sens on nie wierzy. Doszo do takiego konfliktu midzy prezesem Banku Polskiego a premierem i premier poda si do dymisji. W ten sposb upad rzd Grabskiego. Nastpny rzd to by rzd Skrzyskiego, w ktrym rol ministra skarbu peni Jerzy Zdziechowski {???}. Rzd Skrzyskiego by dosy dziwn konstrukcj, bo to bya koalicja endecji z PPS-em. Znaczy prawica i socjalici w jednej koalicji. Zdziechowski rni si pogldami od Grabskiego w tym punkcie, e on uwaa, e nie ma co si szarpa i przywraca dawnego kursu zotego, trzeba zoty ustabilizowa na jakim niszym poziomie. Zwaszcza, e dziki temu, e zoty si zaama, pojawia si premia eksportowa i mamy znw dodatni bilans handlowy, wic nie ma co si wygupia. To jest oczywicie dobry pomys, z tym, e to grozi, e nam si naprawd zrobi inflacja. Jeli to nie ma si przerodzi w powan inflacje, to my musimy naprawd pilnowa budetu i musimy zlikwidowa deficyt. Ten deficyt Dziewulski zamierza zlikwidowa wanie poprzez sojusz z PPS-em. On zaproponowa PPS-owi, eby si PPS zgodzi na redukcj pac pracownikw pastwowych na trzy miesice {??? co tu byo}. W zamian za to robimy ca wywozowe na ywno. Nie wypuszczamy z kraju ywnoci, caa ywno zostanie, ceny ywnoci spadn i spadn koszty utrzymania, tak wic robotnicy nie strac na tym. To znaczy tak koalicj mona budowa kosztem wsi. No bo to jest przeciw interesom rolnictwa. Po trzech miesicach Zdziechowski zacz mwi socjalistom, e jeszcze budet nie jest zrwnowaony i on by si jeszcze na nastpne 3 miesice umwi. No to socjalici na to odpowiedzieli: Nie, mymy si umwili na trzy. Dalej nie ma mowy. Bo jak oni by tak dalej robili, to wszyscy ludzie

by uciekli do komunizmu. Ostatecznie udao si jeszcze na miesic umwi - jeszcze na kwiecie 26-go roku udao si z socjalistami umwi, ale potem socjalici wyszli z koalicji. I taka bya bezporednia przygrywka do zamachu majowego. Zaraz potem w Polsce si zacz zamach majowy. Podczas zamachu majowego wszyscy si okropnie denerwowali. To znaczy denerwowali si poza tym co si tam dzieje - denerwowali si tym, e zoty si zawali. To wida wyranie w dziennikach uczestnikw tego. Oni tam pisali kto gdzie strzela, a zawsze te pisali ile jest zotego za dolara. Wida, e wszyscy byli na to bardzo uczuleni. W czasie samego zamachu Pisudski da generaowi Sawoniowi-Opolskiemu {???} taki rozkaz pilnowania waluty. U Karpiskiego w BP zjawi si i powiedzia, e jego tu marszaek przysa, eby on pilnowa waluty. To Karpiski spyta Sawoja ile on przynis dolarw na interwencje giedow. To Sawoj si zapyta Karpinskiego Coooo?!, to Karpiski powiedzia Aha. To znaczy Sawoj dosta jaki taki pokj i tam sobie siedzia i pilnowa waluty. To byo tak, e ta polityka Zdziechowskiego naprawd przyniosa efekty. Znaczy tu przed zamachem majowym zacza si poprawia koniunktura. A po zamachu byo ju wyranie wida, e ona si poprawia. W tej sytuacji sanacja sobie przypisaa zasugi. To nie byo prawd, to nie bya zasuga sanacji, ale oni mieli szczcie, rzeczywicie zrobi zamach w momencie, kiedy zacza poprawia si koniunktura, zaraz po zamachu zrobio si fajnie i sanacja oczywicie to wszystko wykorzystaa. Z tym, e niezaatwiona bya cigle sprawa zotego. Znaczy zoty faktycznie by stabilizowany, ale na kursie niszym od oficjalnego i co z tym trzeba byo zrobi. W 1923 roku przeprowadzono drug stabilizacj. Tym razem dostalimy na to du poyczk od Amerykanw i Anglikw. Ta poyczka bya zreszt obwarowana takim warunkiem, e w Banku Polskim ma zasiada amerykaski doradca przez trzy lata. Zoty zosta zdewaluowany do 8.8 z za dolara {???}. Potem zreszt, kiedy w 1934 dolar zosta zdewaluowany, przypadkiem o tyle samo co zoty w 1927, to odzyskalimy dawny kurs - 5.18 za dolara. Polska wzmocnia pokrycie z 30% do 40% i rwnoczenie przesza na system gold bullion standard. To by jeden z przejaww prestiowego traktowania walut, o ktrym mwiem. Tak naprawd poyczk w 1927 roku mona by skonsumowa na dwa sposoby. Mona byo przy zachowaniu istniejcego systemu walutowego znacznie poszerzy obieg pieniny. Albo mona byo wzmocni system walutowy. Prawd mwic, z punktu widzenia potrzeb gospodarki pierwszy wariant byby duo bardziej rozsdny, ten drugi wynika wanie z celw prestiowych, po 1927 zoty sta si niezwykle mocn walut. By jedn z najmocniejszych walut w Europie, tyle e zupenie niepotrzebnie, bo to byo ponad stan.

WIELKI KRYZYS Wielki kryzys by wydarzeniem wyjtkowym w gospodarce, poniewa przynis kres polityce liberalizmu w gospodarce. Podczas pierwszej wojny wiatowej byo takie dowiadczenie, e pastwo musiao si wtrci do gospodarki, bo mechanizm rynkowy sobie nie radzi. Ale uwaano, e to jest wyjtkowe wydarzenie podyktowane tym, e jest

wyjtkowa sytuacja, wojna i e w czasie pokoju trzeba si bdzie z tego wycofa, bo nie tdy droga. Wielki Kryzys przekona ludzi, e podczas pokoju rwnie moe by niezbdna ingerencja pastwa, poniewa mechanizm rynkowy nie radzi sobie z regulowaniem gospodarki. Wielki kryzys wyrnia si wrd innych take gbokoci zaamania, spadek produkcji w najbardziej rozwinitych krajach by rzdu 40%. te poprzednie produkty 8-9%. teraz 40 - to bya inna jako. Przed kryzysem w latach 20-tych wyraane byy takie nadzieje, e wraz z monopolizacj kryzysy nale do przeszoci, e w ogle czego takiego nie bdzie. poniewa kryzysy nadprodukcji wystpoway w warunkach wolnej konkurencji, gdy aden pojedynczy przedsibiorca nie kontrolowa takiej wielkoci jak poda i dlatego wanie dochodzio do nadprodukcji. teraz , kiedy s monopolici i oni kontroluj poda, to oni nie dopuszcz do nadprodukcji, bo po prostu oni zawczasu si zorientuj, e cos takiego si szykuje i we wasnym interesie zrobi co, eby nie dopuci. To znaczy oni zawczasu zmniejsz produkcj, eby nie dopuci do kryzysu nadprodukcji. W tym rozumowaniu jest bd polegajcy na tym, e jeeli mwimy o kryzysie, to mwimy o pewnych objawach kryzysu. Rzeczywicie, jeli monopolici zachowaj si w ten sposb {Niech pan zamknie za sob. Akcja zasuwa.} to by moe im si uda, e nie dopuszcz do nadprodukcji i nie dopuszcz to tego, aby ona si ujawnia w postaci spadku cen. Ale jeli oni to zrobi, to spadek produkcji bdziemy mieli, bo oni dokadnie zrobi, spadek zatrudnienia te bdziemy mieli i bezrobocie te bdziemy mieli. Tak naprawd, to nie zabezpiecza nas przed kryzysem, co najwyej zmniejszy nam proporcje midzy ofiarami kryzysu., W mniejszym stopniu bdzie polega na spadku cen, a w wikszym - na spadku produkcji i wzrocie bezrobocia. I tak si stao - w momencie, gdy kryzys wybuch w zmonopolizowanej czci gospodarki, w wielkim przemyle, monopolisci wanie tak si zachowali - zawczasu i na zapas zmniejszyli produkcj, pozwalniali ludzi, dziki temu udao im si nie dopuci do spadku cen, takiego jak przy poprzednich kryzysach. ten kryzys bardziej polega na spadku produkcji ni na spadku cen. Midzy innymi dlatego spadek ten spadek produkcji by tak gruntowny. A popatrzcie na to teraz pastwo przez moment oczami takiego bezrobotnego, ktry jest pechowcem i zawsze jak nadchodzi kryzys, to jego pierwszego wyrzucaj z roboty. Do tej pory przychodzi kryzys to mnie wyrzucali z roboty, ale przynajmniej wszystko naokoo taniao, taka miaem pociech. Teraz nadszed kryzys, mnie wywalili i nie tanieje. To z punktu widzenia mojego wszystki jest jeszcze bardziej niedostpne. Ale nie caa gospodarka w ten sposb si zachowaa. Bya taka cz gospodarki, ktra nie bya zmonopolizowana. Ona funkcjonowaa na zasadach drobnotowarowych, przede wszystkim dotyczyo to rolnictwa. W tej czci gospodarki doszo do nadprodukcji. I doszo do tego, e ceny spady. Rolnicy byli obcieni pewnymi zobowizaniami , ktre musieli paci: podatki, czsto byli zadueni i musieli spaca dug, czasami brali udzia w reformie rolnej i tez musieli co spaca w zwizku z tym. Mieli takie zobowizania, ktre musieli paci. W czasie takiego kryzysu, o jakim mwimy, jeli nic nie bdziemy robi w sprawach walutowych, to pienidz bdzie nam szed w gr, pienidz bdzie ulega aprecjacji, bo spadaj ceny, wic pieniadz si wzmacnia. Tu chciabym, ebycie wszyscy pastwo byli co do tego przekonani. Tak naprawd, to ci ktrzy u mnie na egzaminie dostali

dwje, to wszyscy co do jednego dostali dwje za to samo, za mwienie, e w czasie kryzysu jest inflacja. Tego nie wolno mwi na egzaminie. No bo to po prostu, jeli kto tak mwi, to znaczy, e nic z tego nie rozumie, tak e jak z kim ju byo kiepsko, to wtedy rozmowa zbaczaa na to: A co si dzieje z pienidzem w czasie kryzysu? , a wtedy on mwi, e jest inflacja, a ja mu z czystym sumieniem stawiaem dwj. Oni wiedzieli, e si nie opaca tego mwi, e ja uparty jestem. Ale oni bardzo mocno wierzyli, e w czasie kryzysu jest inflacja. Jeli wiara bya silniejsza ni strach. Na swj sposb oni budzili szacunek, mieli w sobie co z pierwszych chrzecijan. Ale nie chciabym, aby pastwo podzielili ich los, bo to si nie opaca. Ot rozumiecie pastwo, e jeeli ceny spadaj, to pienidz si wzmacnia i nie ma czego takiego, e ceny spadaj i jednoczenie jest inflacja - to si nie trzyma kupy. Ot to oznaczao, e wzgldna warto tych obcie, ktre oni mieli do pacenia, wzrastaa. W sytuacji, kiedy im spaday ceny tego co oni produkuj, a oni musieli paci pewne tam stae sumy, to im byo coraz trudniej uzbiera na to, eby mie do zapacenia. W zwizku z tym oni reagowali na spadek cen wzrostem poday. O ile przedtem oni musieli sprzeda pi kwintali yta, eby zarobi na to co musz zapaci, a teraz ceny yta spady to oni sprzedawali tego yta wicej, eby uzbiera t fors. W niektrych rejonach dochodzio nawet do zjawiska, ktre byo okrelane mianem poday godowej. To znaczy rolnictwo ograniczao wasn konsumpcj, eby tylko jak najwicej sprzeda. I tak to wygldao, to znaczy bya cz gospodarki, gdzie ceny nie zanadto spady, ale za to bardzo spada produkcja i kryzys polega tam wanie na tym. I bya tam taka druga cz gospodarki, gdzie ceny spady, a gospodarka zareagowaa na to wzrostem poday. I to prawd mwic byo w tym wszystkim najgorsze, poniewa jeli producenci na spadek cen reaguj wzrostem poday, to znaczy e mechanizm rynkowy zawid. No bo mechanizm rynkowy polega na tym, e jak ceny spadaj, to to ma zniechca do produkowania. Jeli tamci to odczytuj inaczej i ich to zachca do zwikszenia produkcji, to prawd mwic, sytuacja jest beznadziejna. A to e rolnictwo si znalazo w takim pooeniu, to nie by problem tylko rolnictwa, ale to rwnie oznaczao, e na czas kryzysu wie zamkna si cakiem jako rynek zbytu dla przemysu i w ten sposb pogbia kryzys w przemyle. No bo chopi w takiej sytuacji ju nic nie kupowali. Po prostu ograniczali si do pacenia tego, co musieli, a ca reszt starali si sobie wyprodukowa sami. Byy takie regiony Polski, gdzie wie waciwie w takich najgorszych latach kryzysu ograniczaa zakupy do dwch towarw. Dwa towary s niezbdne do ycia, nie da si ich wyprodukowa w gospodarstwie rolnym. Sl i zapaki. Mona niby tam t hubk, ale to nieprawda. Ten, kto prbowa, to wie e to nieprawda. Dlatego ten kryzys wyglda nieco inaczej w krajach wysoko uprzemysowionych, a troch inaczej w krajach o przewadze rolnictwa i gospodarki drobnotowarowej. W krajach wysoko uprzemysowionych on by wyjtkowo gboki. W stanach wanie produkcja spada o 40%, to by taki kryzys. Natomiast by stosunkowo krtki, zacz si w 1929 a w 1933 ju zaczo by niele, a w 1934 ju byo w ogle dobrze. W krajach rolniczych natomiast nie tyle polega na spadku produkcji, ile na spadku cen i wlk si okropnie dugo. W Polsce si skoczy w 1935 r, w Jugosawii w 1936. Polska z tego punktu widzenia miaa zreszt podwjnego pecha, jak mwi, e jak kto ma

pecha, to i w kociele w ci zajdzie. Mymy mieli kryzys dugi jak kraje rolnicze i to jest oczywiste czemu - bo bylimy krajem rolniczym, a za to gboki jak Stany Zjednoczone. To drugie wynikao z wyjtkowo duego udziau kapitau obcego w gospodarce polskiej i z tego, e w warunkach tego kryzysu kapita zacz z Polski ucieka. Ja nie chc przez to powiedzie, e to le jak jest kapita obcy w gospodarce, wrcz przeciwnie, to jest dobrze, nasz problem polega na tym, e on std ucieka. I to co wicej on ucieka nie tyle ze wzgldw gospodarczych o ile przy okazji kryzysu on ucieka ze wzgldw politycznych. To si zrobi zagroony kraj w latach 30-tych, po jednej stronie by Stalin, po drugiej by Hitler i jeli kto mia to co zainwestowane i mia troch oleju w gowie, no to std ucieka. Jak kto nie uciek, to bd zrobi. A poza tym, nawet jeli ten kapita nie ucieka, no to wyobracie sobie pastwo przemysowca francuskiego, ktry ma kopalnie wgla w Lille i w Sosnowcu, przychodzi kryzys i trzeba zamyka. No to on najpierw zamyka w Sosnowcu, a w Lille zamyka w drugiej kolejnoci, to jest zupenie naturalny odruch z jego strony. Ale to oznacza, e u nas kryzys bdzie gorszy ni we Francji. Prosz zwrci uwag, e o ile to, co robili monopolici, to znaczy w obliczu nadcigajcego kryzysu nadprodukcji zawczasu, na zapas i z du przesad ograniczali produkcj. To byo bardzo brutalne, ale z punktu widzenia perspektyw wyjcia z kryzysu to byo dziaanie racjonalne - oni przybliali moment wyjcia z kryzysu, no bo zapobiegali powstaniu nadprodukcji. O tyle to co si dziao w rolnictwie, to by kompletnie irracjonalne z punktu widzenia makroekonomicznego. Znaczy kady z osobna chop musia si tak zachowywa, ale jeeli generalnie rolnictwo na spadek cen reaguje wzrostem produkcji, no to to jest beznadziejna sprawa. Jeli nie przyjdzie jaki porzdny nieurodzaj, to bdzie z roku na rok gorzej. No nie ma wyjcia z tego. W takiej wanie sytuacji zaczy zdobywa sobie popularno pogldy mwice o tym, e rzd powinien co zrobi, e nie powinien si biernie czemu takiemu przyglda, tylko powinien co zrobi, eby nakrci koniunktur. Od czasw wielkiego kryzysu rozpocz si interwencjonizm pastwowy. Interwencjonizm, czyli ingerencja pastwa w gospodark w celu nakrcania koniunktury. Jak to robi? Co pastwo zrobicie, eby nakrci koniunktur. Moe zacznijmy od tego rolnictwa, no bo tam jest najgorzej. I umwmy si jeszcze co do jednego - e nie bdziemy si martwili o pienidze. To jest bardzo ciekawe, skd my wemiemy na to pienidze, ale tym bdziemy si martwili po przerwie. Do przerwy cena nie gra roli, tylko licz si dobre pomysy na nakrcenie koniunktury. Co pastwo proponujecie robi w rolnictwie? Zaraz, po kolei - import to emy ju dawno wstrzymali, dawno te mielimy taki pomys, eby to wyeksportowa, ale poniewa inni wpadli na ten sam pomys i wstrzymali import, wic nic nie zwojujemy na tym polu, najwyej nie damy sobie wcisn.(...) No dobra, skupujemy od chopw t nadwyk. Co to znaczy cena minimalna? Znaczy pan chce tych chopw zachci do produkcji czy zniechci? Bo mam wraenie, e jak padnie sowo cena minimalna to oni si poczuj zachceni. (...) Skupujemy, powiedzmy, e my skupujemy od chopw to co oni tam naprodukowali. I co dalej? To jest taki pomys na Nikodema Dyzm. (...) Bdziemy si starali oddua rolnictwo, ale odduanie jest jednak ryzykowna operacj, bo ono przyzwyczaja ludzi do tego, e jak kto ma dug to nie powinien paci, tylko powinien zacz pertraktowa. Ot to

jest gboko niesuszne i demoralizujce pojcie. (z sali: Nie lepiej zacz wykacza tych rolnikw?) Ale oni s prywatni. Czogi mam na nich posa? Prosz pastwa, wrmy do pomysu, aby to od nich skupi. Jeli w przyszym roku bdzie nieurodzaj, to pniej si okae, e my jestemy bardzo mdrym rzdem i emy zawczasu zrobili to co trzeba, otworzymy magazyny i bdzie fajnie. Ale jeli w przyszym roku bdzie znw urodzaj, to my jestemy zaatwieni. Bo mamy zapchane magazyny, nie moemy zrobi jeszcze raz tego samego, waciwie nie ma ruchu. Nie moemy tego rzuci na rynek w tym momencie. Prosz pastwa, to nastpny ruch moe by taki, skupimy to od nich i spalimy. Czy to jest dobry pomys ? (sala: TAAAAK) To jest na pewno lepszy pomys ni skupi i trzyma w magazynach. Chociaby dlatego, e moemy za rok zrobi to samo. Tylko e, jeli tak zrobimy, to jaki dziennikarz sfotografuje to, jak my palimy to zboe, a obok sfotografuje godne dzieci w Etiopii i napisze, e my jestemy winie. I bdzie mia troch racji. Wysa do Etiopii - prosz bardzo. Jeli my powiemy, e my to wysyamy do Etiopii, to co powie rzd Etiopii? e jest bardzo wdziczny, powie nam rzd Etiopii i eby mu to przysa oczywicie, oni to rozdziel. Jeli my si na to zgodzimy i damy to rzdowi Etiopii, to co on zrobi? (sala: Sprzeda). Oczywicie, bo on jest biedny jak mysz kocielna, potrzebuje dewiz, wic wcale nie rozdzieli, tylko wyeksportuje. Moe nie bdzie tak bezczelny, e do nas. Sprzeda Rosjanom, a mymy myleli, e my sprzedamy Rosjanom. Tak czy inaczej my to zboe na jakim rynku spotkamy. (sala: Zapaci, eby nie produkowali). Zaraz dojdziemy do tego punktu, tylko ja chc, ebycie mieli wyrobione zdanie na temat pomocy dla Etiopii. Wtedy my powiemy rzdowi Etiopii - Nie, nie, u nas s tacy ochotnicy, korpus pokoju, oni wyjad i oni sami bd rozdziela. Najpierw rzd Etiopii powie, e to jest ingerencja w ich wewntrzne sprawy i zaprotestuje. Powiedzmy, e uda nam si przeama t barier i naprawd nasi tam pojad i zaczn rozdawa, i Etiopczycy to naprawd zjedz. Czy to ju jest dobry pomys? (...) W zasadzie dla nas to ju jest dobry pomys. No bo to naprawd znika z rynku. Czy to jest dobry pomys z punktu widzenia Etiopczykw, to jest mocno dyskusyjne. Bo tam, w tej Etiopii jest jakie rolnictwo, ono jest kiepskie, ledwo zipie, prawd mwic, ale jest. Co si stanie z tym rolnictwem, jeli my zarzucimy Etiopi darmow ywnoci. To my to rolnictwo po prostu dobijemy, czego takiego nie wytrzyma adne rolnictwo, bo to jest taka konkurencja, ktra po prostu tam wszystko zmiady. (sala: To bdziemy im mogli znowu sprzeda za rok.). A za rok u nas bdzie nieurodzaj, albo bdziemy mieli inny humor i oni wtedy naprawd poumieraj z godu. Ot to jest taka sprawa, nie ja nie chc przez to powiedzie, eby nie posya tego typu pomocy, chc pastwa uczuli, e bardzo atwo jest to tak zrobi, e my bdziemy mieli czyste sumienie i wszystko bdzie fajnie, a tak naprawd tam na miejscu, to my wicej zego zrobimy ni dobrego. To jest bardzo atwe. Z tego wniosek, e jeli oni wyprodukuj, no to bdzie kopot. No to ten pomys, eby im paci za to, eby nie produkowali, jest rozsdny. Czy bdziemy im pacili tyle, ile by zarobili produkujc, czy troch mniej, czy troch wicej? (... Niektrzy s za tak, niektrzy za nie) Oczywicie, bo to s dobrowolne umowy, nie moemy nikogo zmusi, eby si z nami na takie co umwi. My musimy ich do tego zachci. Dlatego bdziemy pacili troch wicej. Bo chop nam mwi, e on ma taki odruch, e jak rano wstaje - musi i

obsia. Jak musi si powstrzyma, to ma dyskomfort psychiczny i my mu bdziemy rekompensowa. Poza tym, e pozbywamy si nadwyki w rolnictwie, to jeszcze nakrcamy w ten sposb koniunktur, e ten chop bdzie mia teraz pienidze i bdzie mia duo wolnego czasu i z samych nudw pjdzie na zakupy. A jak pjdzie na zakupy, to nakrci koniunktur w przemyle. Oczywicie, jak my si w ten sposb ju z takim chopem umwimy, to mu dopilnujemy, eby on nas nie kiwa. Na szczcie produkcja rolna ma to do siebie, e nie da jej si robi chykiem. To znaczy nie da si chodowa pszenicy tak, eby noc rosa, a w dzie eby nie byo wida. No to my ju si przejdziemy, eby sprawdzi, czy on naprawd tak nie robi. W przemyle mamy mnstwo bezrobotnych, co mamy z tym robi? (...) Zasiki, roboty to za chwil. Na pewno tych robt publicznych nie starczy dla wszystkich, dla wszystkich to bd zasiki. Zasiki pastwo proponujecie takie, jakie by oni zarobili jak pracuj, troch mniejsze, czy troch wiksze? (sala: Mniejsze). Oczywicie, tym razem to nie jest dobrowolna umowa i co wicej, o ile nam chodzio, eby zachci jak najwicej chopw, eby przestali produkowa i si z nami umwili na odszkodowania, to nie zaley nam na tym, eby namawia robotnikw, eby rzucali prac i si z nami umawiali na zasiek. To ma raczej zniechca a nie zachca. Dlaczego pacimy zasiki? (...) Znaczy po pierwsze pacimy, eby nie umarli z godu. Bo pani ma racj, krtko mwic, eby nie byli doprowadzeni do rozpaczy, no bo jeli nie bd mieli adnego wyjcia, to zaczn nam podkada bomby. No to pacimy im, eby nie podkadali tych bomb. Za wity spokj w pewnym sensie pacimy. Po drugie - nakrcamy koniunktur, no bo tworzymy konsumentw. Poza tym, kogo si da, zatrudnimy w robotach publicznych. Co to s roboty publiczne? Jaki warunki powinny spenia dobre pomysy na roboty publiczne? (...) No dobra, ale poza wyliczaniem, w kategoriach ekonomicznych, jestecie pastwo w stanie opisa warunki, jakie powinny spenia wszystkie pomysy. (sala: Niezbyt skomplikowane.) Eeee, tam. Wcale nie musz by nieskomplikowane. Zaraz pan zobaczy, e nie ma racji. (sala: eby nie byo produkcji.) O, o - to jest mdre sowo. To znaczy wszystkie pomysy, ktre tu mamy nie powinny w efekcie dawa produkcji na rynek. Bo nam chodzi o to, aby na rynku zwikszy popyt, a nie zwiksza poday. Z zwizku z tym pomys, e zrobimy wielk rzdow fabryk butw jest zy, bo w kocu kiedy ta fabryka bdzie gotowa i zacznie produkowa buty. I wtedy to bdzie bez sensu. Trzeba wymyla takie rzeczy, ktre nie bd na sprzeda, nie bd na rynek. (...) W wielu krajach jest tak, w Stanach tak byo na przykad, e jednym z pierwszych pomysw byo utworzenie takiego korpusu ktry sprzta kraj. Ja prawd mwic nie rozumiem., dlaczego Polska ma bezrobocie i jednoczenie jest brudnym krajem. Nie wiem, dlaczego u nas nie, moe jakie mocne przywizanie do tych brudw. (...) Infrastruktura, to znaczy szosy, autostrady, prawda. Autostrady to pod warunkiem, e niepatne, bo patne, to ju nie jest dobry pomys na roboty publiczne. Piramidy. (...) A piramidy. Co panstwo mylicie o piramidach? Zbudujemy piramidy lepsze ni w Egipcie. (... burzliwie. sala: To jest zy pomys). Dlaczego? (sala: Bo to potem zacznie przynosi zyski.) Nie, no. Nie bezporednio piramidy przynosz zyski, a takiego wstrtu do zysku to my nie czujemy, tylko e to nie moe by na sprzeda. Prosz pastwa, jak sobie mwilimy o

warunkach, jakie musz spenia roboty publiczne, to mwilimy bardzo stanowczo, e one nie mog dawa produkcji na rynek. Czy mwilimy o tym, e one musz mie sens? Nie. I nie przypadkiem nie mwilimy, one nie musz mie sensu. One nakrc koniunktur nie majc sensu rwnie dobrze jak i maj sens. T o po prostu nie ma nic do rzeczy. W zwizku z tym bezsensowne, a drogie imprezy s jak najbardzie dobrymi pomysami na roboty publiczne. Z tym, e jeli bdziemy przesadza z takimi bezsensownymi imprezami, to wprawdzie to nie jest z podatkw, jak pastwo za chwil zobaczycie - to nie jest z podatkw. Ale mimo wszystko jacys ludzie i jakie podatki pac i oni nam zaczn mwi, e rzd oszala i e marnuje ich pienidze. Jest taki dzia gospodarki, ktry jest waciwie zabezpieczany przed takiego rodzaju grymasami podatnikw. Poniewa podatnicy mog mie zdanie oparte na zdrowym rozsdku, e nam nie s potrzebne piramidy. Natomiast, czy podatnicy moga wiedzie, czy nam dla bezpieczestwa narodowego jest potrzebny jeszcze jeden lotniskowiec? Tego podatnicy nie moga wiedzie, bo niby skd. Jak bd chcieli si dowiedzie, to si zapytaj kogo? (...). No kogos, kto si zna, na przykad generaa lub admiraa. Co powie admira? (...) Tak, nawet nie trzeba admiraa instruowa w tej sprawie, on powie Tak, mona mu zaufa. A jak podatnik bdzie dalej grymasi, to my mu powiemy, e on jest zym patriot, e on si nie troszczy o bezpieczestwo narodowe. Z tego punktu zbrojenia maj mnstwo zalet. Tylko maj te pewne wady. Bo innym pastwom moemy dawa uroczyste sowo honoru, e my si zbroimy tylko po to, eby nakrci koniunktur. Ale oni nam nie uwierz, te si bd zbroi. I moe z tego by nieszczcie. W zwizku z tym po drugiej wojnie wiatowej odkryto takie co, co ma w zasadzie te same zalety, co zbrojenia a nie jest tak niebezpieczne bezporednio. (...) Badania kosmiczne, oczywicie. To znaczy zwizek bada kosmicznych z bezpieczestwem narodowym jest oczywisty, bo jeli oni nam lataj, a my im nie, to im moe przyj do gowy, eby nam co zrzuci. I ma byc rwnowaga i my musimy mie moliwo im odrzucenia. A rwnoczenie to nie s takie bezporednie zbrojenia. Dlatego ja protestowaem, gdy pan mwi, e to musi byc proste technologicznie. To nie musi byc, nie przesadzajmy. Nie przesadzajmy z ta prostot technologiczn podboju kosmosu. Jeli si uzbroimy po zby i bdziemy chcieli dalej to robi, to musimy zrobi wojn. Powiedzmy, emy zrobili 50 tys. czogw, wszystkie parkingi s zastawione czogami. A my chcemy dalej nmakrca koniunktur czogami. Musimy zrobi wojn, eby rozadowac parkingi. (...) Czy mona to zrobi w inny sposb? (sala: Wyeksportowa). No z eksportowaniem tego to ja bym akurat uwaa. (...) Oczywicie robimy przewrt techniczny. Okazuje si, e nasze czogi s przestarzae i e waciwie s nic nie warte i moemy je odda na zom i zacz od nowa. Prosz zwrci uwag, e w wycigu zbroje postp techniczny zastpuje wojn. Pozwala to robi w nieskoczono bez wojny. Przy okazji to jest dodatkowa zaleta bada kosmicznych - bo badania kosmiczne bardzo przyspieszaj technologi i dziki temu uatwiaj tego typu manewry w zbrojeniach. Postp techniczny uleg podczas wielkiego kryzysu wielkiemu przyspieszeniu i midzy innymi byo to spowodowane tym, e to byo wiadome nakrcanie koniunktury. Zreszt to samo, ale w troch inny sposb, ale to samo zjawisko dotyczy (aplauz - panienka zmienia strone kasety w dyktafonie) dotyczy skali konsumpcji. Prosz pastwa, w XIX

wieku robiono pewne rzeczy, wyjkowo trwae i solidne. Jeli kto z pastwa ma co XIX - wiecznego na wasno to to dziaa mui zapewne i jeszcze dugo bdzie dziaa, bo wtedy robiono takie rzeczy bardzo porzdnie. My yjemy w wiecie rzeczy duo bardzie lichych, prawd mwic. Rzeczy ktrymi my si posugujemy maj znacznie krtszy ywot, s mniej solidne. T onie polega na tym, e ludzie nie s w stanie zrobi rwnie porzdnie jak 100 lat temu, tylko na zupenie innej filozofii produkowania takich rzeczy. Mona zrobi jeansy, ktre po 10 latach uzywania bd jak nowe. To nie jest aden problem. Tylko jesli nam si to uda, to sobie sami strzelimy w stop. To oznacza, e klient kupi od nas i my go potem nie zobaczymy w sklepie przez nastepne 10 lat. Nalezyu zrobic tak, eby jemu si rozpado po roku. Krcej to nie, bo to bdzie przesada i on kupi nastepnym razem jakiej innej firmy. Rok to jest w sam raz. Po roku powinno mu si to rozlecie i my po roku zobaczymy go z powrotem w sklepie. Nie opaca si robic z punktu widzenia nakrcania koniunktury rzeczy zbyt trwaych. Rzeczy powinny by atrakcyjne, eby ludzie chtnie je kupowali, ale nie powinny by trwae. To jest inny sposb traktowania konsumpcji, sposb podyktowany filozofi interwencjonizmu, filozofia ekonomii keynesowskiej. I to jest sposb na przezwycianie kryzysw nadprodukcji. Ja nie mwi, e ona jest z kadego punktu widzenia mdra, ona z punktu tam widzenia ekologicznego czy tam pewnych nieodnawialnych zasobw naturalnych - to ona nie jest mdra. Ale z punktu widzeni ankrcania koniunktury to ona jest mdra. Czasami zdarzy si bd w sztuce. Uda nam si czasami wyprokukowa co, co jest niezniszczalne. Panstwo tego nie pamitacie, ale w latach 60-tych pojawiy si koszule non-iron. To byo takie sztuczne, to si prao w ten sposb, e si makao w takim tym, potem si pukao, wieszao si na wieszaku i dosownie po 10 minutach to byo suche i co wicej wyprasowane. Tego nie trzeba byo pracowa. Oczywicei to miao wady, bo to byo sztuczne - wic w upa czowiek si w tym gupio czu, ale poza tym to by absolutnie niezniszczalny produkt. Jeli ktos ma koszule noniron, to ona jest jak nowa do dzi. Jeli co takie nam si zdarzy - jak si z tego wycofa? (...) Oczywicie, robimy zmian mody i po paru latach nikt si nie pokae w koszuli non-iron, bo jak ktos si pokae to wyjdzie na gupka. Prosz zwrci uwag, e od czsu wielkiego kryzysu zmiany mody ulegy przyspieszeniu, to te nie jest przypadek, to jest przejaw tego, o czym sobie mwimy. Prosz zwrci uwag, e wszystko o czym my mwiumy, to s pomysy z punktu widzenia rzdu - kosztowne. I to prawd mwic im bardziej kosztowne tym lepiej. Jak kto ma dusze skpca to nie powinien brac si za interwencjonizm - to trzeba z gestem robi. I po drugie my na tym nic nie zarobimy. Bo to nie jest na rynek. Ta forsa, ktr damy chopom, eby nie produkowali, to nie wrci do nas w aden sposb. Ta forsa, ktr wydamy, eby wysa zboe Etiopczykom, na przykad, to te nie wrci do nas w aden sposb, bo my nie sprzedamy tego zboa. To, co na te roboty publiczne wydamy, czy na zbrojenia, czy na podbj kosmosu, to te bezporednio si nam nie zwrci. To w zasadzie jest wydawanie forsy bez nadziei na jej odzyskanie. W zwizku z tym pytanie jak to finansowa byo dosy wane od samego pocztku. Prosz pastwa, prosz juz si uciszy (to jest po przerwie). Do tej pory zsajmowalimy si t przyjemniejsz stron interwencjonizmu, to

znaczy wydawaniem pienidzy. Teraz jest pytanie - skd te pienidze bra. Co pastwo proponujecie? (sala: Wydrukowa.) Bank centralny jest niezaleny i mieje si, jam my mu tak mwimy. (sala: Obligacje) Obligacje to znaczy pozyczki, tak? A z czego pan pozwol si zapyta odda? Jesli pan na tym nie zarobi. (sala: Podatki.) To pan potem zamierza zarn t koniunktur podatkami, eby zwrci to, co pan nawydawa? (sala: Poprosic, eby bank centralny zrobi dewaluacj). No to raz si tak zrobi i co dalej? (A.S. : Co miesic). Pozyczki robimy, wewntrzn pozyczk robimy, eby robic interwencjonizm, to jest dobry pomys? (...) To jest zy pomys, tylko na dwa sposoby on jest zy. Po pierwsze, nam chodzi, eby ludzie mieli duo pienidzy, wic nie moemy im wiele zabiera. Po drugie trzeba bdzie odda, to maj do siebie pozyczki. A waciwie z czego? Z tego punktu widzenia zagraniczna pozyczka byaby lepsza oczywicie, bo ona nie ma tej wady, e zabierzemy naszemu spoeczestwu pienidze, natomiast ma t wade, e trzeba bdzie odda. Podnosimy podatki, eby robic interwencjonizm - to jest dobry pomys? (sala:NIEEEE). Znaczy on jest o tyle lepszy od poyczki, e nie trzeba oddawa, podatku si nie zwraca. Natomiast ma t wad nadal, e zabiera ludziom pienidze. Moe sobie zrbmy w tej sprawie porzdek - bo to czasem panstwu si tam myli. Ot taki podstawowy, najbardziej historyczny podzia podatkw to jest podzia na podatki bezporednie i porednie. Bezporednie to s takie, przy ktrych urzd skarbowy wie z imienia i nazwiska od kogo dosta pienidze - na tym polega ich bezporednio . Majtkowy, dochodowy, spadkowy - jakii taki. Posrednie s te w cenie artykuw konsumpcyjnych, tak jak dzisiaj VAT. Urzd skarbowy dostaje fors, ale nie wie od kogo - na tym polega ich porednio. Ot spoecznie to si rozkada tak - zawsze si rozkadao, e podatki bezporednie w wikszym stopniu obciaj ludzi bogatych. No bo im kto ma wikszy majtek, spadek dochd, tym wieksze tam paci podatki, jak kto tych rzeczy nie posiada to nie paci tycvh podatkw wogle, bo to go nie interesuje. Natomiast podatki porednie obcizaj wszystkich rwno, a skoro wszystkich rwno, to znaczy, e biedniejszych bardziej. (sala: miech) Nie, to jest prawda, poniewa one wicej znacz dla tych biednych ni dla bogatych. Jeli wszyscy pac po rwno, to biedniejsi pac bardziej. Poniewa to jest tak, e jesli kto jest 1000 razy ode mnie bogatszy, to on nie zjada 1000 razy wqicej ode mnie soli i nie wypala 1000 razy wicej papierosw i nie wypija 1000 razy wicej wdki, bo on by umar, jakby tak robi. On tych rzeczy zuywa mnie jwicej tyle samo co ja. Najwyej w lepszym gatunku. A to oznacza, e dla mnie te podatki s wikszym obcieniem, bardziej odczuwalnym ni dla niego, bo dla niego to w ogle jest nic. Z powodu takiego wanie kontekstu spoecznego tych dwch rodzajw podatkw tradycyjnym postulatem lewicy byo podnoszenie podatkw bezporednich, a tradycyjnym postulatem prawicy byo podnosznie podatkw porednich. I po tym si midzy innymi poznaje kto jest prawica, a kto lewica w sprawach gospodarczych. To teraz jak ju panstwo to wiecie, to moe by podnie te bezporednie? I z tego zrobi interwencjonizm. Tak metoda na Janosika. Co pastwo myslicie o takim pomyle? (...) Co pastwo mycicie o tym, aby na bogatych zwali koszty interwencjonizmu? (...) Mam wraenie gwnego tutaj niebezpieczestwa - bogaci tworz miejsca pracy, przecie bogaci niewielk cz swoich dochodw wydaj na

konsumpcj, a ogromn wikszo inwestuj i jesli my im przyozymy podatkami, to oni ogranicz inwestycje. Bdziemy mieli wprawdzie troch wicej podatkw - zarobimy, ale bdziemy mieli wicej bezrobotnych do utrzymania i to jest bez sensu. To znaczy w prawie jest taka teoria, ktra twierdzi, e to ma sens. Jest taki Norweg, ktry zbudowa teori, e nawet to tak bdzie, e jeli zabierzemy z gospodarki tyle samo, co wpucimy w postaci interwencjonizmu, to to mimo wszystko ma sens, bo tu te mnoniki bd si lepiej rozkaday. Ale to jest prawd mwic taka wtpliwa teoria. Generalnie, lepiej tego z podatku nie robi i z pozyczek te nie. No to z czego? A bank centralny jest niezaleny i mwi nam Nie, jak my mwimy Drukowa. (...) Prosz pastwa, to po pierwsze wymaga pogodzenia si z jedn mysl, z ktr pogodzi si trudno. I to prawd mwic w ceej teorii Keynesa bya najbardziej kontrowersyjna sprawa. Otz Keynes mwi, e budet panstwa nie musi by zrwnowaony, a nawet nie powinien. To wywoywao opory, poniewa to byo sprzeczne z takim potocznym zdrowym rosdkiem - czoweik, ktry bdzie wicej wydawa niz zarabia - le skoczy. Firma, ktra bdzie tak robia, te le skoczy, a panstwo, ktre bdzie tak robio nie musi le skoczy, mwi Keynes. Panstwo moe tak si zachowywa, pastwo moe mie deficyty budetowe. W jaki sposb uzupeniac te luk? Do tego si nie nadaje zota waluta. Jeli zaczynamy si bawi w tego typu gospodark, to jest koniec z walut kruszcow, tego si nie da pogodzi z walut kruszcow, czyli z takim systemem, w ktrym rozmiary obiegu pieninego s okreslane przez zasoby kruszca. I rzeczywicie, wielki kryzys przynis w wiekszoci krajw wiata rozstanie, w ten czy inny sposb, z walut kruszcow. Teraz robimy inaczej. Podstaw emisji banku centralnego bd obligacje rzdowe. Bank centralny musi mie emisje pieidza pokryt obligacjami rzdowymi. I my mamy pomys, eby robi interwencjonizm, w zwizku z tym drukujemy obligacje. Na 5 mld. Idziemy do banku centarlnego, mwimy: Prosz bardzo. My tutaj mamy obligacje na 5 mld dolarw i chcemy na rok tak pozyczk dosta. Oni bior te obligacje, daj nam te miliardy, my robimy interwenconizm, ywdajemy 5 mld. Rok mija, jest pora, eby zwrci, mysmy oczywicie wydali i nic nie zarobili. Co robimy dalej? Robimy drug emisje wanie, na 12 mld dolarw idziemy z nimi do banku centralnego i mwimy: Kochani, tutaj to jest tak; przy czym umwmy si, e 5 to jest procent - to wy to skrelicie, a t reszt to wy drukujcie now i nam dajcie. A za rok wypuszcamy 3-ci emisj obligacji ona jest na 20 mld dolarw i w ten sposb si bawimy. Prosz zwrci uwag, e tutaj jest tak: nikt nikogo nie oszukuje. Nie ma tak, e pozyczka nie jest zwrcona. Kada pozyczka jest przyzwoicie rozliczona, prawda? Zarazem jednak cay dug nigdy nie zostanie zwrcony. To jest taki dug, ktry bdzie sobie rs w nieskoczono i zwrcony nie bdzie nigdy. Czasami si mwi, e rzd Stanw Zjednoczonych jest najbardziej zaduzonym rzdem na wiecie. I to jest prawda, tylko e to jest wanie taki dug. To jest dug rzdu u rezerw federalnych, ktry narasta od lat 30tych do dzi. I w tym dugu s koszty New Dealu, II wojny swiatowej, wojny koreaskiej, wietnamskiej, w Zatoce, ldowania na Ksiycu, wszystkiego co Amerykanie od tamtej pory robili - to wszystko jest wbite w ten dug. I tego dugu nikt nie zamierza oczywicie spaca. Znaczy, byo zaoenie, e ten dug bdzie sobie rs w nieskoczono. Znaczy w pewnym moimencie, powanym problemem stan si koszty obsugi tego dugu. Te

procenty zaczn by takie, e zaczn nam rozsadz budet, nirzalenie od tego interwencjonizmu. Ale tak naprawd to Amerykanie wiedz tyle, e od czasw (???), poniewa polityka interwencjonizmu ley w tradycji partii demokratycznej, a niech do interwencjonizmu lezy w tradycji partii republikaskiej. Wioc jak Amerykanie wybieraj prezydenta, to wiedz, e wybieraj demokrat, bo wybieraj troch mniejsze bezrobocie i lepsz koniunktur w zamian za troch szybsz inflacj. A wybieraj republikanina wybieraj troch mocniejszy pienidz w zamian za troch wiksze bezrobocie. I Amerykanie wiedz, e to tak jest jedno z drugim sprzone. To znaczy interwencjonizm jest finansowany przez dug publiczny. Dug publiczny w takim znaczeniu, o ktrym my sobie dzi mwimy to jest dug rzdu w banku centralnym. W Polsce si czasami stosuje pojcie dug publiczny w szerszym znaczeniu - to wszystko co rzd tam jest komu winien to jest dug publiczny, ale wtakim klasycznym sensie dug publiczny tio jest taki dug w banku centralnym. Czy bank centralny z tymi obligacjami, ktre ma od rzdu cos powinien robi? (sala: Sprzeda.) Komu? Zaraz, zaraz. Ostronie kochani. Bo w tym momencie, jak bank centralny sprzeda te obligacje ludziom, e tak powiem, to to si zmieni w prawdziw pozyczk wewnetrzn, ktra po pierwsze ogooci gospdark z pienidzy, a po drugoe, kltr trzeba bdzie naprawde odda. Tak to je si mog bawi z bankiem centralnym., my si z prezesem dogadamy w ten sposb, antomiast z ludm,i, co maj te obligacje naprawd w swoich biurkach, to ja si tak nie dogdam i trzeba bdzie naprawd odda. Nie, banj centralny w zasadzie nie powinien z tym nic robi. Znaczy pewn cz tych obligacji on moe uywa sobie w ramach operacji otwartego rynku w bakach - to co emy tam sobie kiedy mwili. Ale to nie powinna byc wikszo. To powinno tam by czujnie odmierzone, aby nie za duo. Wikoszoc obligacji to ma po prostu lee w banku centralnym, czeka na lepsze czasy. To, e budet moe by niezrwnowaony, to wywoywao w caej tej polityce najwiksze opory. Tutaj prezydent Rosevelt (??? tak si pisze) mia ten problem w Stanach, e mu republikanie podwaali legalno new dealu i podwaali zgodno rnych ustaw new dealu z konstytucj, mwic wnie w ten sposb, e to nie zapwnia zrwnowaonego budetu i e to robi deficyt, a to jest sprzeczne z konstytucj. Ostatecznie Amerykanom udao si zalegalizowac deficyt budetowy dopiero w 1946 roku, ju po mierci Roosvelta. Wtedy sza przez Kongres taka ustawa o zatrudnieniu (employment act) i demokracji wpisali do tej ustawy takie jedno adne zdanko: Budet federalny powinien by zrwnowazony przy penym zatrudnieniu. Republikanie zobaczyli, e jest napisane, e powinien byc zrwnowaony, no to si ucieszyli, puscili i przeszo. A tak naprawde rozumiecie panstwo co to oznacza w rkach prawnikw potem takie zdanie w ustawie. To znaczy dopki jest bezrobocie, to on nie musi by zrwnowaony. A poniewa w takiej gospodarce jak amerykaska jakie bezrobocie tam jest zawsze, w zwizku z tym nie musi by zrwnowaony budet. Gdyby w Stanach Zjednoczonych zosta jeden bezrobotny, to rzd si powinien troszczy, eby on si przypadkiem nie wzi do jakiej roboty. Jak on by si wzi do roboty, to wtedy by trezba byo zacz to oddawa. A to jest w ogle co niewyobraalnego - zacz to oddawa, po prostu nie ma jak. Wprawdzie kryzys nie przekada si bezporednio na inflacj, ale pamitajcie panstwo, e kryzys, wielki

kryzys, przyszed w krtkim czasie po inflacjach lat 20-tych. I by uraz psychiczny, w wielu spoeczestwach, polegajcy na takiej wanie obawie, e skoro teraz si wali gospodarka, to nam si znowu zaamie pienidz i powrc wszystkie klski z czasw inflacji. Im ktos bolesniej przezy inflacj w latch 20-tych, tym silniejszy mia ten uraz w latach 30tych. By kraj, ktry takiego urazu nie mia w ogle, wrcz przeciwnie, z lat 20-tych wynis dowiadczenie nadwartociowego pienidza i zna wszystkie wady nadwartociowego pienidza. Tym, krajem by Wielka Brytania. Dlatego te, z punktu widzenia takich oporw psychicznych, Anglicy byli najlepiej przygotowani na przyjcie takiej polityki. I oni pierwsi si na to zdecydowali. We IX 1931 roku zdewaluowali funta, zawiesili wymienialno na zoto. W lad za Wielk Brytani zrobi to cay szereg krajw, ktre od tej pory zaczto nazywa blokiem szterlingowym. Blok szterlingowy nie pokrywa si z Commonwealthem. Na przykad do bloku szterlingowego nie naleaa Kanada. Kanada robia t co Amerykanie ju wtedy. Oczywicie tam Australia, Nowa Zelandia, Indie to tak, one naleaydo bloku szterlingowego, ale poza tym naleay tam kraje, ktre historycznie nic nie miay wsplnego z imperium, np pastwa skandynawskie. Pastwa bloku szterlingowego po zdewaluowaniu swoich walut zaczy z tego powodu mie korzycie. To znaczy znalazy si w uprzywilejowanej pozycji z punktu widzenia handlowego, byy konkurencyjne, a na doddatek, zoto z krajw ktre jeszcze nie zawiesiy dziaalnoci odpywao do krajw, ktre ju zawiesiy i ju z powrotem nie wracao, bo tam bya zawieszona wymienialno. W zwizku z tym Anglicy byli pod presj midzynarodowej opinii publicznej, eby powrci do waluty zotej. eby przynajmniej powiedzie, jeli nie od razu powrci, e to co oni zrobili jest przejciowe i e z czasem, jak ju bdzie po wszystkim, to oni powrc. W takiej atmosferze odby si w 1932 roku midzynarodowa konferencja walutowa w Lozannie, gdzie aanie tak presj na Anglikw wywierano. Nic z tej konferencji nie wyniko szczeglnego, poza tym, e umwiono si na nastepn konferencj rok pniej w Londynie. W 1933 zebraa si konferencja londyska i na konferencji byo tak: z jednej strony byy kraje, ktre jeszcze miay wymienialno na zoto i miay solidne waluty. Te kraje naciskay Anglikw i blok szterlingowy, eby powiedzieli, e z czasem powrc do zotych walut. Ogromnie duo zaleao od tego po ktrej stronie w tym sporze ustawi si Amerykanie, bo waga gospodarki amerykanskiej w tym wszystkim bya bardzo dua i wszyscy patrzyli na Amerykanw. Konferencja londyska odbywaa si w takim momencie, kiedy prezydentem by ju Roosvelt, ale od niedawna by. Wtedy jeszcze byo tak, e prezydent by inaugurowany w marcu, a nie w styczniu, a ta konferencja bya w maju 33, wic dwa miasice rzdw Roosveltabyo dopiero. Na konferencj przyjechaa delegacja amerykaska, ale to bya delegacja przysana przez kongres. Kongres wyoni spord siebie takich Kongresmenw, co si tam interesuj sprawami walutowymi, eby tam pojechali na konferencj. Przy takiej metodzie powooywania delegacji amerykaskiej nie byo tam jednolitych pogldw, tylko kady z tych Kongresmenw jecha i gada we wasnym imieniu waciwie, co tam mia w gowie. Miedzy innymi by tam taki senator Pickman(???), ktry w pgle by zwolennikiem bimetalizmu, tak mu si jeszcze przypomnieo, pojecha, eby namawia na bimetalizm. Oczywicie nikt tego nie traktowa

powanie. Pitman zreszt przeszed do historii tej konferencji, poniewa pewnego dnia przewodniczcy delegacji amerykaskiej zosta wywoany z obrad przez sub hotelow, bo to si w hotelu odbywao, bo oni sobie nie mogli poradzi z Pickmanem. Ot Pickman kompletnie nagi i kompletnie pijany siedziaw umywalce, mia poodkrcane wszystkie krany i ta woda tak mu si tutaj laa i zalewaa hotel, dlatego oni si tym zainteresowali. A on nie dawa si z tamtd zabra i nie dawa sobie pozakrca, mwi, e jest Neptunem. Tak wasniw wygldaa delegacja amerykansk na konferencj londysk. Ostatecznie pod presj tych zwolennikw zotej waluty zgodzono si na taki rzdowy komunikat, e po pierwsze: po kryzysie powrcimy wszyscy do zotej waluty, e zawieszenie wymienialnoci (???) ma charakter przejciowy. Natomiast (???) rozlunili zasad emisji pienidza w ten sposb, e wszyscy bd miali 25% pokrycie. Przedtem tam byo 30-to, 40-to u niektrzych, terz wszyscy maj mie rwno 25%. I Anglicy, poniewa byli izolowani, bo na nich bya wywierana dua presja, eby na co takiego si zgodzili, a rwnoczenie to nie byo nic gronego, bo nie byo powiedziane, kiedy to ma nastpi, wic dlatego dla witego spokoju si zgodzili i na koniec co takiego zmajstrowano. Kilka dni poo tym, jak konferencja londyska cos takiego powiedziaa, wystpi prezydent Roosvelt i powiedzia, e ta delegacja amerykaska, ktra bya na konferencji to ona mwia wycznie we wasnym imieniu, e rzd amerykaski si nie czuje zobowizany postanowieniami konferencji londynskiej, e on osobicie ma inne zamiary w stosunku do waluty i on w ogle nie ma z tym nic wsplnego. To byo co okropnego prawd mwic, e Stany Zjednoczone rozwaliy konferencj, bo jesli si okazao, e tam z trudem sklecono jakis komunikat, a potem si okazao, e ta delegacja amerykaska co tam bya, to tak naprawd nie reprezentowaa Stanw Zjednoczonych, tylko kady tam za siebie gadaa, no to waciwie to byo bez sensu od samego pocztku. Kilka dni pniej po zaamaniu konferencji w lipcu 1933, kraje, ktre byy zdecydowane utrzymac wymienialno swoich walut na zoto zebray si osobno i utworzyy zoty blok. W skad zotego bloku wchodziy: Francja, Szwajcaria, Belgia, Wochy, Polska, Litwa, Albania. Polska naleaa do zotego bloku gwnie ze wzgldw prestizowych. Znaczy Polsce zaleao na pokazaniu, e ma solidn gospodark, a wiztwk tej solidnej gospodarki jest solidna waluta. To nie by dobry pomys, uywanie waluty do propagandy to jest zawsze zy pomys, ale Polska to robi w imi tego, aby przekona ten kapita, ktry ucieka, eby on nie ucieka, bo tutaj jest solidnie. Gdyby udao si si przekona, to moe my bymy to oceniali jako inaczej, ale poniewa nie udao, a mymy ponieli konkretne straty z tego powodu, no to oceniamy j raczej jako nierozsdn i powodowan wzgldami prestioowymi. W jeszcze wiekszym stopniu ten czynnika dziaa w przypadku Litwinw. Litwini nigdy si do tego nie przyznali, ale tak naprawd oni byli w zotym bloku, bo mymy byli i oni nie mogli by gorsi. Albania natomiast nie bya suwerenna w sprawach walutowych. Bank emisyjny Albanii Banco Albano mieci si w Rzymie. Walut dlka Albanii emitowali Wosi, wic Albania robia to co Wosi. Przez kilka lat byo tak, e po jednej stronie by blok szterlingowy a po drugiej zoty blok i to byy takie rywalizujce ugrupowania, reszta obserwowaa, kto pierwszy peknie. Generalnie zoty blok raczej t rozgrywk przegrywa, poniewa te kraje miay solidne waluty, wic miay ujemne bilanse handlowe, a

poniewa miay przy okazji wymienialne na zoto walut, wic to zoto od nich ociekao za granic i ju nie wracao. Wic w sumie si pniej zrobio tak, e wszyscy patrzyli, ile jeszcze zota ma ten zoty blok i jak dugo jeszcze wytrzyma i kiedy pknie. W tej sprawie tak naprawd zoty blok troszk oszukiwa. Na przykd mymy z Francuzami oszukiwali w ten sposb, e Bank Polski zaatwi sobie kretyt zotowy w Banku Francji Bankj pewn cz swojego zota zostawi do dyspozycji Banku Polskiego. Ale to zoto nmie przyjechao z Parya do Warszawy, tylko leao nadal w Paryu. W zwizku z tym Bank Francji wykazywa to zoto jako swoje, bo uwaa, e ono nadal u niego ley, a Bank Polski poniewa uwaa, e ma to zoto do swojej dyspozycji. to wykazywa jako swoje. Jeli kto z zewntrz sumowa zapasy zota zotego bloku to si da nabra, bo dwa razy to samo zoto policzy. Zreszt wielu si tak dawao nabra. O to chodzio, midzy innymi. Najwczeniej, bo w 1934 ze zotego bloku wycofay si Wochy, pxniej Belgia i taki przeomowy moment to bya wiosna 1936 roku. We Francji wybory wygra Front Ludowy i on od razu powiedzia, e on si nie bdzie bawi w takie rzeczy, tylko zdewaluuje franka i zacznie robi interwencjonizm. I zwycistwo Frontu Ludowego we Francji przesdzio losu zotego bloku, no bo w momencie, jak Francja si wycofaa, to ju bloku nie byo, Francja tam bya wiodcym krajem jednak. Te drogi ochodzenia od tej tradycyjnej polityki walutoiwej byy zreszt rne. Jedno z posuni jakie mona byo wykona, to byo zawieszenie wymienialnoci na zoto i to zrobi blok szterlingowy. Drugoe posunicie to byo zdewaluowanie swojej waluty - to te zrobi blok szterlingowy. Trzecie posunicie to byo wprowadzenie reglamentacji dewizowych, to znaczy zakaz posiadania obcych walut, obowizek odsprzedania tych rodkw bankowi centralnemu. Takie co zroibiy Niemcy na przykad. Niemcy miay silny uraz do hiperinflacji, wic Niemcy nie zdewaluowali marki, naomiast wprowadzili bardzo cis reglamentacj dewizow, i to jeszcze za republiki weimarskiej, pniej III Rzesz j tylko zaostrzya. Nie wolno byo posiada obcych walut na terenie Niemiec, natomiast dewaluacji nie byo. Tak zrobia te Polska po 1936 roku, wprowadzono reglamentacj dewizow. Nadal bya wymienialno na zoto w systemie gold bullion standard, natomiast co takiego jak kantory dzisiaj to by byo nielegalne. Nie wolno byo sobie kupi funtw i trezyma w domu. Jeli kto wraca z zagranicy i mia funty, to mia obowizek w okreslonym terminie odsprzeda je Bankowi Polskiemu. Oczywiscie, jak jecha za granic to mg kupi, to nie by taki kraj, e nie mona byo za granic jedzi, ale nie wolno byo z tym w kraju siedzie i trzyma, w szufladzie na przykad. W samych Stanach Zjednoczonych byo tak, e Roosvelt najpierw uzyska od Kongresu zgod na zdewaluowanie dolara o 50%, to Amerykanie si przestraszyli, e dolar straci na wartosci i wycignli swoje oszczdnoci z szuflad i poszli na zakupy. I to byo dobre, bo to nakrcao koniunktur. Ale Roosvelt nie zdewaluowa. Po pewnym czasie Amerykanie doszli do wniosku, e to sa strachy na lachy i znowu zaczli oszczdza. I wtedy Roosvelt naprawd zdewaluowa i oni jeszcze raz wycignli i polecieli na zakupy. I to byo specjalnie tak rozozone, eby otrzyma dwa razy ten sam efekt. Po drugie zawieszono wymienialno dolara na zoto i co wicej, poniewa Roosvelt zamierza dalej prowadzi polityk gospodarcz w taki sposb, on chcia, eby naprawd bya zerwana wi midzy zasobami zota a rozmiarami obiegu pieninego. Nie chcia, eby mu

oto przeszkadzao w tym wszystkim. W zwiku z tym prowadzi tak polityk, ktr on sam okrela mianem sterylizacji zota. Cae zoto w Stanach zostao odkupione przez rzd. Nikt poza rzdem nie mia zota. Wydano przepisy bardzo regorystyczne zabraniajce Amerykanom posiadania zota, czy zabraniajce bankom. Oczywicei to nie by taki kraj, eby tam komu zabierano obrczki, czy zwyrywano zote koronki, ale na przykd zota w sztabach nie wolno byo Amerykanom mie. Cae to zoto zostao zebrane w jednym miejscu, w 1936 roku wybrano tak baze wojskow, Fort Knox i tam to zoto sobie leao. To byo bezpieczne miejsce jako nie byo napadu na Fort Knox. I te rygorystyczne zakazy zabraniajce posiadania zota obowiuzyway bardzo dugo, dopiero prezydent Fort w 1974 roku je znis. Dlatego midzy innymi, kiedy po drugiej wojnie wiatowej odbudowa si rynek zota to on si nie odbudowa w Nowym Jorku, tylko w Londynie, bo w Nowym Jorku byy jakie takie bezsensowne przepisy zabraniajce posiadania zota, e tam by si nie dao tego rynku zrobi, a w Londynie takich przepisw nie byo, wic w Londynie on soibie powsta. Jeszcze bya jedna dorga odchodzenia od tradycyjnej polityki wakutowej. W latach wielkiego kryzysu ona wystpia tylko w Ameryce aciskiej, w Europie nie, ale poniewa potem w Europie mielimy z ni przyjemno, w Polsce te, wic warto sobie odnotowa moment kiedy ona powstaa. Ot w wielu krajach Ameryki aciskiej powsta wwczas system wielu kursw walutowych. Pozornie to jest badzo atrakcyjny pomys, no bo z punktu widzenia, tam nie wiiem, jakiego prestiu, to bymy chcieli mie walute mocn, a z turystycznego to taka, a z punktu widzenia eksportu im nisza tym lepiej, no to dlaczego mie jeden kursm dlaczego nie zrobi wicej kursw: do tego - taki, do tego - taki, do tego taki, eby wszystko byo fajnie. Ryzyko takie polityki polega tylko na tym, e w momencie, gdy zacznieby si bawi w system wielu kursw, to przestajemy otrzymywa od gospodarki prawdziwe informacje, na temat tego, co si dzieje. Poniewa, jesli zlecimy naszym ekspertom, eby nam obliczyli, czy co si opaca, to oni nam odpowiedz: A wedug ktrego kursu policzy ? Bo oczywicie mona policzy tak, e wyjdzie, e si opaca i mona policzy tak, e wyjdzie, e si nie opaca. Dla propagandy top jest w pgle znakomity system, wszystko mona wyliczy. Tylko, e w pewnym momencie my chcielibymy si dowiedzie jak jest naprawd. I my si juz nie dowiemy, jak jest naprawd, bo nikt nie wie, jak jest naprawd. To jest pomys na zafaszowanie rzeczywistoci. IO to nie jest tak, e my na zwentrz j zafaszujemy, a tak naprawd kto wie, jak jest w rzeczywistoci. Ot nie, jak zaczynamy tak faszowa rzeczywisto, to nikt nie wie, jak jest naprawd. To jest bardzo skuteczne oid tym wzgldem. Dlatego po II wojnie wiatowej MFW na rne dziwactwa w sprawach walutowych si godzi, natomiast taki pomys, jak system wielu kursw zawsze zwalcza bardzo stanowczo, bo to jest najgorsze z czego mona wykombinowa, przynajmniej w duszej perspektywie. Dzie dobry. Prosz pastwa, dzis o wielkim kryzysie truch bardziej konkretnie, kraj po kraju. Mwilimy sobie poprzednio o wpywie kryzysu na midzynarodowe stosunki finansowe. Dzi zaczniemy sobie od wpywu kryzysu na handel miszynarodowy. Ten wpyw okaza si bardzo niszczcy, to znaczy kryzys bardzo zredukowa wymiane midzynarodow.

Wszdzie prawie kryzys doprowadzi do denia zamykania gopodarek, do denia do samowystraczalnoci. To nie znaczy, e pastwa nie miay ochoty eksportowa - miay ogromn ochot eksportowa, tylko poiewa wszyscy mieli ochot eksportowa, a mao kto chcia importowa, to efekt by taki, e obroty handlu si kurczyu. Nawet tak tradycyjni zwolennicy wolnego handlu jak Wielka Brytania podczas kryzysu zmienili zdanie. W 1931 roku wprowadzone zostay ca przywozowe do Wioelkiej Brytanii, po raz pierwszy od cxzasw Ligi Manchesterskiej. Przy tym Anglicy mieli do rozstrzygnicia jeszcze taki dylemat, czy te ca maj by na zewnetrznych granicach imperium brytyjskiego, czy na granicach Zjednoczonego Krlestwa. To znaczy, czy poza t barier celn maj pozostac Kanadyjczycy, Australijczycy, Nowozelamdczycy ... , czy oni maj by w rodku. Ot przyjto zasad, e to s ca na granicach Wielkiej Brytanii. eby to si nie skoczyo szybk dezintegracj imperium, bo to tak si mogo sta w tej sytuacji, zwaszcza e zbiegao si to wczasie z przeksztacaniem imperium w Brytyjsk Wsplnot Narodw, to byo w tym samym czasie, co wchodziy w zycie statuty westminsterskie. D;latego w 1932 zwoano imperialna konferencj ekonomiczn do Ottawy i tam w Ottawie postanowiono utworzy w Commonwealthu obszar preferencji celnych. To nie by obszar wolnego handlu, midzy krajami commonwealthu byy bariery celne, ale umwiono si, e on bd nisze ni dla reszty wiata. Zaraz potem w tym systemie zosta uczyniony powany wyom. W 1932 roku Wielka Brytania podpisaa ukad handlowy z Argentyn. To si nazywa ukad Roca-Rakew (???), od nazwisk negocjatorw, ktrzy go zawarli i on zapewnia rwnie preferencyjny dostp na rynek brytyjski dla argentysich artykuw rolnych, przede wszystkim dla argentyskiego misa. Ten ukad by potem okropnie krytykowany po obu stronach. To znaczy po stronie brytyjskiej to byo tego rodzaju - bo jeli Wielka Brytania zawara z krajamu Commonwealthu umow o ich preferencyjnym traktowaniu, a zaraz potem zawara podobn umow z Argentyn, ktra nie bya czonkiem Commonwealthu, no to Commonwealth wystawia do wiatru. Tak naprawd rynek brytyjksi by od tej pory otwarty nie tylko dla rolnictwa kanadyjskiego czy australijskiego, ale dokadnie tak samo dla argentyskiego, co Kanadyjczykw i Australijczykw denerwowao. Z drugoej strony Argentyczycy byli z tego ukadu niezadowoleni, bo oni uwaali, e Argentyna bya zbyt uzaleniona od eksportu rolnego.Argentyna na pocz. XX wieku bya bogatym krajem. Bya niemale tak postrzegana jak Stany Zjednoczone. Nie byo drugiego takiego kraju w Ameruce Poudniowej. Top bogactwo argentyskie w duym stopniu opierao si na eksporcie rolnym. Wielki kryzys, ktry zbi ceny artykuw rolnych bardziej ni przemysowych ujawni t sabo gospodarki argentyskiej i potem Argentynie wiodo si ju znacznie gorzej. Ot zdaniem krytykw tego ukadu w Argentynie - wielki kryzys stwarza szanse na to, aby Argentyna si przekwalifikowaa na bardziej przemysow a nie rolnicz produkcj. Ten ukad w duym stopniu t szanse niweczy, poniewa utrwala t pozycje Argentyny jako producenta rolnego, jeszcze na par lat utrwala. I te par lat zostao, z punktu widzenia rozwoju przemysowego Argentyny, zmarnowane. Kilka lat pniej na tych wanie frustracjach doszed do wadzy w Argentynie Peron, ktry t gospodark argentysk do koca rozstroi swoimi

populistycznymi posuniciami. W warunkach kryzysu i kurczenia si handlu midzynarodowego rozpowszechniaj si rozmaite patologiczne formy handlowania. Jedn z nich by clearing. Clearing polega na tym, e dwa pastwa umawiay si na zerowe saldo wymiany handlowej. I oczywicie, e gdyby tego handlu miaoby w ogle nie by, to lepszy jest taki clearing ni nic. Ale to jest bardzo prymitywna forma handlowania, bo zauwacie pastwo, e ona wymaga, abymy nadwyki wypracowane w handlu z pewnym krajem konsumowali potem z tego kraju. Nie ma moliwoci przerzucenia tego na inny kraj. To znaczy, jeeli bdziemy mieli dodatnie saldo wymiany ze Szwedami z powodu eksportu wgla, to nie moemy zaimportowa za to wina woskiego, a szwedzkiego te nie moemy, bo Szwedzi nie robi wina. Krtko mwic nie moemy si napi wina, a to jest bez sensu. Umowy clearingowe byy szczeglnie ulubion form handlowania III Rzeszy. III Rzesza zawieraa takie umowy z pastwami, no tak w skrcie mwic ogldnie, na poudnie, z Wgrami plus z krajami bakaskimi. Dla tych krajw interes polega na tym, e Rzesza godzia si wpuci na swj rynek jak tam ilo ich eksport rolnego. Oni inaczej to by tego nie wyeksportowali w ogle. W zamian Rzesza miaa rynek zbytu dla swoich towarw przemysowych, a przy okazji uzaleniaa od siebie gospodarczo te kraje i budowaa sobie tak stref wpyww gospodarczych i politycznych. Jeszcze inn form handlu, ktra si w tym czasie rozwina by dumping. Dumping polega na tym, e sprzedajemy za granic co taniej ni to jest oferowane na rynku wewntrznym. Czasem nawet poniej ceny produkcji sprzedajemy za granic, a wyrwnujemy sobie t rnic na rynku wewntrznym i w ten sposb popieramy eksport i zdobywamy rynki, ktrych bymy inaczej nie zdobyli. W latach 30-tych dumping uprawiaa na przykad Polska. Uprawiaa go eksportujc wgiel i cukier, to byy dwa takie dobra, ktrych eksport by w ten sposb finansowany. Cukier by drogi na rynku wewntrznym, a za to emy forsowali jego eksport. I to byo nawet jawnie mwione, e my do Europy sprzedajemy cukier, eby w kraju byy dewizy. I e to jest taki patriotyczny czyn, e my si godzimy na ten droszy cukier. W Stanach Zjednoczonych pewne posunicia interwencjonistyczne byy wykonywane ju przez prezydenta Hoovera, ale generalnie on nie mia szczliwej rki to tych posuni, raczej to co robi to si okrelao jako szko propagandow (???) i koczy t kadencj w atmosferze wyjtkowo nieprzychylnej. W Stanach Zjednoczonych powstaway takie cae miasteczka bezrobotnych, takie slumsy, one potocznie byy nazywane Hooversvilles, czyli Miasteczka Hoovera, taka bya o Hooverze opinia. Kiedy wadz obj prezydent Hoover, pierwsz rzecz, z ktr musia si upora byo opanowanie paniki bankowej. Zrobi to ogaszajc w marcu 33 roku wito pastwowe, znaczy zamkn wszystkie banki. Poniewa wszystkie banki byy zamknite, wic to, e jaki bank by zamknity nie byo jakim specjalnym powodem do niepokoju klienta - na tym polegao uspokojenie nastroju. W midzyczasie tam zostaa przeprowadzona selekcja i pniej niektre banki zostay otwarte, a niektre nie zostay otwarte. Generalnie amerykaski system bankowy, ktry przedtem by bardzo liberalny, zosta poddany cilejszemu nadzorowi. eby broni tak bardziej nerwow, z tego punktu widzenia, grup drobnych ciuaczy utworzony zosta Federalny Fundusz Ubezpiecze Depozytw Bankowych,

on ma skrt FDIC, do dzisiaj istnieje i ubezpiecza depozyty do pewnej wartoci. Ta warto na pocztku wynosia 10 tys. dolarw wtedy, pniej bya podnoszona i dzisiaj wynosi 100 tys. dolarw. Polityk roln Roosvelta to skupowanie nadwyek, a przede wszystkim pacenie farmerom, eby nie produkowali prowadzia taka agenda rzdowa, ktra si nazywaa Agriculture Adjustment Administration, AAA miaa taki skrt, 3 razy A. Co do zmniejszenia poday artykuw rolnych - ta administracja zaoraa ile tam hektarw upraw baweny i wymordowaa 6 mln wi, eby po prostu zmniejszy poda. Interwencjonizmem w przemyle zajmowao si przede wszystkim takie co, co miao skrt NIRA - National Industrial Recovery Administration. Tych agend rzdowych dziaajcych w ramach new dealu byo sporo. Warto wspomnie o jeszcze kilku. Roosvelt uzna, e ze wzgldw propagandowych bdzie dobrze, jeli new deal bdzie mg si poszczyci tym, e postawi na nogi jaki region, ktry do tej pory by wyjtkowo zacofany. Wybr pad na dolin rzeki Tennessee (spelling???), ktra rzeczywicie do tej pory bya biedna. Powstaa osobna agenda rzdowa Tennesee (???) Property, ktra budowaa tam zapory wodne, szkoy i rne takie rzeczy. (??? ) miaa na celu robienie takich robt publicznych takich, ktre by tworzyy popyt w przemyle i nakrcanie koniunktury poprzez tworzenie popytu na dobra inwestycyjne. Troch innego rodzaju interwencjonizm, taki polegajcy po prostu na dawaniu bezrobotnych pracy, uprawiaa inna organizacja, ktra si nazywaa Civil Works Administration. Ona po prostu zatrudniaa bezrobotnych przy takich posuniciach nie koniecznie sensownych, a midzy innymi utrwalia si w historii literatury amerykaskiej tym, e byli pisarze, ktrym w czasie kryzysu byo le. Ot CWA wynajmowaa tych pisarzy do pisania przewodnikw turystycznych. Dawaa im takie zlecenia na czas kryzysu, oni jedzili, pisali przewodniki turystyczne, co rozwijao turystyk, bo to dobrych pisarzy zapdzili do pisania przewodnikw, a wic fajne przewodniki powstay, a przy okazji pisarze nie narzekali, bo mieli co robi i sobie zarobili. Jeszcze jedna bya organizacja, ona miaa skrt CCC - Civilian Conservation Corps. Ona zatrudniaa modzie, okoo 300 ty. modych ludzi byo skoszarowanych, umundurowanych, miao zapewnione jedzenia, umundurowania wanie, zarabiao 1 dolara dziennie. Ale ju w zasadzie to byo na papierosy, piwo i gum do ucia, bo ca reszt mieli zapewnion i oni sprztali kraj. Ta organizacja posuwaa ludzi po to, aby sprztali mieci. Ruch ten mia problem polegajcy na tym, e polityka new dealu bya dzieem partii demokratycznej, demokraci wspierali inicjatywy, republikanie byli przeciw. Republikanie mieli w swoim rku Sd Najwyszy. Sd Najwyszy orzeka o zgodnoci ustaw z konstytucj. Sd Najwyszy moe uniewani ustawy stwierdzajc, e one s sprzeczne z konstytucj - w ten sposb przestaj obowizywa. Poniewa wszystkie te posunicia wykonywane w ramach new dealu miay jedn wad z punktu widzenia konstytucji - ot generoway deficyt budetowy, na ktry nie byo pokrycia sensownego. W zwizku z tym, wanie pod tym pretekstem w 1935 roku Sd Najwyszy zacz po kolei te ustawy, tworzce new deal, uniewania. A Sd Najwyszy to nie jest takie grono, ktre atwo zmieni, bo tam jest ograniczona liczba tych sdziw i oni s doywotni. Ich mianuje prezydent, ale on to moe zrobi tylko wtedy, gdy ktrych z dotychczasowych sdziw umrze. W zwizku z tym Sd Najwyszy to jest

takie gremium niby polityczne, ale o dobrej inercji (???). Dzisiaj Sd Najwyszy w Stanach Zjednoczonych wikszo ma demokratyczn i s to sdziowie, ktrych mianowa Kennedy i Johnson w pierwszej poowie lat 60-tych jeszcze, bo tam si mniej wicej tyle siedzi. Roosvelt prbowa sobie z tym poradzi w ten sposb, e prbowa zmieni konstytucj, eby mia wikszy wpyw na skad Sdu Najwyszego, ale nie pozwolono mu tego zrobi i susznie. Sd Najwyszy jest dosy wanym organem w amerykaskim systemie politycznym. I musia sobie radzi inaczej. Radzi sobie inaczej w ten sposb, e te same ustawy, ktre mu Sd Najwyszy obali, troch poprawione, eby Sd mia w przyszoci troch trudniej si do nich dobra, jeszcze raz wracay do Kongresu i byy jeszcze raz uchwalane w 1935 i 1936 roku. Roosvelt czeka na reakcje i patrzy co Sd na to odpowie. Ale dlatego, e to byo w takich dwch falach poszo - ta pierwsza zostaa niemal w caoci uniewaniona i potem bya druga - to Amerykanie mwi Pierwszy New Deal i Drugi New Deal i jest pewna rnica midzy tymi dwoma new dealami. W ramach tego drugiego new dealu dwa nowe rozwizania zastosowano, na ktre warto zwrci uwag. W 1935 roku wesza ustawa utrudniajca tworzenie holdingw, czyli takich przedsibiorstw, ktre w zasadzie same nic nie maj, tylko maj poprzez to, e graj na giedzie i maj papiery rozmaitych innych przedsibiorstw. Ale tak naprawd, z punktu widzenia zwizku z gospodark, holdingi s takim pasoytem w pewnym sensie. Ot Roosvelt uwaa, e holdingi ponosiy znaczn odpowiedzialno za takie a rozmiary tego kryzysu, bo one wanie wpady w panik, one zaczy tamte akcje sprzedawa, wic si przyczyniy do takiego a krachu. Dlatego wysza ustawa, ktra utrudniaa, nie zakazywaa, bo tego zakaza si nie da, ale utrudniaa na przykro (???) tworzenie holdingw. Druga ustawa, to bya ustawa Wagnera, ona te z 1935 roku. Ona uznawaa w Stanach Zjednoczonych istnienie zwizkw zawodowych. Zwizki zawodowe istniay ju w Stanach Zjednoczonych od dawna i od dawna nie byy przeladowane, ale te sytuacja nie bya regulowana prawnie. One miay pewn si faktyczn, bo sobie j wywalczyy, natomiast nie byo prawnych regulacji dotyczcych dziaalnoci zwizkw zawodowych. Ustawa Wagnera po raz pierwszy takie regulacje tworzya. W 1938 przyszo jeszcze jedno takie krtkie zaamanie, pniej zlikwidowane z tego powodu, e ju zbliaa si wojna i wszyscy si zbroili, w zwizku z tym zbrojenia krciy koniunktur. Ale tak naprawd w czasie new dealu Roosveltowi nie udao si zlikwidowa bezrobocia. Bezrobocie zostao zlikwidowane dopiero w czasie II wojny wiatowej z oczywistych przyczyn, natomiast a do wybuchu wojny bezrobocie cay czas istniao. W Wielkiej Brytanii nieprzyjemny by pocztek kryzysu, do 1931 roku. Po dewaluacji funta okazao si, e gospodarka brytyjska jest konkurencyjna i zacza si poprawa koniunktury, przy czym takim motorem wyjcia z kryzysu w GB okazao si budownictwo mieszkaniowe. Zachcono ludzi do budowania domw i to si okazao, e w ten sposb nakrcono koniunktur. Warunkiem sukcesu takie polityki byo utrzymanie na bardzo niskim poziomie, pomimo dewaluacji, stp procentowych - to si Anglikom udao. I te dwie rzeczy s ze sob wyranie zwizane, bo jednak budownictwo mieszkaniowe wymaga niskich stp procentowych,

bo ludzie przy tej okazji zazwyczaj si zaduaj. Bo przy wysokich stopach procentowych to si bd bali w co takiego wchodzi. Przebieg kryzysu we Francji by dosy osobliwy. To byo tak, e by bardzo zy 1931 rok, potem 1932 by niezy. W 32-im wygldao na to, e Francja wychodzi z kryzysu. A potem 33 i 34 byy okropne. To, e we Francji tak si porobio, byo przyczyn przynalenoci Francji do zotego bloku i zwizane z tym kosztem. Dlatego dla Francji przeomowym momentem byo zwycistwo Frontu Ludowego wiosn 36 roku, po ktrym nastpio kilka szybkich dewaluacji franka. Poza tym nastpia etatyzacja znacznej czci gospodarki, caa fala nacjonalizacji si przewalia przez Francj i midzy innymi znacjonalizowano przemys lotniczy. Jeszcze nie znacjonalizowano, ale poddano takiej bezporedniej kontroli rzdu Bank Francji. Utworzono Ministerstwo Gospodarki Narodowej, ktre zajmowao si planowaniem gospodarczym (???) - to byo co nowego. I rozbudowano bardzo ustawodawstwo (???ortografia), skrcono tydzie pracy do 40-tu godzin. We Woszech od samego pocztku istnienia faszyzmu do silny by sektor pastwowy. W 1922 roku, od razu po przejciu wadzy, Mussolini zacz robi roboty publiczne. Wochy naleay do tych krajw, ktre na pocztku lat 20-tych miay kryzys nadprodukcji, dojcie Mussoliniego do wadzy byo dojciem w warunkach kryzysu gospodarczego. Od samego pocztku Mussolini zacz wykonywa takie posunicia, ktre z jednej strony byy propagandowe, z drugiej strony nakrcay koniunktur. Wzi si za osuszanie bot pontyjskich. Na poudnie od Rzymu i na pnoc od (???), na poudnie (???), byo takie beznadziejne boto, od czasw staroytnoci tak byo, e tamten teren nie nadawa si do zamieszkania, bo byy bagna. I na dodatek jeszcze na tych bagnach byo duo plugastwa, ktre powodowao, e w Rzymie panowaa malaria. Ot Mussolini wzi si za suszenie. On oczywicie to osuszy, tam powsta szereg nowych miast, na takich terenach, ktre przedtem byy niedostpne. Midzy innymi rzymskie lotnisko (???) zostao na tym terenie zbudowane. Po drugie Mussolini wymyli od razu na pocztku, w 1923 roku co takiego jak autostrada. Autorem tego pomysu by Mussolini, zreszt prosz zwrci uwag, e sowo autostrada pochodzi z jzyka woskiego, a nie z jakiego tam innego. Pniej Mussolini prbowa wprowadza stosunki korporacyjne w przemyle. Korporacjonizm to bya taka doktryna wywodzca si z chrzecijaskiej myli spoecznej, ktra si opieraa na zaoeniu solidaryzmu spoecznego i zakadaa, e mona zbudowa takie zwizki zawodowe, ktre nie bd konfliktowe, tylko pracodawcy i pracownicy bd naleeli do tych samych zwizkw i bd solidarni. Mussolini prbowa w ten sposb zorganizowa stosunki pracy. Podczas wielkiego kryzysu Wochy pocztkowo naleay do zotego bloku. Wcale na taki interwencjonizm typu keynesowskiego si nie decydoway atwo. Mussolini, jak wielu innych, mia prestiowy stosunek do wasnej waluty. To si zmienio w II poowie lat 30-tych, kiedy Wochy ze zotego bloku wyszy, zawiesiy wymienialno lira. W 1933 roku jeszcze powsta taki koncern pastwowy woski, ktry mia nakrca koniunktur. Mia wykonywa rozmaite przedsiwzicia w celu nakrcania koniunktury. Ten koncern istnieje do dzi, jego skrt brzmi IRI (??? nie dabym gowy). W odrnieniu od III Rzeszy, gdzie rozmaite przedsiwzicia gospodarcze byy potem pod hasem denazyfikacji, rozwizywane, likwidowane;

znaczna cz tego etatyzmu Mussoliniego przetrwaa, poniewa woskiej gospodarki tak nie potraktowano. Po upadku faszyzmu te pastwowe firmy woskie porobione przez Mussoliniego zdefaszyzowano, ale poza tym pozostay i nawet zachoway swoje historyczne nazwy. Wanie taki rodowd ma, midzy innymi, woski koncern naftowy Agip, ktry te przez Mussoliniego zosta zaoony i funkcjonuje sobie do dzi. Wielki kryzys okaza si dosy agodny dla Japonii. Japonia przeya swoj panik finansow w 1927 roku. To si nazywao wielki kryzys finansowy epoki show (???) i to sobie Japoczycy zapamitali, poniewa to byo dosy dramatyczne wydarzenie, natomiast w czasie wielkiego kryzysu ju byo cakiem agodnie, to znaczy spadek produkcji by 10% do 31, a potem zaczo by lepiej, a to na skutek wojny, bo Japonia zacza wojn w Mandurii i ta wojna nakrcia Japonii koniunktur. {to jest nastpny wykad} Prosz pastwa, ten (...) III Rzeszy by innego rodzaju, poniewa tam nakrcano koniunktur nie poprzez kreowanie popytu konsumpcyjnego, a poprzez zbrojenia. A konsumpcj starano si wrcz ograniczy, (...) gdy znaczna cz produkcji nie robi na rynek, a jednoczenie aspiracje konsumpcyjne byyby rozbudzone to mogoby to da efekt w postaci inflacji, Dlatego starano si z konsumpcja nie przesadza. W pierwszej fazie, jeszcze w czasie Republiki Weimarskiej, rzd niemiecki prbowa walczy z kryzysem przez polityk deflacyjn, taktyk trudnego pienidza. Tak zacz zwalcza kryzys rzd kanclerza Duninga w 1930. Midzy innymi w ramach tej deflacyjne polityki w XII 1931 przeprowadzono takie ustawowe obowizkowe wszystkich cen pac i czynszw o 10%. Najbardziej dramatyczny dla gospodarki niemieckiej by lipiec 1931 roku. Bo to z punktu widzenia wanie takich spektakularnych, nerwowych wydarze to kryzys w Europie rodkowej wyglda tak, e w maju 1931 r. upad najwikszy bank austriacki. Ten bank z racji dawnych zwizkw z monarchi habsbursk mia silne wpywy (???). W zwizku z tym ten kryzys bankowy z Austrii przerzuci si na prawie ca Europ rodkow. A w lipcu zacz si kryzys bankowy w Niemczech. Zwrot w niemieckiej polityce gospodarczej nastpi w maju 32 r., kiedy to nowy kanclerz Frank von Bauen (???) zacz polityk inflacyjn. Podj prb napdzania koniunktury poprzez inflacj. W Niemczech obawy przed inflacj byy stosunkowo silne, w zwizku z tym Niemcy w tej dziedzinie polityki monetarnej poszli na to, e zawiesili wymienialno marki na zoto i zawiesili wymienialno marki na (??? walut wewntrzn, ktra nie wiem jak si nazywaa). Natomiast nie zdecydowali si na zdewaluowanie marki oficjalnie; nie bya dewaluowana a do drugiej wojny, potem przez drug wojn i a do 1948 roku. W momencie przejmowania wadzy przez NSDAP by to dosyc zoony ruch polityczny z punktu widzenia tego, co nas interesuje, poniewa NSDAP miao w swoim programie hasa antykapitalistyczne (???). I by taki silny ruch robotniczy w NSDAP, ktry uwaa, e wraz z przejciem wadzy powinna nastapic rewolucja spoeczna. Na czele tego ruchu stali tacy dwaj przeciwnicy Hitlera: (??? tu co powinno by) i wanie pod wpywem takich lewicowych hase pozostawaa caa partyjna armia SA. Na tym tle dochodzio do napi,

ktre zostay rozadowane w sposb gwatowny i brutalny - w czerwcu 1934 roku, podczas nocy dugich noy, kiedy to spacyfikowano (???). Tym niemniej te hasa antykapitalistyczne w programie NSDAP byy, znaczy one najczciej byy sprzedawane rwnoczenie jako antysemickie, co byo kapitalistyczne, to byo kojarzone, e to jest ydowskie i z tego powodu ydw zwalczano. Ale midzy innymi w takim kilkunastopunktowym programie NSDAP z pocztku lat dwudziestych jeden cay punkt by powicony zwalczaniu domw towarowych. NSDAP bardzo byo zawziete na domy towarowe i to byo zrozumiae, bo (???). Hitler mia szczcie o tyle, e doszed do wadzy w momencie, gdy gospodarka niemiecka wychodzia z kryzysu i tak, w zwizku z tym (???) zostaa zapisana juz na list zasug III Rzeszy. Hitler szykowa kraj do wojny. Gospodarcze szykowanie kraju do wojny oznacza kilka rzeczy: poo pierwsze i to oczywiste jest: wymaga zbrojenia. Po drugie, na to chciaem pastwa uczuli, przygotowywanie kraju do wojny oznacza postawienie sobie takiego celu jak samowystarczalno w gospodarce, autarkia, poniewa jak wojna wybuchnie, to musimy liczyc si z tym, e handel zagraniczny bdzie bardzo utrudniony lub w ogle odcity i wtedy bdziemy zdani na to, co mamy sami. Tego typu dowiadczenia Niemcy wyniesli z I wojny wiatowej. Jeszcze w czasie pokoju naley robi rne rzeczy, ktre miayby zwiakszy samowystarczalno gospodarcz kraju. To oznacza, e my robimy pewne rzeczy, pomimo e one si nie opacaj, bardziej si opaca sprowadza z zagranicy - my bdziemy to robili u siebie, bop to nam zaopewnia samowystarczalno. Na przykad na terenie Niemiec byy zoa rudy elaza, ale byy bardzo kiepskie i nie opacao si ich eksploatowa, je si opacao sprowadza ze Szwecji, ale III Rzesza podja ich eksploatacj, eby by w jak najwikszym stopniu uniezaleniona od importu. Jeli mamy pomys, e bdziemy robi co, co si nie opaca, a bdziemy robic to z przyczyn politycznych, to takie co moe robi tylko przedsibiorstwo pastwowe, bo prywatnych na co takiego nie namwimy, bo niby z jakiej racji. W tym celu powsta taki pastwowy koncern, ktry si nazywa (???) i zajmowa si tym, e na przykad eksploatowa te nieopacalne zoa rudy elaza. Pniej w czasie wojny rola tego koncernu troch si zmienia, bo on na przykad w Polsce przejmowa rne zakady przemysowe na wasno: czy to pastwowe, czy (???), czy to na przykad takie, ktre naleay do ydw. W zwizku z tym pniej on peni tak funkcj (???). Ale pocztki tego koncernu byy wanie takie. Zbrojenia niemieckie pocztkowo byy tajne, w 1935 roku stay si zupenie jawne. Finansowane byy przez tak instytucj, ktrej nazwa bya tak wymylona, aby to wygldao, e nie wiadomo, co to jest - Spka Bada Metalowych.(???). Poniewa Hitlerowi chodzio o to, aby robic zbrojenia nakrci koniunktur i da ludziom zatrudnienie, ale zarazem gospodarka niemiecka nie produkowaa dbr konsumpcyjnych, aby zaspokoi mozliwoci konsumpcyjne. W zwizku z tym, ta spka bada metalowych emitowaa weksle pracy (???) i bezrobotni zatrudniani na tych zasadach tylko cz wynagordzenia dostawali w markach, za ktre mogli co sobie kupi, a cz w wekslach - to bya forma takiej pozyczlki weentrznej - one miay by kiedy by spacone. Tak naprawd nie zostay spacone, to znaczy spka wyemitowaa tych weksli na 12 miliardw marek, z czego naprawd wykupia 1.5 miliarda, a ca reszt

uniewaniono. Na tym tle doszo zreszt do awantury midzy Hitlerem a Schachtem. Poniewa Hitlerowi udao si do swojej ekipy skaptowa Hjalmara Schachta. To by twrca stabilizacji walutowej Niemiec w 1924 roku, uwaany za najlepszego (??? - polityka? ) gospodarczego w Niemczech, wic to e on si znalaz w ekipie Hitlera to miao taki element propagandowy, eby to powaniej wygldao. W 1937 roku, kiedy zapady takie decyzje (???), na ten temat istnieje taki bardzo ciekawy dokument (???) I tam midzy innymi byo takie co: Zbroimy si na caego, zarzynamy gospodark i jak tego typu plany zostay zarysowane, to Schacht si zapyta Hitlera: No dobra, ale co bdzie z (???), jak my to wykupimy? A Hitler powiedzia (???), e on nie ma zamiaru tego wykupywa, e nie ma sprawy. I Schacht si wtedy poda do dymisji. To zreszt dziwny facet, bo prosz zwrci uwag, e (???) i to wszystko znis spokojnie. Natomiast jak usysza, e zamierzamy nie paci to nie wytrzyma i si poda do dymisji. (???) Pniej w Norymberdze doczono Schachta do procesu i prbowano (???), no ale w sumie pozycja Schachta bya silna, bo jego dotyczyy tylko sprawy do 1937, a do 1937 najgorsze rzeczy jeszcze nie zdyy si wydarzy, wic Schacht zosta w Norymberdze uniewinniony i wyszed z sdu jako wolny czowiek. Hitler nie byzainteresowny pobudzaniem konsumpcji, chyba e widzia bezporedni zwizek tej konsumpcji albo z funkcjami propagandowymi, albo ze zbrojeniami. Uwaa na przykad, e taka ga konsumpcji, ktr warto pobudza, bo ona si bezporednio przekada na zdolnoci obronne kraju, to jest motoryzacja. Budowa autostrady. Z tym, e Hitler budowa autostrady, eby szybko przerzuca wojska z zachodu na wschd, autostrady wschd-zachd. Jak potem powstaa Republika Federalna i ona miaa (???), to si okazao, e oni maj autostrady w poprzek, a nie maj takich wzdu kraju. Zreszt NRD te miao podobny problem. Hitler nie mia nic przeciwko motoryzacji indywidualnej. Rzucona zostaa idea, aby zbudowa samochd dla ludu. Rozpisany zosta konkurs, w 1936 konkurs ten wygra Ferdynand Porsche i w ten sposb powsta znany pastwu Volkswagen Garbus. To znaczy tak naprawd z Garbusem to jest tak, e to jest konstrukcja wczesna, propagandowo bardzo wyeksploatowana, ale tak naprawd to cywilnych garbusw byo stosunkowo nieduo. Natomiast od bardzo wielu ludzi przyjli przedpaty. Te przedpaty pniej przepady. Hitler popiera take formy konsumpcji zbiorowej. Powstaa taka organizacja (???) Sia przez Rado, ktra zajmowaa si organizowaniem wczasw, wyjazdw zbiorowych (???). Pojawiy si w III Rzeszy pewne elementy planowania gospodarczego. Mwio si, e jest cos takiego jak plan czteroletni. Penomocnikiem Rzeszy do spraw Planu Czteroletniego by Herman Goering. Goering peni rwnie inn funkcj, by komisarzem Rzeszy do Spraw Walutowych. (...), kady musia swoje waluty sprzeda Goeringowi. W sumie te kompetencje Goeringa w gospodarce byy ogromne przed wojn, dopiero w czasie wojny, gdy si okazao, e Goering sobie z tym nie bardzo radzi, powoli mu te kompetencje odbierano na rzecz innych, ale to si z (blami duzymi ...). Zlikwidowane zostay zwizki zawodowe, wprowadzona na to miejsce zostaa korporacyjna struktura, ktra si nazywaa Niemiecki Front Pracy (Deutsche Arbeit Front) - DAF. I do DAF wszyscy obowizkowo naleeli i DAF byo bezkonfliktowe, poniewa rwnie przemysowcy naleeli do DAF (...).

Dobra, przeejdmy sobie do Polski. Polska naleaa do zotego bloku i prbowaa walczy z kryzysem przy pomocy walki z kryzysem. Tal byo, dopki y Pisudski. Pisudski w ogle z pogard podchodzi do spraw gospodarczych. Mia (wojskowe podejcie ???). Z jednym wyjtkiem Pisudski mia prestizowe podejcie do waluty i tego pilnowa. W zwizku z tym wiuadomo byo, e w polityce walutowej, pki yje Pisudski, to nic si nie uda zrobi. To rwnie wykluczao jaki bardziej miay interwencjonizm, ktry by na przykad wymaga deficytu budetowego. To nie znaczy, e nie robiono nic. Podjto na przykad akcj odduania rolnictwa. Powsta nawet w tym celu oddzielny bank - Bank Akceptacyjny -ktry zajmowa si zamienianiem dugw krtkoterminowych na rednioterminowe (???). Realizatorem polityki gospodarczej, takiej wanie, w pierwszych latach kryzysu, do 1931 roku by Minister Skarbu Ignacy Matuszewski. Matuszewski by bohaterem jednego z najbardziej niezwykych pojedynkw. Kiedys tak byo, e jak politycy sobie nawsadzali, to si pojedynkowali - w ten sposb zaatwiali spraw i co wicej - czasem ktry gin. Ot Matuszewski si kiedy le wyrazi o takim starym polityku polskim, czynnym jeszcze w czasie pierwszej wojny wiatowej - Aleksandrze Lebnickim. Poniewa Lebnicki by kompletnym staruszkiem, wic sam nie mg zareagowa, wic syn Lebnickiego wyzwa Matuszewskiego na pojedynek. Pojedynek si oidby i przebieg mia mnastpujcy - najpierw jako wyzwany strzela Matuszewski - i spudowa. Potem strzela Lebnicki i Matuszewski pad. A po chwili wsta i nic mu nie byo. Co si okazao? Ot kula trafia matuszewskiego w metalowy guzik od rozporka. (???) Potem mu przeszo i wsta. Mora tej historii jest nastepujcy: polityk gospodarczy poza wiedz powinien mie take szczcie, bo bywaj takie sytuacje, e sama wiedza nie wystarcza. W takiej sytuacji, kiedy uprawiano polityk deflacyjn, a rwnoczenie wida byo, e wiele z objaww kryzysu wynika wanie z tej polityki, e gdyby troszeczke bardziej sypn groszem, to wszystko by ruszyo z miejsca. A jednoczenie ze wzgldw prestizowych, ze wzgldw na zagranic trzeba byo tak polityj prowadzi. W tej sytuacji niektrzy, na przykad PPS - wysuwaa otwarcie taki program, e trzeba zrobi inflacj, jeeli inflacja jest mniejszym zem ni taki kryzys, to trzeba zrobi inflacj i si nie przejmowa. Byty inne pomysy - jedne powane, inne niepowane. Z jednym przynajmniej pomysem by kopot - poniewa jego autorem by prezydent Mocicki. Prezydent Mocicki wymyli, e skoro tak jest, e z jednej strony chcemy mie silnego zotego na zewntrz, z drugiej strony mamy za mao pienidzy wewntrz, wic trzeba oprcz tego zotego, ktry jest na zewntrz, zrobi drugiego - wewntrznego zotego, ktry bdzie tylko w kraju, bo bdzie niewymienialny na zewntrz i jego moemy zrobi duo (czy tak???). Mocicki by chemikiem, on si nie zna na ekonomii. Jakby on si zna na ekonomii, to by wiedzia, e jak takie co si zrobi, to za kilka lat prawo Greshama i gorszy pienidz wyprze lepszy i ju. Ale on tego nie wiedzia. No i z takim pomysem wystpi do Matuszewskiego. Tu Matuszewski okaza si tchrzem, bo w zasadzie jego obowizkiem byo powiedzie prezydentowi, co on o tym myli. Ale Matuszewski sobie wykombinowa, e (nie powinien powiedzie ???) i zacz krci. To jest fajny pomys, ale (???). Po pewnym czasie Mociucki si zorientowa, co jest grane, bo w kocu kto mu tam wytumaczy. I wtedy zrobi Matuszewskiemu ogromn awantur: Pana

obowizkiem byo mi powiedzie. ja si nie znam, ja nie twierdz, e si znam. Ale pan nie powinien dopuci do tego, (???) ebym ja robi z siebie idiot. Trzeba mnie byo powstrzyma. I mia racj. Na pocztku 1936 byo ju tak, e zoty blok si rozpad i zaczy si rozmowy co w tej sytuacji powinna zrobi Polska. Byy rne zdania. Na czele Banku Polskiego sta wtedy jeden z najbardziej (???) pisudczykw pukownik Kos. Pukownik Kos uwaa,e Polska powinna zdewaluowa zotego i przyczy si do bloku szterlingowego. Ze naley si (???) na handlu i (???). Ministrem Skarbu i wicepremierem by Eugeniusz Kwiatkowski, ktry uwaa,e tego robi nie naley. I midzy tymi dwoma politykami doszo do konfliktu. Na to si nakaday wiksze takie ugrupowania - Kwiatkowski by dysponentem (???) a Kos nalea do grupy pokownikw (???). Efekt by taki, e w maju 1936 Kos poda si do dymisji. A kwiatkowski wygra. Prosz zwrci uwag, jak to si zmienio ukad si. Kiedy w 1925 doso do konfliktu midzy Prezesem Banku Polskiego a premierem, to poda si do dymisji premier, a w 36 roku, kiedy doszo do konfliktu midzy wicepremierem, a prezesem Banku, to do dymisji poda si prezes Banku. W tej sytuacji jedyne co Polska zrobia w polityce walutowej, po rozpadzie zotego bloku, to wprowadzono reglamentacj dewizow. Nie zawieszono wymienialnoci na zoto, nie zdewaluowano, tylko wprowadzono reglamentacj dewizow - czyli obowizek ujawnienia i odsprzedania bankowi polskiemu zagranicznych rodkw patniczych. Z tego powodu takie pytania, ktre ostatnio (???) wiadomo w jakim kontekcie napywaj, mianowicie: Czy my wiemy, jacy obywatele polscy przed wojn mieli konta w Szwajcarii? Ot moe my wiemy, moe nie wiemy; ale wiemy na pewno, e ci obywatele, ktrzy przed wojn mieli konta w Szwajcarii, to robili to nielegalnie, bo z punktu widzenia prawa polskiego oni nie mieli prawa posiadania dewiz, oni mieli obowizek odsprzeda je bankowi Polskiemu. Wic caa ta sprawa, przynajmniej z polskiego punktu widzenia, prywatnych kont obywateli polskich w Szwajcarii jest nielegalna, ci ludzie amali po prostu polskie prawo. Po 1936 roku zacz si w Polsce interwencjonizm. Kwiatkowski uwaa, e mona nakrca koniunktur poprzez rozwj przemysu zbrojenionwego. Od 1936 roku realizowano plan 4-letni i to by plan bodowy Centralnego Okrgu Przemysowego. COP ulokowany by w rodkowej Galicji, midzy Sanem i Wis. Kilka czynnikw zadecydowao o takiej wasnie lokalizacji, przede wszystkim strategiczne. To by rejon pooony nie bezporedno przy granicy niemieckiej i nie bezporednio przy radzieckiej. Tym rni si na przykad od Grnego lska, bo on by przy granicyu niemieckiej i w razie wojny by waciwie nie do obrony. Wyobraano sobie, e to jest na tyle (??? - duy???) kraj, e nie zostanie szybko zajty. Ta granica, ktra tam bya w pobliu, to znaczy granica czechosowacka, wydawaa si bezpieczna. Drugi czynnik, ktry zadecydowa o lokalizacji COP-u to byy due rezerwy siy roboczej. Tam byo stosunkowo najwieksze ukryte bezrobocie na wsi. To byo takie zjawisko nieuchwytne statystycznie, ci ludzie si nie zgaszali jako bezrobotni. Ale dla tych ludzi byy tylko moliwoci, eby wyszli ze wsi, co na wsi oni byli niepotrzebni. Oni nie wychodzili, bo wiedzieli, e w miecie nie maj szans - wic siedzieli na wsi i tworzyli bezrobocie. Mymy sobei rysowali tak demograficzn map Polski przed rozbiorami.

Ot jak wygldaa mapa gstoci zaludnienia za Stefana Batorego? I ona wygldaa tak: taka dua Polska wtedy bya, za Stefana Batorego byo tak, e gsto byo na zachodzie, a im dalej na wschd, tym byo rzadziej. To jest mnieju wicej to, czegomy my si spodziewali. Ale jest zrobiona druga mapa Polski, tu przed rozbiorami - co si okazuje. Ze tu przed rozbiorami byo inaczej - najgciej byo na poudniu, a im dalej na pnoc tym byo rzadziej. Odwrci si uk, zrobi si nie taki poudnikowy, tylko rwnolenikowy. To wynikao z tego, e rozmaite katastrofy, ktre nas spotkay w XVII wieku nadchodziy jednak z pnocy a nie z poudnia. Poudnie okazao si takim (???), do ktrego ci najedcy mieli najdalej. Jedyny taki kawaek Polski nie zajty w czasie potopu, to byy okolice Lubonia (???). Wczeniej osadnictwo na poudniu hamoway takie czynniki jak najazdy tatarskie. Tram byo niebezpiecznie. W XVIII wieku ten czynnik przesta dziaa. Skoczy si taki problem jak najazdy tatarskie. I dlatego to si odwrcio - pod sam koniec I Rzeczypospolitej poudnie byo najgciej zaludnione. A potem to wzia Austria. Austria wzia najgciej zaludniony kawaek Polski, a przez to, e tam si zrobia granica pastwowa, to ta struktura zostaa utrwalona na dugo., bo ju si nie mona byo swobodnie przemieszcza od tej pory. Dlatego wanie pniej w II Rzeczpospolitej to by najgciej zaludniony kawaek Polski. Oczywicie byy takie skupiska wielkie, jak tam Warszawa, d czy Grny lsk, ale nie mwimy sobie o wielkich miastach, tylko mwimy sobie o takiej przecitnej gstoci zaludnienia. Z tego punktu widzenia, to by najbardziej zaludniony kawaek Polski. COP by to przede wszystkim przemys zbrojeniowy: Mielec, widnik, Rzeszw - to jest przemys lotniczy, opony w Dbicy, huta w Stalowej Woli. Zreszt Stalowa Wola to jest zbudowana od podstaw wtedy miejscowo i sama nazwa tak zostaa wymylona ona jest (??? z boku epoki ???). Zapora w Ronowie na Dunajcu. To nie tylko byy te widy Sanu i Wisy, bo naprzykad fabryka karabinw w Radomiu to te bya inwestycja COPowska. To by przemys zbrojeniowy, ale to wszystko nie byo skoordynowane z wojskiem. Wojsko miao w tym czasie 6-letni plan przezbrojenia si zbrojnych ( J.P.: dla mnie to brzmi jak maso malane, jednak profesor zawsze wie lepiej). Ju sama rozbieno w czasie, e gospodarka miaa 4-letni plan budowy przemysu zbrojeniowego, w tym samnym czasie wojsko miao 6-letni czas przezbrajania. To znaczyo, e co tutaj jest niezgrane ze sob i si nie trzyma kupy. Nieprzypadkowo to nie byo ze sob zgrane, poniewa Kwiatkowski reprezentowa przeciwn frakcj, bo to jest (???) ni marszaek Rydz-migy. Koncepcjom budowy przemysu zbrojeniowego w Polsce towarzyszy po prostu walka o wadz. Dochodzio do tego, e migy jecha na wasn rk do Francji i zaatwia jak ogromn poyczk zbrojeniow u Francuzw nie uzgodnion nic ze skarbem. I jeszcze tak byo, e za t pozyczk migy kupowa we Francji gotowy sprzt, co oznaczao, e polskie zakady, ktre s budowane po to, eby produkowa ten sprzt, w momencie jak bd gotowe to nie bd miay zbytu, bo wojsko bdzie miao potd sprztu francuskiego i nie bdzie zamiawiao polskiego. To zreszt jest taki klasyczny dylemat przy przemyle zbrojeniowym: czy naley budowa nasz fabryk samolotw, ktra za jaki czas bdzie robia nasze samoloty, czy lepiej jest kupi 500 gotowych samolotw nowoczesnych. Bo, prosz zwrci uwag, e to s decyzje, ktre si nawzajem

wykluczaj. Jeli my kupimy 500 gotowych samolotw, to nasze lotnictwo nie bdzie przez duszy czas zamawiao nastpnych samolotw i nasz przemys, nawet jeli go zbudujemy, to zaraz padnie, bo nie bdzie mia zamwie. A odpowied na to pytanie zaley od tego, za ile czasu spodziewamy si wojny, bo jeli wojny spodziewamy si za 5 lat, to by moe jest sens budowa fabryk, ale jeli wojna ma by za 3 miesice, to naprawd nie ma sensu bawi si w t fabryk, tylko trzeba kupi 500 gotowych samolotw, eby chopaki mieli na czym lata. I tego typu rozterki, ju pomijajc spory takie kompetencyjne, czy walk o wadz, to twegoi typu rozterki towarzyszyy temu polskiemu wysikowi zbrojeniowemu, ta gospodarka si miotaa do koca midzy takimi wanie decyzjami. Pniej, jak ju byo po wszystkim, to Kwiatkowski mwi, swoim kolegom z rzdu, byego rzdu: Trzeba mi byo powiedzie, e ta wojna bdzie. Gdybycie mi powiedzieli p roku wczeniej, e ta wojna bdzie, to ja bym zrobi inflacj i bymy si uzbroili, bo mona byo takie posunicie wykona. Tylko mi nikt nie chcia powiedzie, e tra wojna naprawd bdzie. A zrobi inflacj, kied7y si okae, e wojny nie ma, to (???) bez powodu, przed tym wnie si wzbraniano. Prosz pastwa, ycz pastwu Wesoych wit i przede wszystkim lunego stosunku do egzaminu (??? egzaminw ???), ebycie pastwo si za bardzo nie przejmowali egzaminami na studiach. Tak naprawd nie one s tutaj najwaniejsze. Oczywicie, je trzeba zdawa, ale to tylko tyle bdzie. Spotykamy si w styczniu i mwimy sobei o gospodarce radzieckiej. {Tu powinien by wykad o gospodarce ZSRR} Dzi o gospodarce radzieckiej. Warto si ni zajmowa, poniewaz jak dotychczas gospodarka tego typu to by najpowaniejszy historyczny eksperyment zbudowania gospodarki nie regulowanej przez rynek, tylko regulowany w jaki inny sposb. I chocia to si wszystko zakoczyo klap, to warto si oprzyjrze, jaki pokusy legy u rde tego eksperymentu i jakie pomysy przynosz jakie skutki. eby zrozumie, co si dziao w gospodarce radzieckiej, powinnimy sobie wyjani, co marksizm zarzuca kapitalizmowi, co si Marksowi nie podobao w kapitalizmie. Ot marksizm zarzuca kapitalizmowi, e on jest niestabilny. e robotnik nie otrzymuje penego wynagrodzenia za swoj prace, tylko cz wypracowanej przez niego wartoci, tak zwana warto dodan przywaszcza sobie kaptalista. Po drugie w marksizmie bya caa taka doktryna mwica o alienacji pracy. Poniewa robotnik pracuje nie na swoim, wic nie czuje zwizku emocjonalnego z efektami swojej pracy. W socjalizmie, gdzie ta alienacja pracy zostanie przeamana, bdzie lepiej. Po trzecie, jak by to dzisiaj nie brzmiao, marksizm zarzuca kapitalizmowiu, e jst on marnotrawczy. e z jednej strony mozliwe sa kryzysy nadprodukcji, w czasie tych kryzysw pewna cz mocy produkcyjnych nie jest wykorzystywana, tylko stoi i czeka na lepsz koniunktur. A rwnoczenie to si dzieje nie w takiej sytuacji, e wszyscy maja wszystko, tylko s niedostatki. A rwnoczenie nie wszystkie moce gospodarki s wykorzystywane dla dobra spoeczestwa. Na tym wanie polegao marnotrawstwo kapitalizmu. Inn przyczyn marnotrawstwa by rynek. Bo to rynek powodowa, e mozliwe byy kryzysy nadprodukcji.

Gospodarka, ktra nie posiadaaby tej wady musiaaby by regulowana jako inaczej niz przez rynek. Nie przez rynek, tylko przez co tam innego. Wtedy ta gospdoarka mogaby peniej zaspokajac potrzeby spoeczne. Jeszcze jedn rzecz z tego marksizmu XIX-wiecznego warto sobie uwiadomi, ona bya zupenie inna, niz to co potem. Ot wiadomo byo, e kapitalizm nie by ustrojem najlepszym. e bdzie jeszcze jednen ustrj i on bdzie lepszy. Ot w doktrynie marksistowskiej byo co takiego co si nazywao prawo niezbdnej godnoci stosunkw spoecznych ze rodkami produkcji . To byo mniej wicej co takiego, e gospodarka si rozwija, pewne stosunki spoeczne, ktre sa postepowe na pewnym etapie rozwoju gospodarczego pniejk staj si przestarzae zostaja obalone. I przychodzi lepszy. To znaczy, to mniej wicej tak mona narysowa: o ile gospdarka si tak rozwija, to te ustroje kolejne troszeczk tak si rozwijaj - skokowo, na przemian. W momencie rewolucji one s dobre, potem s coraz bardziej przestarzae, a w kocu robi si przestarzae. Ale prosz zwrci uwag, co z tego wynika. Przy takim sposobie myslenia, marksici nie bd yczyli le kapitalizmowi. To nie jest tak, e jak kapitalizm przezywa kryzys, ma kopoty, to naley si cieszy, bo on si kompromituje. Nie, jeli to jest tak, e w miar rozwoju gospodarczego, (??? - nie jestem pewny czy to tak) jak bardzo anachroniczne bd te stosunki spoeczne - coraz bliej bdzie do rewolucji, to niech si ten kapitalizm rozwija. Im barzdiej on si bdzie rozwija, tym szybciej do socjalizmu. Zgodnie z tym rozumowaniem, rewolucje, gdyby gdzie miay nastapi, to powinny najpierw wybuchnc w najbardziej rozwinitych krajach, w jakich Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, na pewno nie w Rosji. To dopiero Lenin, ktry robi rewolucj w Rosji i jako musia to uzasadni, e to w Rosji, a nie gdzie indziej - to to nie pasowao do takiego toku mylenia. Wymysli tak formuk, e kapitalizm pad w swoim najsabszym ogniwie. No i potem ju udowodni, e Rosja jest najsabszym ogniwem nie byo trudno. Ale takl naprawd dla Marksa i XIX-wiecznych marksistw taki sposb myslenia, jaki prezentowa Lenin to by bya straszna herezja. Zreszt od Lenina te zaczyna si inny sposb poatrzenia na kapitalizm. Wanie tak, e socjalizm robi si wielki nagle, a (???) jest kapitalizm i zaczyna si wycig. Zaczyna si pokazywanie kto jest lepszy, ktop jest bardziej skuteczny. I wtedy na kapitalizm oni zaczynaj patzry jak na rywala, wtedy zaczynaj im yczy le i zaczynaj si cieszyc, jak im si co nie uda. Ale to dopiero wtedy. Jeszcze jedna rzecz wywara due wraenie na Leninie, chocia potem nie eksponowano tego. Ot Lenin wiekszo wojny spdzi w Szwajcarii. To byo bardzo dobre miejsce podczas I wojny wiatowej, bo to by wgld na onbie strony frontu. Ot na Leninie due wraenie zrobia gospodarka wojenna Niemiec. To znaczy gospodarka taka zmilitaryzowana. Stosowanie wojskowych metod w gospodarceto byo co, co jemu w czasie pierwszej wojny zaimponowao i co z pewnoci wywwaro wpyw na pniejszy ksztat gospodarki radzieckiej. Prosz zauway, e cay rozwj gospodarczy socjalistyczny przesiknity by terminologi militarn. Brygada robocza, kampania cukrownicza. Mnstwo takich milityarnych okrele. Jak miawyglda nowy ustrj - na ten temat wiedziano stosunkowo niewiele. To znaczy z tego wszystkiego, comy sobie do tej pory powiedzieli wynika, e on powinien w jaki sposb przezwycia wyzysk i alienacj pracy. To znaczy, e nie powinno by wasnoci

prywatnej rodkw produkcji, tylko ona powinna by jako tak zrobiona, eby ci robotnicy uwaali, e to jest ich. I po drugie, ta gospodarka nie powinna by regulowana przez rynek, tylko jako inaczej. No bo rynek prowadzi do kryzysu nadprodukcji. Byy trzy kolejne przymiarki do nowego modelu gospodarczego, dopiero trzecia okazaa si trwaa, co nie znaczy mdra, ale trwaa. Pierwsz chronologicznie by komunizm wojenny, drug by NEP, czyli Nowa Ekonomiczna Polityka i trzeci by taki model rozwoju, ktry pniej zaczto nazywa socjalistyczn industrializacj. W okresie komunizmu wojennego wane jest rozrnienie tego co byo wymuszone przez okolicznoci wojenne - to, e bya wojna domowa, e tam trzeba byo dopasowa na potrzeby frontu od tego, co byo realizacj doktryny. Pniej, gdy si komunizm wojenny si okaza straszna klap, to wiele rzeczy zwalano na to, e bya wojna (i tak byo trzeba). Ot nie wszystko, co oni robili, byo wymuszone przez wojn, ot pewne rzeczy oni robili, poniewa uwaali, e wanie na tym ten ustrj ma polega. Jedna z pierwszych decyzji wadz radzieckich, podjta ju 7 XI 1917 roku, pierwszego dnia, dotyczya nacjonalizacji rosyjskiego banku pastwa (???). Prawd mwic do dzi nie wiadomo, co to znaczyo, bo ten bank pastwa by pastwowy zawsze. Nie wiadomo, co to znaczy znacjonalizowa pastwowy bank. Ale on w kady razie znacjonalizowa. Zaraz potem do tego banku poszy ze strony rady komisarzy ludowych dwa dania: pierwsze byo takie, eby zwalczy inflacj, a drugie byo takie, eby dostarczy kredytu dla rzdu. Tym, e te dania s sprzeczne nikt si nie przejmowa. Poniewa urzdnicy tego banku powiedzieli, e te dania s sprzeczne, w zwizku z tym odkryto midzy nimi spisek antypastwowy. Ich dwa tygodnie po rewolucji zwolniono z pracy i aresztowano. Z tej okazji powstaa CzeKa. To byli pierwsi klienci Dzieryskiego. Kilka dni pniej, kiedy ju tych urzdnikw tam nie byo, tylko jacy ciecie, jeszcze pilnowali, przyjechaa do Rosyjskiego Banku Pastwowego ciarwka ze Smolnego i t ciarwk przyjechao dwch wsppracownikw Lenina i oni od tych cieci zadali klucza od skarbca. No to ci dali, co mieli nie da. Wtedy tamci otworzyli sobie skarbiec, wszystko co byo zaadowali na ciarwk i wywieli do Smolnego. Prosz zauway, e stosunek wadzy radzieckiej o bankowoci by typowym stosunkiem wamywacza. Bank polega na tym, e tam jest skarbiec, do ktrego trzeba si wama i zabra to, co jest w rodku. Pniej znacjonalizowano lub zlikwidowano wszystkie pozostae banki. Po paru miesicach zosta w Rosji tylko jeden bank, wanie ten bank, ktry zmieni nazw na Bank Ludowy RFSSR (???), a w styczniu 1920 roku ten bank zosta zlikwidowany. W tym czasie nie byo w Rosji adnego banku, a emisj pienidza nazywaa si taka komrka, cign, eby nie skama: Centralny budetowo-rozrachunkowy zarzd przy Ludowym Komisariacie Finansw. Okres komunizmu wojennego to by okres, kiedy z jednej strony toczono tych pienidzy strasznie duo i tak naprawd, to bya wtedy hiperinflacja. Z drugiej strony znaczenie pienidza malao. Poniewa zaopatrzenie odbywao si nie poprzez pienidz, tylko w inny sposb. W 1918 roku zostaa wprowadzona w Rosji dyktatura aprowizacyjna. ywno bya rozdzielana przez komisje. Wszelki prywatny handel ywnoci by zakazany. I to nie w systemie karkowym, jak to pastwo pamitacie kiedy byo, e trzeba mie kartk i pienidze, tylko po prostu w naturze. Ludzie otrzymywali wynagrodzenie w naturze w miejscu pracy.

W takiej sytuacji w roli pienidza czsto chodz takie towary, ktre musz mie kilka cech. Po pierwsze musz by zestandaryzowane, eby nie byo lepszych i gorszych. Po drugie musz by atwo podzielne, aby atwo mona byo wydawa reszt. I nie mog si psu. Klasycznym takim towarem jest spirytus. Drugim takim towarem jest tyto - to s takie dobra, ktre czsto w roli pienidza wystpuj. W tym rozdawnictwie obowizywaa zasada: kto nie pracuje ten nie je. To nie bya przenonia literacka, to naleao rozumie jak najbardziej dosownie. Tak wanie byo naprawd, e jak kto nie pracowa, ten nie jad. I byy cae grupy ludnoci wiadomie przez wadze pozostawione poza zasigiem systemu zaopatrzeniowego i skazane na mier godow, to byo tak pomylane. Wadze bray w posiadanie t ywno poprzez system, ktry nazywa si razwiorstka. System ten polega na tym, e chopi zobowizani byli odda pastwu za darmo wszystkie nadwyki powyej swoich potrzeb. Rewolucja na wsi przeprowadzia co w rodzaju reformy rolnej. W listopadzie 1917 roku by dekret o ziemi, to nie byo to samo, poniewa reformy rolne pniej (???) na przykad. Formalnie w kadym razie nie by poniewa dekret o ziemi po prostu nacjonalizowa ziemi. Chopi, ktrzy oczekiwali reformy rolnej zrozumieli dekret o ziemi po swojemu. Znaczy zrozumieli, e mona sobie podzieli paskie majtki i podzielili. Wadza bya na razie na tyle saba albo rozsdna, e si z tym pogodzia, tak naprawd to nie o to chodzio w dekrecie o ziemi. I teraz z t prywatn gospodark chopsk wadza poczynaa sobie w ten sposb wanie, e oni musieli za darmo odda pastwu nadwyki, ktre wyprodukowali powyej wasnych potrzeb. Mwic delikatnie, to nie by system, ktry zachca do zwikszania produkcji. Wicej, waciwie trudno sobie wyobrazi powd, dla ktrego ci chopi mieli dobrowolnie te nadwyki odda. Waciwie mona byo im te nadwyki zabra wycznie si, tak to si odbywao. Z miast na wie jedziy brygady robotnicze, ktre miay znajdowa ywno i j konfiskowa. Sowo razwiorstka polegao wanie na tym, e przy tej okazji starano si rozwarstwi spoeczno wiejsk. Pozyska biedaka, zneutralizowa redniaka, zmidli (???) kuaka. Po to, eby mie swoje wtyczki na wsi, biedot wiejsk biedot wiejsk organizowano w tzw. kombiedy i zadaniem czonkw tych kombiedw byo donoszenie brygadom, co gdzie kto schowa. Liczono na to, e z samej zawici oni bd mwi, co tam gdzie kto schowa. Oczywicie potem, kiedy ta brygada wyjechaa, to los tych czonkw kombiedw rny bywa. No bo wie do nich miaa al. Takie byy koszty rewolucji. Oczywicie, kiedy taka brygada przyjechaa do wsi i zacza przeszukiwa, to nikt nie mia (???). No to oni zaczynali szuka. To jak znaleli, to nie bawili si w odrnianie, co jest potrzebne dla tego chopa, a co jest nam potrzebne. Tylko konfiskowali wszystko. Poniewa w miastach by gd, to oni mieli do wyboru, albo midzy wasn niedol, a mierci godow chopa. Tak e czonkowie takich komitetw jedzili z misjami na wie, nie robili tego z przyczyn ideowych, czy jakich tam, doktrynalnych, tylko robili to, bo byli godni. Oni bez tego by umarli z godu. Od tej strony wanie komunizm wojenny si ostatecznie zawali. No bo wyobracie sobie pastwo, e taka brygada przyjeda i wam wszystko zabiera. No to oni raz nam tak zrobi, drugi raz tak zrobi, a za trzecim razem to my wystawimy czujki i oni nie dojad. Bo ile razy mona si tak nabi, prawda. Tylko e w momencie, gdy my zrobimy zasadzk i nam si uda, na to z punktu widzenia wadzy

to ju bdziemy w stanie buntu, bo ju nie bdziemy mieli powrotu do normalnego ycia, tylko trzeba bdzie dalej co zrobi z tym przedsiwziciem. I taki wanie bunt zacz si rozlewa po Rosji na pocztku 1921 roku. Od nazwiska jednego z takich lokalnych przywdcw on si nazywa antonowszczyzn. To nie miao nic wsplnego z interwencj, z biaymi generaami, to by po prostu ywioowy opr chopw przeciw takiej polityce. Z ruchem chopskim wadze jako by sobie poradziy. Bo to by problem militarny, trzeba byo spacyfikowa chopw, politycznie to nie by duy problem, bo mona byo powiedzie, e chopi s ciemni. Oni nie dojrzeli do nowej sytuacji i dlatego z tej ciemnoty si buntuj. Do tego doszed jednak problem duo powaniejszy, wanie z tego punktu widzenia. Ot w grudniu 1921 roku wybuch bunt kronsztadzki. Nie wiem, czy pastwo wiecie, co to jest Kronsztadt. Jak tu jest zatoka Fiska, to (???) jest Petersburg, to kilkanacie kilometrw przed Petersburgiem jest wyspa Kotlin (: na pewno dobrze) i na wsypie Kotlin jest twierdza Kronsztadt. Od czasw Piotra Wielkiego to jest gwna baza floty batyckiej. Zwiedzi tego si nie da, ale jak tam si przepywa, to tam cos takiego jest. Ot w grudniu 1921 roku zbuntowali si marynarze floty batyckiej. To byo bardzo kopotliwe dla wadzy, zwaszcza jeli si pamita rol, jak marynarze floty batyckiej odegrali w rewolucji padziernikowej. To z Aurory wystrza pad (???), a teraz wychodzio na to, e Aurora zamierza strzela w inn stron. O marynarzach floty batyckiej na pewno nie mona byo powiedzie, e oni s ciemni. Z nimi trzeba byo zrobi co innego. To si zbiego z wygaszaniem rozmaitych wojen. Wanie by dobijany (???) na Krymie, podpisywano pokj z Polsk, jeszcze byli Japoczycy na Syberii, ale waciwie poza tym, to wszystko byo ju pozaatwiane. W takiej sytuacji zbiera si X Zjazd Partii. Lenin, ktry uzna, e z komunizmu wojennego trzeba si wycofa i wymyle co innego, uzna, e delegatom na zjazd dobrze zrobi, jeli osobicie wezm udzia w szturmie Kronsztadu. Bo Kronsztadt zosta zdobyty szturmem i ci marynarze zostali tam spacyfikowani. Szturm odbywa si w marcu na Zatoce Fiskiej, ona bya zamarznita. Wojsko szo po lodzie szturmem na Kronsztadt, a flota batycka, eby si nie da, strzelaa w ld, aby go pokruszy i aby tamci si potopili. I do takiego wanie szturmu posa Lenin delegatw. Niektrzy si potopili, inni nie. Ci, ktrzy si nie potopili i wrcili na zjazd to ju byli rozsdniejsi. Na zjedzie dokonano zmiany polityki gospodarczej, proklamowano now polityk ekonomiczn. Zezwolono na dziaanie rynku. Chopi musieli zapaci pastwu podatek w naturze. nadwyki po zapaceniu tego podatku mogli sprzeda na wolnym rynku. W przeciwiestwie do poprzedniego systemu ten system zachca do produkcji, bo opacao si te nadwyki mie i sprzeda. W duym zakresie dopuszczono prywatna przedsibiorczo, w przemyle te. Nie byo reprywatyzacji oczywicie, co tam znacjonalizowano, to pozostao pastwowe, ale pozwalano na zakadanie niewielkich nowych firm prywatnych. Poniewa mia funkcjonowa rynek, wic okazao si, e niezbdny jest instrument tego rynku, czyli pienidz. Z tego punktu widzenia po komunizmie wojennym pozostaa kompletna bryndza, bo hiperinflacja zostaa. To znaczy w obiegu byy ruble carskie, byy kierenki albo dumki. To byy takie pienidze z okresu Rzdu Tymczasowego, ktre si nazyway kierenki od nazwiska premiera albo dumki, bo tutaj bya

wymalowana duma pastwowa i byy radzieckie pienidze, ktre si nazyway (???sowznaki), tam byy przez komisarza ludowego robione. To byy te pienidze, ktre wadza radziecka uznawaa, bo oprcz tego byy jeszcze pienidze, ktre byy po biaych generaach na przykad Korczak, Brandel, to tych wadza radziecka nie uznawaa. To wszystko byo nic nie warte. W 1922 wprowadzono rubla 1922, to tak si nazywao i ten rubel by wart 10 ty. rubli dotychczasowych. W 1923 roku wprowadzono rubla 1923 i on by wart albo 100 rubli 1922, albo milion rubli dawniejszych. I takimi dwoma denominacjami kolejnymi zrobiono wzgldnie przyzwoity parytet, ten rubel z 1923 roku to ju bya taka nieza waluta. Oczywicie to bya waluta niewymienialna na inne, czysto wewntrzna waluta, jak pniej w socjalizmie byo. Poniewa okres NEP-u by okresem, kiedy Zwizek Radziecki wzgldnie si otworzy na wiat, w kadym razie w porwnaniu z tym co przedtem oraz z tym, co potem, to by dosy otwarty. A wiat w tym czasie zmierza jednak ku walucie zotej, to byo po konferencji genueskiej i miaa by jaka tam waluta zota. Jeli Zwizek Radziecki chcia mie walut, ktra by si nadawaa do obsugi wymiany zagranicznej, to musia co wymyli. Ot wymylono rzecz nastpujc: przy okazji reformy w 1923 zamiast banknotw 10-rublowych pojawiy si banknoty, ktre si nazyway czerwoce. Jeden czerwoniec to byo 10 rubli. I danie z zagranicy te czerwoce wymieniamy na zoto. Na danie obywateli radzieckich - nie. Dla obywateli radzieckich to po prostu byo 10 rubli. Gdyby obywatele radzieccy jedzili za granic, to by si zorientowali, e tam czerwoca traktuj troch lepiej ni inne ruble i pojawiaby si dwuwalutowo i zadziaaoby prawo Greshama i byoby duo kopotw. Ale obywatele radzieccy nie jedzili za granic, wic nie byo kopotw. I czerwoniec normalnie funkcjonowa a do reformy nastpnej w 1947 roku. W potocznym jzyku to si do dzi zachowao, e si na 10 rubli mwi czerwoniec, jeli si w ogle mwi. Ale nie, teraz bya denominacja, wic mona tak mwi. Odbudowano system walutowy na pocztku lat 20-tych. W 1921 roku powsta Gosbank, ktry emitowa te wszystkie pienidze, Gosbank to jest skrt od Gospodarstwiennyj Bank, czyli Bank Pastwowy. W 1922 powsta Bank Przemysowy, Bank Handlu Zagranicznego, Bank dla Spdzielni. W komunizmie wojennym eksperymentowano, e socjalizm moe si oby bez bankw. Od czasu NEP-u w socjalizmie byy banki, tylko po pierwsze - to byy banki pastwowe, a po drugie one nie konkuroway ze sob, tylko miay gospodark sektorowo podzielon, eby byo wiadomo, kto kogo obsuguje. Mwiem, e okres NEP-u by okresem otwarcia gospodarki radzieckiej na wiat. Istnia jednak jedna powana przeszkoda. Ot w lutym 1918 roku rzd radziecki uniewani dugi carskie. Powiedzia, e nie uznaje dugw carskich i nie zamiera ich paci. To byo mniej wicej 5 mld dolarw wtedy, duo to byo pienidzy i to by dug przede wszystkim wobec Francji. W mniejszy stopniu wobec Wielkiej Brytanii. Generalnie wobec ententy na pewno; to nie by dug wobec pastw centralnych. Pniej normalizacj sytuacji midzynarodowej radzieckiej blokowaa ta sprawa dugw carskich, poniewa no z punktu widzenia prawa midzynarodowego jest co takiego jak cigo zobowiza, niezalenie od tego, e gdzie tam bya rewolucja, to tam nikogo nie obchodzi. Dug jest dugiem. Pastwa odpowiadaj za dugi swoje, nawet jeli po drodze przeszy jakie tam transformacje. My pacimy dugi Gierka i nikogo nie

obchodzi, e Gierek ju dawno nie rzdzi. Rosja radziecka sprbowaa si zachowa inaczej, znaczy prbowaa uniewani swoje dugi. I to potem blokowao rozwj interesw w Rosji. No bo troszk jest strach robi interesy z krajem, ktry ma zwyczaj uniewaniania swoich dugw. Przecie my nie mamy gwarancji, e on to zrobi raz, jemu to moe wej w nawyk. To nie obciao stosunkw gospodarczych z Niemcami, tam nie byo kwestii dugw. Na tej wanie zasadzie doszo wanie do traktatu w Rapallo i w okresie NEP-u gwnym partnerem handlowym Rosji stay si Niemcy. Tutaj obie strony jako si uzupeniay, gospodarka radziecka dysponowaa surowcami, ktrych nie miaa gospodarka niemiecka; niemiecka natomiast posiadaa technologie, obie strony mogy na tym skorzysta. Na dodatek jeszcze to byo tak, e Niemcy miay ograniczenia zbrojeniowe na mocy traktatu wersalskiego i nie mogy na przykad eksperymentowa z czogami czy samolotami na swoim terytorium, natomiast na terytorium radzieckim oczywicie mogli. Korzyci strony radzieckiej polegay na tym, e ona podpatrywaa i przy okazji si uczya. Przy ocenie NEP-u jest jeden problem. Ot dugi czas mwiono o NEP-ie, e NEP by krokiem wstecz w stosunku do komunizmu wojennego, bo trzeba byo odbudowa kraj wycieczony wojn, a po pewnym czasie mona byo NEP odrzuci i robi to, co naleao robi od pocztku. Po pierwsze samo stwierdzenie, e NEP by krokiem wstecz gupio wyglda w kontekcie tego, e w komunizmie wojennym ludzie umierali z godu, a w okresie NEP-u przestali umiera. Na tej zasadzie NEP by duo rozsdniejszym okresem ni komunizm wojenny. Wycznie, jeeli si umwimy, eby jak najmniej byo prywatnego w gospodarce. No to rzeczywicie, z tego punktu widzenia mona powiedzie, e NEP by krokiem wstecz. To zreszt pniej funkcjonowao w Zwizku Radzieckim w ten sposb, e ta formua, e NEP by krokiem wstecz i od pocztku by pomylany jako co przejciowego, to bya formua stalinowska. Stalin w ten sposb uzasadnia to, co on zacz robi pniej. Ale na przykad z punktu widzenia Gorbaczowa, ktry prbowa zdementowa ten system stalinowski, bo on uwaa, e on si nie sprawdzi, to prosz zwrci uwag, e tutaj mielimy do czynienia z takim szczliwym zbiegiem okolicznoci. Lenin wymyli komunizm wojenny .. i gupio wymyli. Ale po pewnym czasie zmdrza, odwoa to i wymyli NEP. I to ju byo duo lepsze. A potem ju nic nie wymyli, bo umar. I dalej ju wymyla Stalin albo inni. Ot z tego punktu widzenia mona byo przedstawia NEP jako ostatnie sowo Lenina w tych sprawach, a wszystko co si potem stao jako stalinowskie wypaczenie. NEP to jest leninizm, a wszystko co pniej to jest stalinizm, tak to przedstawia Gorbaczow. Niezalenie od tego na ile nacigana bya ta argumentacja, trzeba przyzna, e (???).

{Koniec wykadu o ZSRR} Prosz pastwa, wojna z punktu widzenia ekonomicznego wygldaa w ten sposb, e Niemcom zaleao na wojnie krtkiej. Poniewa w pierwszej fazie tej wojny Niemcy miay przewag. Na przecigniciu wojny

zaleao aliantom. W pierwszej fazie wojny zadanie aliantw polegao na tym, eby nie da si pobi. O innych rzeczach oni nie myleli, jak tylko nie da si pobi i przetrzyma. Odwrotnie siy zaczy si zmienia w 1943 roku i od tej pory zmieniay si ju wyranie na korzy koalicji. Zgodnie z tym, comy sobie mwili o nastawieniu gospodarki niemieckiej na potrzeby wojny w zwizku z protokoem Hosbacha (???), to w Niemczech zrobiono taki kalendarz, e naley t gospodark eksploatowa na penych obrotach do 1943, bo potem to si ona moe rozlecie. To, e si ta gospodarka nie rozleciaa byo w duej mierze zasug niemieckiego ministra do spraw zbrojenia, Alberta Speera, ktry zaczyna jako architekt, a potem by mianowany wanie ministrem do spraw uzbrojenia. Bo Hitler tam chcia mie kogo, kto byby od niego zaleny, a kto jednoczenie odbiera co mia do oddania, Goeringowi, bo on si nie sprawdzi. On zapewni tej gospodarce niemieckiej kilkanacie miesicy duej funkcjonowania. Tak naprawd to pod wzgldem gospodarczym Niemcy si rozleciay jesieni 1944 roku. To pniej co si dziao, to ju bya taka wegetacja. militarnie to si jako trzymao, ale gospodark miao kompletnie zdemolowan. Niemcy byy poddawane nalotom. Stopniowo nasilajcym si od 1943 roku. Bya to prba wprowadzenia w ycie takich doktryn, ktre powstaway w okresie midzywojennym - najbardziej znanym teoretykiem by genera woski (???), ktry uwaa, e waciwie lotnictwo bombowe rozstrzyga wojn. Caa reszta jest niewana, lotnictwo bombowe jest w stanie rozstrzygn wojne. Piechota tam na koniec pjdzie zatkn sztandar, ale tak naprawd ma symboliczne znaczenie. W 1943 roku te naloty stay si bardzo intensywne, przy czym podzia by taki, e w nocy bombardowali Anglicy, w dzie Amerykanie. I zazwyczaj byo tak, e jak oni si uwzili na jakie miasto lub orodek przemysowy, to konsekwentnie w niego walili przez jaki czas. Przy tym ci w dzie, ci w nocy i w zasadzie to bya taka bieca (usuga ???). Po zakoczeniu wojny, kiedy ju Speer znalaz si w niewoli amerykaskiej, Amerykanie byli ciekawi jak on ocenia skutki ich nalotw i go na ten temat przesuchiwali. Ale okazao si, e rozmaite przemysy s te rzeczy w rozmaitym stopniu wraliwe. Najbardziej wraliwy okaza si przemys chemiczny: Przemys chemiczny, to s cae dziesitki kilometrw rur, ktre biegn po wierzchu i jedna bomba wystarczy, eby to by taki podmuch i te rury powygina i w ogle wszystko bdzie do niczego. Prawie zupenie niewraliwe okazay si huty, bo eby rozwali bezporednio piec hutniczy, to w niego bezporednio trzeba rbn. Speer powiedzia Amerykanom, e by taki jeden moment, w 1944, kiedy on uwaa, e Niemcy mog w krtkim czasie przegra wojne z powodu nalotw. Ot to byo w momencie, gdy Amerykanie zaczli bombardowa niemieck fabryk oysk tocznych w (Schrankfurcie???), a Niemcy mieli jedn fabryk oysk tocznych. I Speer powiedzia Amerykanom, e wtedy si oni zacili na (Schrankfurt???),i po prostu, gdyby konsekwentnie tylko w to miasto walili, to by Niemcw wybombardowali z wojny, bo oyska toczne to jest co takiego, bez czego wszystko inne nie dziaa. Natomiast to tak byo, e Amerykanie pobombardowali, zobaczyli, e jest troch zniszczone i polecieli do innego miejsca, a Niemcy sobie odbudowali. Speer sugerowa, eby w przyszoci (???) zawzi si na co jednego waciwego i konsekwentnie w to jedno wali. Poza tym, tak naprawd, tego nie mwiono pilotom, bo piloci by to

le znosili, ale tak naprawd to te naloty w niewielkim stopniu tylko byy nalotami na przemys. Przede wszystkim to byy dywanowe naloty na miasta, naloty takie typu terrorystycznego, ktre miay doprowadzi do zaamania nastrojw spoecznych i do wybuchu protestu przeciw Hitlerowi. I taka bya kalkulacja - to generalnie ona si nie sprawdzia, poniewa takie zaamanie nastrojw, oczywicie Niemcom byo smutno, e si paliy miasta, ale taki efekt, eby z tego nastpia rewolucja, ktra obali Hitlera nie nastpi, co wicej nic nie wskazywao na to, eby miaby nastpi. Tak, e ta kalkulacja okazaa si niesuszna. Amerykanie wybrali taki sposb prowadzenia wojny, poniewa to jest sposb prowadzenia wojny, ktry wymaga duo pienidzy, natomiast stosunkowo mao pociga za sob ofiar w ludziach. To jest sposb wojowania, ktrzy Amerykanie lubi - Amerykanie lubi kosztowne wojny, natomiast nie lubi wojen krwawych. Kosztowne wojny nakrcaj koniunktur, natomiast krwawe wojny s przyczyn przy najbliszych wyborach. Dlatego Amerykanie s tak bardzo przywizani do takiego pomysu. eby rozstrzygn wojn przy pomocy samego lotnictwa. Oczywicie, ci piloci gin, ale tych pilotw nie jest tak duo - niewielu ginie, w liczbach bezwzgldnych to jest taka mao kosztowna wojna. Amerykanie prbuj wojny rozstrzyga samym lotnictwem, przy czym jak dotychczas zawsze im wychodzi, e to si jednak tak nie da. W Wietnamie tak prbowali, prawd mwic, jeli pastwo pamitacie wojn w Zatoce, to te tak byo, e przez 2 tygodnie Amerykanie walili z powietrza i patrzyli, czy da si wojn rozstrzygn samym lotnictwem, no i w kocu okazao si, e si nie da, jednak piechota te si musi pofatygowa. Drugi taki front, w duym stopniu niewidoczny, to bya prba odcicia zaopatrzenia dla krajw europejskich za pomoc odzi podwodnych. Tutaj bardzo wyrany zwrot nastpi w maju 1943 roku. O ile przedtem U-booty usioway (???), to wiosn 1943 roku ustabilizowaa si taka rwnowaga, ktra potem si utrzymaa prawie do koca wojny. Mianowicie 1 statek - 1 U-boot. I tak w zasadzie byo, za jeden zatopiony statek Niemcy paciy jednym U-bootem. To by poziom strat dla Niemcw nie do przyjcia. Tego rodzaju rwnowagi nie potrafili wytrzyma - w tym momencie przegrali bitw o Atlantyk. Dla zwycistwa w tej bitwie bardzo wane byo to, co robili Amerykanie, poniewa Anglicy praktycznie nie byli w stanie wyrwnywa ubytkw w stanie swojej floty handlowej i w liczbach bezwzgldnych rozmiary brytyjskiej floty handlowej roku na rok si kurczyy. Amerykanie wymylili budow statkw metod potokow, nie byo tak, e si najpierw kadzie stepk (???), a potem si na tym buduje statek normalnie, tylko w stoczniach budowano takie kawaki statku, ktre si nastpnie spuszczao na wod i potem to ju na wodzie czyo si w jedn cao, a by gotowy statek. Poniewa tego typu sposb budowy wymaga jak najdalej posunitej standaryzacji, eby te czci byy jednakowe, aby byo wiadomo co z czym czy, aby powsta statek, wic w sumie powstaway dwa typy statkw: Victory i Liberty i tych statkw Amerykanie zrobili tysice. Amerykanie byli w pierwszej fazie wojny neutralni. Ta neutralno amerykaska oznaczaa rne rzeczy w rnych fazach wojny. Tak naprawd neutralno polega na tym, e powinnimy formalnie obie strony traktowa tak samo. Ale to, e nie bdziemy formalnie czyni rnicy nie znaczy, e nie bdziemy robi faktycznie. Tak wanie Amerykanie robili. Poniewa, nie ulegao wtpliwoci, e

wikszo Amerykanw nie chce, aby Stany bray udzia w wojnie, to rwnoczenie nie ulegao te wtpliwoci, e znakomita wikszo Amerykanw yczy dobrze Wielkiej Brytanii, a le Niemcom, a nie na odwrt. W zwizku z tym, chodzio o to, aby neutralno Amerykaska miaa taki ksztat, ktry byby korzystny dla Wielkiej Brytanii, a niekorzystny dla Niemiec. Jeszcze jeden czynnik wpywa na polityk amerykask w tej dziedzinie. Pamitacie pastwo, e po I wojnie wiatowej Amerykanie mieli takie ze dowiadczenie, e sojusznicy byli zbyt zagroeni w Stanach Zjednoczonych, eby si chcie zadua dalej. Dlatego nie skorzystali z pomocy amerykaskiej na czas odbudowy i Amerykanie zamiast mie dobr koniunktur w czasie odbudowy mieli kryzys nadprodukcji. Teraz Amerykanie chcieli unikn podobnego efektu na koniec wojny, dlatego wszystkie rozwizania wprowadzane byy tak pomylane, eby z tego nie powstawa dug. Amerykanie nie chcieli, eby sojusznicy na koniec wojny byli im duni duo pienidzy, bo wiedzieli, e to jest bardziej kopot ni korzy. W latach 30-tych, jeszcze przed wybuchem wojny, Amerykanie wydali ustaw o neutralnoci, ktra mwia, e jeeli w Europie wybuchnie wojna, to USA wprowadz embargo na eksport broni do krajw walczcych. Kiedy wojna naprawd wybucha to Stany Zjednoczone postpiy zgodnie z t ustaw i wprowadziy embargo. Zaraz potem Amerykanie si zorientowali, e strzelili byka. Poniewa Niemcy wcale nie zamierzali kupowa broni w Stanach Zjednoczonych, natomiast Anglicy zamierzali kupowa w Stanach Zjednoczonych. W zwizku z tym, ta formua neutralnoci bya korzystna dla Niemiec. Poniewa nie o cos takiego chodzio Amerykanom, wic w listopadzie 1939 roku wydali nastpn ustaw o neutralnoci. Od swoich gwnych zasad ustawa ta bya nazywana Cash and Carry. Moemy sprzedawa bro krajom walczcym pod dwoma warunkami: po pierwsze cash - gotwk maj paci, bo nie chcemy, eby potem by dug i po drugie - carry - maj sami sobie to zabra, nie bdziemy im tego wozi. Teoretycznie to dotyczyo w rnym stopniu obu stron. Tyle, e Anglicy byli w stanie sobie carry, a Niemcy - nie. W zwizku z tym Niemcy nie mogli z tego korzysta, a Anglicy mogli. To bya duo bardziej rozsdna forma neutralnoci. W lecie 1940 roku, bitwa o Atlantyk wesza w dramatyczn faz, poniewa Niemcy zdobyli Francj, a to oznaczao dwie rzeczy: po pierwsze flota francuska odpada z konwoju, a po drugie niemieckie odzie podwodne miay swoje bazy na wybrzeach Atlantyku i miay atwy dostp do Atlantyku. Anglicy odczuwali ogromny brak niszczycieli, takich okrtw do eskortowania konwojw. Amerykanie akurat mieli niszczycieli sporo i mieli ochot odda troch Anglikom. Ale nie mogli odda tak po prostu, bo wtedy przyszedby ambasador niemiecki i powiedziaby, e co to jest za neutralno, e wy dajecie niszczyciele naszym przeciwnikom; to dajcie i nam. Albo lepiej nam dajcie odzie podwodne, eby byo rwno. eby tak nie byo, caej tej operacji nadano pozory operacji handlowej. Amerykanie dali Anglikom 50 niszczycieli w zamian za angielskie bazy na Karaibach. Prawd mwic, te bazy nie byy Amerykanom potrzebne, ale rozumiecie pastwo, dlaczego tak transakcj robiono na niby (???). Gdyby przyszed ambasador niemiecki i powiedzia: co jest do cholery, dlaczego dajecie niszczyciele naszym przeciwnikom, to Amerykanie by mu powiedzieli: Tak, bo to jest za bazy na Karaibach. Nas bardzo interesuj bazy na Karaibach. Zbieramy

takie rzeczy. Chtnie wam damy niszczyciele za wasze bazy na Karaibach. Nie macie baz na Karaibach - jaka szkoda. To znaczy ambasador niemiecki nie przyszed, bo on tez wiedzia, jak bdzie wygldaa rozmowa, ale w razie czego, to byo wiadomo, co mu powiedzie. W XII 1940 roku Churchill napisa do Roosevelta list, w ktrym pisa, e Wielka Brytania jest bardzo wdziczna za pomoc i za ustaw cash and carry i wszystko jest fajnie, tyle, e Wielkiej Brytanii za chwil skoczy si cash. Jeli czego nie wymylimy nowego, to ten interes ugrznie. Pod wpywem tego listu Roosevelt zacz myle i wymyli w maju 1941 roku, trzy miesice pniej Kongres przyj ustaw Lend- Lease o poyczkach i dostawach. Wtedy jeszcze Stany byy neutralnie, wic ta ustawa ta musiaa by zrobiona specjalnie. Stany Zjednoczone narodom miujcym pokj bd dzierawiy sprzt wojenny. Nie sprzedaway, tylko dzierawiy. Jeli ten sprzt zostanie zniszczony w toku dziaa wojennych, to komisyjnie go spiszemy na straty i nie bdzie dugu. Jeli ten sprzt przetrwa wojn, to mona go wtedy zwrci w naturze i wtedy te nie ma dugu. A gdyby si okazao, e to jest taki szmelc, e nie ma go po co z powrotem wozi przez Atlantyk, bo si po prostu nie opaca, to pojedzie komisja, zniszczy go i te nie bdzie dugu. Generalnie to ma by tak, eby nie byo dugu i to gwna bya idea Amerykanw. Po drugie, Stany byy jednak neutralnym krajem, wic to nie moga by ustawa, ktra by jednostronnie dyskryminowaa jedn ze stron walczcych. Teoretycznie ona miaa by jednakowo dostpna dla Aliantw i dla Niemcw. I oczywicie ona bya jednakowo dostpna teoretycznie. Gdyby teraz pojawi si ambasador niemiecki i powiedzia, e III Rzesza jest zainteresowana udziaem w lend-leasie, to by mu odpowiedziano: Ale tak, oczywicie, ale przedtem musicie przekona odpowiedni komisje Kongresu, e III Rzesza jest narodem miujcym pokj. Jak tylko to zaatwicie, to nie ma sprawy. To byo robione, zanim Stany weszy do wojny. Naturalnie po tym, jak ju weszy, to tego typu skrupuy odpady. Generalnie to byo robione tak, aby na koniec nie byo dugu i Amerykanie byli tutaj bardzo wraliwi. Amerykanie wydali na Lend-lease 51 miliardw dolarw. To strasznie due pienidze, w porwnaniu z innymi rzeczami. Z tego Wielka Brytania dostaa 30, ZSRR - 11, Chiny - 4, a reszta reszt. Znaczy polski rachunek by wewntrz rachunku brytyjskiego. Lend-lease by dostarczany za pomoc konwojw, najbardziej dramatyczne rzeczy dziay si na trasie do Zwizku Radzieckiego, na trasie do Murmaska. Tak dramatyczne rzeczy tam si dziay, e w zasadzie to wypaczyo ca histori, poniewa prawda jest taka, e okoo 20% lend-leasu radzieckiego szo szlakiem pnocnym, a 80% szo przez Ocean Indyjski, Irak itd. Tyle, e na Oceanie Indyjskim nic si nie dziao, a na szlaku pnocnym tam byy fajerwerki, naloty, cudaniewidy, z zwizku z tym do literatury weszo to, co si na pnocy dziao, na poudniu byo nudno. Udzia lend-leaseu w radzieckim wysiku wojennym to by jeden z najbardziej draliwych tematw. Znaczy, Zwizek Radziecki przyznawa, e przyjmowa lend-lease, ale nieduo. O mniej wicej w radzieckiej literaturze si mwio, e to okoo 4% zbroje radzieckich to byo z lend-leaseu. Zachd raczej mia tendencje, eby mwi, e tego byo wicej, na poziomie kilkunastu procent. Tamten spr, enujcy w kadym razie, bo jak cos dajecie, to nie naley tego wypomina, a jak kto przyjmowa, to nie powinien teraz tego umniejsza

- obie strony tutaj si niezbyt elegancko zachowyway. Ot cay spr skoni mnie, eby zacz liczy. Zaczem naprawd liczy, co znaczy lend-lease dla Zwizku Radzieckiego, w oparciu o te dane, ktre s oglnie dostpne. I wyszo mi cos takiego co pastwo przeczytam. rodzaj sprztu Produkcja Zwizku Radzieckiego samoloty 137 ty. czogi 100 ty. dziaa 0.5 mln samocho 200 ty. dy Lendlease 19 ty. 11 ty. 10 ty. 400 ty. Udzia l-l w produkcji ZSRR 11% 200%

Samochody to rzeczywisty wkad lend-leaseu w radziecki wysiek wojenny. To znaczy sojusznicy wzili na siebie motoryzacj Armii Czerwonej. Radziecka produkcja czogw moga by tak wysoka midzy innymi dlatego, e radziecki przemys motoryzacyjny mg si skupi na czogach, bo by zwolniony wanie z troski o motoryzacj armii radzieckiej. Niemcy wykorzystywali kraje okupowane na potrzeby wasnej gospodarki wojennej. I to wcale prawie nic nie trzeba studiowa, eby co takiego wykombinowa. Natomiast pastwo powinnicie wiedzie, jak si wyzyskuje okupowany kraj, w zwizku z tym nauczymy si tego dzisiaj. W trakcie kolejnych kampanii Niemcy nauczyli si pewnych rzeczy, midzy innymi, chcieli unikn zbyt wielkiej emisji pienidza, aby unikn inflacji (nie jestem pewny???). Dlatego Wermaht posugiwa si wasn walut, kasenszajnami takimi. To jest normalne 20 marek, a to jest kasenszajn Wermahtu. Po jakich dwch tygodniach te kasenszajny byy wycofywane z obiegu i potem byy uywane w nastpnych kampaniach. Byy uywane w Polsce, potem po paru miesicach zostay uyte we Francji, na Bakanach - te same kassenszajny. Z jednej strony Niemcy chcieli jako rodek wykorzystywania podbitych krajw wykorzystywa inflacj. Z drugiej strony nie byli zainteresowani tym, aby si ich wasna waluta zepsua. W zwizku z tym zamierzali wykorzysta jaki miejscowy system pieniny {to jest pierwszy wykad po feriach} Dzie dobry prosz pastwa. Witam pastwa w nowym semestrze, przypominam, e w tym semestrze s wiczenia i e te wiczenia s z wykadem powizane w ten sposb, e trzeba mie zaliczone wiczenia, eby mie wstp na egzamin. Tak e prosz je potraktowa powanie. Dwa razy si mnie pytano, czy mona si przenosi do mnie, podejrzewam, e nie tylko do mnie takie s cigoty, ale w rnych kierunkach. W dziekanacie emy si umwili na takich warunkach, e mona si przenosi, jeeli kto przyjdzie ze zmiennikiem, znaczy przyprowadzi kogo, kto si chce wypisa ode mnie, to ja to zaatwi taki interes. Natomiast dopisywa nie bd, bo nie byoby to mniej wicej rwne i nie powinny by midzy nimi due rnice objtoci. Prosz

pastwa, zaczynamy od okresu powojennego i od takiej sprawy, ktr ja ju pastwu sygnalizowaem kiedy: po pierwszej wojnie wiatowej Amerykanom przytrafia si taka rzecz, e nie skorzystali z koniunktury, jak bya powojenna odbudowa. Nie skorzystali bo ententa bya za bardzo zaduona w Stanach i nie chciaa si zadua dalej, a w pastwach centralnych wybuchy wielkie inflacje, ktre zamkny te rynki przed importem za Stanw Zjednoczonych. Teraz Amerykanie nie chcieli, eby im si podobna historia powtrzya, dlatego jeszcze w czasie wojny wykonywali rne posunicia, ktre miay zabezpieczy powojenn gospodark przed powtrzeniem si takiego zego scenariusza. O tym, co oni robili, eby partnerzy nie byli zbyt zadueni troch ju sobie mwilimy, troch bdziemy sobie mwili nastpnym razem. Dzi powiemy sobie o tym, co oni robili, eby si zabezpieczy przed inflacjami w powojennym wiecie. Dzi generalnie bdzie o sprawach walutowych. Z jednej strony wiadomo byo, e nie ma powrotu do waluty kruszcowej, bo po prostu przy takie polityce gospodarczej, ktra zostaa przyjta w wikszoci krajw, powrt do waluty kruszcowej by niemoliwy. Z drugiej strony naleao stworzy jakie zabezpieczenia, przed inflacjami wanie, bo gdyby tych zabezpiecze nie zrobiono, to mogy by si rzeczy zdarzy podobne jak po pierwszej wojnie wiatowej, albo i gorsze. Dlatego jeszcze podczas wojny w VII 1944 Amerykanie zwoali konferencj w Bretton Woods, konferencj powicon budowie powojennego systemu walutowego. W tej konferencji brali udzia oczywicie jedynie sojusznicy Stanw Zjednoczonych, pastwa z przeciwnej strony frontu nie bray. W Bretton Woods kcili si przede wszystkim Anglicy i Amerykanie, te dwie delegacje miay tam co do powiedzenia w sprawie oglnowiatowej koncepcji adu finansowego. Inne delegacje, to raczej o swoje tam sprawy si troszczyy, a o takie powane, to si nie wykcay, bo nie byy do kompetentne. Spierano si w skrcie o takie rzeczy: czy ma istnie jaka ponadnarodowa instytucja finansowa. A w zasadzie nie spieramy si, czy ma istnie, bo si co do tego dosy atwo zgodzono, tylko jakie maj by ich kompetencje. Na ile ona ma prawo ingerowa w suwerenno poszczeglnych pastw. Po drugie, spierano si, czy powinna istnie jaka jednostka walutowa midzynarodowa, czy te nie ma takiej potrzeby. Anglicy twierdzili, e powinna, Amerykanie mwili, e nie koniecznie i po trzecie spierano si, jak rol w tym wszystkim bdzie odgrywa zoto. Bo nawet jeli nie ma takiej wymienialnoci jak kiedy na zoto, to wiadomo to zoto jako bdzie miao co wsplnego z systemem walutowym i problem by co bd miay wsplnego. Nie bardzo mamy czas t dyskusj referowa, chocia ona sama w sobie bya ciekawa; ostatecznie wyszed z tego taki system, ktry nazywano systemem z Bretton Woods. Ot postanowiono utworzy Midzynarodowy Fundusz Walutowy. Celem MFW miao by zapewnianie stabilnoci systemw walutowych w wiecie. Poniewa to byo gwnym celem funduszu, a w momencie, gdy tworzono tak instytucj finansow wiatow, to wiadomo byo, e do tej instytucji bd przychodzi rozmaite pastwa z rozmaitymi takimi sprawami, e ci chc sobie wybudowa zapor wodn, a ci to chc tutaj cukrowni zrobi i tak dalej. I tego typu interesw do zaatwienia. Nie byoby dobrze, gdyby funduszowi zawracano gow takimi duperelami, bo wtedy to go bdzie odcigao od jego podstawowego celu. Dlatego wanie, eby do Funduszu tacy faceci nie przychodzili, utworzono drug instytucj - Bank wiatowy i

Bank wiatowy jest wanie do zaatwiania takich spraw, Fundusz - nie. Umwiono si, e waluty z czasem bd wymienialne na sobie nawzajem. Nie wymagano od nikogo wymienialnoci na zoto, natomiast waluty powinny by wymienialne na siebie nawzajem, do takiej wymienialnoci dono. To na pocztku by postulat, na pocztku w 1944 roku poza Stanami Zjednoczonymi i kilkoma krajami Ameryki aciskiej to nikt nie mia takiej wymienialnoci, bo wszyscy j w czasie wojny zawiesili, albo jeszcze wczeniej. Ale miano dy do takiej wanie wymienialnoci. I ta wymienialno miaa si odbywa po sztywnych kursach. To znaczy kursy walut do siebie nawzajem powinny by sztywne. Maj prawo waha si o 1% w gr albo w d. Jeliby si wahny wicej ni o jeden procent, to wtedy banki centralne odpowiednie powinny interweniowa na giedzie i przywrci prawidowy kurs. Dorobek konferencji w Bretton Woods skada si z dwch czci, rna jest ich aktualno. Utworzono wtedy MFW i B i te instytucje istniej do dzi i jeszcze dugo bd istnie, w tym sensie dorobek tej konferencji jest trway. Po drugie stworzono co takiego jak system z Bretton Woods. Istot tego systemu byy wanie sztywne kursy. W tym sensie system z B.W. ju nie istnieje, on przetrwa do pocztku lat 70-tych i wtedy si rozlecia. Przy wypracowywaniu koncepcji funduszu jeszcze jedna sprawa bya kopotliwa i rozwizano j w sposb taki bardzo nietypowy, jak na tego typu organizacj: mianowicie z jednej strony Fundusz mia by agend ONZ, czyli taka organizacj midzynarodow, w ktrej powinno obowizywa jedno z fundamentalnych zasad prawa midzynarodowego, mianowicie, e pastwa suwerenne s sobie rwne. Formalnie rzecz biorc, jeli si w jakiej organizacji spotykaj USA i Ghana, to te pastwa s sobie rwne i nie ma znaczenia, e jedno z nich jest due, a jedno z nich jest mae, one s rwne, a wypowiadaj si w kolejnoci alfabetycznej, czy tam zasiadaj. Z drugiej strony, Fundusz by instytucj finansow, czyli rodzajem banku i do tego banku niektrzy woyli wicej, a inni woyli mniej, w zwizku z tym przestrzeganie tam pniej takiej zasady rwnoci, no byoby krzywdzce dla tych, ktrzy wicej wnieli. Ostatecznie rozstrzygnito to wanie w ten sposb, e Funduszu Walutowym gosuje si tak, jak w spce akcyjnej, nie tak jak w innych organizacjach ONZ; im wicej jaki kraj wnis, tym wicej ma gosw. Ale to jest wyjtek, wrd tych rozmaitych organizacji midzynarodowych to jest absolutny wyjtek. Fundusz mia udziela poyczek na cel stabilizacji walutowej. Poyczki mona byo uzyskiwa do wysokoci wasnego wkadu. Interes polega na tym, e wkad mona byo w poowie wnie w jakich innych walutach albo zocie, a w drugiej poowie mona byo wnie we wasnej walucie. A poyczk mona byo dosta w takiej walucie, w jakiej sobie yczylimy, w caoci. Gwna trosk funduszu byo zapewnienie stabilnoci waluty. W zwizku z tym, fundusz na to poycza, a nie na co innego. I poycza pod warunkami, ktre miay prowadzi do stabilnoci. To znaczy, zazwyczaj jeli fundusz poycza, to chcia mie wpyw na to, aby dany kraj zmierza w kierunku rwnowagi budetowej. W zwizku z tym,, to co fundusz mia do powiedzenia swoim klientom, zazwyczaj byo niesympatyczne. Fundusz mwi: macie zbyt rozbudowana sub zdrowia, nie sta was na tak sub zdrowia. Powinnicie j zredukowa. Macie zbyt rozbudowane szkolnictwo, nie sta was na takie szkolnictwo. Fundusz mgby jeszcze mwi: Nie sta was na tak du armi., jednak Fundusz wiedzia, e

nie ma co tego zaczyna, bo nikt nie bdzie z nimi na ten temat gada. Tym chtniej skupia si na tych dziedzinach, do ktrych mg si dorwa. Jeliby jaki kraj nie mg utrzyma swojej waluty, to wtedy mg za zgod funduszu mg j jednorazowo zdewaluowa do 10%. Tak si umwiono w Bretton Woods. By jeszcze w Bretton Woods, to by angielski pomys Keynesa - na czele delegacji brytyjskiej sta Keynes. Keynes zaproponowa utworzenie jednostki walutowej midzynarodowej i wymyli nawet dla niej nazw - miaa si nazywa bankor. Bank - co to znaczy, to wiadomo, or to jest zoto po francusku, nazwa baku mia mwi, e to jest takie zoto bankowe. Tak sobie wykombinowa Keynes. Ta propozycja Keynesa zostaa odrzucona, z rozmaitych powodw, midzy innymi dlatego, e delegatom w Bretton Woods sama nazwa bankor wydaa si jaka durna i obmiano to. O to, co si tam spierano, to moe jeszcze o jednej sprawie sobie powiedzmy, z tych spornych brytyjsko-amerykaskich. Mianowicie Anglicy prbowali wymyli taki system, w ktrym zoto byoby dosy drogie. Pomysy amerykaskie zmierzay do tego, eby zoto byo dosy tanie. To potem miao powane skutki, potem pastwo zobaczycie, ale doranie to interes polega na tym, e Imperium Brytyjskie byo gwnym producentem zota na wiecie wtedy, bo Poudniowa Afryka wchodzia jeszcze w skad commonwealthu, a Stany Zjednoczone byy gwnym konsumentem zota, wic rnica w kwestii cen bya dosy zrozumiaa. Tak si umwiono w Bretton Woods i tak ten numer mia funkcjonowa. Tak naprawd to od samego pocztku to zaczo funkcjonowa troszeczk inaczej. Przede wszystkim- poszczeglne banki centralne, w duym stopniu z lenistwa, zaczy rozumowa w ten sposb: no bo teoretycznie, w ramach tego systemu z Bretton Woods kady powinien pilnowa sztywnego kursu swojej waluty wobec wszystkich innych walut naokoo. Faktycznie wszyscy sobie uprocili spraw i pilnowali po prostu swojej waluty wobec dolara. Wychodzc z zaoenia, e jeeli kurs funta wobec dolara bdzie sztywny i kurs franka wobec dolara bdzie sztywny, to kurs funta wobec franka te bdzie sztywny i to na jedno wychodzi, prawda? Ot okazao si, e to nie cakiem jedno bdzie. e jest tu jednak puapka, bo spjrzcie pastwo na to w ten sposb: jeli wszyscy bd pilnowali sztywnych kursw walut wobec dolara, to czego maja pilnowa Amerykanie? Okazuje si, e dla Amerykanw nie ma roboty w tym wszystkim, oni nie musz pilnowa, reszta wiata pilnuje ich waluty. I to nie by tylko taki arytmetyczny paradoks, ale zobaczycie pastwo, e to moe w pewnym momencie mie bardzo powane skutki. Formalnie ukad z Bretton Woods nie faworyzowa dolara. Tam nigdzie nie byo powiedziane, e dolar to jest jaka szczeglna i wyjtkowa waluta. Faktycznie dolar od samego pocztku zacz tak funkcjonowa. T szczegln pozycj dolara wzmocni prezydent Truman w 1947 roku, kiedy to ogosi, e Stany Zjednoczone na danie bankw centralnych innych pastw czonkowskich funduszu wymieniaj dolary na zoto. To nie bya taka wymienialno jak kiedy, e ludzie tam mogli wymienia, ale banki centralne pozostaych pastw funduszu mog przedstawia bankowi te dolary do wymiany na zoto. Umowa z Bretton Woods nie wymagaa czego takiego od nikogo, Amerykanie zrobili to w duej mierze ze wzgldw prestiowych, ich byo na to sta i oni chcieli pokaza, e ich na to sta. W momencie, kiedy Truman to ogasza, zapasy zota w Forcie Knox przekracza zagraniczne zobowizania USA 2.5 raza. Oni mieli 2 i pl

raza wicej zota, ni w najgorszym wypadku musieliby zapaci, w zwizku z tym mogli taki gest wykona bez problemu i oni na tej zasadzie dziaali, nie mieli niczego szczeglnego na myli, to by taki szpan. I teraz, jak to zaczo funkcjonowa w rzeczywistoci. Rzd amerykaski prowadzi polityk interwencjonizmu. Poza tym, mia rozbudowane zobowizania zagraniczne, prowadzi wojn w Korei, rne rzeczy robi. W zwizku z tym mia deficyty budetowe. Od czasw Roosvelta rzdy amerykaskie miay deficyty budetowe. Kady inny rzd, ktry miaby takie deficyty budetowe, jak rzd amerykaski, to za kar miaby inflacj. Tymczasem u Amerykanw dziao to si tak: oni te deficyty pokrywali dodatkow emisj dolara. Ale te dolary nie pozostaway na rynku amerykaskim i nie powodoway inflacji w Stanach Zjednoczonych, tylko pod rozmaitymi postaciami wdroway zagranic: czy to pomocy zagranicznej, czy (???), czy planu Marshalla, no szeroko fal dolary wypyway zagranic. Tam byy z ogromnym szacunkiem przyjmowane. Prdzej czy pniej trafiay do skarbcw bankw emisyjnych tamtejszych, a poniewa Amerykanie ogosili, e te dolary s wymieniane na zoto, to w zwizku z tym cay system z B.W. niepostrzeenie przeszed na system, ktry emy sobie kiedy nazwali gold exchange standard. Znaczy inne waluty byy wymieniane na dolary, a dolary byy wymieniane na zoto. To jest gold exchange standard. To oznaczao tyle: e jeeli te banknoty dolarowe trafi do skarbcw bankw emisyjnych innych krajw, na przykad europejskich, to te banki maja prawo traktowa je jako pokrycie wasnej emisji. I maj prawo zwikszy swoja wasn emisj majc te dolary. A jak oni zwiksz emisj, to u nich bdzie inflacja. To znaczy powsta mechanizm, przy pomocy ktrego Amerykanie eksportowali inflacyjne skutki wasnych deficytw budetowych. Deficyty budetowe rzdu amerykaskiego powodoway inflacje, ale nie w Stanach Zjednoczonych, ale w reszcie wiata. Przy tym, eby to byo jeszcze lepiej, to to nie byy takie inflacje, ktrych Amerykanie si na pocztku obawiali, bo to nie byy takie inflacje, ktre by polegay na tym, e te waluty si zaami, zaczn spada w d. Na to nie pozwala system z Bretton Woods. Kursy byy sztywne. To byy inflacje, polegajce wycznie na deprecjacjach wewntrznych w tych krajach, deprecjacja wewntrzna bya niemoliwa, bo system z B.W. na to nie pozwala. Czyli to nie byy inflacje grone dla amerykaskiego eksportu. One powodoway, e w Stanach Zjednoczonych robio si relatywnie taniej ni w innych krajach. Czyli to bya sytuacja korzystna dla amerykaskiego handlu zagranicznego. Taki mechanizm powsta na przeomie lat 40-tych i 50-tych, w latach 50-tych funkcjonowa w najlepsze. Jak si to w ten sposb opowiada, to to wyglda na jaki sprytny plan amerykaski, eby oszwabi reszt wiata. Nie byo takiego planu. Nie ma adnego dowodu, e taki plan by. To raczej si Amerykanom porobio samo. Za t decyzj z 1947 roku, tej wymienialnoci na zoto, naprawd nie staa adna myl poza wzgldami prestiowymi. Co wicej, Amerykanie nikogo nie zmuszali, eby pilnowa kursw tylko wobec dolara. Wszyscy inni zaczli krci wycznie z lenistwa. Wicej powiem, gdyby Amerykanie zaczli kogo zmusza, to tamci by zaczli podejrzewa, e co tu jest na rzeczy. Nikt si przez dugi czas nie zorientowa. Wanie dlatego, e nikt nikogo nie zmusza, bo si samo porobio. Oczywicie, jak si samo porobio, to si Amerykanie w pewnym momencie zorientowali si, e to dla nich korzystne jest i czerpali

z tego przyjemno, ale oni tego nie wymylili. Zreszt, jak pastwo sami za chwil zobaczycie, nie same tylko przyjemnoci byy z tym zwizane i w tym tkwiy rwnie pewne puapki. Ze wzgldw prestiowych Amerykanie wymieniali te dolary na zoto po roosveltowskiej jeszcze cenie, tam z lat trzydziestych - 35 dolarw za uncj. To bya taka tradycyjna cena. Poniewa Amerykanom zaleao na zachowaniu midzynarodowego prestiu dolara, w zwizku z tym pucili w obieg takie powiedzonko: Dollar is as good as gold - Dolar jest rwnie dobry jak zoto. A skoro dolar jest rwnie dobry jak zoto, to nie mona zmieni ceny zota, to po prostu musi by 35 dolarw za uncj i ju. Tymczasem od lat 30-tych do lat 60-tych, od Roosvelta do Kennedyego, przez te 30-ci lat przecitny poziom cen w USA wzrs o 100%. Znaczy: dwa razy wszystko mniej wicej podroao. Zwaywszy, e po drodze by interwencjonizm, II wojna wiatowa, wojna w Korei i rne takie rzeczy, to trudno powiedzie, eby to bya jaka szalona inflacja, no ale faktem jest, e wszystko w czasie 30-tu lat dwukrotnie podroao. A zoto nie. Jeli wszystko dwa razy podroao, a zoto nie, to tak jakby zoto dwa razy staniao. Na przeomie lat 50-tych i 60-tych coraz wicej ludzi i coraz wicej pastw zaczo sobie uwiadamia, e zoto jest nienaturalnie tanie. I e to Amerykanie ze wzgldw prestiowych zapdzili si w tak sytuacj, e musz broni taniego zota. I e oni jeszcze przez jaki czas dadz rad to robi, ale pewnego dnia nie wytrzymaj, pkn i wtedy zoto bardzo podroeje. Naley zatem skorzysta z okazji i obkupi si w to zoto, pki ono takie jest. I tak jak w latach 50-tych parterom Stanw Zjednoczonych wystarczaa sama wiadomo, e mona wymieni banknoty dolarowe na zoto, tak w latach 60-tych oni coraz czciej tej wymiany dali naprawd. To zwaszcza bya ulubiona zabawa generaa de Gaullea - on potrafi cay statek dolarw zebra i wysa Amerykanom, eby wymienili. Oni go bardzo nie lubili za to, ale wymieniali oczywicie. Mwiem pastwu, e po Roosvelcie w Stanach Zjednoczonych byy rne takie ograniczenia dotyczce posiadania zota. A do koca lat 70-tych Amerykanie mieli w swoim prawie takie rne ograniczenia posiadania zota. Z tego powodu po drugiej wojnie wiatowej, tak na pocztku lat 50tych, kiedy si odbudowywa wiatowy rynek zota to on si nie odbudowa w Nowym Jorku, jak powinien, tylko w Londynie. Bo w Londynie nie byo takich ogranicze, tam bya swoboda i tam wanie si ten rynek odbudowa. Na przeomie lat 60-tych i 70-tych powstaa taka sytuacja, e cena zota na rynku londyskim miaa tendencj, eby ucieka w gr. Tak jako si wyrywaa od 35 $ za uncj. Amerykanie j zbijali w ten sposb, e rzucali na londyski rynek kolejne porcje zota, eby zrwnoway poda z popytem. Ale to oznaczao, e Amerykanom tego zota ubywa i to tak ubywa jednokierunkowo, to zoto do nich ju nie wraca. Po wyborze Kennedyego na prezydenta, jak pastwo wiecie w Stanach jest tak, e prezydenta si wybiera w listopadzie, a on rozpoczyna kadencj w styczniu. Od listopada do stycznia on ma czas, eby zebra ekip, tam si zastanowi, co naprawd chce robi. Ot w tym okresie, kiedy si Kennedy zastanawia byli tacy doradcy, ktrzy mwili mu, e dolar jest przewartociowany i naley rozpocz od zdewaluowania dolara. Ale na przeciwnej szali by argument, e dolar zajmuje w wiecie szczegln pozycj, e jest rwnie dobry jak zoto, a skoro dolar jest rwnie dobry jak zoto, to nie moemy go dewaluowa,

kady si dowie, e to nie tak. Wzgldy prestiowe przewayy i Kennedy postanowi nie dewaluowa dolara. Stany Zjednoczone weszy w lata 60-te ze wszystkimi tymi problemami. W 61 roku byo ju na tyle le, e Amerykanie nie byli ju w stanie sami pilnowa ceny zota na rynku londyskim. Tylko musieli poprosi swoich partnerw o pomoc. Powstaa taka organizacja, ktra si nazywaa Golden Pool i ten Golden Pool mia pilnowa ceny 35 dolarw za uncj na londyskim rynku zota. Tam wchodzio kilkanacie najbogatszych krajw wiata, odpowiednio do swojego potencjau. No tylko w tym Poolu Amerykanie si znaleli w takim pooeniu, e to oni prosili innych o pomoc, a inni im owszem wiadczyli t pomoc, ale to ju bya taka sytuacja, e Amerykanie byli w pozycji petenta. Pozostali partnerzy Stanw Zjednoczonych mwili im, e to wam zaley na tym, eby zoto byo po 35 dolarw za uncj. Nam to jest prawd mwic wszystko jedno. My moemy przez grzeczno dla was tego pilnowa, ale pamitajcie, e to my wam robimy grzeczno, wic jeli my wam robimy grzeczno w tej sprawie, to wy nam musicie w rnych innych. I tu ju Amerykanie si znaleli w kiepskim pooeniu wobec partnerw. I w tej sytuacji Amerykanom uciekao zoto. Znaczy, o ile [pocztku tej zabawy w 1947 oni mieli 250% pokrycia zagranicznych zobowiza w Forcie Knox, to w momencie kiedy to si koczyo w 1971 roku mieli 19% pokrycia. Krtko mwic ju byo wida dno w Forcie Knox, tam za chwil by si to zoto naprawd skoczyo. Na dodatek w latach 60-tych nabraa tempa inflacja w Stanach Zjednoczonych. To znaczy, e jak my dzisiaj mwimy, e nabraa tempa inflacja, to sobie wyobraamy jakie Bg wie co, bo my wiemy, jaka niedawno bya inflacja. Ot ona zacza by taka: 6%, 7%. Oni si [poczuli zaniepokojeni. Dzisiaj, jakby kto mia 7% inflacji, to bymy mwili, e w ogle nie ma inflacji. To, e ta inflacja w Stanach zacza nabiera tempa, byo wynikiem kilku spraw, z ktrych kada z osobna by nie miaa szansy rozwali systemu z Bretton Woods, ale one si zbiegy w czasie. Po pierwsze i to chyba bya gwna przyczyna: to bya wojna wietnamska. Wojna wietnamska napdzia inflacj w Stanach Zjednoczonych. Przy czym w odrnieniu od poprzednich wojen Amerykanie nie wprowadzili kontroli cen i pac na czas wojny wietnamskiej. Podczas II wojny wiatowej wprowadzili, ja to pastwu opowiadaem, jak oni sobie wprowadzili, tak? Czy nie opowiadaem? To opowiem, bo to jest adna historia. W czasie II wojny wiatowej by taki urzd, ktry, jeli ktokolwiek w Stanach Zjednoczonych chcia podnie cen lub wypat (???) swoj w czasie wojny, to musia do tego urzdu przyj i uzyska zgod Johna Kenneta Galbrighta, ktry sta na czele tego urzdu i generalnie by tam postawiony po to, eby si nie zgadza. W zwizku z tym, jak przychodzili klienci do Galbrighta, to wsppracownicy Galbrighta zza ich plecw pokazywali taki gest (tu dr Morawski ustawia do poziomo i nastpnie naprzemiennie rusza w gr i d palcem wskazujcym i rodkowym). Klient nawet jak zauway, to nie wiedzia, co to znaczy. Kluczem to tego bya taka historia o mrwkach. Ot mrwki miay mrowisko na zboczu gry i pewnego dnia powyej, gdzie tam na grze, mrwki znalazy pikny kawa koskiego ajna. Poniewa to bya cenna zdobycz, wic toczyy to do mrowiska, eby tam to zagospodarowa. Ale, dlatego wanie, e to wszystko byo ma zboczu, to istniaa groba, e to si za bardzo rozpdzi i przeleci obok, tam, poleci w d i przepadnie. W zwizku z tym, krlowa mrwek, zaniepokojona

wysza, eby osobicie doglda roboty, chodzia naokoo i tak robia czkami (tu znowu dr Morawski porusza palcami). W jzyku mrwek to jest rozkaz, ktry brzmi: Zatrzymaj to rozpdzone gwno. Tak wanie pokazywali wsppracownicy. Kiedy w 1947 roku Amerykanie znieli kontrol cen i pac to im w przecigu 2 tygodni skoczyy ceny o 25%. To bya odoona inflacja z II wojny wiatowej. Ale jakby oni tego nie zrobili, to ona byaby z pewnoci wiksza, ni 25%, to tak naprawd hamuje takie co. W czasie wojny koreaskiej znw wprowadzili i potem znieli. A w czasie wietnamskiej nie wprowadzili. Sami si pniej zastanawiali, dlaczego nie wprowadzili i chyba tutaj rozwizaniem jest to, e nikt nie wie, kiedy si zacza wojna wietnamska. O ile te wczeniejsze wojny Amerykanw zaczynay si do takiego wielkiego huku, wiadomo byo, e od dzisiaj wojna i trzeba pewne rzeczy robi inaczej. Jest taka psychologiczna granica, e teraz jest inaczej, teraz jest wojna i trzeba robi w szczeglny sposb. Chocia przy wojnie wietnamskiej tak nie byo, nikt nie wie, kiedy si zacza wojna wietnamska. Oni w ni tak wpezali stopniowo. W pewnym momencie oni si zorientowali, e oni s w wojnie, e to jest powana wojna, nawet przegra mona. Ale kiedy ona si zacza, to nikt nie wiedzia. Bo ona si tak jako niepostrzeenia zacza. I dlatego nie wprowadzili tej kontroli i to by jeden z czynnikw, ktry zacz im napdza inflacj. (przerwa) (Sam pocztek wykadu jest nie do rozszyfrowania poniewa jaki lub jaka ... zostawi dyktafon nastawiony na odtwarzanie zamiast na nagrywanie). Prosz pastwa, wojna wietnamska bya jednym czynnikiem inflacjogennym. Drugim by bardzo ambitny program rozwoju wiadcze socjalnych, zrwnania szans, desegregacji rasowej itd., ktry by programem wyborczym prezydenta Johnsona w 1964 roku. Tam jest tak, e te programy wyborcze maj jaki taki chwytliwy tytu New Deal to bya nazwa programu wyborczego Roosvelta z 1932 roku. Ten program z 64 roku Johnsona nazywa si Great Society i zakada faktyczn desegregacj rasow. Tak naprawd te problemy w Stanach Zjednoczonych do lat 60tych byy cigle jeszcze powane, w latach 60-tych dokona si przeom w tej dziedzinie polegajcy na zrwnaniu szans. To wszystko byo bardzo potrzebne i bardzo dobrze, e Johnson si tym zaj, no tyle, e one napdzay inflacje, one si przyczyniy do tego, o czym mwimy. Trzecim czynnikiem, ktry te mia wpyw na inflacje, chocia oczywicie mniej od obu tamtych, by bardzo ambitny program kosmiczny. Amerykanie na pocztku si dali wyprzedzi, prezydent Kennedy obieca im, e do koca dekady wylduj na Ksiycu. No i potem, jak si porobio z prezydentem Kennedym to, co si porobio, to ju nie bardzo mona byo nie dotrzyma. Takie zobowizanie trzeba byo dotrzyma i oni rzeczywicie to zrobili. Tylko, e to te przyczyniao si do napdzania inflacji. W 1965 roku Te zjawiska przybray takie rozmiary, e po pierwsze prezydent Johnson wprowadzi pewne ograniczenia w wywozie kapitau. Wyranie si administracja poczua zaniepokojona tym, co si dzieje. Po drugie wida byo rwnie, e zaczyna si chwia system z Bretton Woods. No bo on si opiera na dolarze. W momencie, gdy dolar zacz ulega procesom inflacyjnym, no to cay ten system zacz by naraony na takie napicia, z ktrymi nie bardzo sobie radzi. W 1965 roku w ramach dranienia Amerykanw gen. de Gaulle przywrci wymienialno franka na zoto. Po

prostu tak jak przed wojn. Bank Francji wymienia kademu franki na zoto. Oczywicie to by czysty obd, wiadomo byo, e to nie jest na stae, tam po trzech tygodniach oni si z tego wycofali i wicej do tego pomysu nie wracali. De Gaulle nie by a tak naiwny, eby sdzi, e to mona tak na stae zrobi. On to zrobi w ramach denerwowania Amerykanw i t funkcj to spenio, Amerykanie rzeczywicie poczuli si zaniepokojeni. W 1966 inflacja w USA bya taka, e rezerwa federalna uznaa, e powinna co w tej sprawie zrobi. W statucie rezerwy federalnej s wymienione rne te rodki, jakie ona moe przedsiwzi i jest tam midzy innymi co takiego jak regulator Q. Q jak Quebec na przykad. Te regulatory w statucie rezerwy federalnej s wymienione alfabetycznie, wic regulator Q zajmuje jak widzicie jak odleg pozycj, a to bro dosy wyjtkowa. Regulator Q polega na tym, e w szczeglnych przypadkach rezerwa federalna moe wprowadza maksymalne oprocentowanie deficytw bankowych. Moe reglamentowa oprocentowanie depozytw bankowych. Ci, ktrzy to pisali, wymylili to jako bro przeciwko inflacji. Z tym, e oni nie liczyli si raczej z tym, e to bdzie naprawd zastosowane, to jest taka straszna bro, szczerze mwic, jeli kto tym wanie bdzie prbowa walczy z inflacj. Wyobracie sobie pastwo, e jest wanie inflacja a kto zaczyna zwalcza t inflacj w ten sposb, e reglamentuje oprocentowanie deficytw bankowych. To znaczy, e mdrzy ludzie pozabieraj swoje pienidze z bankw, pienidze gupich nie wystarcz dla zapewnienia bankom pynnoci i banki zaczn upada. To jest bro straszna. Ona troszk jest tak, jak bomba atomowa. Dobrze jest mie bomb atomow, dobrze jest czasem kogo postraszy, ale to nie jest po to, eby to rzuca. Nie o to chodzi. Teraz w 1966 roku, gubernator Rezerwy Federalnej wczesny, Martin McChesney (???), uzna, e sytuacja jest na tyle grona, e on powinien uy wanie tego regulatora Q. I zacz si tym (tu jest jaki czasownik) w ten sposb, e zacz im ogranicza oprocentowanie depozytw. W odpowiedzi na to staa si rzecz, ktrej si nikt nie spodziewa. Dokonano jednego z najwikszych odkry w historii bankowoci. Mianowicie odkryto cos takiego jak eurodolar. Banki amerykaskie w momencie, gdy rezerwa federalna im zacza takie rzeczy robi, przeniosy, ile si da interesw do Europy. I zaczy robi interesy w Europie w dolarach. To odkrycie polegao na tym, e w ten s[osb znaleziono drog do ucieczki od wadzy banku centralnego. I to nie tylko jednego, ale w ogle wszystkich. Bo wyobracie sobie, e jaki bank amerykaski otwiera fili w Amsterdamie i zaczyna w Amsterdamie prowadzi interesy w dolarach. Bank Holenderski, ktry tam na miejscu jest bankiem centralnym interesuje si tym, co si dzieje z interesami robionymi w guldenach, bo ten bank odpowiada za emisj guldena (???) interesuje si stop procentow w guldenach itd., w to si oczywicie bdzie wtrca. Jeli kto w Amsterdamie robi interesy w dolarach, to prawd mwic, Holenderskiego Banku Narodowego to nic nie obchodzi, bo to nie jego sprawa. To obchodzi rezerw federaln, rezerwa federalna bardzo chtnie by si zainteresowaa. Ale okazuje si, e wadza rezerwy federalnej koczy si na granicy Stanw Zjednoczonych. Tak naprawd nikt nie zajmuje si tym, co si dzieje z interesami robionymi w dolarach w Amsterdamie. Wymylono sposb na eksterytorialne robienie interesw z punktu widzenia banku centralnego, aden bank centralny nie bdzie si

w to wtrca. Przy czym oczywicie to nie chodzi o jakie drobne interesy, tylko to chodzi o interesy robione na tak skal, e si tam ksztatuje jaka miejscowa stopa procentowa i na t stop procentow aden bank centralny nie ma wpywu, bo po prostu ona jest poza zasigiem wadzy bankw centralnych. Nazwa rynek eurodolarowy moe by mylca, bo ona sugeruje, e to musz by koniecznie dolary i koniecznie w Europie. Jeli bdziemy robili interesy w markach w Singapurze, to to te jest rynek eurodolarowy, bo to ma te ten walor wanie, e aden bank centralny nam si w to nie wtrci. Czasami, na przykad w sownikach rnych, takich finansowych, jak bdzie rynek eurodolarowy, to moecie si pastwo spotka z dat 1958, e on wtedy powsta. To jest czciowo prawda. W 1958 roku ogromna ilo walut zachodnioeuropejskich staa si wymienialna na siebie nawzajem. I w tym momencie taki rynek sta si moliwy. Natomiast tak naprawd on odkryty zosta w 1966, to znaczy w 1966 zrozumiano, co to naprawd oznacza - e mona uciec spod wadzy banku centralnego takim manewrem. I na te zabiegi McChesnera regulator Q, banki Amerykaskie zareagoway w ten sposb, e zabray co si da ze Stanw Zjednoczonych, pootwieray swoje filie za granic, gwnie w Europie i tu zaczy robi interesy w dolarach. Tylko z punktu widzenia tego, co my sobie tutaj opowiadamy, to oznacza, e w 1966 roku, na Europ zwalia si ogromna kupa dolarw. Caa kupa dolarw przepyna przez Atlantyk w t stron. A system dziaa jeszcze cigle tak, jak go sobie opisalimy, to znaczy te dolary pokryy sobie troszk, po czy trafiy do skarbcw bankw emisyjnych europejskich, a poniewa to naprawd funkcjonowao na zasadzie dziwnego gold exchange standard, w zwizku z tym europejskie banki centralne, jak zaczy mie wicej dolarw, to zwikszyy emisj swoich wasnych walut. I to bardzo przyspieszyo inflacj w Europie. PO tym wydarzeniu, system z Bretton Woods ju si chwia na dobre, ju kady widzia, e z nim jest co nie tak, e jego dni s podzielone. Szczeglnie dramatyczna bya wiosna 1966 roku, kiedy cena na Londyskim rynku zota zacza tak ucieka w gr, e na pewien czas ten rynek zosta zamknity. Potem go otwarto i byy dwie ceny - bya cena w rozliczeniach midzy bankami centralnymi i ona bya 35$ za uncj i bya taka druga cena, ktra bya ju 41. No to znaczyo, e ten rynek si rozpada, jeli takie cuda ju si dziej, jeli ju si nie daje utrzyma tej tradycyjnej, niskiej ceny zota. Z tego systemu sztywnych kursw pierwszy tak wyranie wyama si funt. W listopadzie 1967 roku bya dewaluacja funta o 14%. Przypominam, e w Bretton Woods si umwiono, e jeli dewaluacj robimy, to do 10%, Anglicy zrobili od razu 14. I potem takich wydarze, jak ta dewaluacja byo duo nastpnych. Ta dewaluacja funta bya pierwsza i na tej zasadzie ona zrobia wtedy due wraenie. W sierpniu 1977 roku, prezydent Nixon pk i zawiesi wymienialno dolara na zoto. On to nazywa zawieszeniem. Pojcie zawieszenia sugeruje tam, e to jest przejciowe, ale tak naprawd, to nikt nie mia zudze, e to jest decyzja ostateczna. W XII 1971 dwa wydarzenia miay miejsce, po pierwsze dolar zosta zdewaluowany, wanie tam to 40-ty kilku dolarw za uncj. Po drugie IMF zebra si na takiej konferencji. W Waszyngtonie to byo, ale poniewa w Waszyngtonie jest bardzo duo konferencji i gdyby kada si nazywaa Waszyngtoska, to ludzie by ich nie odrniali. W zwizku z tym, to si odbywao w takich budynkach, ktre si nazywaj Smithonian Institution. I

to si nazywa konferencja smithoniaska. Konferencja smithoniaska poszerzya tolerancj z Bretton Woods do 2.25% w kad stron. Powstao wwczas takie pojcie tunelu walutowego. Tunel walutowy o szerokoci 4.5% by, poniewa waluty mogy si waha 2.25 w kad stron. I dopki one si wahay wewntrz tego tunelu to nikt nie robi problemu, dopiero gdyby ktra wysza poza, to naleao interweniowa i przywrci poprzedni kurs. Kraje europejskie, dla ktrych destabilizacja systemu walutowego byaby bardzo grona z punktu widzenia integracji europejskiej, bdziemy sobie mwili nastpnym razem dlaczego tak byo, ale byo tak, e w tym momencie, gdyby si naprawd zdestabilizoway kursy walutowe, to to mogoby przekreli proces integracji europejskiej. Dlatego kraje europejskie zebray si pniej, na pocztku 1972 w Bazylei i zawary swoje osobne porozumienie, w ramach ktrego tolerancja bya o poow mniejsza, czyli byo 1.125% w kad stron, czyli 2.25 w obie strony, o poow wszy by ten system europejski i ten system europejski zaczto nazywa wem walutowym. Mwio si, e w idzie tunelem. W obrbie takiej szerszej tolerancji oglnowiatowej, Europejczycy maj swoj wasn tolerancj o poow mniejsz. Ta analogia wa walutowego nie braa si z analogii do wa jako symbolu skpstwa na przykad, tylko do wa takiego jak na balu robi ci balownicy, to si bior za rce jak jeden skrci w tym miejscu, to wszyscy w tym samym miejscu skrcaj. Oczywicie z takim wem tak czasem bywao, kogo tam gibnie za bardzo i tam si wywali i potem to samo z tymi na kocach - tak byo z niektrymi walutami europejskimi w latach 70-tych: e one wypaday z tego wa i potem si musiay na nowo podczy. W 1973 roku okazao si, e tunel walutowy jest te nie do utrzymania. Kolejne kraje ogaszay, e wyczaj si z tunelu i przechodz na system pynnych kursw, to znaczy nie bd pilnowa adnego kursu i kursy walut mog si swobodnie waha bez adnych ogranicze. W 1974 roku IMF postawi kropk nad i i zarzdzi koniec tunelu i przejcie powszechne na system pynnych kursw. Poniewa Europejczycy swojego porozumienia nie rozwizali, wic mwio si, e w wyszed z tunelu i idzie dalej. Tunel si skoczy a w - nie. Ten kryzys walutowy, o ktrym sobie mwimy, przeomu lat 60-tych i 70-tych, by bezporedni przyczyn kryzysu energetycznego. Poniewa kraje produkujce rop naftow godziy si na wzgldnie niskie ceny ropy naftowej, dopki dolar by stabilny, w momencie kiedy dolar zacz si kiepci, a ceny ropy naftowej byy nadal sztywne, to te kraje, korzystajc z pretekstu, jakim bya kolejna wojna arabsko-izraelska, podniosy ceny ropy naftowej i nadszed pierwszy kryzys naftowy. Potem, pod koniec lat 70-tych by drugi kryzys naftowy, ktrego powodem bya rewolucja w Iranie. Tak e o tych kryzysach bdziemy jeszcze sobie mwili par razy, w kadym razie zwizek midzy tymi wydarzeniami walutowymi, a kryzysem naftowym by taki, e kryzys finansowy poprzedza naftowy. Naftowy by skutkiem tego, e si rozpad system z Bretton Woods. W 1976 roku na konferencji Funduszu w Kingston na Jamajce podjto jeszcze jedn decyzje, ktra oznaczaa zerwanie z systemem z Bretton Woods. Ot tam dokonano czego takiego, co si nazywao demonetaryzacj zota. W Bretton Woods umwiono si, e nikt od nikogo nie bdzie wymaga wymienialnoci walut na zoto, ale jednak kraje wyznaczay oficjalne parytety w zocie, po to chociaby, aby byo wiadomo, co ile jest warte. I rzeczywicie takie

oficjalne parytety obowizyway. I w Kingston postanowiono, e tak wicej nie bdzie. Nie bdzie adnych oficjalnych parytetw w zocie, zrywamy zwizek midzy zotem a systemem walutowym. Zoto jest towarem takim, jak kady inny, oczywicie s jakie giedy, na tych giedach jest cena zota, ktra jest wana, ale ona nie ma nic wsplnego z systemami walutowymi. Ona wana jest tak, jak wana jest cena ropy naftowej, cukru, innych rzeczy, a zota te, ale to nie ma bezporednich zwizkw z systemem walutowym. Kiedy system z Bretton Woods zacz si rozpada na dobre, zaczto aowa pochopnego odrzucenia pomysu Keynesa w Bretton Woods. To znaczy - zaczto aowa, e nie istnieje midzynarodowa jednostka walutowa. Dolar faktycznie przez jaki czas funkcj t spenia, ale w momencie, gdy dolar zacz si psu, to zaczto odczuwa brak takiej jednostki. We IX 1967 roku na Konferencji IMF w Rio de Janairo, postanowiono tak jednostk utworzy. Nazw wymylono dla niej zupenie beznadziejn. Miaa si nazywa special drawing rights specjalne prawo cignienia, czyli SDR. SDR mia by jednostk rozliczeniow IMF. Do grudnia 1971 roku, do dewaluacji dolara, SDR-a nie byo wida, bo SDR by dokadnie tyle samo wart co dolar, to po prostu by ten dawny kurs dolara - 35 dolarw za uncj. W grudniu 1971 to si rozdzielio, SDR to by dawny kurs dolara, a prawdziwy dolar spad, czyli zaczy si rni te dwa kursy. Do 1974 roku SDR to by dawny kurs dolara wyraony cigle w zocie. Poniewa generalnie zoto wycofywano z systemu walutowego i trzeba byo przyj jakie inne metody liczenia SDR-a i w lipcu 1974 roku postanowiono, e SDR bdzie redni waon z koszyka 16 walut najwaniejszych, proporcjonalnie do ich udziau w handlu midzynarodowym. W 1981 roku uproszczono ten system, to miao by tylko 5 walut, proporcjonalnie do udziau w handlu midzynarodowym miaa by rednia waona obliczona, przy czym umwiono si, e te proporcje ustalamy na 10 lat. Za dziesi lat zobaczymy, jak to si zmienia udzia rozmaitych krajw w handlu midzynarodowym i wyliczymy na nowo na 10 lat. W zwizku z tym koszyk, z ktrego liczy si SDR zmienia si co 10 lat. W 1981 roku, prosz si nie przejmowa tymi procentami, ktre ja teraz przeczytam, bro Boe ja nie bd na przykad pyta z takich rzeczy, to po prostu tak, eby si pastwo zorientowali, jakie byy te proporcje. W 1981 umwiono si, e to bdzie tak: 1981 42%, 19% 13% 13% 13% dolar marka jen frank franc. funt 1991 40% 21% 17% 11% 11%

W 1991 przysza pora zredukowa te proporcje. I tak jest w tej chwili i tak bdzie do 2001, kiedy to si na nowo policzy. Co 10 lat si ta baza zmienia. Par sw o sprawach europejskich walutowych, bo potem nie bdziemy mieli czasu, eby si nimi zajmowa. W okresie realizacji planu Marshalla w latach 50-tych, waluty europejskie nie byy jeszcze wymienialne. Rwnoczenie jednak bya potrzeba stworzenia systemu, ktry by jako obsugiwa rozwijajc si wymian midzynarodow. Bo

uwiadomcie sobie pastwo, e w sytuacji, kiedy waluty s niewymienialne, to waciwie jedyny sensowny sposb, atwy do zrobienia sposb prowadzenia handlu midzynarodowego to jest clearing, kraje umawiaj si na zrwnowaone saldo wymiany i midzy sob si wymieniaj. Tylko e to jest bardzo prymitywna forma handlowania, no bo moe na przykad by tak, e ja mam nadwyk w handlu z Belgi, a chciabym sobie kupi nie co belgijskiego, tylko na przykad woskie wino. No to w systemie takiego prostego clearingu to jest niemoliwe, nie mog spoytkowa nadwyki handlu z Belgi dodatkowym importem z Woch. W 1951 roku z zwizku z tym pastwa europejskie zawary takie co, co si nazywao europejsk uni patnicz. Umwiy si wanie na wielostronny clearing. W warunkach, gdy waluty byy jeszcze niewymienialne, stworzono warunki wielostronnego clearingu. Mona sobie byo nadwyk w handlu z jednym krajem skonsumowa w innym miejscu, a byo takie miejsce, gdzie wszystkie rachunki si zbiegay i dopiero pod koniec roku robiono porzdek. Tym miejscem by Bank Rozrachunkw Midzynarodowych w Bazylei. Taki bank utworzony tam jeszcze w czasach (??? Kambrianda???). Potem prawd mwic by zagroony powanie, w Bretton Woods uznano, e on bdzie niepotrzebny i e bdzie go trzeba zlikwidowa. Ale teraz si okazao, e on jest wanie potrzebny do obsugiwania europejskiej unii patniczej. Europejska Unia Patnicza bya potrzebna do Boego Narodzenia 1958 r, kiedy to wikszo walut zachodnioeuropejskich staa si wymienialna. To tak byo, e przed Boym Narodzeniem, jak si wszystko zamykao, to nie byo wymienialne ,a jak si po witach otworzyo, to byo wymienialne. To by taki przeomowy moment. Pniej, od 1958 roku do schyku lat 60-tych nie byo potrzeby zawierania jakich osobnych europejskich porozumie walutowych, bo system z Bretton Woods to zaatwi. To znaczy kursy byy sztywne, ale to byo rozwizanie oglnowiatowe, nie trzeba byo robi osobnego europejskiego. Dlatego na przykad w traktatach rzymskich, powoujcych do ycia EWG, nie byo nic o sprawach walutowych, bo nie byo potrzeby. Kiedy system z Bretton Woods zacz si naprawd rozlatywa, to Europejczycy te to zauwayli i w 1967 roku na szczycie RWPG w Hadze, po raz pierwszy powiedziano, e by moe kiedy integracj europejsk trzeba bdzie uzupeni o uni walutow. Wtedy si po raz [pierwszy taki pomys pojawi. Pniej, kiedy wiat przeszed na system smithoniaski i na tunel, to Europejczycy zrobili sobie swojego wa. W 1979 roku doszo do tego, e umwili si na swoj wasn jednostk rozrachunkow. Tak jak wiat mia SDR-a, Europejczycy zaczli liczy swoj wasn jednostk, ktra si nazywaa ECU. Jak zwykle w Europie, najwiksza awantura bya o nazw, Europejczycy si rni od Amerykanw tym, e mwi rnymi jzykami. I jest oczywicie wane ze wzgldw jzykowych, czyj jzyk bdzie na wierzchu. Kompromis tutaj wypracowany polega na tym, e ECU to jest skrt od angielskiej nazwy European Currency Unit, ale na szczcie tak si zoyo, e w XVIII wieku Francuzi mieli takie pienidze, ktre si nazyway ecu, wic Francuzom wytumaczono, e to wanie o to chodzi i na tej zasadzie wypracowano kompromis. Ktry nie przetrwa jak pastwo wiecie do dzi, poniewa prosz zwrci uwag, e kompromis ten by kompromisem midzy ludmi mwicymi po francusku i angielsku. Ludzi mwicych po niemiecku jeszcze wtedy lekcewaono, oni nie mieli tyle do gadania. Ale pewnego dnia ludzie mwicy po niemiecku na tyle si wzmocnili, eby

powiedzie: Co jest do cholery, dlaczego nasz jzyk nie jest tutaj uwzgldniony. I dlatego wanie nazw ECU zastpiono jaki czas temu nazw EURO - to Niemcy na swoje postawili w tym momencie. Zreszt jak te sprawy jzykowe mog by w Europie wane, to chociaby nie wiem czy pastwo znacie tak histori, samolotw Concorde. Wiecie, co to jest Concorde. To jest ponaddwikowy pasaerski samolot zbudowany wsplnie przez Anglikw i Francuzw pod koniec lat 60-tych. To Concorde znaczy to samo w obu jzykach, znaczy zgod. I zbudowali i ju byo gotowe i trzeba byo napisa nazw na tym samolocie. I wtedy si okazao, e Concorde po Francusku si pisze z e na kocu, a po angielsku si pisze bez e na kocu. I si zrobia straszna awantura, o mao co oni tego samolotu nie rozebrali. Ostatecznie zawarto kompromis, kulawy na pocztku, ktry polega na tym, e z jednej strony Concordea pisze si z e a z drugiej bez. Ale kulawo tego kompromisu polega na tym, e jak pastwo wiecie samolot ma jedna strone lepsz - tam gdzie ma schodki, a druga gorsz. Wiadomo, e po tamtej nikt nie czyta. Wic to by kulawy kompromis, pki nie zawarto nastpnego, e na parzystych egzemplarzach malowano tak, a na nieparzystych inaczej. Ale to wszystko bya dua publiczna awantura, ktra trwaa przez kilka miesicy, zanim taki kompromis wypracowano. Wic sprawy jzykowe s w Europie napraw wane i mog by w Europie naprawd wane. Prosz pastwa, to nastpnym razem wanie o integracji europejskiej.

INTEGRACJA EUROPEJSKA Dzie dobry. Prosz pastwa, dzi o pocztkach integracji europejskiej. Mwiem pastwu o takich dwch obawach amerykaskich zwizanych z tym, e mogoby si zdarzy, e Stany Zjednoczone nie skorzystaj z powojennej koniunktury gospodarczej, tak jak si to zdarzyo po pierwszej wojnie wiatowej. Pierwsza obawa polegaa na tym, e rozszalej si na wiecie inflacje i te inflacje pozamykaj rynki zbytu dla eksportu amerykaskiego. Przed tym broni mia Midzynarodowy Fundusz Walutowy. Druga obawa polegaa na tym, e pastwa walczce wyjd z wojny zaduone na tyle, e po wojnie zrezygnuj z pomocy amerykaskiej i same jako tam bd sobie radzi, ale dla Stanw to bdzie znaczy zamknicie rynku i z koniunktur. Dlatego podczas wojny Amerykanie pomagali sojusznikom w taki sposb, aby nie powsta dug wojenny. Z tego wynika najpierw koncepcja cash and carry, potem lend-leaseu, to wszystko byo robione tak, aby z tego nie zosta pniej dug. Kolejnym amerykaskim pomysem, ktry mia zabezpiecza przed tego typu kopotami bya UNRAA (???). UNRAA to bya agenda Narodw Zjednoczonych, to bya organizacja dziaajca pod sztandarem ONZ i UNRAA jeszcze w czasie wojny zacza rozdawa demobil. A po wojnie zacza to robi ju na caego. Demobil to znaczy te zapasy wojskowe, ktre zostay nagromadzone w czasie wojny, ktrych po zakoczeniu wojny zostay cae stosy i ktre, gdyby zostay rzucone na rynek, to na pewno by spowodoway kryzys nadprodukcji. Trzeba byo tego si jako pozby. Demobil powojenny nie oznacza, e rozdawano uzbrojenie, bo to nie o to chodzio. Rozdawano buty, konserwy, mundury, kouchy. Kouchy

takie fajne byy UNR-y byy, ja jeszcze jeden taki zdyem donosi. Poza tym byy jeszcze rozmaite artykuy spoywcze. Midzy innymi do Polski w takich ogromnych 50-cio litrowych beczkach z orem amerykaskim przychodzia mka. Potem tej mki ju nie byo, ale tych beczek ludzie jeszcze dugo uywali do rnych rzeczy. To byo rozdawane za darmo sojusznikom. Pastwa wrogie nie zostay pomoc UNR-y objte. W liczbach bezwzgldnych najwikszym, odbiorc tej pomocy byy Chiny. To nie byy jeszcze Chiny Ludowe, to byy Chiny quomintangowskie, ktre USA traktoway jako kraj przyjazny. W przeliczeniu na jednego mieszkaca najwicej otrzymaa Polska. W sumie Amerykanie na UNR- wydali 1.5 mld dolarw, to znaczy tego rzdu to bya pomoc. W porwnaniu z lendleasem, na ktry wydano 51 mld dolarw, to to bya duo mniejsza pomoc. Ale wana dla tych pierwszych lat po wojnie zniszczonej Europy czy Azji. Amerykanie obawiali si rwnie, e w wiecie powojennym odrodz si tendencje autarkiczne. Dowiadczenia ostatnich lat przed wojn nie byy zachcajce, kryzys spowodowa ogromne skurczenie si handlu midzynarodowego, denie krajw do samowystarczalnoci, a co najmniej do zapewnienia sobie za wszelk cen dodatniego bilansu handlowego. eby takim tendencjom autarkicznym, czy protekcjonistycznym zapobiega, Amerykanie utworzyli jeszcze jedn agend ONZ. Nazywao si to GATT - Generalne porozumienie o taryfach i handlu. Teraz GATT ju nie istnieje, zosta zastpiony przez wiatow Organizacj Handlu. Celem GATT byo obnianie barier celnych w wiecie i przeciwdziaanie tendencjom protekcjonistycznym. To nie byo takie proste, poniewa pastwa byy suwerenne w kwestii wasnych barier celnych i GATT mg jedynie na zasadzie dobrowolnoci nakania pastwa na zmniejszenie barier. W zwizku z tym, GATT pracowa w ten sposb, e od czasu do czasu organizowa rundy, majce na celu obnienie barier. I te rundy polegay na tym, e najpierw tak warunkowo z poszczeglnymi pastwami si umawiano, e jeli oni mnie obni ca na to, to ja z kolei obni tamtym o tyle i tyle. Cay taki szereg, acuszek tego typu obietnic zbierano i kiedy to si ju dawao pozbiera, to podpisywano taki traktat, ktry koczy tak rund i to doprowadzao do obnienie barier o celnych tam o ile procent rednio w wiecie. Takich rund si w historii GATT kilka odbyo. W pocztkach istnienia GATT, znaczy wczeniej, kiedy decydowano, jak to ma by, Amerykanie musieli stoczy spr z Anglikami. Anglicy od czasw konferencji w Ottawie mieli swj system preferencji celnych imperialnych. Ca midzy czonkami Brytyjskiej Wsplnoty Narodw byy nisze, ni wobec innych pastw. Ot teraz, kiedy Amerykanie zaczli z tym pomysem liberalizacji handlu wiatowego wychodzi, Anglicy si zaniepokoili, e jeli to si uda, to i naprawd te bariery celne spadn poniej tych stawek, ktre byy ustalone midzy krajami Commonwealthu, to tak naprawd Commonwealth zniknie jako forma porozumienia gospodarczego i zacznie si szybko dezintegrowa. Znaczy, gdyby te brytyjskie preferencje imperialne zostay zarte przez jak tak oglnowiatow liberalizacj w handlu, to na dusz met by powodowao dezintegracj gospodarcz imperium brytyjskiego. No bo waciwie te kraje by wystpoway wobec siebie, jako obce, suwerenne pastwa z punktu widzenia barier celnych i nie byoby powodu eby na przykad Kanadyjczycy bardziej sobie cenili stosunki gospodarcze z Wielk Brytania ni ze Stanami Zjednoczonymi. Dlatego Amerykanie musieli

zama opr Anglikw w tej sprawie. I to im si udao, Anglicy troch pomarudzili w tej sprawie, ale zgodzili si zrezygnowa z tych preferencji imperialnych, gdyby rzeczywicie GATT okaza si a tak skuteczny, e by te umowy imperialne brytyjskie poar. Jeszcze jedna rzecz powinnimy sobie powiedzie ... Panowie. co jest do jasnej cholery!!! jest pitnacie po pocztku wykadu. Jest tam zasuwa jaka na tych drzwiach. No to akcja Zasuwa. Jeszcze jedn rzecz powinnimy sobie powiedzie, eby sobie uwiadomi na czym ten dylemat polega, zanim zaczniemy mwi o tej Europie mwi. Mianowicie: bya do powszechna zgoda, przynajmniej tych najbogatszych krajw, e nie powinny powrci tendencje proteksjonistyczne z lat 30-tych, tylko w wiecie powojennym powinna si dokonywa liberalizacja handlu i midzynarodowy podzia pracy i jaka tam integracja gospodarcza na tej zasadzie. Z tym, e tak naprawd to mogo oznacza dwie dosy rne rzeczy. Mogo to oznacza, e te bariery celny bd si zmniejsza w skali caego wiata. e ta integracja bdzie miaa charakter globalny. I Amerykanie byli zwolennikami takiego wanie scenariusza. Drugi scenariusz polega na tym, e zaczn powstawa jakie lokalne ugrupowania integracyjne. I one bd wewntrz te bariery znosi, ale na zewntrz - nie koniecznie. wiat rozpadnie si na jakie takie bloki gospodarcze, ktre wewntrz siebie bd si integroway, ale na zewntrz siebie - to ju nie koniecznie. Mogy nawet tam prowadzi jakie tam wojny celne. Z dzisiejszej perspektywy, wyglda na to, e raczej ten drugi scenariusz si realizuje, a nie ten pierwszy. Z tego punktu widzenia polityka amerykaska poniosa porak. Amerykanie woleli tamto. I to, e Amerykanie za tworzenie swoje strefy gospodarczej NAFT-y wzili si kilka lat dopiero, nie wynika, e oni wczeniej nie mogli, oni przedtem mogli, tylko oni przedtem uwaali, e to s kiepskie pomysy, e powinno by inaczej. I to, e oni si zabrali za to tworzenie NAFT-y to znaczy, e oni si przyznali do poraki. Tamto si nie udao, wic trzeba zrobi wasne w takim razie. W 1947 formua UNR-y wyranie wygasaa. To znaczy, te zapasy, ktre miano rozda rozdano i to si koczyo. Po drugie - no to bya taka pomoc, ktra suya zabezpieczeniu przyjaznych krajw przed mrozem, zimnem, takimi rnymi rzeczami. To bya taka dorana pomoc. To nie bya taka pomoc, ktra by uruchamiaa naprawd proces odbudowy gospodarczej. To byo raczej cos dorane. W 1947 roku to ju wyranie si wyczerpywao i wtedy powsta nastpny pomys. Sekretarz Stanu amerykaski, gen. George Marshall, zaproponowa plan powojennej odbudowy Europy. Tym razem, to w odrnieniu UNR-y byo geograficznie ograniczone do Europy, to znaczy nie obejmowao tam Japonii czy Chin. Miaa to by pomoc w odbudowie gospodarczej powojennej. Tym razem w odrnieniu od UNR-y, Marshall nie czyni rozrnienia na zwycizcw i pokonanych. Pokonani mogli z tej pomocy rwnie dobrze korzysta jak zwycizcy. Pocztkowo, poniewa to mia by program odbudowy powojennej, w zwizku z tym z tego wynikao, e nie bd objte nim pastwa neutralne w czasie II wojny wiatowej. Potem zliberalizowano ten pogld i wikszo krajw neutralnych dostaa we taki czy inny pomoc t pomoc amerykask. Bo uznano, e one te musz doj do siebie po II wojnie wiatowej. Z punktu widzenia amerykaskiego plan Marshalla mia 2 cele. Z punktu widzenia gospodarczego polega na tym, e by nakrci

koniunktur w Stanach Zjednoczonych, eby na przyszo stworzy z Europy na tyle bogatego partnera handlowego, eby Amerykanie mieli tam rynek zbytu. Europa biedna taka, jak po wojnie nie bya rynkiem zbytu dla przemysu amerykaskiego, bo po prostu nie byo jej sta. Od pocztku plan Marshalla mia rwnie plan polityczny. Znaczy celem politycznym byo w jaki sposb zrwnowaenie rozszerzajcych si w Europie wpyww komunistycznych. Charakter tego zamiaru si z czasem zmieni. W momencie, kiedy Marshall proponowa swj plan, to nie byo podziau na wschodnia i zachodni, caej Europie ten plan zosta zaproponowany, Zwizkowi Radzieckiemu te. Marshall prawd mwic, troch liczy, e Zwizek Radziecki odmwi, ale gdyby nie odmwi, to ten plan polityczny plan Marshalla tez pewnie by osign, ale oni po prostu wychodzili z zaoenia, e Europa biedna i zniszczona atwiej stanie si upem komunistw, ni Europa bogata i odbudowana. To z tego punktu widzenia, to ograniczaoby wpywy komunistw. W krtkim czasie okazao si, e Europa Wschodnia tego nie przyjmuje. To znaczy Polska jeden dzie bya w planie Marshalla. Jak Marshall to powiedzia, to minister przemysu i handlu, Hilary Minc powiedzia, e to jest bardzo fajny pomys i my si cieszymy. A nastpnego ju dnia wiedzia, e Zwizek Radziecki odmwi, wic powiedzia, e to jest brutalna ingerencja w nasze sprawy. Minc przez jeden dzie si waha, Zwizek radziecki to odrzuci. Najduej z odrzuceniem zwlekali Czechosowacy. Czechosowacja, to by taki kraj, prosz pamita, w ktrym jeszcze rzdzi rzd, ktry powrci z Londynu. Dopiero w lutym 1948 roku tam nastpi przewrt i komunici przejli wadz. Wic Czesi naprawd mieli ochot skorzysta z planu Marshalla, najduej ich musia skania Zwizek Radziecki, eby zrezygnowali. W momencie, gdy si okazao, e to dotyczy Europy Zachodniej, a nie dotyczy Wschodniej, pojawiy si dodatkowe sugestie polityczne, miedzy innymi, Stany Zjednoczone zaczy mwi, e waciwie w rzdach krajw, ktre korzystaj z planu Marshalla, to lepiej, eby nie byo komunistw. I Wosi na przykad powyrzucali komunistw z rzdu, eby korzysta z planu Marshalla. Ale oczywicie to si pojawio dopiero wtedy, gdy si okazao, e to dotyczy tylko Europy Zachodniej, a Wschodniej na pewno nie dotyczy. Bo na pocztku takiego warunku nie byo. No, zwraca z si z propozycj do Zwizku Radzieckiego, eby oni przyjli pomoc pod warunkiem, e wyrzuc komunistw z rzdu, to by byo nieco niepowane. Plan Marshalla, tak dosownie, bo pniej on mia swoje naturalne kontynuacje, by realizowany przez 4 lata, od 48 do 52 roku. Wydali na to Amerykanie kilkanacie miliardw dolarw. W rnych ksikach znajdziecie pastwo rne liczby, a w naszych ksikach w dwch rnych miejscach te znajdziecie pastwo dwie rne liczby. I to oczywicie i jest niedorbka moja, jako redaktora, bo ja powinienem to zauway, ale nie jest to bd tak powany, jak by si wydawao na pierwszy rzut oka. Naprawd rne s szacunki w wysokoci planu Marshalla i nie ma takiej jednej ostatecznej wysokoci tej pomocy i to zaley od tego, w ktrym przekroju czasowym kto liczy, czy liczy procenty, czy nie liczy procentw i tak dalej. W kadym razie to byo w granicach 15-17 mld dolarw Amerykanw wynioso. Przy czym to byo tak, e do 50-tego roku plan Marshalla by zdecydowanie nastawiony na produkcj pokojow, Amerykanie stawiali taki warunek, e to nie moe pj na zbrojenia. W 1950 roku wybucha wojna koreaska i zmieni si charakter planu

Marshalla. Amerykanie przestali si upiera przy tym, aby to byo na zbrojenia i to poszo w duym stopniu na zbrojenia. Ale z tego rwnie powodu jest taka dwoisto statystyczna. O ile dwa pierwsze lata planu Marshalla s adnie rozliczone i wiadomo, kto ile dosta, mona tak tabelk zestawi, o tyle te drugie dwa lata planu Marshalla do dzi pozostaj utajone i nawet nie wiadomo czy w ogle uzyskaj klarowno, bo to byy sprawy wojskowe i to si nie odbywao tak jawnie. Plan Marshalla si uda jak mao co. To, e Europa Zachodnia dzisiaj jest bogata to w duym stopniu jest zasuga planu Marshalla. Amerykanie nalegali na to, aby pastwa korzystajce z planu Marshalla wsppracoway ze sob. I eby to si odbywao poprzez rozwijanie midzynarodowego podziau pracy, a nie poprzez pielgnowanie jakiego rodzaju tendencji autarkicznych. Zreszt, kiedy Minc odrzuca w imieniu Polski plan Marshalla, to wanie mu zarzuci, e plan Marshalla chce utrwali nasz [pozycj jako kraju rolniczo-surowcowego, a my chcemy by krajem przemysowym, w zwizku z tym my nie wejdziemy, bo oni widz w nas tylko dostawc ywnoci czy wgla. A my mamy inne aspiracje. Amerykanom naprawd zaleao na udziale Polski w planie Marshalla, nawet pomijajc ju aspekty polityczne. Im naprawd zaleao na tym naszym wglu. Bo generalnie wtedy brakowao wgla i to, eby wgiel Polski znalaz si w planie Marshalla, byo wane z punktu widzenia gospodarczego. Pod wpywem tych sugestii amerykaskich , w 1948 roku, 16 krajw europejskich korzystajcych z planu Marshalla utworzyo organizacj, ktra si nazywaa OEEC. Organisation for European Economic Cooperation. To byo takie zrzeszenia odbiorcw planu Marshalla. W latach 50-tych, kiedy dyskutowano nad przyszym ksztatem integracji europejskiej, rozwaany by midzy innymi taki pomys, aby ta integracja odbywaa si w gronie OEEC. By taki angielski plan Mauldinga, wg. ktrego to wanie OEEC ma si sta stref wolnego handlu. Ten plan zosta odrzucony, wybrano inna integracje, opart na traktatach rzymskich, w znacznie mniejszym gronie. W zwizku z tym zacz zmienia si charakter OEEC. Na razie ona miaa skad taki czysto europejski, to bya organizacja europejska. W latach 50-tych ten skad zosta powikszony o Hiszpania. Z Hiszpania bya taka sprawa, e ona nie bya objta planem Marshalla i generalnie nastawienie wobec generaa Franco byo ze Amerykanw i caej Europy Zachodniej. Gen Franco by traktowany jako taki przypadkiem nie dornity kumpel Hitlera i nikt nie chcia mie z nim nic wsplnego. To si zmienio w 1953 roku. Amerykanie si dogadali z Franco, po pierwsze na temat pomocy gospodarczej, po drugie na temat pomocy wojskowej, Franco tam pozwoli bazy zaoy i od tej pory sytuacja midzynarodowa Hiszpanii zacza si normalizowa. Formalnie przyjto Hiszpani do OEEC w 1959 roku. Ale zaraz potem charakter tej organizacji zacz si zmienia. Kiedy si okazao, e to ju nie bdzie forum integracji gospodarczej Europy, tylko, e to jest takie co innego, to nie byo sensu pielgnowa europejskiego charakteru tej organizacji, skoro ona nie speniaa takie funkcji. W zwizku z tym, w 1960 roku zmieniono jej nazw na OECD, Organisation for Economic Cooperation and Development. Wane jest, e z nazwy tej organizacji znika Europa. To ju nie byo co europejskiego. W tym samym momencie przyjto do OECD jako penoprawnych czonkw USA i Kanad. To te ju oznaczao, e to nie jest organizacja europejska. Potem dalszy rozwj

OECD by nastpujcy: w 64 przyjto Japoni, w 68 Finlandi, w 1971 Australi, w 73 Now Zelandie, w 1993 Meksyk, w 1995 Czechy, w 1996 Wgry i Polsk. I to jest tyle na razie. Nie przyjto na razie Korei i na to si nie zanosi. To znaczy zmieni si charakter, to nie jest organizacja organizacyjna, to jest klub rozwinitych krajw o gospodarce rynkowej, ktry stawia swoim czonkom pewne wymagania dotyczce wymienialnoci walut, swobody przepywu kapitau, otwartoci kapitau. I to jest z punktu widzenia prestiowego wane, eby tam nalee, bo to jest taki dobry klub i zwiksza wiarygodno kraju. I dlatego jest mio, e oni nas tam przyjli, natomiast to nie jest organizacja integracyjna. Znaczy te warunki o ktrych powiedziaem, to s warunki natury ekonomicznej. No jest jeszcze warunek natury politycznej, e w zasadzie to nie powinny by dyktatury, to jest klub krajw demokratycznych. Tam jakich krwawych dyktatorw to sobie nie ycz. Ostatecznie zatem ten cay nurt, ktry si wywodzi z planu Marshalla nie sta si paszczyzn integracji europejskiej, to poszo w innym kierunku, a rdem rzeczywistej integracji stao si co innego. Ot tutaj pomysodawcami byli Francuzi. Francuzi po wojnie znaleli si w takiej sytuacji, e musieli zastanowi si, co dalej z Niemcami. We francuskiej polityce zagranicznej zawsze najwaniejsza jest polityka niemiecka, a wszystko inne jest temu podporzdkowane. Oni si tych Niemcw boj, w zwizku z tym musz mie jaki pomys na to, co robi z Niemcami. To moe rne rzeczy oznacza, bo to moe oznacza, e tamtych Niemcw prbuj okra i przeciw nim zawizywa koalicje, albo moe oznacza, e si prbuj z tymi Niemcami zaprzyjani. Dylemat Francuzw wyglda nastpujco: Niemcy s zniszczone , pokonane i zapewne duo czasu im zajmie, zanim odzyskaj si. Wobec tego Francuzi mog si zachowa na dwa rne sposoby. Mog prbowa ten okres saboci Niemiec przedua, mog utrudnia Niemcom odbudow i utrudnia im osignicie jakiej tam rwnoprawnej pozycji w stosunkach midzynarodowych, na przykad. I zapewne, gdyby Francuzi to robili, to byliby w tym skuteczni, troch. Ale ostatecznie ci Niemcy, tak czy inaczej by si odbudowali. A gdyby si odbudowali wbrew Francuzom i przy wyranym sprzeciwie Francji to zachowaliby do Francuzw uraz, wrogo by pozostaa po dawnemu i kiedy Francuzi by mieli do czynienia z rewizjonizmem niemieckim. Druga moliwo, polegaa na tym, e korzystajc z tego, e ci Niemcy s tacy rozbici, biedni i sabi zaprzyjani si z nimi w tym momencie, pomc im w odbudowie. W trakcie tego pomagania im w odbudowie, omota ich rozmaitymi wizami wsppracy, eby oni potem, jak ju si odbuduj, byli na tyle zwizani z Francj, eby si nie moga odnowi wrogo niemiecko-francuska i eby w midzyczasie dokonao si jakie tam pojednanie. Francuzi rozsdnie doszli do wniosku, e ten drugi scenariusz jest mdrzejszy i na takie wanie co postawili. Takie przesanki legy u podstaw planu Schumanna. W 1950 roku, minister spraw zagranicznych Francji, Rober Schumann, zaproponowa integracj francuskiego i niemieckiego przemysu cikiego. To znaczy zniesienie barier celnych midzy tymi dwoma krajami na wyroby przemysu cikiego. Plan Schumanna by adresowany przede wszystkim do Niemiec, ale by otwarty dla innych, ktrzy chcieliby si przyczy. Zainteresowanie planem Schumanna wyraziy Wochy oraz kraje Beneluxu. Benelux przodowa w rozmaitych takich posuniciach integracyjnych w Europie. Zawsze to co

si dziao midzy krajami Beneluxu wyprzedzao to co si miao dzia midzy pozostaymi krajami europejskimi. Teraz to jest na przykad bez rnicy, ale ja pamitam takie czasy, e jak si jedzio do Europy, to musielimy mie wizy i pamitam, e wiz do Beneluxu si zaatwiao jedn. To wszystki jedno, czy czowiek poszed do ambasady holenderskiej czy belgijskiej, to dostawa wiz na cay Benelux. I co wicej, jak si pniej po tej Europie jedzio, to te granice midzy Niemcami a Francj, czy Wochami a Francj, to jeszcze takie prawdziwe granice byy, celnicy tam stali. Natomiast po Beneluxie si ju tak jedzio, e czowiek przejeda i nie zauwaa. W ogle, eby zrozumie integracj europejsk, musicie jeszcze pastwo o jednej rzeczy pamita. Gdzie, kiedy i w jakich warunkach takie pomysy si rodziy. Ot one si rodziy podczas wojny w Londynie. Podczas wojny Londyn to byo miasto nietypowe midzy innymi z tego wzgldu, e tam przez kilka lat funkcjonowao albo rzdy emigracyjne, albo jakie komitety wyzwolenia narodowego, jakie takie pararzdy z kilkunastu krajw europejskich. To si rzadko zdarza, aby rzdy kilkunastu krajw europejskich przez duszy czas mieszkay w jednym miecie, w ssiednich budynkach, jaday w tych samych restauracjach itd. To byy warunki do integracji, jakich prawd mwic wczeniej nigdy nie byo potem. Wic nie przypadkiem w Londynie w czasie wojny takie pomysy integracyjne pierwsze si zaczy rodzi, przy czym takie wyrane byy dwa. Pierwszy to by pomys na konfederacj polsko-czechosowack, podpisano w 1942, a w 1943 wypowiedziano nam przez Czechw, z powodu sprzeciwu Stalina. Z tego nic nie wyszo. Drugi pomys to by wanie Benelux. Te pomysy dotyczce integracji Beneluxu wanie si rodziy i jeszcze w czasie wojny oni si tam na rozmaite rzeczy poumawiali, a potem ju realizowali gotowy scenariusz tej integracji. Teraz Benelux zgosi akces do planu Schumanna. Dlatego w 1951 roku, kiedy podpisywano porozumienie bdce efektem planu Schumanna i powstawaa Europejska Wsplnota Wgla i Stali, to powstaa ona w gronie 6 pastw: Francja, Niemcy Zachodnie, Wochy, Belgia, Holandia i Luksemburg. Politycznym uzupenieniem planu Schumanna byo cos takiego, co si nazywao plan Cleavenna. Plan Schumanna dotyczy spraw gospodarczych.. Plan Cleavenna dotyczy spraw wojskowych. Francuzi zdawali sobie spraw, e wprawdzie Niemcy na razie s rozbrojeni, ale z czasem pojawi si taki temat jak remilitaryzacja Niemiec i zrwnanie Niemiec z innymi pastwami, jeli chodzi o prawo do posiadania si zbrojnych. Postanowili zaj podobne stanowisko i te Niemcom pomc. Plan Cleavenna przewidywa utworzenie takiego sojuszu, ktry mia si nazywa Europejska Wsplnota Obronna i to mia by sojusz pastw zachodnioeuropejskich. Jednym z czonkw tego sojuszu miaa by RFN i w ramach tego wanie miaa si odby remilitaryzacja Niemiec. Tutaj jednak Francuzi si przeliczyli. Oni myleli, e Niemcy o niczym innym nie marz, jak o tym, eby si remilitaryzowa, wic jak usysz tak propozycj, to bd Francuzom wdziczni. Tymczasem t spraw kanclerz Adenauer postanowi rozegra zupenie inaczej. I zacz mwi tak: Po dowiadczeniach dwch wojen wiatowych nard niemiecki ma tak gboki uraz do militaryzmu, e zdecydowanie nie chce posiada wasnych si zbrojnych. Jeli jednak Europa nalega, to Niemcy ostatecznie mog si powici i zrobi to dla Europy, e odbuduj siy zbrojne, no ale to my

zdecydowanie im ask robimy, wic to nam naley zrekompensowa w rozmaitych innych punktach. Z tego, co miao by prezentem dla Niemcw Adenauer zdoa zrobi ask i grzeczno, ktr Niemcy wywiadczaj Europie Zachodniej. To zupenie byo nie to, o co chodzio Francuzom. W zwizku z tym, kiedy przyszo do ratyfikowania Europejskiej Wsplnoty Obronnej, to w francuskim Zgromadzeniu Narodowym w 1954, to nie zostaa ona ratyfikowana i caa ta idea upada. Ostatecznie rok pniej dokonaa si remilitaryzacja Niemiec, powstaa Bundeswera, ale powstaa w ramach NATO i wsplnoty z Amerykanami, a nie w ramach Europejskiej Wsplnoty Obronnej. To by taki cig wydarze, ktry spowodowa tak dziwn sytuacje, z ktr dzisiaj mamy do czynienia, mianowicie e Europa jest gospodarczo zintegrowana bez Stanw Zjednoczonych i nawet w duym stopniu wbrew Stanom Zjednoczonym, natomiast militarnie jest zintegrowana wraz ze Stanami Zjednoczonymi w NATO. Z tego tam wynikaj od czasu do czasu takie dziwne nieporozumienia. To zrbmy sobie przerw. W poowie lat 50-tych w obliczu sukcesw planu Marshalla i szybkiego rozwoju gospodarczego Europy i rwnie sukcesw Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali, zaczto si zastanawia nad tym: co dalej z integracj europejsk. Stay si dwa pomysy. Jeden pomys polega na tym, eby pogbia integracj w tym niewielkim gronie, w jakim istnieje Europejska Wsplnota Wgla i Stali. Drugi pomys, brytyjski, to by wanie plan (???) - przeksztacenie OEEC w forum integracji europejskiej, konkretnie - przeksztacenie OEEC w stref wolnego handlu, zniesienie barier celnych midzy krajami europejskimi. Te pomysy, ktre mwiy o pogbianiu integracji w gronie szstki, szy, jeli chodzi o zakres tej integracji, o krok dalej. Strefa wolnego handlu polega na tym, e znosimy bariery celne midzy nami, ale kady zachowuje cakowit suwerenno w zakresie ustalania barier celnych wobec reszty wiata. I tu moe by rnie. Ta druga propozycja polegaa na tym, eby szstk Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali przeksztaci w uni celn. Unia celna polega na tym, e po pierwsze, tak jak w strefie wolnego handlu, znosimy bariery celne midzy nami, ale po drugie umawiamy si rwnie na rwne ca wobec reszty wiata. Ujednolicamy swoj polityk celn wobec reszty wiata. To jest wyszy szczebel; integracji ni strefa wolnego handlu. Ostatecznie zwyciya wanie ta druga koncepcja i podpisano traktaty rzymskie, powoujce do ycia EWG, w gronie tych szeciu punktw Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali. Znaczy tak naprawd, dopki to z czasem nie zostao zastpione przez tzw. jednolity akt europejski, to ta integracja opieraa si na takich trzech porozumieniach. Pierwsza to bya umowa o Europejskiej Wsplnocie Wgla i Stali, nikt tej umowy nie odwoa. Druga, to bya umowa o utworzeniu EWG i trzecia umowa dotyczya wsppracy w dziedzinie energii atomowej, powsta (??? tu chyba nazwa organizacji). Najwaniejsza z tych umw, ta mwica o Wsplnocie Gospodarczej, [polegaa na tym, e pastwa EWG miay w cigu 10 lat doj do takiej sytuacji, eby midzy nimi bya unia celna: poznosi ca na wszystko i ujednolici swoje ca zewntrzne. I rzeczywicie w cigu 10 lat, do 1968 w gronie tej szstki takie co si odbyo. W publicystycznym skrcie, traktaty rzymskie zazwyczaj opowiadano jako obietnice takich 3 swobd: swobodny przepyw towarw, swobodny przepyw kapitaw i swobodny przepyw siy roboczej. Swobodny

[przepyw kapitau oznacza, e jeli przedsibiorcy kraju Wsplnoty zechc inwestowa w jakim innym kraju wsplnoty, to nie bd tam traktowani jako zagraniczny kapita, tylko z mocy prawa bd mieli wszystkie takie uprawnienia jak miejscowi. Swoboda przepywu siy roboczej mwia tyle, e jeeli robotnik woski zechce przenie si do Monachium i podj prace tam, to nie bdzie obcym robotnikiem, tylko z mocy prawa bdzie mia wszystkie uprawnienia robotnika niemieckiego. Spenienie tych warunkw miao uruchomi proces integracji europejskiej. Integracji, to znaczy podziau pracy. Powstawa duy rynek, duo wikszy ni tymczasowe rynki narodowe. Na tym rynku miaa si odbywa konkurencja, no i kto tam t konkurencj wygrywa, a kto przegrywa. Z tym, e ten, kto wygrywa, to wygrywa duo wikszy rynek ni mia dotychczas. By jeszcze jeden dodatkowy warunek, aby taka integracja moga si odby. O tym warunku w traktatach rzymskich nie wspominano, bo nie byo potrzeby - to bya stabilno kursw walutowych. Nie byo potrzeby, poniewa na razie system z Bretton Woods dziaa sprawnie i ca spraw zaatwia. Rozumiecie pastwo, dlaczego stabilno kursw walutowych bya wana dla takiego typu integracji. Jeli powstaje taki rynek, to ja musz podj decyzj na przykad, czy buduj fabryk w Mediolanie, czy buduj fabryk w Hamburgu. I tam zalenie od kosztw siy roboczej i tym podobnych, ja bd decydowa. Ale jeli ja mam t decyzj podj odpowiedzialnie i bezpiecznie, to ja musz wiedzie koniecznie jak si ma lir do marki, co wicej, ja musze wiedzie, jak si bdzie mia lir do marki za trzy lata. Bo jeli kursy walutowe zaczn mi si chwia, to to si robi ruletka, nie da si racjonalnie takich decyzji podj. Ot stabilne kursy walutowe byy wane i dlatego dopki dziaa system z BW, to Europa nie musiaa o tym rozmawia osobno. Kiedy system z BW zacz si rozlatywa, to Europejczycy zaczli na ten temat zawiera swoje wasne odrbne porozumienia, bo dla nich to byo wane. Taka integracja polegaa na tym, e znajdujemy si na jednym duym rynku i na tym rynku zaczynamy rywalizowa. Podzia pracy dokona si w ten sposb, e okae si na przykad, e przemys lotniczy francuski czy woski jest lepszy i ten, ktry si okae lepszy wygra i opanuje cay ten rynek, a ci, ktrzy przegraj to si zajm czym innym. No oni sobie czym innym ten rynek opanuj. Pewnie, w przypadku przemysu lotniczego to mogo wyglda w ten sposb i tak wanie si okazao, e lotniczy przemys woski nie ma szans z francuskim. To znaczyo, e lotnicze fabryki woskie powinny zacz robi co innego i zaj si na przykad produkcj lodwek. Tak prawd mwic, to nie by szczeglnie duy problem dla Woch. Woscy robotnicy, ktrzy do tej pory chodzili do tej fabryki i tam robili samoloty, nadal bd chodzili do tej samej fabryki i tam bd robili lodwki. Prawd mwic ogromnej wikszoci tych woskich robotnikw to jest wszystko jedno czy oni bd robi samoloty, czy lodwki. byleby zarobi na ycie. Jest we Woszech wska grupa wybitnych specjalistw od lotnictwa i byoby gupot, eby oni zapomnieli to co umiej i zaczli si od nowa tych lodwek uczy. To byoby marnotrawstwo. Dla takich wanie ludzi pomylany by punkt o swobodzie przepywu siy roboczej. Dla tych nielicznych woskich specjalistw wybitnych czekay miejsca pracy w Tuluzie i na nich czeka francuski przemys lotniczy. Oni nie zmieniali brany, tylko zmieniali kraj zamieszkania. Jeli chodzi o rozstrzygnicia tego typu w poszczeglnych branach przemysu, to jak widzicie pastwo

skutki spoeczne tego, e jaki przemys gdzie padnie nie musiay by dramatyczne. Bo tu nic zego si praktycznie nikomu nie stao w zwizku z tym podziaem pracy. Bya taka ga gospodarki, o ktrej byo od pocztku wiadomo, e ona si tego typu integracji nie podda. A gdyby si poddaa to by nie byo dobrze. To byo rolnictwo. Wiadomo byo, e w rolnictwo nie mona puci spraw na taki ywio, bo problemem EWG byy nadwyki produkcyjne. To znaczy kady z osobna kraj EWG by w stanie wyywi ca reszt. Tylko jak to zrobi, eby te pozostae rolnictwa nie pady. Upadek cakowity rolnictwa, na przykad, nie wiem, francuskiego, miay powaniejsze wpywy spoeczne ni upadek jakiej gazi przemysu we Francji. Bo przejcie z rolnictwa do nierolnictwa jest duo bardziej dramatyczne przejcie ni przejcie z przemysu lotniczego do lodwkarskiego. Zmiania miejsca zamieszkania, tryby ycia, nie mona byo ze wzgldw spoecznych pozwoli sobie na to, eby w ogle znika wi na przykad taka. Tak to si mogo w niektrych krajach skoczy. W zwizku z tym, pod samego pocztku byo wiadomo, e z rolnictwem to bdzie troch inaczej. e poszczeglne rolnictwa narodowe bd w jaki tam sposb chronione przed tego typu konkurencj, To znaczyo, e jak my zrobimy wsplny rynek, to nam si ujednolica ceny rolne. Bd takie kraje, ktrych rolnictwo, w obliczu takich cen, stanie si nieopacalne. I eby ono nie pado, to ono bdzie dotowane. Od samego pocztku byo wiadomo, e rolnictwo bdzie chronione przed skutkami tego typu konkurencji, poprzez dotacje. No tylko tutaj si otwierao cae pole do awantur. Poniewa mamy dotowa rolnictwo w niektrych krajach, no to trzeba zrobi zrzutk na to rolnictwo, eby byo z czego dotowa. I wtedy takie kraje, ktre musz si zrzuca, a nie s odbiorcami tego typu pomocy zaczn mwi, e z jakiej racji my mamy dotowa do tego waszego beznadziejnego rolnictwa i do tych waszych beznadziejnych farmerw. A tamci bd odpowiada: Macie dopaca, poniewa emy si tam umwili i to by warunek, bez tego to by w ogle nic nie byo, wic przestacie marudzi i dokadajcie. Gdyby to jeszcze byo tak, e mona si raz na zawsze umwi, ile kto daje i ile kto bierze. To by byo p biedy: raz by si odbya awantura, a potem ju by byo ustalone. Ale kadego roku troch inaczej chodz urodzaje i nieurodzaje, kadego roku inaczej wyglda rentowno rolnictwa w poszczeglnych krajach, w zwizku z tym co roku musi by troch inaczej. I co roku jest awantura i waciwie to jest nieuniknione. Znaczy, w tego typu modelu integracji takie awantury coroczne to s zakodowane i nie da si ich unikn, a jak my wejdziemy to dopiero si zacznie, to co oni teraz maj to jest mae piwo. W latach 80-tych pojawio si cios takiego jak nowa polityka rolna EWG. To z Wielkiej Brytanii taka idea przysza, taki Szkot, Marsherry, by komisarzem rolnym EWG i on zacz t now polityk rolna propagowa. I ona jest mniej wicej taka: Europa jest bogata, sta j na rne rzeczy, w zwizku z tym sta j take na to, eby mie rolnictwo. Ale to tylko taki zbytek, e my to rolnictwo mamy. W zwizku z tym, te dotacje trzebaby w ten sposb kierowa, eby dotowa wie jako rodowisko spoeczne, eby wie nam nie znika, bo to o to chodzi w sumie. Natomiast nie dotowa rolnictwa jako gazi produkcji. Wie jest fajna, na wsi jest folklor, krajobrazy s takie rne. Niech sobie wie bdzie. Ale niech oni nie zwikszaj produkcji. Niech oni sobie folklor uprawiaj, turystyk. Na to

mog pj te dotacje, ale nie na zwikszanie produkcji, bo to nie o to chodzi. Druga rzecz, o jak si kcono, to by mechanizm podejmowania decyzji. Czy decyzje maj by podejmowane wikszoci, czy te maj by podejmowane jednomylnie. Decyzje podejmowane wikszoci to jest wyszy szczebel integracji. Przy decyzjach podejmowanych jednomylnie kady kraj ma prawo veta. To znaczy, re przy jednomylnym gosowaniu kady kraj zachowuje cakowicie swoj suwerenno. Jeli oni tam co takiego wymyl, e Francja nie bdzie tego chciaa, to przy jednomylnym gosowaniu Francja po prostu postawi veto i tego nie bdzie. Jeli godzimy si na podejmowanie decyzji wikszoci gosw, to godzimy si na to, e np. Francja czego bardzo nie bdzie chciaa, a oni mimo wszystko przegosuj Francj i to bdzie. Rezygnujemy z wikszej porcji suwerennoci w takim wypadku. Tutaj spory byy w latach 60-tych. Gwnym obroc zasady jednomylnoci by genera de Gaulle, ktry wyobraa to sobie w taki sposb, e integracja europejska nie dokonuje uszczerbku na suwerennoci poszczeglnych pastw narodowych. Tak naprawd, te porozumienia, ktre zawarto w traktatach rzymskich szy dalej i one zmierzay w kierunku decydowania wikszoci gosw. Kiedy w poowie lat 60-tych EWG prbowao wprowadzi w ycie to, e gosujemy wikszoci gosw, wtedy de Gaulle zacz blokowa taki rozwj wydarze. On to nazywa polityk pustego krzesa. Francuzi nie przychodzili na te zebrania, na ktrych miano cos decydowa, tam gdzie byo miejsce dla Francuzw, byo puste krzeso. I wprawdzie formalnie ci pozostali czonkowie EWG mieli prawo zadecydowa bez Francji o czym tam, ale tak naprawd oni si bali zadecydowa pod nieobecno Francuzw, bo oni wiedzieli, co dalej z tym bdzie. Francuzi powiedz, e ich nie byo, ich to obowizuje i niech si os nich odczepi. Znaczy nie bardzo monaby i na tego typu otwarty konflikt z Francuzami, bo to w ogle, caa impreza moga si rozlecie, jeliby pniej Francuzw zaczto za bardzo przypiera do muru. To puste krzeso Francuzw oniemielao reszt. Tak naprawd, oni bali si cokolwiek postanowi pod nieobecno Francuzw. I tego typu taktyka de Gaullea okazaa si skuteczna. To znaczy jej efektem byo takie porozumienia luksemburskie, z 1966 roku, ktre precyzowao te sprawy. Precyzowao w ten sposb, e mona gosowa wikszoci, ale zawsze naley traktowa to jako ostateczno i wczeniej naley zrobi co si da dla osignicia jednomylnoci - taka to mniej wicej jest formua. I rzeczywicie EWG boi si decyzji podejmowanych wikszoci, zawsze stara si bardzo wypracowa jednomylno. Zreszt, jeli si jaki kraj ustawi cynicznie, to moe to by rdem cakiem niezego funkcjonowania, bo mona si ustawi w ten sposb, e co by oni tam nie gosowali, to my dla zasady mwimy nie i potem niech si oni dla zasady staraj nas udobrucha. Wszystko jedno, czy to dotyczy naszych interesw czy nie, to oni nas przekupuj. Tego rodzaju taktyk szczeglnie Grecja lubi stosowa. To jest denerwujce dla pozostaych czonkw EWG. Midzy innymi, jak oni maj teraz nas przyjmowa, to oni si boj, e my zaczniemy tak samo. Staraj si przed tym jako zabezpieczy. Zwaszcza, e prosz zwrci uwag, e nie ma procedury wyrzucania z EWG, ,za ze zachowanie. Jak si kto tam znajdzie to waciwie przepado, nie ma si go jak pozby. Wic to trzeba si trzy razy zastanowi, zanim si kogo wpuci.

EWG powstao w gronie tych 6 krajw. I przez wiele lat, do pocztku lat 60-tych to bya ta szstka. Powtrzmy sobie, bo to bardzo le jest si pomyli na egzaminie. Francja, Niemcy, Wochy i trzy kraje Benelux-u. Poza EWG znalazy si Stany Zjednoczone, oczywicie i poza EWG rwnie znalaza si Wielka Brytania. To, e EWG powstao bez Anglo-sasw i e oni byli na zewntrz, to w latach 60-tych byo powodem powanych napi. Z tym, e troszk inaczej to wygldao z perspektywy Amerykaskiej, a inaczej z angielskiej. Z punktu widzenia Amerykanw to byo tak, e Amerykanie patronowali jako tam integracji europejskiej i sami po II wojnie zachcali Europejczykw, eby si integrowa. Kiedy to EWG powstao, to przede wszystkim pod wpywem generaa de Gaullea, zaczo ono nabiera coraz bardziej antyamerykaskiego charakteru. De Gaulle powiedzia, e po wojnie staa si bardzo za rzecz, mianowicie Europa strcia swoj podmiotowo polityczn i zostaa poddana kontroli 2 mocarstw waciwie poza europejskich: znaczy p Europy popado w zaleno od Stanw Zjednoczonych, a drugie p - od Zwizku Radzieckiego. De Gaulle uwaa, e Europa powinna stopniowo odzyskiwa niezaleno. Znaczy Europa Zachodnia powinna wychodzi od zalenoci od Stanw Zjednoczonych, a Europa Wschodnia - Zwizku Radzieckiego. W ten sposb kiedy z czasem odbuduje si Europa jako samodzielna sia. W swoim pomyle, aby Europa Zachodnia nie uzaleniaa si od USA, de Gaulle by popierany przez komunistw, bo to byo niepozytywne dla Stanw Zjednoczonych. . Kiedy przyjeda tutaj natomiast i zaczyna mwi, e temu powinien towarzyszy symetryczny proces po drugiej stronie elaznej kurtyny i e Europa wschodnia powinna si stopniowo uniezalenia od ZSRR, to nasi jako guchli w tym momencie i nie rozumieli o czym on mwi. To tak wyranie byo podczas wizyty w 1967 roku de Gaullea. Jak on zaczyna ten wtek, to nasi robili oczy w sup i jeli on nie zmieni tematu, to nic. Znalaz natomiast suchacza i partnera to tego typu rozgrywek w Nicolae Ceausescu. Ceausescu okaza si wdzicznym suchaczem, zwaszcza, e de Gaulle potrafi pochlebi Ceausescu, de Gaulle mwi, e Rumunia jest krajem romaskim, e to s dwa kraje romaskie, e to jest pokrewno jzykowa ... i Ceausescu to kupowa. On potem troszeczk polityk tego typu prbowa prowadzi. W kadym razie, jeli chodzi o tamta stron elaznej kurtyny, to de Gaulle widzia EWG jako instrument uniezaleniania si Europy Zachodniej od USA. I by zainteresowany tym, aby EWG byo antyamerykaskie w jakim tam stopniu - bo to tylko tak mona byo zrobi. W zwizku z tym Amerykanie mieli wobec EWG mieszane uczucia. Z jednej strony oni yczliwie patrzyli na to, e si dokonuje integracja. Ale z drugiej strony ta integracja dokonywaa si bez ich udziau i co wicej, dokonywaa si wewntrz EWG integracja, ale na zewntrz EWG, w ramach UNICEF-u, wznosio mur z barier celnych i Amerykanie byli na zewntrz tego muru. To mogo pj w tym kierunku, e Europa zacznie si zamyka na import ze Stanw Zjednoczonych. W tej sytuacji Amerykanie wykonali 2 kolejne posunicia. Najpierw, w 1961 roku, prezydent Kennedy zaproponowa cos takiego jak Wsplnota Atlantycka. To jest bardzo dobry pomys integracja europejska, ale moe zrbmy to w szerszym gronie. W takim gronie, w jakim istnieje NATO, na przykad: caa Europa Zachodnia, Kanada i USA. Takie cos zrbmy, niech to si nazywa wsplnota atlantycka. De Gaulle ten pomys wsplnoty atlantyckiej

odrzuci i jeszcze przy okazji naublia Amerykanom i nic z tego nie wyszo. W tej sytuacji Amerykanom nie pozostao nic innego jak uy GATT. GATT mia zabiega o obnianie barier celnych w wiecie. Teraz mona byo wykorzysta GATT do obnienia tych barier celnych, ktre zbudowao wok siebie EWG. Z inicjatywy Kennedyego rozpocza si taka nastpna runda negocjacji. Nazywaa si ona rund Kennedyego wanie. Porozumienie zostao podpisane w 1965 roku i rzeczywicie bariery celne zostay obnione o jakie 30-40% rednio w wiecie, to znaczy te bariery EWG-owskie te. Znaczy, kiedy Amerykanie doszli do wniosku, e ten mur znowu si bdzie budowa i nie ma sposobu, eby znale si wewntrz tego muru, to jedyne co mona zrobi to zawalczy, aby ten mur nie by za wysoko - to im si czciowo udao. Z Anglikami bya nieco bardziej skomplikowana sprawa, poniewa w odrnieniu od Amerykanw, Anglicy s Europejczykami, troch. Amerykanie na pewno nie s. W zwizku z tym, o ile przynaleno USA do EWG bya od pocztku nie moliwa i to zreszt oni takich aspiracji nie mieli, o tyle problem czy wielka Brytania ma do tego nalee czy nie, by problemem otwartym. pamitacie pastwo, e bezporednio po wojnie presti midzynarodowy Wielkiej Brytanii w Europie by bardzo duy. Te rzdy emigracyjne rozmaite, wrciy z emigracji do siebie, ale pamitay o tym, e mieszkay z Londynie, pamitay o tym, e to by jedyny kraj, ktry si nie da Hitlerowi. Autorytet Wielkiej Brytanii w Europie by bardzo duy. Gdyby Wielka Brytania w momencie ogoszenia planu Schumanna na przykad zgosia swj akces i powiedziaa, e jest zainteresowana wejciem do Wsplnoty Wgla i Stali, to wszyscy byliby bardzo dumni, e Anglicy chc z nimi co robi i nikomu by na myl nie przyszo, eby ich nie wpuci. Ale wtedy Anglicy nie byli tym zainteresowani. Nie byli tym zainteresowani ze swoich wasnych powodw. To byo tak, e w 45 wygrali wybory Laburzyci. Laburzyci skupili si na wewntrznych sprawach brytyjskich i imperium traktowali raczej jako obcienie i zaczli dekolonizacj. W 1947 wycofali si z Indii, Pakistanu - z pozostaych tych Indii Brytyjskich na przykad. Na pocztku lat 60-tych do wadzy powracali konserwatyci. Powracali midzy innymi z tym hasem, e trzeba ratowa midzynarodowy presti Wielkiej Brytanii i Imperium Brytyjskiego, ktry zosta przez Laburzystw w duym stopniu roztrwoniony. Premierem zosta pocztkowo Churchill, jeszcze raz; potem (???) i pogldy Churchilla, tak si skada, e Churchill dosy wyranie mwi o tym, co on uwaa i s po tym pamitki, jak on to sobie wszystko wyobraa. Ot, konserwatyci powracajc do wadzy, uwaali, e Wielka Brytania moe utrzyma szczegln pozycj w wiecie. Nie tyle dziki swojemu wasnemu potencjaowi, bo ten ju nie jest taki jak kiedy, w kadym razie rwnorzdny wobec amerykaskiego i radzieckiego, ile dziki szczeglnej pozycji, jak Wielka Brytania zajmuje w wolnym wiecie. Churchill sto swoim rozmwcom rysowa w postaci takich jaj, tak jak je Churchill rysowa. Ot Churchill mwi, e wolny wiat skada si z takich 3 wielkich krgw. Po pierwsze - jest Europa, ktra si tam jako integruje i odbudowuje i z czasem bdzie coraz silniejsza. Po pierwsze jest Brytyjska Wsplnota Narodw - Wielka Brytania zachowuje szczeglne stosunki ze swoimi dawnymi koloniami. Po trzecie jest cos takiego jak szczeglne stosunki brytyjsko-amerykaskie. Jest tam jaka solidarno narodw mwicych po angielsku. Ot wyjtkowo Wielkiej Brytanii polega na

tym, e ona jest jedynym krajem, ktry naley jednoczenie do wszystkich tych 3 zbiorw. O adnym innym kraju nie mona nic takiego powiedzie. Bo na przykad Kanada naley do Brytyjskiej Wsplnoty Narodw i Kanada ma z pewnoci co takiego jak szczeglne stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, ale Kanada nie jest krajem europejskim, do trzeciego krgu nie naley. Tylko Wielka Brytania naley do tych trzech krgw jednoczenie. I GB powinna zachowywa rwnowag midzy tymi trzema krgami po top, aby zachowa wanie tak szczegln pozycj. A to oznaczao tyle, e Wielka Brytania w aden z tych ukadw nie powinna wchodzi za gboko. Nie powinna wchodzi na tyle, eby to si dziao ze szkod dla pozostaych jej zwizkw. Z takiego sposobu mylenia wzi si wanie plan Mauldinga (???). Jestemy zainteresowani integracj europejsk. Jestemy gotowi pj na co takiego jak strefa wolnego handlu. Ale nie jestemy gotowi pj na cos takiego jak unia celna. Poniewa idea wolnego handlu to jest w ogle idea bliska tradycji brytyjskiej, ale gdybymy my poszli na uni celn, to by znaczyo, e mymy si godzili na to, eby jacy Europejczycy mwili nam, jakie maj by ca na importowane do Wielkiej Brytanii towary australijskie. Na takie co to my si nie godzimy. To jakie bd ca midzy nami a Australi to jest wycznie sprawa midzy nami a Australi i adna Europa nie bdzie nam tu nic nie dyktowa. Dlatego wysunli plan Mauldinga jako konkurencyjny do traktatw rzymskich. A kiedy si okazao, e z planu Mauldinga nic, to oni do traktatw rzymskich nie przystpili, bo uznali, e ich takie rzeczy nie interesuj. Na samym pocztku integracji europejskiej byo zatem tak, e Anglikw chciano, Anglicy nie chcieli, poniewa uwaali, e powinny zachowa wobec tego pewien dystans. W drugiej poowie lat 50-tych to si zaczo szybko zmienia. Przede wszystkim wybito im z gowy, dosy brutalnie to , e s wielkim mocarstwem. To si stao w czasie kryzysu sueskiego. W 1956 roku Naser znacjonalizowa Kana Sueski. Po paru miesicach, w odpowiedzi na to, Wielka Brytania, Francja i Izrael wspln operacj i opanoway wojskowo kana sueski. To byo na przeomie padziernika i listopada 1956 roku, to dosy dramatyczny by moment, bo pamitajcie pastwo, e to kilka rzeczy dziao si na raz. W Polsce dochodzi do Wadzy Gomka, na Wgrzech byo powstanie i kryzys sueski. Trzy rzeczy dziay si jednoczenie. Dosy by napity moment w stosunkach midzynarodowych. I po raz pierwszy waciwie wtedy zadziaao takie cos, co si pniej nazwao gorca linia. To znaczy Chruszczow zadzwoni do prezydenta Eisenhowera i si zapyta, czy bdziemy robili wojn wiatow o kana sueski. Pytanie wygldao powanie, w kadym razie odpowiedzie naleao powanie, wic Eisenhowera powiedzia nie. Na to Chruszczow powiedzia: No to niech pan powie swoim chopakom, eby si stamtd zabierali. I Eisenhower to zrobi, kaza si im wynosi z Kanau Sueskiego. To znaczy, to nie byo ju tak brutalnie tutaj, tylko Amerykanie to w inny sposb oznajmili swoim sojusznikom, mianowicie powiedzieli im tak: Wy oczywicie tam w tym Suezie robicie, co chcecie. Tylko pamitajcie, e to jest poza zasigiem gwarancji NATO. Jeli wy, z powodu tego, co robicie w Suezie, znajdziecie si w wojnie z ZSRR, to sami bdziecie t wojne prowadzi, my nie mamy z tym nic wsplnego. I oczywicie, jak tamci usyszeli takie cos od Amerykanw, to nie pozostawao im nic innego, jak tylko si z tego Suezu wycofa i to si skoczyo kompromitacj. Znaczy to by taki pokaz

saboci. Jeli kto jest wielkim mocarstwem, to jego si tak nie traktuje. Jeli kto pozwala si tak traktowa, to znaczy, e nie jest wielkim mocarstwem. W tym momencie Anglicy zrozumieli, e nie ma czego takiego jak mocarstwowa pozycja Wielkiej Brytanii. I zaczli zmienia zdanie na temat swojego stosunku do integracji europejskiej. Skoro tak, skoro nie ma szczeglnej pozycji Wielkiej Brytanii w wiecie, to naley wycign z tego wnioski i zapisa si do tej Europy, nic innego nam nie pozostao. Tylko teraz okazao si, e jest na odwrt. Kiedy Anglicy zgosili swoj ch wstpienia do EWG, to EWG im odmwio. Odmwio im przede wszystkim za spraw generaa de Gaullea, ktry tez wiedzia, e istnieje cos takiego, jak szczeglne stosunki brytyjski-amerykaskie. I jeli on chcia budowa EWG [przeciwko Amerykanom, to on nie chcia, aby wewntrz byli Anglicy, bo Anglicy bd solidarni z Amerykanami w pewnych sprawach i Anglicy bd amerykaskim koniem trojaskim, on uywa takiego okrelenia. Nie mona wpuszcza amerykaskiego konia trojaskiego do EWG. W tej sytuacji Anglicy mogli dwie rzeczy zrobi. Znaczy po pierwsze, ponawiali t prob, dwa razy ponawiali i dwa razy byo stanowcze nie. To w sumie bya dla Wielkiej Brytanii sytuacja do upokarzajca, oni uwaali, e s trzecim takim mocarstwem na wiecie. W zwizku z tym, eby troch zagodzi ten upokarzajcy aspekt, w tej sytuacji, Anglicy postanowili pokaza, e maj inn moliwo. Z inicjatywy Wielkiej Brytanii w 1960 podpisano traktaty sztokholmskie. To miaa by taka symetryczna impreza do traktatw rzymskich. I powstaa EFTA Europejska Wsplnota Wolnego Handlu. Przez pewien czas Anglicy uywali EFT-y wanie w ten sposb, aby pokaza EWG, e maj inna moliwo. O tym, jak byo wewntrz EFT-y to powiemy sobie nastpnym razem, dzisiaj jeszcze tylko o tym de Gaulleu. Bo de Gaulle powiedzia, e po moim trupie. I przez dugi czas wygldao na to, e to bya prawda. Rzeczywicie, jak umar de Gaulle, to gosowania ruszyy i Wielk Brytanie przyjto. Ostatnio zaczo si okazywa, e ta sprawa ma (???), zaczy wychodzi takie rzeczy na wierzch, ktre wiadczyy, e ju de Gaulle z tego veta zdy si przed swoj dymisj wycofa. Problem polega na tym, e Francuzi budowali sobie bomb wodorow i si zacili na jakim szczegle technicznym, nie wiedzieli czego i nie mogli skoczy. I Anglicy wiedzieli, e Francuzi mieli taki kopot i poniewa Anglicy ju mieli bomb wodorow i wiedzieli co to jest, czego Francuzi nie wiedz, wic dali do zrozumienia de Gaulleowi, e gotowi s podsun cig, ale jeli Francja przestanie si wygupia z tym vetem. I rzeczywicie takie porozumienie w 1968 roku po cichu zawarto. To znaczy zaraz potem wybucha ta Francuska bomba wodorowa i to by sukces nauki francuskiej i ci francuscy profesorowie, ktrzy te bomb zbudowali, to nagrody podostawali, a tak naprawd to dostali cig od Anglikw i ju de Gaulle zdy obieca Anglikom, e nastpny raz veta nie bdzie. Tyle, e ten nastpny raz odbywa si ju po dymisji de Gaullea, wic on osobicie nie musia zmienia zdania. Czyli nastpnym razem zaczynamy od EFT-y. Dzikuj bardzo. {wykad o EFTA i krajach III wiata}

Zrobiem sobie rachunek wykadw do koca i wyszo, e ich jest ju bardzo mao i bdziemy mieli dugie przerwy pomidzy wykadami. W zwizku z tym moje plany s nastpujce: dzi mwimy sobie o tej integracji europejskiej, koczymy i o trzecim wiecie, nastpnym razem mwimy o Japonii i azjatyckich tygrysach, a potem zajmujemy si krajami socjalistycznymi i PRL-em i w tym PRL-u bdziemy si babrali do samego koca. Bo takie jeszcze rzeczy mamy do zrobienia. Poprzednio doszlimy do przeomU lat 60-tych i 70-tych w opowiadaniu EWG, do momentu kiedy zaczo mikn veto generaa de Gaullea w sprawie przyjcia nowych czonkw. Na pocztku lat 70-tych takie rozmowy rzeczywicie si zaczy, w 72 roku podpisano umowy z 4 krajami kandydatami do Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej: z Wielk Brytani, Dani, Irlandi i Norwegi. W tych krajach odbyy si referenda: czy chc wchodzi, czy nie. W 3 z nich zakoczyy si one sukcesem, a w Norwegii powiedzieli - nie. Dlatego 1 stycznia 1973 roku, kiedy przyjmowano nowych czonkw, to tylko trzech przyjto i szstka staa si dziewitka. eby t spraw dokoczy, to byo tak: w 1981 przyjto Grecj, w 1986 - Hiszpanie i Portugali, w 1985 znw podpisano ukad z czterema pastwami: Austri, Finlandi, Szwecj i Norwegi (O! Witamy i czekamy a pan askawie usidzie! Niech pan si nie spieszy). Znw odbyy si referenda i po raz drugi w Norwegii to referendum miao wynik negatywny, to ju si sta pewien taki obyczaj. W zwizku z tym znw przyjto trzy kraje a Norwegia pozostaa na zewntrz. Mwiem pastwu, e reakcja Wielkiej Brytanii na to, e nie jest wpuszczana do EWG bya dwojakiego rodzaju, po pierwsze Wielka Brytania ponawiaa starania na wszelkie sposoby, eby jednak wej a po drugie, eby pokaza, e ma inne moliwoci, utworzya konkurencyjn organizacj: Europejsk Wsplnot Wolnego Handlu. Bya to organizacja, ktra powsta w gronie 7 krajw w 60-tym roku i te kraje obiecyway sobie to, co w nazwie, to znaczy wolny handel. Nie uni celna, tylko stref wolnego handlu - to jest niszy szczebel integracji. W latach 60-tych mwio si w ten sposb, e s dwie organizacje dce do integracji europejskiej: szstka EWG-owska i sidemka EFTY i zobaczymy, ktra wygra. Przez pewien czas to si tak traktowao, e to jest rwnorzdna rywalizacja i zobaczymy, kto wygra. Dosy szybko okazao si, e wiadomo kto wygra i tak naprawd EFTA nie jest realnym konkurentem wobec EWG. Z kilku powodw tak si okazao. Po pierwsze - to co sobie obiecywano w ramach EFTY to byo duo mniej, ni to co sobie obiecywano w EWG: nie uni celn, tylko stref wolnego handlu, a o takich fanaberiach, jak swobodny przepyw kapitau, czy siy roboczej, to tam w ogle nie byo mowy. Po drugie, EWG stanowio taki dosy logiczny z punktu widzenia geograficznego blok. To byy takie kraje rzeczywicie zajmujce centrum Europy. No z pewna taka wyrw, polegajc na tym, e nie naleaa tam Szwajcaria i Austria, wic to troszeczk przecinao to EWG. Ale te kraje graniczyy ze sob i stanowiy taki zwarty blok. Zreszt w latach 60-tych bya taka moda, eby powoywa si na tradycje imperium Frankw i pastwa Karola Wielkiego. Bo to mniej wicej byy granice EWG. Poza tym, Karol Wielki to jest taki wadca, do ktrego poczuwaj si zarwno Niemcy jak i Francuzi, to jest taki wsplnym wadca, wic to by dobry symbol pojednania francuskoniemieckiego, a dodatkowa jeszcze zaleta tej analogii historycznej polegaa na tym, e imperium Frankw nie obejmowao Wielkiej Brytanii,

wic tu jeszcze antybrytyjski akcent tej analogii jeszcze. EFTA, z punktu widzenia geograficznego by zupenie przypadkowym zbiorem krajw. No bo co wsplnego miaa ze sob, Portugalia, Austria, Szwecja, Islandia, Finlandia. To byy te kraje Europy zachodniej, ktre nie weszy do EWG, takie byo kryterium wejcia do EFTY, na dobr spraw. W zwizku z tym EFTA nie stanowia jakiej logicznej caoci, tylko to bya zbieranina taka przypadkowa. W latach 60-tych mwio si jednak, e to s konkurencyjne organizacje. To, e one nie s konkurencyjne stao si cakiem jasne w 1972-3 roku, kiedy kilka krajw z EFTY przeszo do EWG. To ju wiadczyo o tym, e EWG jest bardziej atrakcyjne towarzysko. Poniewa wrd przechodzcych bya Wielka Brytania, ktra poczuwaa si do odpowiedzialnoci za powoanie EFTY do ycia, a teraz niektrych swoich partnerw z EFTY musiaa zostawi na lodzie, dlatego Wielka Brytania uznaa, e w momencie wchodzenia do EWG powinna dla EFTY co zrobi, eby to nie byo tak, e nieelegancko si ta trjka z t EFT rozstaje. Dlatego od tej pory zaczy si takie kontakty midzy EWG i EFT, ktre miay z czasem doprowadzi to tego, e midzy tymi dwoma blokami zniky bariery celne. Znaczy kraje EFTY nie stay si czonkami unii celnej tak, jak w EWG, ale pomidzy EFT a EWG likwidowano bariery celne. Pniej przez pewien czas byo tak, e t EFT traktowano jako przedpokj do EWG, tak poczekalni. Jak mymy na pocztku lat 90-tych zaczli przymiera, tak jeszcze niemiao, do EWG, to EWG nam powiedziao: Moe wy bycie najpierw do EFTY si zapisali, tam sobie powiczyli. Wtedy tam stolic by Sztokholm, zreszt od pocztku stolic EFTY by Sztokholm, wic mymy z takim pomysem poszli do Szwedw. Szwedzi byli tym uraeni autentycznie, znaczy Szwedzi poczuli si obraeni, e ich traktuje si jak przedpokj, no ale tak to naprawd byo, a w tej chwili, po wejciu Szwecji do EWG, to waciwie z tej EFTY ju niewiele zostao, to ju w takim szcztkowym skadzie funkcjonuje. O integracji Europejskiej bd pastwa na tych studiach zaczepia, przy kadej moliwej okazji, to jest temat, ktry jeszcze pastwu bokiem wyjdzie, wic ja nie chc go za bardzo rozwija, zwaszcza w tych bardziej wspczesnych sprawach, bo s tacy, ktrzy to wiedz duo lepiej ode mnie. O jednym, wtku historii EWG chciaem jeszcze powiedzie, mianowicie o stosunkach EWG z trzecim wiatem. Byo tak, e EWG powstawao w okresie, kiedy dokonywaa si dekolonizacja. Ale niezalenie od tego, e dekolonizacja polegaa na tym, e dawne kolonie odzyskiway niepodlego polityczn, to w wielu wypadkach zachowyway one jakiej szczeglne gospodarcze zwizki z dawn metropoli i to by ukad, obustronnie korzystny czsto, chocia czsto nazywany neokolonializmem i jak form wyzysku kolonialnego. W kadym razie, wrd zaoycieli EWG znalazo si kilka krajw, ktre miay imperia kolonialne i z tymi swoimi imperiami kolonialnymi utrzymyway pewne szczeglne stosunki gospodarcze. I od pocztku w zwizku z tym by problem, jak te dwie rzeczy pogodzi. Jak pogodzi integracj metropolii w Europie z zachowaniem szczeglnych stosunkw gospodarczych z byymi koloniami. Ten problem mieli przede wszystkim Francuzi, no bo oni mieli wsplnot francusk, stref franka, rne takie rzeczy, dosy silne takie mieli zwizki z krajami Afryki frankofoskiej. Ten problem miaa Belgia, ktra miaa specjalne stosunki z Kongiem, no na troch innych zasadach Holandia i Wochy, ktre si upominay o Somali w ramach tego ukadu. Zastanawiano si, jak to zrobi przez par lat i

pierwszym wyranym efektem tych refleksji by ukad w Yaounde (stolica Kamerunu), w 1963 roku. Powstaa wwczas taka grupa krajw, przede wszystkim afrykaskich, chocia tam jakie drobiazgi z innych czci wiata te weszy, ale gwnie to dotyczyo Afryki, ktre uzyskay status stowarzyszenia z EWG. Metropolie zaatwiy swoim dawnym koloniom, e one stay si stowarzyszone do EWG i uzyskay pewne przywileje w kontaktach gospodarczych z Europ. Te ukady w Yaounde byy zawierane na 5 lat, bo zakadano, e to jest taki rozsdny czas, na ktry mona si w takich sprawach umawia, a za pi lat bdzie inna sytuacja rynkowa, to si dogadamy inaczej. Cay problem sta si duo bardziej powany w latach 70-tych i to z 2 powodw. Po pierwsze do EWG wesza Wielka Brytania. A to oznaczao, e te ukady z Yaounde, trzeba by rozcign na cay Commonwealth, a to by oznaczao, e praktycznie prawie caa Afryka wejdzie w taki ukad zrzeszenia z EWG. W kadym razie grono zainteresowanych krajw si znacznie poszerzyo. Po drugie, to wszystko dziao si w okresie pierwszego szoku naftowego, kiedy to powsta kartel producentw ropy naftowej i si okazao, e ten kartel jest w stanie dyktowa warunki krajom uprzemysowionym. Istniaa taka groba, e OPEC stanie si wzorem dla innych takich karteli surowcowych i w lad za kartelem naftowym powstanie kartel kawowy, kakaowy, bananowy i rne takie inne nastpne. I e one zaczn windowa ceny, a to z kolei napdzi bardzo procesy inflacyjne. To bya perspektywa nierealna jak si okazao, bo poza kartelem naftowym, aden inny nie zdoa si tak zorganizowa, ale istniaa taka groba w latach 70-tych. Dlatego w 1975 podpisano z tymi wszystkimi krajami now konwencj, tym razem w Lome (Lome to jest dla odmiany stolica Togo). Tam stworzono system, ktry od tej pory dziaa i nazywa si STAVEX (???). To znaczy, eby nie dopuci do powstania takich karteli surowcowych, Europa zaproponowaa krajom surowcowym troch co innego. S takie kraje w wiecie, ktre maj tylko jeden produkt eksportowy, na przykad tylko robi kakao, albo co innego. I gwatowne zaamanie si takiego surowca na giedach moe oznacza dla takiego kraju katastrof, tam par milionw ludzi umrze z godu. eby przed czym takim zabezpieczy sabszych partnerw, system STAVEX gwarantuje im, e w razie gwatownego zaamania si stawek eksportowych gwarantuje im, e Europa kupujc od nich te dobra bdzie stosowaa ceny rednie kroczce z ostatnich 5 lat. Czyli ta obnika gwatowna dotrze do tamtych krajw za pi lat -bd mieli czas, eby si przygotowa, a poza tym w cigu tych 5 lat zapewne co si takiego z tymi cenami zrobi, e to na przykad pjdzie w drug stron. System STAVEX by pomylany jako forma pomocy Europy dla krajw III wiata. W zwizku z tym on nie dziaa w przeciwnym wypadku. W przypadku gwatownego wzrostu cen tych surowcw od razu pacono nowe ceny i nie byo redniej kroczcej, to dziaao jedynie w przypadku zaamania cen. I konwencja Lome taki system wprowadzaa i po drugie w Lome po raz pierwszy zjawiy si rwnie kraje Commonwealthu i to objo prawie ca Afryk. O)d tamtej pory w tych sprawach niewiele si zmienio, to znaczy konwencje Lome s podpisywane co 5 lat i w tej chwili funkcjonuje konwencja Lome 5, czy Lome 6. W kadym razie regularnie co 5 lat si tak now podpisuje i ona ma kolejny numerek przy nazwie Lome. Znaczy jedna rzecz si zmienio. W ktrym momencie pojawiy si kraje stowarzyszone z EWG na tej zasadzie, na jakiej my na przykad jestemy z

EWG i caa CEFTA. Znaczy pojawiy si kraje, dla ktrych stowarzyszenie z EWG jest wstpem do penego czonkostwa. I wtedy EWG postanowio zmieni nazw tego co jest pomidzy nim a pastwami zrzeszonymi w konwencji Lome. Poniewa czym innym jest stowarzyszenie Polski z EWG, a czym innym Kamerunu. W przypadku Polski to stowarzyszenie zakoczy si, miejmy nadziej, penym czonkostwem, w kadym razie tak jest przez wszystkich traktowana. W przypadku Kamerunu to nigdy si nie zakoczy penym czonkostwem. Tam nie o to chodzi - tam stowarzyszenie nie jest drog do penego czonkostwa. Poniewa to s dwie rne rzeczy, to byoby rdem zamieszania, gdyby one si nazyway jednakowo. I dlatego w latach 90-tych w stosunku do tamtych krajw przestano mwi, e one s stowarzyszone. Przestano uywa tego okrelenia wanie po to, aby nie robi niepotrzebnych nadziei. Jeli chodzi o to rozszerzanie EWG, o rozszerzanie penego czonkostwa, a nie takich form wsppracy, top na jedno wydarzenie chciaem zwrci pastwu uwag, ktre przeszo niezauwaone w Polsce, a byo wane. Ot w 1987 roku podanie o przyjcie do EWG zoyo Maroko. I podanie Maroka zostao odrzucone z uzasadnieniem geograficznym. To znaczy my nie mamy nic przeciwko Maroku, Maroko z pewnoci spenia wikszo kryteriw, ale EWG jest organizacj europejsk i tak chce pozosta, w zwizku z tym takie proby z zagranicy nie bd przyjmowane. To byo o tyle wane , znaczy poza Marokaczykami to mao kto to wtedy zauway, ale to stworzyo pewien precedens i pokazao, jakie s granice ewentualnej ekspansji EWG. Z tego punktu widzenia zreszt bardzo draliwe s stosunki z Turcj. Poniewa Turcja jest w troch lepszym pooeniu ni Maroko, poniewa kawakiem ley w Europie, ma troch mocniejsze argumenty. Ale coraz wyranie wyglda na to, e z Turcj si skoczy podobnie i Turkw to frustruje, a pech Turkw polega na tym, e Turcja to jest taki kraj, ktry ley troch w Europie, a troch w Azji. I sdz, e przywdcy EWG rozpatrujc przypadek turecki przede wszystkim myl o tym, e to co oni postanowi teraz w sprawie turcji, to moe za kilka lat mie charakter precedensu, jeli Rosja zacznie si stara. Wszystko, co dzi si postanowi w sprawie Turcji, bdzie precedensem w momencie, jeli bdziemy za kilka lat rozmawiali z Rosj i z tego powodu trzeba dzisiaj uwaa na to, co si da Turcji. No i na tym wanie pech turecki polega, e wpadli w rol takiego precedensu. Pomwmy sobie o trzecim wiecie. Samo to pojcie jest nieprecyzyjne i w adnym wypadku nie bdziemy go tutaj prbowali precyzowa. Tak intuicyjnie to chyba wszyscy wiedz co to znaczy i wiadomo, e tam na pewno Ghana to jest III wiat, a Belgia to na pewno nie jest III wiat. Ale midzy Ghan a Belgi to jest takie kontinuum, atwo by byo znale takie kraje, przy ktrych bymy mieli wtpliwoci - jest trzeci wiat, czy jeszcze nie jest. Jeli chodzi o rdo tej nazwy, to czsto s nieporozumienia, bo pastwo sdzicie, niesusznie: ta nazwa powstaa w ten sposb: pierwszy wiat, to jest kapitalistyczny, drugi socjalistyczny, a trzeci - reszta. Ewentualnie monaby si spiera, jaka ma by kolejno tych pierwszych dwch. Ot nie. To w ogle nie std si wzio i nie na tym polega. Termin trzeci wiat zosta stworzony przez publicystw francuskich, w latach 50-tych, w pierwszej poowie lat 50-tych i oni ten termin wymylili jako analogi trzeciego stanu we Francji przed rewolucj. To s ci biedni, ale ich jest duo i oni si upomn o swoje. Tak,

e to si z zupenie innej wyliczanki wzio - ta trjka. Ja si jako szczeglnie nie znam na trzecim wiecie, wic to, co ja si bd tutaj pastwu wymdrza, to mwi przede wszystkim na podstawie takiej bardzo fajnej ksieczki Galbraitha Istota masowego ubstwa. To jest taka ksika okrelajca pewne cechy trzeciowiatowoci przekonywajco. Galbraith t ksieczk zaczyna od takiego pytania: dlaczego niektre kraje s biedne i rozpatruje po kolei odpowiedzi, ktrych ludzie zazwyczaj udzielaj na tak postawione pytanie. I si z tymi odpowiedziami rozprawia. No bo ludzie na przykad mwi tak: No bo kraje trzeciego wiata s biedne, poniewa byy koloniami i byy wyzyskiwane i dlatego dzisiaj s biedne. Ale gdyby to bya prawda, to biedne powinny by Stany Zjednoczone, one byy kiedy koloni i byy wyzyskiwane. Wprawdzie to byo dawno, ale Stany Zjednoczone nie powinny by duo bogatsze od Boliwii, sta niepodlegoci to jest prawie ju porwnywalny teraz, wic to nie jest to. Inna odpowied, jakiej ludzie czsto udzielaj na takie pytanie jest nastpujca: te kraje s biedne, poniewa nie posiadaj bogactw naturalnych i musz je importowa. eby ta odpowied bya prawdziwa, to biedna musi by Japonia. Mao jest na wiecie tak kiepskich pod wzgldem bogactw naturalnych krajw jak Japonia. A Japonia nie jest biedna, wic to nie na tym polega. Przez rozprawienie si z takimi zdroworozsdkowymi wyjanieniami Galbraith ostatecznie dochodzi do takiego mechanizmu rwnowagi ubstwa, a ktrego rdem s sprawy demograficzne. Galbraith twierdzi, e ubstwo jest stanem rwnowagi, tzn. e znaczy, e bardzo trudno jest wytrci jaki kraj z ubstwa. Bo ubstwo ma tendencje do tego, eby si samo stabilizowa, jak taka waka-wstaka. rdem tego mechanizmu s wanie sprawy demograficzne. Mwilimy sobie o eksplozji demograficznej w krajach rozwinitych i o tym, e ona w pewnym momencie zacza wygasa, poniewa ludzie stanli przed takim wyborem: albo nadal duo dzieci i bieda, albo troch mniej dzieci i troch lepsze ycie. Coraz wicej ludzi wybierao ten drugi wariant, to spowodowao wygaszenie eksplozji demograficznej. W trzecim wiecie dokonuje si obecnie eksplozja demograficzna. Z tym, e w troch inny sposb ona si dokonuje ni w krajach rozwinitych.. Przede wszystkim troch inny by mechanizm jej uruchomienia. W krajach rozwinitych eksplozja demograficzna bya wynikiem postpu medycyny i za tym poszed spadek miertelnoci, przy czym ten postp medycyny by jedynie fragmentem oglnego postpu we wszystkich innych dziedzinach ycia, ktry si wtedy dokonywa w tych krajach. W zwizku z tym eksplozja demograficzna w krajach rozwinitych pojawia si wtedy, gdy te kraje byy przygotowane na to, aby j przyj. Pod rozmaitymi wzgldami, na przykad pod wzgldem takim, e rwnolegle dokonywaa si rewolucja agrarna, dokonyway si takie zmiany w rolnictwie, ktre pozwoliy na zwikszenie produkcji rolnictwa i ta przybywajca masa ludnoci miaa si z czego wyywi. Ot w krajach III wiata postp medycyny, ktry spowodowa eksplozje, by w duym stopniu importem z Europy. To pastwa kolonialne uznay w pewnym momencie, e co dla tych kolonii powinny zrobi, jeeli maj uzasadni swoj tam obecno czym innym, poza pazernoci. Jedn z najprostszych i najtaszych rzeczy, jakie im w tamtej sytuacji przychodziy do gowy, byo przenie im tam zdobycze europejskiej medycyny. Te zdobyczy europejskiej medycyny to nie byy adne cuda - szczepienia, aseptyka, takie najprostsze rzeczy, ktre dzisiaj

dla nas s oczywiste, a ktre pozwoliy, eby tam szybko spada miertelno dzieci i eby ruszya z miejsca eksplozja demograficzna. Ale ta eksplozja demograficzna ruszya w krajach, ktre poza tym w aden sposb nie byy przygotowane na to, e ona ruszy. Przede wszystkim nie byy przygotowane na to z punktu widzenia swoich moliwoci ywnociowych. W zwizku z tym ta eksplozja tam ruszya w takiej prni gospodarczej. Nie byo tego caego zaplecza, ktre Europie pozwolio t eksplozj bezbolenie wchon. Co gorsza, tam nie dziaa ten mechanizm, a przynajmniej nie dziaa wystarczajco wyranie, eby nie trzeba byo si niepokoi, ten mechanizm, ktry z czasem spowodowa w krajach rozwinitych wyhamowanie eksplozji. W krajach rozwinitych wyhamowanie eksplozji pojawi si dylemat: czy wicej dzieci, czy troch lepsze ycie. Ot przed ludmi w trzecim wiecie taki dylemat nie stan. Niezalenie, co oni postanowi w kwestii dzieci, ycie bd mieli jednakowo kiepskie. Wicej nawet i na odwrt, duo dzieci moe by rodzajem polisy na staro. To zwiksza szanse, e gdy czowiek bdzie stary i zramolay, to kto si nim zajmie. W zwizku z tym, adne czynniki gospodarcze nie zachcaj do tego, eby zmniejszy liczb dzieci i to jest przedmiot sporw demografw dzisiaj. S takie konferencje, na ktrych obok wtkw religijnych, bo tu si wtrcaj religie z tym, co maj do powiedzenia na ten temat, ale oprcz sami demografowie si spieraj midzy sob: przecie w czasie, gdy bya eksplozja demograficzna w Europie, to te przecie byy takie obawy formuowane, na przykad przez Malthusa, ale potem si okazao, e si Malthus pomyli, bo to samo wygasa. I w zwizku z tym niektrzy na tych konferencjach mwi, e my jestemy zbyt niecierpliwi, to musi troch potrwa, a potem samo wyganie i ci, co kracz si pomyl tak samo, jak si pomyli Malthus. A druga strona odpowiada, e te czynniki, ktre tu wystpiy, to tam nie wystpuj, wic moe to si skoczy inaczej. Nie musi si okaza, e ta eksplozja wygasa. W kadym razie, eby przed przerw doj ju do okrelenia mechanizmu rwnowagi ubstwa, to Galbraith to sobie mniej wicej w ten sposb okrela: kraje trzeciego wiata, to s takie kraje, ktre nawet gdyby si jakim cudem wzbogaciy, to ten przyrost bogactwa nie zostanie skonsumowany w ten sposb, e wzronie poziom ycia ludnoci, tylko wzronie liczba ludnoci. Kady wzrost bogactwa zostanie skonsumowany przez przyrost liczby ludnoci, a nie spowoduje wzrostu poziomu ycia. Dopki kraj pod wzgldem demograficznym tak si zachowuje, dopty jest trzecim wiatem. Jeeli zdoa si z tego wyrwa, to wtedy wzrasta poziom ycia i to przestaje by trzeci wiat. I tak to okreli Galbraith. No to zrbmy przerw. {po przerwie} Prosz pastwa. Eksplozji demograficznej towarzysz procesy urbanizacyjne. W trzecim wiecie dokonuj si procesy urbanizacyjne, to znaczy wzrasta procent ludzi mieszkajcych w miastach. Tak byo i w krajach uprzemysowionych. Tylko e w krajach uprzemysowionych to wygldao troszczeczk inaczej. Tam procesy urbanizacyjne postpoway rwnolegle z procesami industrializacji. Rozwija si przemys, w zwizku z tym wok tego przemysu powstaway lub rozwijay si miasta, ci ktrzy przenosili si ze wsi do miasta przenosili si tam, gdzie by przemys. Na nich tam czekaa praca. Moe nie na wszystkich, ale na wikszo. W trzecim wiecie powstaj wielkie miasta, ale wielokrotnie dokonuje si to bez industrializacji. Ludzie przenosz si

ze wsi do miast, ale w miastach nie powstaj dla nich miejsca pracy. Przenosz si, poniewa atwiej jest, mimo wszystko przey na wsi w takiej sytuacji. Wie jest w stanie si zagci do jakiego puapu i powyej tego puapu nie da rady i ju, w miecie zawsze mona co ze sob zrobi. Nawet jeli kto yje z ebractwa. Na wsi jest taka instytucja dziada wiejskiego, ktry chodzi od chaupy do chaupy i kady mu co tam daje i on si utrzyma. Z tym, e wie moe utrzyma jednego takiego dziada, jak drugiego dziada musi utrzyma, to pierwszemu si pogorszy. A jak si pojawi trzeci dziad, to ci dwaj pierwsi zrobi co, eby go nie byo, bo tam jest pytki rynek po prostu na tego typu usugi. W miecie jest inaczej, w miecie jest gdzie si podzia. A nawet w sytuacji takiej katastrofalnej, jak bdzie klska godu i na przykad bdzie sza pomoc ywnociowa z zagranicy, to pomoc najpierw dotrze do miast, a potem, jeeli w ogle, do wsi. W zwizku z tym w takiej sytuacji w miecie s wiksze moliwoci przeycia. W trzecim wiecie w czasie ostatnich kilkudziesiciu lat odbyy si gwatowne procesy urbanizacyjne. Tutaj bardzo pouczajce jest porwnanie listy najwikszych miasta na wiecie sprzed kilkudziesiciu lat i obecnie. W 1960 roku ta lista wygldaa tak: Tokio, Londyn, Nowy Jork, Szanghaj, Moskwa, Meksyk, Pekin, Buenos Aires, Chicago, Berlin (jako cao) - tak byo w 60-tym roku. To znaczy, prosz zwrci uwag, co jest na tej licie wane - najwiksze miasta na wiecie to mniej wicej s rwnie centra bogactwa albo przynajmniej centra potgi politycznej, trudno Moskw nazwa centrum bogactwa, ale na pewno mona j nazwa potg polityczn. W 1990 to wygldao tak: na pierwszym miejscu (ale to sztuczny twr jest) Tokyo-Yokohama (to jedno miasto jest i na tej zasadzie to zachowuje pierwsz pozycj). Na drugim miejscu Meksyk, Sao Paulo, Seoul, Nowy Jork (na pitym), nastpny taki konglomerat japoski: Osaka-Kobe-Kyoto, Bombaj, Kalkuta, Buenos Aires, Rio de Janeiro, Moskwa (z pitego na jedenaste), Londyn (z drugiego na pitnaste), Chicago z 9-tego na 24-te. Znaczy tutaj bardzo kiepsko wypadaj w tym drugim rankingu miasta chiskie, ale to jest kolejna historia, to jest skutek deurbanizacji, ktra bya jednym z celw rewolucji kulturalnej, ktra si tam odbya - to jest sztuczne. W kadym razie jak pastwo widzicie najbogatsze miasta si na tej licie obsuny, do pierwszej dziesitki aw weszy wanie takie miasta III wiata, przy czym ta urbanizacja ma inny charakter rwnie w wymiarze architektonicznym: to nie s takie miasta, jak my sobie wyobraamy, tylko to s miasta slumsw, to s miasta, gdzie si mieszka w jakiej beczce po czym czy kartonie po lodwce. Na szczcie dla trzeciego wiata, to jest w takim klimacie, e tam mona w ten sposb. Bo prosz zauway, e trzeci wiat jest ograniczony w zasadzie do strefy tropikalnej, tylko tam da si funkcjonowa na zasadzie takiej trzeciowiatowej, bo to jednak tak jest, e im surowszy klimat, tym wicej trzeba wyda, eby przey. Bo w tropikach, jak czowiek ma T-shirta, jakie buty i jeansy to jest ubrany na cay rok, a w klimacie surowszym jednak nie i podobnie jest z jedzeniem. To jest taka poprawka, ktr prosz bar pod uwag, jeli mwicie pastwo, e Rosja jest biednym krajem. Rosja to jest pod wieloma wzgldami biedny kraj, ale jednak aden kraj trzeciowiatowy w takim klimacie jak rosyjski w ogle nie mgby funkcjonowa. Podczas gdy tam pod wzgldem demograficznym dziej si takie rzeczy, to czynnikiem limitujcym liczb ludnoci tak naprawd jest

bariera godu. Liczba ludnoci bdzie rosa a do bariery godu, w momencie, jak j przekroczy, to nastpi katastrofa i cz ludzi umrze z godu i to jest granica rzeczywista rozwoju demograficznego. Zjawisko godu nie jest zjawiskiem nowym, ono zawsze byo, ale tutaj jest te taka ciekawa zmiana w cigu ostatnich 30-tu lat. W latach 60-tych, znaczy w czasach, gdy ja chodziem do podstawwki, jak nas si pytano, gdzie na wicie jest gd, to pierwsza rzecz, jak wszyscy odruchowo mwili, to Indie. To si kojarzyo z godem. Wiadomo - gd, to w Indiach. Dzi tak nie jest, dzi Indie nie s obszarem godu. Zmienia si w czasie ostatnich kilkudziesiciu lat geografia godu. Pewne rejony, ktre byy tradycyjnie rejonami godu, dzi nimi nie s, a za to mwi si o godzie w innych miejscach, o ktrych dawniej si nie wspominao. Dzi takim rejonem godu s przede wszystkim poudniowe obrzea Sahary. Tam wystpuje takie zjawisko pustynnienia, Sahara si przesuwa na poudnie co roku o ile tam kilometrw i tym samym kurczy si obszar rolniczy i tam nastpuje klska godu. Natomiast na przykad na Pwyspie Indyjskim, wanie w zasadzie gd zosta zlikwidowany. Jeli to si zdarza, to zdarza si w Bangladesz, ale to z tego powodu si zdarza, e Bangladesz jest oddzielony granic polityczn od reszty kontynentu i z powodu tej granicy tak si moe sta, e tam bdzie gd. Ale to nie wynika z moliwoci caego Pwyspu Indyjskiego ywnociowych, bo gdyby tam tej granicy nie byo, gdyby to funkcjonowao w takich granicach, jak byo za czasw brytyjskich, to tam by tego godu nie byo na pewno nigdzie. To jest przede wszystkim zasuga takiego procesu, ktry nosi nazw zielonej rewolucji. Pod koniec lat 60-tych z inicjatywy ONZ, znaczy FAO konkretnie. To jest agenda ONZ, ktra si takimi rzeczami zajmuje. Zaczto pracowa nad nowymi uprawami pszenicy, nowymi uprawami ryu, takimi, ktre by daway dua wydajno w warunkach tropikalnych. I to si udao w duym stopniu, i to zlikwidowao gd na Filipinach, w Meksyku i na Pwyspie Indyjskim. Zielona rewolucja stwarzaa szanse na likwidowanie godu, nie zostaa dokoczona z powodu kryzysu naftowego. Pierwszy szok naftowy przerwa realizacj zielonej rewolucji, bo si okazao, e tych krajw nie sta na to, gwatownie wzrosy koszty i ci, ktrzy skorzystali, to zdyli, a ci, ktrzy nie zdyli, to nie skorzystali. Z punktu widzenia tego mechanizmu rwnowagi ubstwa, warto spojrze na taki problem, ktry przez jaki czas wydawa si by realnym dylematem, ktry sta przed krajami trzeciego wiata. Czy mianowicie te kraje powinny naladowa rozwj rynkowy, czy te powinny raczej naladowa gospodark planow i (???) krajw socjalistycznych. Tutaj kada z tyhc opcji miaa co do zaproponowania. Opcja rynkowa obiecywaa, w przypadku sukcesu, wczenie si w midzynarodowy podzia pracy i rozwj jakich wzgldnie zaawansowanych technologicznie przemysw. Z punktu widzenia tych problemw trzeciego wiata, o ktrych sobie przed chwil mwilimy, byo to, e nawet jeli nam si uda i jako zapiemy te przyczki nowoczesnej technologii, to to nie stworzy miejsc pracy dla tej masy ludzi. Bo jeli ta technologia bdzie nowoczesna, to ona stworzy niewiele miejsc pracy. Jak ona stworzy wiele miejsc pracy, to ona nie bdzie ju nowoczesna. Opcja rynkowa nie obiecywaa rozwizania problemu wielkiego bezrobocia, ktre eksplozja demograficzna produkowaa. Opcja socjalistyczna to akurat mogaby by. Bo to jest taki model industrializacji, ktry... byy takie kraje, ktre zabray si za

budow przemysu cikiego, wzorem radzieckim i one wanie takim sposobem prboway si z tego zacofania wyrwa i tam sobie zaczy w tych tropikach huty budowa. To oczywicie, zwaszcza jeli bdzie odpowiednio nieudolnie robione, to jest w stanie zaabsorbowa ca t si robocz i jeszcze jej zabraknie. To by rozadowao, przynajmniej formalnie, problem bezrobocia. Wad tej opcji jest natomiast to, e jak sobie to mwilimy, model gospodarki autarkicznej. To jest taki model, w ktrym w zasadzie wszystko sobie sami robimy i obywamy si bez handlu zagranicznego. Z punktu widzenia krajw trzeciego wiata, to co takiego jest moliwe pod warunkiem, e te kraje s w stanie same si wyywi. Natomiast jeli one musz sobie z zewntrz dokupi ywno, eby utrzyma swoj ludno przy yciu, to musz co eksportowa, eby t ywno mie. Tych wyrobw hutniczych swoich oni nie wyeksportuj, niby jak. W zwizku z tym, autarkiczno tego modelu decyduje o jego ograniczeniu. To bya opcja moliwa, pod warunkiem e kraj by stanie mniej wicej sam si wyywi. Jeli natomiast nie by, to z tym modelem industrializacji powinien sobie da spokj, ju pomijajc inne jego wady, mwimy tylko co to zaatwia z punktu widzenia ekonomicznego i spoecznego. Po uzyskaniu niepodlegoci przez wikszo krajw III wiata w latach 60-tych przez pewien czas mylano o tym trzecim wiecie w taki optymistyczny sposb. e w lad za odzyskaniem niepodlegoci pjdzie teraz rozwj gospodarczy, zwaszcza jeli kto wierzy, e rdem biedy by wyzysk kolonialny, to teraz kiedy czynnik znik, to powinien nastpi rozwj gospodarczy. W zwizku z tym w latach 60-tych mylano o przyszoci tych krajw. Nie mylano o nich w kategoriach jakiej takiej doywotniej biedy. Tylko co najwyej t bied traktowano jako przejciow faz. Za tego typu pogldami szy kredyty. Zakadano, e te kraje bd si rozwija, w zwizku z tym uwaano, e one s dosy wiarygodne jako kredytobiorca i dosy atwy one miay dostp do kredytw. WE latach 70-tych to si jeszcze nasilio na skutek szoku naftowego. Pierwszy kryzys naftowy oznacza dla III wiata wyrane rozwarstwienie. Byy kraje, ktre miay rop naftow i ktre w zwizku z tym zrobiy pikne kariery. Dla caej reszty oznaczao to pogorszenie warunkw, no poniewa one musiay importowa rop naftow, energia sta si drosza w zwizku z tym trudniejszy stawa si rozwj gospodarczy i wiele krajw musiao rezygnowa z pomysw, ktre jeszcze przed chwil miay, midzy innymi ofiar tego pad cay program zielonej rewolucji. Ale pod jednym wzgldem ta druga poowa lat 70-tych bya dla krajw III wiata komfortowa. Po pierwszym szoku naftowym pastwa arabskie zaczy mie bardzo duo pienidzy, bo te pienidze zarabiay sprzedajc rop naftow. Jak to zwykle jak ci, ktrzy nie mieli pienidzy i nagle zaczynaj mie, wydawano te pienidze na rne dziwne ekstrawagancje i cz tego zostaa zmarnowana. To prawd mwic jest p biedy. Ale, eby nie wiem jak namarnowa, to zostawao krajom arabskim bardzo duo pienidzy, z ktrymi musiay co zrobi. Nie bardzo byy w stanie zaabsorbowa tego u siebie, z powodu niedorozwoju wasnego systemu bankowego. W krajach islamu na serio do dzisiaj traktuje si zakaz lichwy i bankowo islamska zmaga si z takim teoretycznym problemem, czy wolno bra procent od poyczek, na przykad. Dopki ludzie maj tego typu wtpliwoci, dopty nie rozwinie si porzdna bankowo, bo w Europie ona zacza si rozwija w

momencie, kiedy sobie ludzie z tego typu wtpliwociami dali spokj. A w krajach islamu nie dali sobie do dzi. W zwizku z tym, tam sektor bankowy jest bardzo sabo rozwinity i nie byo bankw, ktre byyby w stanie wchon te zarobione pienidze. W zwizku z tym pastwa arabskie lokoway te pienidze w bankach zachodnich. Banki zachodnie nagle zaczy mie duo wkadw, od ktrych oczywicie trzeba byo tym Arabom paci procenty. eby na te procenty zarobi, to banki musiay gwatownie szuka kredytobiorcw, ktrzy zgodziliby si bra kredyty. W poowie lat 70-tych bya taka sytuacja, e banki biegay i szukay kogo, kto zechciaby wzi kredyt, a kredytobiorcy byli dobrem rzadkim i banki sobie ich wyszarpyway. To bya pokusa. Bardzo atwo byo si zadua w latach 70-tych. To zreszt bya pokusa, ktrej i Polska si nie opara. W kadym razie kraje III wiata zaduay si wtedy bardzo atwo przekraczajc jakie tam bezpieczne granice. Zwaszcza, e temu zaduaniu towarzyszya inflacja. Inflacja jest zawsze korzystna dla dunikw, no bo ona deprecjonuje warto tego dugu i z zwizku z tym w czasie inflacji warto si zadua, wydaje si, e zaduanie si w czasie inflacji jest dziaaniem racjonalnym. Pod warunkiem, e nagle komu tam si nie odwidzi i nie zaczn walczy z inflacj. Tak wanie si stao. W polityce gospodarczej czoowych krajw rozwinitych, na przeomie lat 60tych i 70-tych nastpi zwrot monetarystyczny, zacza si polityka trudnego pienidza, zacza si polityka gaszenia inflacji poprzez wysok stop procentow, temu wszystkiemu towarzyszy jeszcze II szok naftowy i kryzys gospodarczy, ktry zmniejszym moliwoci eksportowe krajw zaduonych. W tej sytuacji cae to zaduenie z lat 70-tych okazao si puapk. Okazao si, e wiele pastw nie jest w stanie tego obsugiwa. Kryzys ujawni si latem 82 roku. W sierpniu 1980 roku kolejne kraje Ameryki aciskiej, tak co kilka dni kolejny kraj, oznajmia, e nie jest w stanie obsugiwa swojego zaduenia i e jest problem. W pierwszej fazie kryzysu zaduenia przywdcy pastw zachodnich myleli o tym jedynie w kategorii zagroenia dla wasnego aparatu kredytowego. Jak oni zaczn te bankructwa ogasza, to nasze banki zaczn pada, bo bd musiay spisywa na straty tamte zobowizania i si okae, e s niewypacalne i rozwal nam aparat bankowy. Waciwie tylko w ten sposb Zachd o tym myla. e to moe by tego typu problem. e to moe by problem duo szerszy i powaniejszy, to kraje zachodnie przekonay si w 1984 roku, kiedy kraje zaduone zebray si na konferencji w Kartagenie i podjy prb stworzenia kartelu dunikw, ktry by wsplnym gosem rozmawia z bankami. Powstaa grupa z Kartageny, to bya prba stworzenia kartelu dunikw. Ta prba si nie udaa. Nie bardzo moga si uda. Bo jednak kartel mog stworzy ci, ktrzy sami dyktuj warunki. Oni si umawiaj, e oni bd takie same warunki dyktowa. Na przykad producenci ropy naftowej byli w stanie stworzy kartel. Ale trudno wyobrazi sobie kartel, ktrego czonkowie s w sytuacji petenta, a dunicy prawd mwic byli w pozycji petenta. Nie bardzo mogli si stawia. To znaczy oczywicie tacy mog prbowa si zmwi, ale jest bardzo atwo zama ich solidarno, bo wystarczy jednego z nich traktowa lepiej ni pozostaych i on ju przestanie by solidarny. Bardzo atwo jest zburzy tego typu solidarno ludzi, pastw czy organizacji, ktrzy s w pozycji petenta. Tak wanie Zachd sobie z tym poradzi to znaczy zrnicowa traktowanie i ta solidarno szybko pka. Tym nie mniej, to e raz si dao takiemu

niebezpieczestwu zaradzi, nie oznaczao, e si zawsze uda. Istniaa groba, e kiedy taki kartel naprawd skuteczny powstanie, a pamitajcie pastwo, e to jednak w dosy napitym okresie zimnej wojny si dziao, e w to wszystko si wtrca Zwizek Radziecki i on si ujmowa za tymi dunikami. Istniaa taka groba, e jeeli Zachd bdzie tutaj zbyt stanowczy, to te kraje si politycznie przetocz do obozu klientw Zwizku Radzieckiego, ktry si bardzo chtnie za nimi zacznie ujmowa i to bdzie nie tylko zagroenie systemu kredytowego, ale powany problem polityczny. To uwiadomio pastwom zachodnim, e co z tym trzeba zrobi, e sama troska o banki nie zaatwia sprawy. W 1985 zaproponowany zosta plan Bakera. Baker to by Sekretarz Stanu USA. Plan Bakera polega na czym takim: nie wolno tych krajw, ktre w tym momencie maj problemy z patnociami traktowa jak bankrutw, bo jak bdziemy ich tak traktowa, to oni naprawd zbankrutuj. Naley im dalej poycza, naley pomc w rozwoju. Jak one si zaczn rozwija, to zwiksz si ich moliwoci patnicze i bd w stanie to spacic. Ale banki musz sobie uwiadomi, e warunkiem odzyskania dawnych dugw jest udzielanie dalszych kredytw. Zwaszcza, e od 1982 roku, kiedy kryzys wybuch i kiedy byo samo dno II kryzysu naftowego, to w 1984 ju bya nieza koniunktura i gdyby pomc krajom zagroonym, to one mogyby z tej koniunktury korzysta i mogyby si rozwin i potem z czasem zacz spaca dugi. Takie co wymyli Baker. Wad planu Bakera byo to, e to miay zrobi banki prywatne. Baker apelowa do bankw prywatnych, aby one mdrze postpiy i tak wanie si zachoway. Tylko, e ani Baker, ani aden rzd nie miay takiej wadzy, eby bankom cos takiego nakaza. Banki prywatne mwiy, e one musz odpowiada przed akcjonariuszami i nie mog poycza takim krajom, ktre ju maj problemy ze spat swoich dugw. W zwizku z tym, to trafio w prni, bo to banki si nie przejy Bakerem. Drugi plan, ktry by skutkiem poraki planu Bakera, to by plan Bradyego. Po raz drugi to by kolejny sekretarz stanu. Plan Bradyego zosta przedstawiony w marcu 1988 roku. Aha, po drodze jeszcze jedno byo wydarzenie, ktre unaocznio rozmiary niepowodzenia planu Bakera. Ot w 1986 roku, Peru ogosio, e ono moe przeznacza na obsug zaduenie 10% przychodw z eksportu, a wicej nie bdzie, bo nie chce tego robi kosztem rujnowania wasnego spoeczestwa. No i wszyscy wstrzymali dech i patrzyli co dalej bdzie, czy Peru oberwie za to, co powiedziao, czy takie co ujdzie Peru na sucho? Wiadomo byo, e jak cos takiego ujdzie Peru na sucho, to za chwil wszyscy inni to zrobi, bo si okae, e tak mona. To co zrobio Peru, to postawio wierzycieli w strasznie gupiej sytuacji. No, bo Peru nie mwio, e nie bdzie paci, nie ogaszao bankructwa. Dawao im nadzieje, e oni te swoje 10% dostan. Rwnoczenie prosz zauway, e chytro tego manewru polegaa jeszcze i na tym, e to byo 10% od eksportu peruwiaskiego. Od tej chwili banki, jeliby si zgodziy na co takiego, to byyby zainteresowane tym, eby eksport peruwiaski by jak najwikszy, bo im on bdzie, tym wicej bdzie to 10% wynosio. No i okazao si, e ten numer w zasadzie przeszed, znaczy banki nic nie mogy zrobi, bay si wszcz przeciw Peru takie postpowanie, jakie wszczyna si przeciw krajowi niewypacalnemu, bo to by oznaczao, e oni te 10% strac. N i waciwie za Peru inne kraje zaczy to robi. I na to przyszed plan Bradyego w 1988 roku. Plan Bradyego przewidywa taki cay wachlarz posuni, ktre

miay zlikwidowa kryzys zaduenia. Po pierwsze, legalizowa wtrny rynek: mona byo na wtrnym rynku handlowa dugami pastw zaduonych. Znaczy teoretycznie byo powiedziane, e same kraje zaduone nie powinny swoich dugw na tym rynku skupowa. Ale pokusa bya wielka, aby to robi, bo jeli mona swoje dugi skupowa po 20 centw za dolara, no to warto to robi. No i oczywicie kraje zaduone to robiy. Poniewa to byo co, co si robio z zaoenia poza prawem, bo to byo co od pocztku do koca nielegalne, w zwizku z tym, ci ktrzy si tym zajmowali byli wystawieni na wielkie pokusy i mamy afer (???), ktra wynika wanie z tego. W pozostaych krajach byy Afery, bo podobnie si tam dziao. To waciwie nie mogo si dzia inaczej. Po drugie, w planie Bradyego obiecywano rozmaite ulgi dla krajw zaduonych, pod warunkiem, e to wszystko bdzie si dziao rwnolegle z programem stabilizacyjnym uzgodnionym z IMF. Jeli taki kraj dogada si z Funduszem i bdzie przeprowadza stabilizacj walutow u siebie i bdzie stabilizowa gospodark i likwidowa inflacj, to w miar tej stabilizacji moe oczekiwa rozmaitych nagrd, a do umorzenia czci dugu wcznie, bo tak perspektywa te tam bya. Te warunki obejmoway na przykad takie moliwoci jak zamiana dugu na udziay. Proponowano dunikom, aby w zamian za dug brali akcje przedsibiorstw. To oczywicie oznaczao, e wpuszcza si obcy kapita do siebie ale te, e jak si go wpuszcza, to on bdzie zainteresowany w rozwoju gospodarczym tego kraju, nie da mu zgin i bdzie popiera eksport. Druga formuka to takie haso: Dugi na pesos. Poniewa wikszo z tych najwikszych dunikw bya z Ameryki aciskiej - std ta nazwa. To znaczy bya moliwo zamiany czci zaduenia czci zaduenia na rodzim walut i spacania w rodzimej walucie, ale pod warunkiem, e rwnoczenie robimy program stabilizacyjny gasimy inflacj i zmierzamy w stron wymienialnoci tej waluty, to tylko pod takimi warunkami mog si partnerzy zgodzi na to, e my to pacimy w naszej walucie. Nie daoby si czego takiego robi i jednoczenie hiperinflacji, bo to by byo za atwo. Takie porozumienie dotyczce konwersji dugw na zasadzie planu Bradyego zostao podpisane z Meksykiem w 1989 roku. Potem w lad za tym poszy porozumienia z innymi krajami duniczymi, midzy innymi z Polsk. Plan Bradyego okaza si na tyle skuteczny, e zlikwidowa kryzys zaduenia jako problem wiatowy. Waciwie po wprowadzeniu do ycia planu Bradyego ten problem znik, co nie znaczy, e on znik w poszczeglnych krajach. S kraje, ktre z tego nie wyszy do dzi, to s takie biedne kraje w Afryce wanie, ktre s za sabe gospodarczo, aby si zaapa na kryteria planu Bradyego, z tym, e dugi tych krajw s ogromne, jak na moliwoci tych krajw afrykaskich. To dla nich jest ogromny problem. natomiast to ju nie s tak ogromne dugi, eby one na przykad zagraay kondycji wiatowego systemu kredytowego, tak jak zagraay dugi Brazylii, Argentyny czy Wenezueli. I w tym sensie problem zosta zlikwidowany. Prosz pastwa, to nastpnym razem przenosimy si nad Pacyfik i mwimy o Japonii i tygrysach. Dzikuj. TYGRYSY AZJATYCKIE JAPONIA Po II wojnie wiatowej Japonia bya do 1952 okupowana przez USA (odzyskaa w 1952 suwerenno). Do 1948 roku USA sdziy, e ich

partnerem w tym regionie bd Chiny, a Japonia bdzie mniej wana. Upadek Chin Kuomintangowskich zdecydowa o wzrocie znaczenia Japonii. Gen McArthur - dowdca okupacji, autonomiczny w swych decyzjach. Zachowa instytucje cesarza, nie ju jako osob bosk i nieomyln, ale jako gwaranta cigoci w pastwowoci japoskiej. Zachowa take parlament japoski, ktry podj decyzj o wojnie (do wyborw w kwietniu 1946). Wybory te rniy si od poprzednich dopuszczono kobiety (wymg USA), swoboda dziaalnoci partii politycznych. Amerykanie przeprowadzili reform roln, likwidujc za odszkodowaniem wielk wasno ziemsk. Powstaa dosy zamona warstwa rednich chopw, stajca si chonnym rynkiem zbytu. Zaczli take interesowa si polityk, wyborami ... - jednym sowem stali si klasa redni. Dawni waciciele otrzymali realne odszkodowanie (rwne wartoci ziemi), ktre zainwestowali w przemyle. Zamoni chopi walczyli z wolnym handlem obawiajc si konkurencji. USA przeprowadziy demonopolizacj, gdy monopolizacj gospodarki japoskiej uznano jako przyczyn agresywnej polityki Japonii. W 1946 Zaimatsu zamieniono w spki akcyjne, pocztkowo mao wartociowe, ale w 1948 USA zgodziy si na odbudow, ju jako Keiretsu. Akcje ich stay si bardzo wartociowe. Nie pozwolono jednak wraca do starych nazw. Jedn z pierwszych decyzji rzdu Japonii w 1952 bya zgoda na powrt do dawnych nazw. Zabiegi demonopolizacyjne zwikszyy wewntrzn atrakcyjno gospodarki Japonii. W pierwszych latach po wojnie w Japonii bya spora inflacja, zwaszcza do 1948 roku, gdy rzdzili socjalici. Ich przeciwnicy, liberaowie wygrali w 1949 midzy innymi dziki obietnicy zahamowania inflacji. Do 1993 stale wygrywaa Partia Liberalno Demokratyczna. Walka o wadz dotyczya jej frakcji a nie partii. W 1949 przeprowadzono stabilizacj walutow (J. Dodge - USA). stworzono mocniejszego jena, 360 Y/ 1 USD, potem ulega aprecjacji (obecnie do ok. 100 Y/1 USD). Umoliwio to wysoki udzia oszczdnoci, ma konsumpcj. W Japonii nie byo tradycji zwizkw zawodowych. USA popary ich rozwj (przeciwwaga dla monopoli). Powstao wiele zwizkw zawodowych, ale o maej wielkoci. Pierwsz prba si, w 1946 by strajk generalny proklamowany przez zwizki (inflacja, podwyki). USA byy przeciwne, McArthur zmusi zwizkowcw do odwoania strajku. Zwizki pozostay jednak potg. Nissan, w 1953 - wielki strajk, inne zwizki pomagay (m.in finansowo) - tak wic powstao take stowarzyszenie pracodawcw, ktre wspierao dyrekcj Nissana. Ostatecznie strajk si zaama. W trakcie I szoku naftowego zacza rosn inflacja, ale pracodawcy zawarli ze zwizkami umow, w myl ktrej oni nie bd da podwyek pac, w zamian za nie zwalnianie pracownikw. Do 1960 r. japoskim samolotom nie wolno byo lata do USA. W 1960 tylko na zachodnie wybrzee, na cay kraj dopiero w 1969. Ukad z 1952 czyni Japoni sojusznikiem USA, wic Japoni okrywa amerykaski parasol atomowy. W 1960 ukad renegocjowano, Japoczykw niepokoiy amerykaskie siy jdrowe, co grozio atakiem atomowym ZSRR. W 1950 powstao Ministerstwo Przemysu i Handlu Zagranicznego (ang. MIT), sterowao japoskim cudem gospodarczym. Do koca lat 60-tych Japonia bya silnie zetatyzowana. Na pocztku rozwoju - tasza sia robocza, stawia si wic na te gazie przemysu, gdzie konkuruje si tani si robocz, gwnie lekki (w

Japonii - lata 50 - te). Spoeczestwo zaczyna si bogaci, sia robocza staje si porwnywalna z innymi. Przesuwa si rodki z przemysu lekkiego ku gaziom bardziej zaawansowanym technicznie. Przemys ciki - lata 60-te, gwnie hutnictwo i przemys stoczniowy (preferencje MIT). Sia robocza jest ju tak droga, e produkcja jest ju w ogle nie konkurencyjna. Wtedy zaczyna si wprowadza wysokie technologie, gdzie liczy si wiedza, ktrej inni nie posiadaj (po I szoku naftowym). Bogacc si, spoeczestwo musi si ksztaci, bo inaczej zaamie si bilans handlowy. Kryzys naftowy spowodowa, e stocznie koreaskie stay si tasze. Do 1975 zamknity by Kana Sueski, wic produkowano wielkie tankowce, ktre po otwarciu kanau okazay si bezuyteczne. W latach 50-tych rozwijaa si motoryzacja, sabej jakoci, gwnie na rynek wewntrzny, przy czym MIT by przeciwny rozwojowi motoryzacji w Japonii. USA produkoway w tym czasie ogromne samochody, bardzo wygodne, ale wiele palce. Pierwszy kryzys naftowy spowodowa, e dobre stay si samochody o maym zuzyciu paliwa. Wojna koreaska nakrcia w Japonii koniunktur. Bya na zapleczu, ale nie braa udziau. Dziki niej, USA rozluniy kontrol nad japosk armi. W 1954 zniesiono zakazy dotyczce produkcji zbrojeniowej. W okresie zimnej wojny Japonia nie ponosia kosztw zimnej wojny jak jej konkurencja. Japonia nie zgadza si na wolny handel i zniesienie barier celnych w trosce o swoje rolnictwo. W latach 50-tych tanie towary japoskie zaczy zalewa rynek europejski, pod koniec 60-tych take amerykaski. Amerykanie nie mogli jednak rozpocz wojny celnej z Japoni, bo byy zaangaowane w GATT i w obnianie ce. Wojna celna midzy KWR zniszczyaby dzieo GATT. W 1957 pojawiy si dobrowolne ograniczenia eksportowe (Japonia eksportuje okrelon ilo produckji do Europy, teraz te do USA). Wysoka stopa akumulacji - spoeczestwo yo skromnie w porwnaniu z odnoszonymi sukcesami gospodarczymi. Kryzysy naftowe day Japonii do mylenia: nastawienie na eksport uzalenio j silnie od wahania koniunktury midzynarodowej. Naleao wic zabezpieczy si poszerzajc rynek wewntrzny. USA wywieray presj na zwikszenie japoskiego importu z USA. Premier Nakasone w 1987 (???) rozpocz kampani zwikszenia aspiracji konsumpcyjnych spoeczestwa apelujc o kupowanie towarw amerykaskich. Sytuacja ta oznaczaa, e ju nigdy Japonia nie bdzie miaa taniej siy roboczej ani wysokiego poziomu akumulacji. Pocztkowo, wydawao si, e Japonia jest odosobniona w swoim rozwoju. Od lat 60 - tych Korea Pd., Tajwan, Hongkong i Singapur azjatyckie tygrysy. Koniunktur nakrcia u nich wojna amerykaska. W latach 80-tych pojawia si nastpna grupa - tygrysy azjatyckie II generacji: Tajlandia, Malezja, Filipiny, Indonezja. Tygrysy I generacji odniosy trway sukces. aden z tych tygrysw nie jest pastwem narodowym, ale sztucznym tworem, bdcym skutkiem epoki kolonialnej (Hongkong, Singapur) lub zimnej wojny (Korea, Tajwan). Trzy z nich to pastwa etnicznie chiskie (bez Korei). Korea Pd i Tajwan po wojnie reforma rolna o skutkach spoecznych i gospodarczych podobnych do Japonii. Na Tajwanie w 70-tych druga, zgoda na odbudow wasnoci ziemskiej. W Hongkongu i Singapurze nie byo problemw z rolnictwem (bo mao ziemi). Kraje te nie musiay chroni rolnictwa

barierami celnymi. Tygrysy II generacji s w fazie rozwoju Japonii w latach 50-tych - przemys lekki, poprzez licencje kopiowanie przemysw cikich. Sukces gospodarczy nie jest jeszcze przesdzony ze wzgldu na demografi. Do wzrostu zamonoci potrzebne jest stumienie eksplozji gospodarczej. Udao si to w Tajlandii, trwa natomiast w Indonezji i Filipinach. Problemem moe by religia (muzumanie, katolicy). Kraje te nie integruj si, sukcesy odnosz na wasn rk. ASEAN Stowarzyszenie Krajw Azji Pd. - Wsch., powstao w 1967 (Malezja, Indonezja , Filipiny, Singapur, Tajlandia). W 1982 przyjto Brunei. W latach 60-tych wida byo, e EWG odnosi sukcesy. Powstawao wiele podobnych organizacji. W 1977 szczyt ASEAN-u na wyspie Bali (Indonezja), gdzie ASEAN sta si obszarem preferencji celnej. W 1979 (lub 1978) upad Wietnam Poudniowy, co byo wstrzsem dla regionu - przestraszono si, midzy innymi dlatego szczyt na Bali. Szczeglna pozycj w ASEAN-ie ma Singapur (tygrys I generacji - cznik). Singapur nie mia adnych obcie w kontaktach z Chinami. Poredniczy w kontaktach Chin z Tajwanem ( ! ten sam jzyk! ). Gieda w Singapurze znajdowaa si w takiej strefie, e byy godziny, gdy bya to jedyna otwarta gieda. By to cznik rynkw europejskich i dalekowschodnich. W latach 60-tych w Singapurze powsta rynek eurodolarowy. Singapur bardzo odczu I szok naftowy (port przeadunkowy), wycofali si te Brytyjczycy (20% PKB). II szok naftowy mia mniejsze znaczenie, bo Singapur mia szeroki rynek wewntrzny.

PASTWA KOMUNISTYCZNE W pierwszych latach po wojnie podzia na Europ Zachodni i Wschodni nie by ostry, np. w Czechosowacji rzdzi rzd, ktry wrci z Londynu, za w rzdach Woch i Francji te byli komunici. Komunici Europy Wschodniej nie chcieli naladowa modelu radzieckiego, gwnie dotyczyo to kolektywizacji (industrializacja - tak). 1947 - Europa Wschodnia odrzucia Plan Marshalla, zjazd partii komunistycznych i socjalistycznych w Szklarskiej Porbie (w 1943 rozwizano III Midzynarodwk), zaoono KOMINFORM (Komitet Informacyjny Partii Komunistycznej i Robotniczej), zaczo si mwi, e powinno si naladowa radziecki model gospodarki i polityki (co spowodowao fal zjednocze partii komunistycznych i socjalistycznych). W 1949 utworzono RWPG (jako odpowied na OECD), na przeomie 40/50 lat we wszystkich krajach Europy Wschodniej nastpia kolektywizacja, forsowna industrializacja. Do mierci Stalina (1953) kraje socjalistyczne upodabniay si do siebie. Po mierci Stalina w ZSRR wybucha wojna o wadz midzy Beri i potem Malenkowem i Chruszczowem. Malenkow chcia zastopowa rozwj przemysu cikiego, rozwin lekki. Chruszczow przyznawa, e lekki jest wany, ale ciki najwaniejszy. Po mierci Stalina ogoszono szerok amnesti, nigdy pniej GUAG nie by tak potny i nie stanowi takiej potgi gospodarczej. W 1955 Chruszczow pokona Malenkowa. Odci si politycznie od stalinizmu potpiono na Zjedzie zbrodnie Stalina, np. represjonowanie komunistw (Chruszczow zapewni przywdcom komunistycznym nietykalno nawet po odsuniciu od wadzy). Na przeomie 50/60 zapowiada, e w cigu 20 lat dogoni USA pod kadym wzgldem (wierzy w wyszo gospodarki

uspoecznionej nad prywatn). Uwaa jednak, e gospodarka ta jest zbyt scentralizowana. Od 1940 ludzie mieli ksieczki pracy - nie mogli odej bez zgody zakadu pracy. W 1956 Chruszczow je znis. Zniesiono ustaw o karach za bumelanctwo i spnienia (wczeniej - 3 razy spnienie i kara wizienia). Na pocztku lat 30-tych przeprowadzono paszportyzacj (podobiestwo do dowodw osobistych), ktre dostali tylko mieszkacy miast, natomiast kochonicy - nie, co w praktyce oznaczao, e nie mogli rusza si z Kochozu. Chruszczow da paszporty kochonikom. W latach 1957-62 radziecka reforma gospodarcza, ktra polega miaa na decentralizacji gospodarki, kraj podzielono na regiony, ustanowiono sownarchozy, zarzdzajce gospodark na swoim terenie. Zaczy one przejawia tendencje autarkiczne. Kady sownarchoz dy do samowystarczalnoci. Spowodowao to ogromny baagan - np. myta wewntrzne (kolej do Wadywostoka - opaty za przewz dla terenw rodkowej Azji). W latach 1961-62 nieurodzaje. Nowoczerkaws demonstracje, strajk - wkroczyo wojsko i spacyfikowao (kilkadziesit ofiar). Upad Chruszczow obalony przez aparat partyjny dcy do stabilizacji - Breniew. Na zwrot w polityce gospodarczej najsilniej zareagoway Wgry (najostrzejszy i najokrutniejszy stalinizm). W 1958 (???) powsta rzd Imre Nogya, zaczto domaga si przemysu lekkiego. Po upadku Malenkowa do wadzy powrcili stalinowcy. Rozbudzono nadzieje Wgrw, a potem chciano je zamrozi. Zaowocowao to wybuchem powstania w 1956. W 1954-5 chciano wstrzyma kolektywizacj, a w 1956-7 we wszystkich krajach (poza PRL)powrcono do niej. Odrbn drog sza Jugosawia, potpiona przez kominform, wczona czciowo w Plan Marshalla i OECD. Nie musiaa sycha ani naladowa ZSRR. W 1952 zacza si jugosowiaska rewolucja gospodarcza. 1952-65 eksperymentowano z samorzdem robotniczym (decentralizacja, samodzielno przedsibiorstw). Po 1956 w PRL Jugosawia stawiana bya jako wzr. W pniejszych latach zaczy si ujawnia wady - samorzdy mylay gwnie o podnoszeniu pac robotniczych a nie o inwestycjach. System ten tworzy inflacj, na pocztku lat 60-tych Jugosawia miaa inflacj 30-40 %. W 1965 przeom Jugosawia posza w stron gospodarki rynkowej, tzn. wymienialno dinara. Przekazano wicej wadzy w rce republiki obszarw autonomicznych. Dopki y marszaek Tito, jego autorytet (i aparat policyjny) utrzymywa jedno pastwa. W 1968 zacza si wgierska rewolucja (???- chyba czechosowacka, albo wgierska w 56). W 1956 wadz przej Janosz Kordar (???) (marionetka przywieziona na rosyjskich czogach, potem reformator). Decentralizacja wadzy - w rce dyrektorw (samorzdne przedsibiorstwa zarzdzane przez profesjonalnych menederw). Towarzyszyo temu otwarcie gospodarki wgierskiej na wiat. Reforma ta rozwijaa si dobrze do 1975, potem ZSRR zamrozia j, odeszli czoowi reformatorzy. Wrcili w 1978. W 1980 w PRL wzorami byy Jugosawia i Wgry (Solidarno - model jugosowiaski, samorzdy ich). Do poowy lat 50-tych wymiana w RWPG bya towarowa, a nie pienina. Nie byo take mowy o turystyce. ZSRR by zainteresowany wsppraca midzy krajami socjalistycznymi a ZSRR, a podejrzliwie patrzy na wzajemne kontakty midzy tymi krajami. 1956-7 w ramach odwily politycznej (w 1956 rozwizano kominform, rozpocz si konflikt

radziecko - chiski) zaczy si dyskusje na temat reformy RWPG (integracja na wzr EWG). W 1958 - sesja RWPG, na ktrej zaproponowano tworzenie wsplnego rynku i znoszenie barier celnych. Rzecznikami byy PRL, NRD i Czechosowacja. Przeciw byy przede wszystkim Rumunia i Bugaria. ZSRR wstrzyma si od gosu. Jednak w RWPG obowizywaa zasada jednomylnoci, wic sprzeciw Rumunii i Bugarii wystarczy. Gdy udao si, kraje, ktre weszy do RWPG jako silne i uprzemysowione zyskayby nowe rynki zbytu, za te sabe miayby dodatkow konkurencj utrudniajc rozwj. Bariery celne utrzymano do samego koca, podobnie jak niewymienialno walut. Po 1956 gospodarki RWPG zaczy bardziej posugiwa si wymian pienin. W 1957 wprowadzono system cen, wg ktrego ceny byy rednia kroczc z ostatnich 5 lat (cen wiatowych). W II poowie lat 50-tych zaczto zawiera porozumienia dotyczce kursw walut. Podstawow form rozliczenia by jednak dwustronny clearing. Prba przeamania tego by wprowadzony w 1965 rubel transferowy (Bank Midzynarodowy w Moskwie, umoliwiajcy wielostronny clearing). Ze wzgldw prestiowych 1 USD: 61 kopiejek, co utrudniao rozliczenia, np. PRL-ZSRR, na przykad jak my co do nich importowalimy, to za pfabrykaty pacilimy w dolarach, a za sam produkt dostawalimy rwnowarto 61 kopiejek za 1$. Istniaa wiadomo, e gospodarka ta jest sztuczna. W 1971 uchwaa Rady RWPG o tym, e w cigu 10 lat waluty stan si wymienialne (tendencje integracyjne). W 1978 - ZSRR zaproponowa na wzr EWG decydowanie wikszoci gosw a nie jednogonie. Jednak w Europie Wschodniej bano si utraty czci suwerennoci. Nie zgodzi si Nicolae Ceausescu, wic pomys upad. W latach 70-tych dwa kraje korzystay z kredytw zagranicznych - PRL Gierka i Rumunia Ceausescu. Do 1960 Zachd wierzy, e ZSRR ze wzgldw politycznych nie dopuci do niewypacalnoci ktrego z krajw RWPG ( ZSRR gwarantem). Ceausescu doszed do wniosku, e kredyty te s puapka majc na celu obalenie systemu socjalistycznego. Bya tam opozycja podobna do polskiej (wolne zwizki zawodowe), postanowi wic je zwrci. W 1980 - Rumunia miaa 10 mld USD dugw. Do koca rzdw Ceausescu zwrcia je, ale z ogromnym kosztem spoecznym. Rumunia staa si pierwszym krajem Europy Wschodniej, ktry przystpi do MFW (to byo wygodniejsze do spacania dugw). W 1981 Ceausescu dokona rewaluacji leja, mwic, e to uatwi eksport, po paru miesicach eksport si zaama i musia przeprowadzi dewaluacj. Ponadto wprowadzono oprocentowanie do wkadw dewizowych - obywatele mieli obowizek skada dewizy do banku, od ktrych bank [pobiera procent. Nie mona byo depozytu odebra inaczej ni przed wyjazdem zagranic, co byo niemoliwe bez paszportu (nie dawano go, jeli kto posiada depozyt walutowy). Towarzyszya temu ograniczona konsumpcja, np. w 1978 (???) ograniczono moc arwek do 40W, a w 1985 do 25 W. W 1985 ostra zima - program telewizyjny przez 2 godziny, w 1986 - zakaz uywania samochodw prywatnych, a do koca rzdw Ceausescu. W Chinach komunici zwyciyli w 1949. Forsown industrializacj i kolektywizacj zaczto w 1953. Przedtem - reforma rolna (sdy skazujce utrudniajcych reform roln skazay na mier 5 mln ludzi), kolektywizacja przemysu. Do 1955 silne byy protesty przeciw kolektywizacji wsi. Mao nie zaakceptowa tajnego referatu XX Zjazdu KPZR

dotyczcego potpienia Stalina. W 1956 rozpocz si konflikt, w 1960 sta si on jasny. W 1955 Mao podnis plan 6-letni, ale by nierealny, w 1956 Mao wezwa do krytyki wadzy. Rozadowywao to napicie gospodarcze i polityczne. Po paru miesicach Mao ogosi, e miao to na celu jedynie zdemaskowanie przeciwnikw. W 1956 rozpocz si wielki skok. Chiny miay przegoni USA w 4 lata. Zwikszono produkcj stali, ale nie drog wielkich hut (brak rodkw), a chaupniczo - dymarki. Na wsi stworzono wsplnoty ludowe, liczce kilka tysicy osb bez wasnoci indywidualnej. Z powodu tego, e wszyscy zajli si hutnictwem, porzucono rolnictwo, co na pocztku lat 60-tych zaowocowao godem, ktry zabi 20 mln ludzi (przetopiono np. maszyny rolnicze). 1962-4 swoboda krytyki Mao, rozlunienie, bo silna krytyka po kryzysie spowodowanym wielkim skokiem, nowe preferencje: rolnictwo, przemys lekki, przemys ciki. W 1966 rozpocza si rewolucja kulturalna -zuniformizowano Chiczykw. Wymierzona bya przeciwko partii, polegaa na sojuszu Mao z armi. Hunwejbini (ruch modziey) demaskowali lokalnych sekretarzy jako przesiknitych duchem buruazyjnym. 50 mln hunwejbinw przemieszczao si po kraju zwalczajc wpywy buruazji (haso Ogie na sztaby). Najtrwalszym skutkiem rewolucji kulturalnej bya dezurbanizacja - wysyano ludzi na wie, aby si reedukowali w komunach ludowych (ok. 30 mln ludzi). Momentem zwrotnym by rok 1969, kiedy to hunwejbini zaczli demaskowa obyczaje buruazyjne w armii. Mao wysa wic hujwejbinw na wie na reedukacj.

{wykad o PRL, druga godzina wykadu} W styczniu 1945 powsta NBP. Zoty by walut niewymienialn, ale to nie byo nic szczeglnego, w Europie wtedy wszystkie waluty byy niewymienialne. Powsta taki problem, jak ma si zoty mie do innych walut, jaki ma by jego kurs. Ten problem rozwizano w taki sposb, e w czerwcu 1945 roku powstaa komisja dewizowa, ktra miaa rozstrzygn, jaki ma by kurs zotego. Ta komisja, to musiay by nieze cwaniaki. Poniewa, wiecie pastwo, co oni wymylili? Oni wymylili, e pojada na dwa miesice do Szwecji, eby przyjrze si tamtejszym cenom i jak wrc z tej Szwecji, to bd wiedzie, jaki kurs powinien mie zoty. W kadym razie pojechali, po dwch miesicach wrcili i doszli do wniosku, e jednak korona szwedzka, to 25 zotych. Poniewa wtedy korona kosztowaa 1/4 dolara, to powsta taki prosty kurs - 100 z za dolara. To mona byy wymyle bez tego jedenia do Szwecji, bo taki mniej wicej by czarnorynkowy kurs zotych krakowskich od koca okupacji. Ten kurs pozostawa teoretyczny. Inflacja w latach 40-tych bya dwucyfrowa, w zwizku z tym we wrzeniu 1947 roku zdewaluowanego zotego na 400 z/1 USD. To nie byo nic nowego, bo w Europie te tak robiono. W sprawach walutowych zaczlimy rni si od normy w zwizku ze spraw tzw. nominalizmu. Prawd jest, e reformom walutowym jak i zmianom systemu pieninego towarzysz rozmaite ustawy, ktre mwi w jaki sposb rewaloryzowa zobowizania. Np. reformie Grabskiego w 1924 roku towarzyszya taka ustawa napisana przez prof. Zolla, to si nazywao rex Zoll, to bya taka tabelka, dziki ktrej wiadomo byo jak

zobowizania w markach przelicza na zote w zalenoci od tego, kiedy to zobowizanie powstao. Wiadomo byo, e marka w 20-tym roku to nie byo to samo, co marka w 22. Bya tabela i inaczej si przeliczao. Pocztkowo w Polsce, bez decyzji wadz, tylko drog wykadni sdowej, robiono podobnie. To znaczy rozpatrujc sprawy z jakich dawnych zobowiza, sdy stosoway jakie klauzule rewaloryzacyjne. Wiadomo byo, e jeli kto komu przed wojn by winien 1000 z, to nie byo to samo, co dzisiaj 1000 z, to trzeba jaki przelicznik, eby to byo mniej wicej to samo. W 1949 wyszed dekret zakazujcy wszelkich klauzul waloryzacyjnych i przyjmujcy zasad nominalizmu. 1000 z to jest 1000 z, niezalenie, kiedy to zobowizanie powstao i nie wolno inaczej. W momencie przyjcia nominalizmu nasz system gospodarczy zacz si powanie rni od normy. To zreszt by jeden z takich filarw socjalistycznego systemu pieninego, e nie wolno byo umawia si na adne rewaloryzacyjne klauzule. W pniejszych latach by od tego tylko jeden duy wyjtek, mianowicie w latach 60-tych pastwu zaleao, aby rozwijao si spdzielcze budownictwo mieszkaniowe. Klienci dawali wkad, potem czekali na mieszkanie i je dostawali. Z tym, e poniewa w midzyczasie bya inflacja, a na mieszkanie trzeba czeka dugo, to w tym momencie, kiedy dosta mieszkanie, to to, co tam mia na ksieczce to bya mieszna suma i by mu na nic nie starczyo. eby talk nie byo, to w 1963 uczyniono wyjtek, i uznano, e wkady mieszkaniowe bd rewaloryzowane w momencie, kiedy kto bdzie dostawa mieszkanie, Ten system naprawd dziaa, ja to odczuem na swojej skrze, bo mnie tam kiedy zapisali do spdzielni, potem czekaem tak dugo, e zapomniaem, e czekam, a potem nagle dostaem mieszkanie. I to, co ja tam na tej ksieczce miaem, to byo mniej, ni moja jedna pensja. Tam bya jaka symboliczna suma na tej ksieczce. A tutaj ten pierwszy wkad trzeba byo jaki taki prawdziwy wpaci. I oni mi wtedy zrewaloryzowali t ksieczk. W taki sposb, e nie tylko wystarczyo, ale jeszcze reszty mi zostao. Te reszty byy takie, w pienidzach pastwu nie powiem, bo to by pastwu nic nie powiedziao, ale ja za te reszty kupiem lodwk. Ale to by jedyny wyjtek, poza tym obowizywaa zasada nominalizmu. Jeli chodzi o problemy systemu bankowego, to poza problemem wasnoci, e bankowo zostaa w praktyce upastwowiona, chocia nie formalnie, takie PKO SA czy Bank Handlowy, przez cay czas zachowao formalny status spki akcyjnej, tyle e 100% akcji byo w rkach pastwa. A tutaj taka wyran oznak przechodzenia do nowego systemu byo takie zarzdzenie z lutego 1947 roku, o likwidacji weksli. Podmioty gospodarcze rozliczay si midzy sob na zasadzie bankowego incasa facto, tak to si nazywao, natomiast weksel zosta zakazany. Pniej wprowadzono obowizek uczestniczenia podmiotw gospodarczych we obrocie bezgotwkowym. Co byo tak cech charakterystyczn bankowoci socjalistycznej: oczywicie ona bya niekonkurencyjna. Cay rynek by podzielony na takie sektory, byo wiadomo, e ten obsuguje rolnictwo, a ten to handel zagraniczny, a ten to przemys. Wiadomo byo, kto kog obsuguje i nie wchodziy sobie w drog. Wszystkie byy pastwowe. Natomiast, poniewa to tak byo, e przedsibiorstwa miaa obowizek w obrocie bezgotwkowym i w dodatku wiadomo w ktrym banku, w zwizku z tym rozbudowyway si funkcje kontrolne. I tak naprawd, zajmoway si nie tym, czym zwykle zajmuj si banki, ale zajmoway si

kontrolowaniem gospodarki finansowej przedsibiorstw, czy tam stosuj dyscyplin pac ... Tym si zajmowali bankowcy socjalistyczni. Tak naprawd, to oni bardziej przypominali, to, co dzi dzieje si w NIK-u, ni to, co si dzieje w banku. Taki socjalistyczny model bankowy, niekonkurencyjny zosta wprowadzony dekretem w padzierniku 1948 roku. Wtedy polikwidowano mnstwo bankw i pozostawiono tylko takie, ktre miay sobie nie wchodzi w parad. Nie prywatne, bo prywatnych dawno nie byo, tylko zlikwidowano bankowo komunaln: komunalne kasy oszczdnoci, banki komunalne. W tym najwczeniejszym okresie duy wpyw na sprawy gospodarcze mieli PPS-owcy. W latach 1947-49 realizowany by w Polsce Plan Trzyletni. Lata planu podaje si w ten sposb, e podaje si rwnie te lata skrajne. cele realizacji tego planu ustala Centralny Urzd Planowania, ktrego szefem by dziaach PPS-u Czesaw Bobrowski (???). Gwnym zadanie planu Trzyletniego byo odzyskanie konsumpcji z 1938 roku, odbudowanie przemysu i integracja ziem zachodnich z reszt. Plan w zasadzie zosta zrealizowany, z tym, e po wyeliminowaniu PSL sprawy gospodarcze stay si polem konfrontacji midzy PPS-em a PPR-em, przy czym nie byo tak, ze obie strony chciay konfrontacji, tylko PPR wybiera sobie takie rozmaite punkty, aby mie zaczepk, bo PPR chcia socjalistom przykopa. Pierwsza taka rozgrywka to bya bitwa o handel. W VI 1947 roku potpiono trjsektorowy model handlu, ktry proponowa PPS i zaczto mwi, e tak napraw handel pastwowy. To si nazywao Bitwa o Handel i w krtkim czasie metodami podatkowymi czy administracyjnymi zlikwidowano handel prywatny a spdzielczy powanie zredukowano. Wtedy okazao si, e wadze s w stanie zniszczy handel prywatny, ale nie s w stanie powstaej w ten sposb prni wypeni handlem pastwowym. W zwizku z tym skutkiem wojny o handel byo zredukowane znaczne sieci handlowej. W 1948 roku, to bya taka bezporednia przygrywka do spacyfikowania socjalistw i zjednoczenia w PZPR, rozegraa si tzw. dyskusja CUP - owska. CUP i Czesaw Bobrowski zastali oskareni o stosowanie buruazyjnych metod w rozwoju gospodarczym, o nie docenianie przemysu cikiego, rozbudzanie aspiracji konsumpcyjnych. To si skoczyo wyrzuceniem tej caej PPSowskiej grupy z CUP-u, ich miejsce zajli ludzie posuszni komunistom, chocia niektrzy formalnie naleeli do PPS. To byo w lutym 1948, czyli jeszcze by cay 48 i 49 do przepracowania planu Trzyletniego. Ta kocwka planu Trzyletniego miaa ju inny charakter, to znaczy zaczo si przesuwanie akcentu w stron przemysu cikiego, Nastpna faza, to by plan szecioletni I to by okres, kiedy w Polsce prbowano wprowadzi wzory radzieckie. Po zakoczeniu planu 3-letniego zmieni si charakter instytucji planistycznej i nazwa tez. W miejsce CUP powstaa Pastwowa Komisja Planowania Gospodarczego (PKPG). I tak, jak CUP by instytucj prognozujc, ale nie decydujc, to PKPG stao si centrum dowodzenia gospodark, ono miao w najdrobniejszych szczegach decydowa. Na czele PKPG stan Hilary Minc, to by taki czowiek, ktry odpowiada za sprawy gospodarcze w okresie stalinowskim. Celem planu szecioletniego byo to, co kiedy tam byo celem 5-latki w ZSRR, to znaczy budowanie podstaw socjalizmu, budowanie przemysu cikiego, hutnictwa przede wszystkim, w rolnictwie miaa si dokona kolektywizacja. W sprawach konsumpcji rozmaite rzeczy obiecywano, z tym byo o wiele gorzej. Midzy

innymi w planie 6-letnim byo zapisane, e w Warszawie bdzie metro (miech na sali). To byy takie rzeczy, ktre pierwsze skrelano. W ramach przygotowa do planu 6-letniego dokonano wymiany pienidza. 22 padziernika 1950 roku znienacka zostaa ogoszona wymiana pienidza. Byo kilka dni dosownie, aby wymieni sobie dotychczasowe pienidze na nowe. Gotwk wymieniano w relacji 100 do 1. Ceny i pace zmieniano w relacji 3 do 100. Zrobio si 4 zote za dolara (tak jak kiedy 400 z). Na tym parytecie, bo rwnoczenie weszo takie prawo dewizowe, e zoty sta si cakowicie, absolutnie niewymienialny, ale przez dugi czas, a do 1981 roku bya taka fikcja statystyczna, ktra si nazywaa zoty dewizowy. Jak wemiecie sobie pastwo do rki rocznik statystyczny z lat 60-tych czy 70-tych, to tam handel zagraniczny jest w zotych dewizowych i prawie nikt nie wie, co to znaczy. Ot to jest proste, wystarczy te sumy podzieli przez 4 to wtedy jest w dolarach. Bo taki by kurs oficjalny. Wymiana bya taka, e nie wszystko wymieniano. Znaczy znw wadza zgarna mar emisyjn, by puap na osob. To by bardzo brutalny zabieg przeprowadzony przez zaskoczenie i niekorzystnie dla spoeczestwa. W zwizku z tym, a do koca socjalizmu utrzymywa si lk przed wymian pienidzy. Wymiana pienidzy to jest takie wistwo, ktre pastwo moe zrobi obywatelom znienacka, takie pozostao wspomnienie. Wprowadzenie nowego prawa dewizowego towarzyszy wymianie pienidza. Posiadanie obcych walut, zota i platyny stao si przestpstwem karanym wiezieniem. Nie handlowanie - posiadanie. W latach 50-tych, jak kroniki filmowe pokazyway procesy sdowe i jak chodzio o to, aby w oczach spoeczestwa zohydzi maksymalnie tego podsdnego i pokaza jaki to jest zdemoralizowany facet, to pokazywano, co u niego znaleziono w domu. I zazwyczaj tam leay dolary. Jak dolary mia w domu., to od razu wida, jaki to ajdak. Sama realizacja planu 6 -letniego przebiegaa w fazach. To nie by jednolity okres, tylko on si rozpada na fazy. Pierwszy zwrot nastpi w 1950-tym roku, kiedy to wybucha wojna koreaska. I plan szecioletni zosta wyranie przeredagowany w kierunku zwikszenia wysiku zbrojeniowego, kosztem konsumpcji, bo to inaczej by nie mogo. Wtedy pospaday z planu takie rzeczy jak metro w Warszawie, bo najwaniejsze byy fabryki broni. Poniewa to by taki zwrot w stron dziaa militarnych, a one s zazwyczaj owiane tajemnic, wic zapowiadao si, e my si prdko nie dowiemy, co si wtedy stao. No ale, troszeczk ju zaczlimy si dowiadywa. Ot taki gen. Piro zacz opisywa swoje dowiadczenia z czasw suby w Armii Polskiej. I midzy innymi tak jest opisane jak te zmiany w planie szecioletnim zostay przywiezione do Polski. Marszaek Rokossowski pojecha do ZSRR i wrci z takim papierem, ktry si nazywa (???) i po prostu on powiedzia, co my mamy zrobi, aby przygotowa gospodark do wojny. W tych priedaieniach (???) Rokossowskiego to byy takie rne, e trzeba budowa fabryki zbrojeniowe i to takie oczywicie byo dosy, ale byo te, eby budowa schrony. Rzeczywicie w budownictwie lat 50-tych rzeczywicie robiono jakie takie schrony, dzisiaj to s fajne pomieszczenia. I jeszcze jedno najwiksza niespodzianka bya w tych priedaieniach - on przywiz takie polecenie, aby wok wsi i maych miast budowa obwodnice - eby szosa nie przebiegaa przez wie lub miasteczko, tylko eby przebiegaa naokoo. O rzeczywicie sporo jest w Polsce takich sytuacji, e szosa nie

przebiega przez wie, tylko naokoo obwodnic i to jest zreszt bardzo dobrze, bo jak szosy przez wsi biegy to tam dzieci giny. Oczywicie Rokossowski nie mia na myli losu tych dzieci, tylko chodzio o co zupenie innego - e jak w tak wie uderzy bomba atomowa, to eby szosa ocalaa. A jak walnie w szos, to przynajmniej wie ocalaa. W 1953 wojna koreaska wygasa i w ogle nastpio odprenie w stosunkach midzynarodowych, zwizane ze mierci Stalina, w 1954 bya jeszcze jedna korekta planu - w kierunku konsumpcyjnym. Uznano, e napicie konsumpcyjne zostao nacignite zbyt mocno i to moe przynie negatywne skutki spoeczne i to moe teraz przynie negatywne skutki spoeczne; e trzeba teraz jednak poluzowa w stron konsumpcji ten plan. Temu zreszt towarzyszyo odprenie polityczne, byo to zwizane midzy innymi z tym, e uciek z Polski jeden oficer bezpieki - Jzef wiato i zacz opowiada wszystko co wie. No i oczywicie to utrzymanie takiego terroru stalinowskiego okazao si niemoliwe - okazao si, e tak naprawd UB szpieguje komunistw. Bycie komunista wcale nie zabezpiecza przed inwigilacj, tylko wrcz przeciwnie - jeszcze bardziej grozi. No i w samej partii zaczy si pojawia gosy, eby cos z tym zrobi, w zwizku z tymi ministerstwo bezpieczestwa publicznego znalazo si na cenzurowanym - musiao tumaczy, co tam robi, a to oznaczao, e caa ta machina terroru tracia impakt. Jeli chodzi o kolektywizacj, to tutaj si dziay dziwne rzeczy. Najwaniejsza bya tak zwana afera gryficka. Wybucha w 1953 roku. Polegaa ona na tym, e komitet powiatowy w Gryficach (pod Szczecinem) zosta potpiony publicznie w prasie caego kraju, nigdy bycie pastwo nie zgadli za co, za naruszanie zasady dobrowolnoci w kolektywizacji i zastosowanie metod administracyjnych przez zmuszanie chopw do tego, aby wstpowali do spdzielni produkcyjnych. No to jeli w takim kraju, jak Polska Rzeczpospolita Ludowa, w latach 50-tych robi wadza taki numer i przy tym aden komitet nie zosta napitnowany za to, e si za mao stara, natomiast co w Gryficach zostali napitnowani za to, e si za bardzo starali, no to znaczyo, e cae to gadanie wadzy o kolektywizacji jest na uytek towarzyszy radzieckich, e tu nikt nie zamierza robi kolektywizacji. Jak si nie bdziemy przykadali, to nikt nam nic nie zrobi, a jak bdziemy nadgorliwi, to moemy oberwa - w ten sposb byo wiadomo, e tej kolektywizacji ju nie bdzie. I to si im troch pokrcio, dopiero w Padzierniku 1956, jak Gomuka pozwoli rozwiza spdzielnie, ktre si utworzyy, to tam dziewidziesit kilka procent z nich si rozwizao. W bankowoci plan 6 - letni zakada utworzenie jednego banku. Stalinizm w bankowoci polega na takim pomyle, to e powinien by jeden bank, e skoro te banki nie konkuruj, to po co tyle. Przecie jeden powinien by. To polegao na tym, e w latach 50-tych NBP stopniowo wchania banki lub przejmowa ich funkcje i to zmierzao w stron takiego modelu, e docelowo ma by jeden bank - NBP. To, e NBP w ten sposb puch, wcale nie oznaczao, e rs jego zakres wadzy. Wrcz przeciwnie to prowadzio do ograniczenia tego marginesu niezalenoci, jaki mia przedtem. Od 54 roku stao si norm, e prezes NBP jest jednoczenie ministrem finansw. No to, jeli prezes NBP jest jednoczenie wiceprezesem rzdu, to nie mona mwi o niezalenoci NBP od rzdu, bo NBP sta si po prostu kawakiem ministerstwa finansw. W 1950 roku,

kiedy zrobiono wymian pienidza, to zniesiono kartki. Teraz by porzdny pienidz, miaa by porzdna waluta, w zwizku z tym zniesiono system kartkowy. Ale zaraz potem wybucha wojna koreaska i okazao si, e ten zabieg deflacyjny wcale nie ustabilizowa waluty. W zwizku ze zbrojeniami doszo do warunkw inflacyjnych, nawet w warunkach, gdzie pastwo kontroluje ceny, to nie bardzo jest nad czym panowa, to w latach 51, 52, 53 byy znw inflacje, 30-40% rocznie. W 1951 wprowadzono ponownie kartki. Ostatecznie ta fala inflacji zostaa powstrzymana przez reform cen w styczniu 1953. Wtedy podniesiono ceny przecitnie o 42%i rwnoczenie zniesiono kartki. Odtd rzeczywicie byy ju stabilne ceny przez duszy czas, a nawet doszo do tego, e w kocowej fazie planu 6 - letniego, kiedy bya ju faza konsumpcyjna, ktra staraa si kokietowa spoeczestwo, to byy takie akcje, e wadza przeprowadzaa obnik. Propagandow obnik - mwio si, e w zwizku z osigniciami przodownikw pracy kiebasa tanieje o 2%.