1

Een genealogie van de hebzucht

Het financile systeem is volkomen uit de hand gelopen. Beleggers bedreigen de democratie, de politiek is machteloos tegen de wispelturigheid van de markten. Hoe is het zover gekomen? Wat zijn de oorzaken en hoe moet het verder? Een historische analyse. Sinds het eerste uitbreken van de financile crisis zijn er al heel wat analyses geweest waarin is geprobeerd het ontstaan van de crisis te verklaren en de zwakte van het huidige kapitalistische systeem aan te tonen. De meeste probeerden aan te tonen dat er een foutje is gemaakt of dat er op een bepaald een moment toevallig iets mis is gegaan. Als we dat dan maar even zouden kunnen repareren of ongedaan maken, zouden de gouden tijden wel weer aanbreken! Het is geruime tijd geleden dat iemand durfde te veronderstellen dat er iets structureel mis is met het huidige financile stelsel, zoals bijvoorbeeld de leden van de Frankfurter Schule deden of Jean Baudrillard. De laatste tijd hoor je die veronderstelling echter steeds meer van ondeskundige toeschouwers. Mensen overal op de wereld voelen intutief aan dat er iets grondig mis is met de manier waarop er met geld wordt omgegaan, zonder dat precies te kunnen benoemen. Met name de Occupy-beweging verzet zich tegen het huidige financile stelsel. Dit blijkt niet uit een duidelijk programma, of een duidelijk alternatief, maar uit het algehele verzet tegen het bestaande. Om nog maar eens te benadrukken dat het niet gaat om de klassieke Marxistische kritiek op het kapitalisme, vermijdt men elke politieke stellingname. Daar valt wat voor te zeggen. Het is een feit dat de huidige financile crisis al heel aardig is voorspeld door Karl Marx. Hij kon het ontstaan van de ICT-sector, die een belangrijke rol speelt in het financile verkeer, wel niet vermoeden, maar de gevolgen van een verregaande globalisering wist hij met opmerkelijke nauwkeurigheid te voorspellen. Dit betekent echter niet dat de Occupybeweging kan worden ingedeeld in het kamp van de communisten, zoals de bankiers dat

maar al te graag zouden zien. Niet iedereen die het kapitalisme met een kritische blik bekijkt is communist. Het communisme is als politieke beweging de uitvinding van Wladimir Iljitsch, oftewel Lenin, al maakt het gebruik van het werk van Karl Marx. De Occupy-beweging, noch andere critici, zijn het bovendien zonder meer eens met alle opvattingen van Marx. Niemand heeft er behoefte aan het historisch materialisme nog eens af te stoffen, te meer omdat deze door recentere maatschappijkritiek ook al is afgewezen. Nee, men bezet uit verzet. Men neemt het niet langer, kan het niet langer aanzien en heeft een diepgaand, maar onbestemd vermoeden dat er iets grondig mis is met de politieke economie. De banken en effectenbeurzen trekken zich echter nergens wat van aan. Zij doen 'business as usual' en hopen dat de winterkou het protest zal laten verdwijnen. Blijkbaar is er een diepe kloof tussen het algemene gevoel van rechtvaardigheid en de mores binnen het financile veld. Hoe is dit zo gekomen? Waar komt de kloof tussen het gewone leven en de zaken wereld vandaan? Hoe komt het dat de bankier die op de beurs zonder aarzeling belegt in de wapenindustrie, milieu vernietigende technologien of in bedrijven die gebruik maken van kinderarbeid, thuis de vaat doet en zijn zoontje hartig toespreekt over het feit dat deze zijn kamer niet heeft opgeruimd? De deugden van de ondeugd. Om de oorsprong van de kloof te vinden moeten we ver teruggaan in de geschiedenis. In het jaar 1714 verscheen in Londen een boekje van de hand van een Nederlandse arts: Bernard Mandeville (Rotterdam 1670 Hackney 1733 ) . Het was getiteld 'Fable of the Bees: or, Private Vices, Publick Benefits' (De fabel van de bijen, of persoonlijke ondeugden, gemeenschappelijke voordelen). De fabel gaat over een bijenvolk dat nogal ontevreden is over de hoge criminaliteit en de lage openbare moraal. De bijen klagen er steeds maar weer over tegen hun god Zeus. Deze wordt op een zeker moment het gezeur zat en hij verandert door zijn toverkracht het volk op slag in een modelmaatschappij. Er is geen criminaliteit meer, geen onveiligheid en iedereen is eerlijk.

De gevolgen zijn desastreus. Er ontstaat een grote werkloosheid en iedereen verveelt zich. Slotenmakers sluiten de deuren. De politie wordt afgeschaft. Er wordt heel weinig winst gemaakt, dus er is geen rijkdom en geen weelde. Het gevolg is dat ook de kunstenaars gebrek lijden. Uiteindelijk wordt het iedereen teveel en smeekt het bijenvolk Zeus om de oorspronkelijke toestand weer te herstellen. De boodschap is duidelijk: slechte karaktereigenschappen zijn goed voor de economie. In de hemel kun je geen geld verdienen en al die wereldverbeteraars zijn wereldvreemde idealisten. Het is verkeerd om te proberen boven je gewone gemene karakter uit te stijgen en een beter mens te worden. De mens is een smeerlap, zo heeft God het gewild, want God heeft de wereld zo geschapen dat alleen een maatschappij van smeerlappen welvaart kent. Deze Calvinistische boodschap zou Mandeville ook hebben gehad voor de Occupy-beweging. De fabel verwekte veel opschudding en is zelfs verboden geweest, maar Mandeville moet er best trots op geweest zijn, want hij heeft er meerdere versies van geschreven. Het beleefde in 1755 zijn negende druk en zelfs in de twintigste eeuw was de econoom Friedrich Hayek er nog vol lof over. Elementen ervan zijn door Adam Smith (1723 1790) overgenomen in zijn boek 'Wealth of the nations' (uitgekomen in 1776) en zijn een vast onderdeel geworden van de economie als wetenschap. Dit neemt niet weg dat er veel tegen de opvattingen van Mandeville is in te brengen. Het gevolg van een hogere morele standaard hoeft niet per se een algemene verveling en depressie te zijn. Het is veel waarschijnlijker dat er meer feesten worden gevierd en kunst en sport worden bedreven. Als boeren in de winter niets te doen hebben, gaan ze niet op het dievenpad of snijden elkaar de hals af. Men schildert, snijdt hout, maakt koekoeksklokken en dat alles levert tijdverdrijf, schoonheid en welvaart op. Het is ook nooit het geval geweest dat een hogere moraal samen gaat met meer armoede. De meeste criminaliteit komt voor in landen met een lage levensstandaard en weinig moraal. Dit zijn gegevens uit de echte wereld,

waar tegenover Mandeville alleen maar hersenspinsels kan stellen over een samenleving in een door hem verzonnen fabel. Mandeville's tegenwerping dat de spilzieke rijke toch voor veel werkgelegenheid zorgt, wordt weerlegd door het feit dat hetzelfde kapitaal dat de rijke in zijn eentje uitgeeft ook kan worden uitgegeven door een grote groep mensen en in dat geval minstens evenveel werkgelegenheid oplevert. Een gemeentebad levert meer werkgelegenheid (en plezier) op dan een privzwembad. God in zaken Een mijlpaal in de geschiedenis van de economie is het werk van Adam Smith waarin hij onder meer laat zien dat vrije concurrentie onder bepaalde omstandigheden leidt tot een min of meer stabiel evenwicht tussen vraag, prijs en aanbod. Smith dacht dat hij de door God ingestelde wetten van de economie had ontdekt. Als de overheid zich nergens mee bemoeit, gaan ondernemers juist die producten fabriceren waar consumenten behoefte aan hebben en wel tegen de scherpst mogelijke prijs. Wie te duur is wordt weggeconcurreerd. Het is alsof de economie 'door een onzichtbare hand' wordt geleid. Smith is het niet eens met Mandeville's opvatting dat de ondeugden in het algemeen de motor van de welvaart zijn. Hij vindt dat burgers en in het bijzonder ondernemers zich wel degelijk netjes moeten gedragen, maar hij ontkomt toch niet aan de vaststelling dat eigenbelang de motor is van de economie. 'We verwachten niet ons eten te krijgen door de welwillendheid van de slager, de brouwer of de bakker maar door hun welbegrepen eigenbelang.' Juist doordat iedereen alleen aan zichzelf denkt, ontstaat er een optimaal evenwicht. De staat mag niet ingrijpen, maar moet wel zorgen dat iedereen zich aan de regels van het competitiespel houdt, dus voorkomen dat er prijsafspraken worden gemaakt of monopolies ontstaan. Smith geeft hier een belangrijke bijdrage aan de totstandkoming van het commercile veld, waar zaken zaken zijn en elke menselijke relatie buiten beschouwing blijft. Het commercile veld wordt beheerst door een

calculus, een rekenmodel. Machiavelli (1469-1527) raadde de vorsten aan hun geweten op het nachtkastje te laten liggen, omdat dit efficint regeren in de weg staat, Mandeville zei hetzelfde tegen de economen. Smith legde de basis voor de economische calculus van de begeerte. Hij wilde de Newton van de economie worden. Zoals Newton met de wet van de zwaartekracht had ontdekt hoe God het heelal heeft georganiseerd, wilde Smith ontdekken hoe Hij de economie heeft bedacht. Het kwam niet in hem op dat concurrentie iets is dat door mensen wordt bedacht en dat er heel wat voor moet worden georganiseerd om de prijs door het aanbod te laten bepalen. Hij realiseerde zich niet dat door monopolie en prijsafspraken onmogelijk te maken en te zorgen voor gelijkwaardige deelnemers een situatie wordt gecreerd waarin de prijs door concurrentie tot stand komt. Smith dacht dat hij een soort natuur wet had ontdekt die door God zo is bedoeld. Vandaar dat hij meende dat elk ingrijpen van buitenaf bij voorbaat verkeerd is. Het veld van zakendoen, van ondernemerschap is dus een veld waar niemand in hoort in te grijpen, een autonoom gebied waar alleen de economische calculus opereert. Deze overtuiging is altijd een axioma geweest van alle rechtse politici. Economen als Hayek en Friedman en Stiglitz geloofden of geloven heilig in de heilzame werking van de vrije markt en veroordelen elk menselijk ingrijpen. De consument als gevangene De ideologie van de begeerte werd bevestigd door de manier waarop John Nash (Nobelprijswinnaar en hoofdpersoon van de film 'A beautiful mind') het prisonersdilemma dacht te hebben opgelost. Het prisonersdilemma is de situatie waarin twee mensen of groepen wel of niet gezamenlijk naar een oplossing te streven. Het standaardvoorbeeld is die van een bankrover die met zijn maat is gearresteerd. Elk wordt apart verhoord. Elk heeft de keus om wel of niet te bekennen en strafvermindering te krijgen. Er zijn nu vier mogelijkheden: 1. beide ontkennen de overval te hebben gepleegd,

2. de maat bekent en de rover ontkent, 3. de rover bekent en de maat ontkent, 4. ze bekennen beide. Als de rover ontkent kan hij situatie 1 of 2 verwachten, als hij bekent 3 of 4. Situatie 1 is voor beiden het beste, situatie 4 is voor beiden het slechtste. Stel dat er voor medeplichtigheid twee jaar gevangenis staat en voor het plegen vijf. Situatie 1 levert voor de rover geen gevangenisstraf op, situatie 2 vijf jaar, 3 en 4 elk twee jaar. Wat moet de rover doen? Uit dit voorbeeld blijkt dat hij het beste kan bekennen, want dat geeft als resultaat twee (situatie 3) plus twee (situatie 4) is vier jaar, gemiddeld twee. Ontkennen geeft een totaal van vijf jaar, gemiddeld tweenhalf. De moraal hiervan is dus dat het onvoordelig is om solidair te zijn met je medemens. Mededogen, solidariteit enzovoort zijn allemaal idealen van luchtfietsers, wereldvreemde geitenharenwollen sokken dragende intellectuelen; de wereld behoort aan de egost. Nash verpakte dit in een sluitende wiskundige theorie en maakte alle rechtse economen erg blij. Opnieuw was aangetoond dat eigenbelang overeenkomt met God's wil en een gezonde economie oplevert. Natuurlijk bleek uit experimenten dat mensen in het dagelijkse leven veel eerder geneigd zijn om solidair te zijn en liever ontkennen, maar dat bewees alleen maar dat het gewone volk onwetend is en alleen de geleerde econoom echt weet hoe de wereld in elkaar zit. Alweer zijn hier 'universele wetten' uit de hoge hoed getoverd, maar de geloofwaardigheid is ver te zoeken. Niet alleen kun je door de getallen te veranderen een ander resultaat krijgen (drie jaar voor medeplichtigheid verandert al veel), bovendien wordt hier de kans op bekennen even groot geacht als de kans op ontkennen. Dit zal in de werkelijkheid vaak anders zijn. De rovers kunnen bijvoorbeeld afspreken in het geval van arrestatie beide hun mond te houden, of het zou kunnen dat wie bekent wraak kan verwachten in de gevangenis of daarbuiten. Bovendien geldt het resultaat alleen als de situatie n keer voorkomt. De beste strategie voor een serie soortgelijke situaties bleek 'tit for tat' te zijn: wel solidair zijn, maar

vervolgens het gedrag van je 'maat' volgen. Dus je begint met te ontkennen, maar als de ander een keer bekent doe je dat ook maar alleen als afstraffing. Als hij vervolgens weer solidair is, ben je dat ook. De valse analyse van Nash zorgde onder andere voor een krankzinnige wapenwedloop, want de spanning tussen de V.S. en de Sovjet Unie was een prisonersdilemma. dus het was het voordeligste om als eerste aan te vallen. Om de dreiging te neutraliseren moest elk van beide partijen doorlopend klaar staan om zo hard terug te slaan dat het voordeel van de eerste klap teniet zou worden gedaan. Er werden dus voortdurend atoomonderzeers in het water en atoombommenwerpers in de lucht gehouden en er werden voorraden atoombommen aangelegd, voldoende om de hele wereld tien keer onleefbaar te maken.

zogenaamd om zichzelf te motiveren tot meer inspanning. Wie in een bedrijf werkte maakte zich nuttig, maar wie in dienst van de overheid werkte was een parasiet. Er werden aan de lopende band grappen bijgemaakt over luie ambtenaren en de komedieserie 'Yes minister, no minister' overtuigde het grote publiek van de onomstotelijke onbewezen waarheid van het eigenbelang. Uiteindelijk hebben zelfs linkse politici zich laten overtuigen en ook zij hebben meegewerkt aan de privatiseringshysterie die werd ontketend en die nog steeds niet is uitgewoed. Rechtse economen hadden al weinig vertrouwen in de staat, maar nu was er een extra reden bij gekomen om de staat te zien als een noodzakelijk kwaad dat tot een minimum moet worden beperkt. Een bijkomende reden was bovendien dat regeringen worden gekozen en dat Van kathedraal tot koopgoot verkiezingen een nogal omslachtig gedoe zijn, Onze welvaart is dus gebaseerd op begeerte, waarvan de uitkomst bovendien onzeker is. succes is gebaseerd op egosme en als klap op Uiteindelijk was Hitler ook via verkiezingen de vuurpijl kwamen verschillende psychologen aan de macht gekomen en Mao werd gesteund (waaronder anti-psychiater Robert D. Laing) door de meerderheid van de Chinezen. Het volk ook nog tot de conclusie dat de mens in wezen is wispelturig en velen, waaronder de bekende een pur sang egost is en voortdurend bezig om psycholoog Sigmund Freud, waren een beetje zijn macht over de medemens te vergroten. bang geworden van de macht van populisten Iedereen die zegt iets voor een ander of voor die door gebruik te maken van dierlijke driften het algemeen belang te doen, is gewoon een tomeloze massa in beweging konden hypocriet of houdt zichzelf voor de gek. krijgen. Je kunt de wil van het volk veel beter Daarom voeren ambtenaren nooit wat uit. Het vaststellen door opiniepeilingen en het is niet in hun belang om hun werk goed te temmen door er consumenten van te maken, doen, want ze krijgen toch wel betaald. Nee je meenden vele rechtse politici. Een tevreden kunt een mens alleen motiveren zijn best te consument is een gehoorzame vent. doen door hem er specifiek voor te belonen of Opiniepeilingen werden na de Tweede afwijkingen te straffen. Hoe meer je hem Wereldoorlog door bedrijven ingevoerd om de beloont, hoe harder hij werkt. Je moet mensen behoeften van de consument vast te stellen. Als die belangrijk werk doen dan ook hoge je verkiezingen zou vervangen door beloningen geven, dan weet je zeker dat het in opiniepeilingen kon je de overheid nog verder orde komt. Om dat straffen mogelijk te maken, inkrimpen en voorkomen dat er alsmaar geld dus om luilakken te ontslaan, moet je de over de balk werd gegooid door een zinloos vakbonden buiten de deur houden. ritueel. Een bijkomend voordeel is dan Deze theorie ging als een lopend vuurtje door bovendien dat je door reclamecampagnes nog het bedrijfsleven en zorgde voor grote wat invloed kunt uitoefenen op de uitkomsten. veranderingen. Het was ook het sein voor een Sinds Edward Bernays (1891 1995) in 1929 de grootschalige zelfverrijking. De bonuscultuur theorie van zijn oom Sigmund Freud met ontstond en hoe hoger de positie hoe hoger de succes had toegepast om de Amerikaanse bonus. Managers van bedrijven die het slecht vrouw aan de sigaret te krijgen, waren 'public deden gaven zichzelf juist hogere beloningen, relations' en 'crowd control' bloeiende takken

van bedrijvigheid geworden. Hij liet tijdens een parade een aantal jonge vrouwen in het openbaar een sigaret opsteken en noemde deze 'fakkels van de vrijheid' om ze zo tot symbool te maken van de onafhankelijkheid van de vrouw. De sigarettenfabrikanten, en ook andere trouwens, waren diep on der indruk en erg enthousiast. Bernays heeft ook nog een president aan een tweede termijn geholpen door hem door krantenjournalisten te laten fotograferen met beroemde filmsterren. Door te laten zien dat je door een kundig uitgevoerde reclamecampagne het volk van mening kon laten veranderen, werd eigendunk van de kapitalisten behoorlijk opgepoetst. Zij waren immers de manipulatoren, de mensen op straat waren de onwetende gemanipuleerden. Met het uitdoven van de Frankfurter Schule, de zogenaamde Kritische Filosofie, zijn moraal en betrokkenheid in de politiek ouderwets geworden. Succes komt alleen door mediatraining en reclamecampagnes en die kun je kopen. De waarheid die voor het volk verborgen wordt door uitgestreken gezichten en onberispelijk gestrikte stropdassen, is dat alles draait om geld en dat geld geen waarde meer heeft. Het volk denkt nog dat het leven draait om geboorte en dood, ziekte en gezondheid en liefde en vriendschap. Dit zijn altijd de thema's geweest van bezinning, vreugde en verdriet. Men beleefde deze thema's gemeenschappelijk op gezette tijden in kroegen en kathedralen, moskeen en theehuizen. Men las er boeken over en trachtte zichzelf daarin te ontwikkelen. Filosofen legden uit de het beste dat een mens kon doen op deze aarde is te streven naar een zo goed mogelijke vriend te zijn. Inmiddels zijn we dankzij de Vooruitgang beschaafd geworden en we beleven het nieuwe levensthema van de ongelimiteerde begeerte in de winkelcentra, de kathedralen van onze tijd. De media die voorheen de aandacht richtten op solidariteit en de extase van het geloof, zijn er nu op gericht een koopmanie op te wekken en het volk gevangen te houden in de roes van de oppervlakkigheid. Het volk geeft mee, zonder het te beseffen, want als je iemand als willoze consument gaat behandelen, heeft hij automatisch de neiging om zich zo te gaan

gedragen. Datgene wat besproken en overdacht zou moeten worden, namelijk de vraag 'wat is een goed leven?' blijft verborgen achter een oeverloos geklets. En er zijn geen koopjes, spullen en hapjes genoeg om de leegte te vullen. Trouw aan de aarde Hoe kan het nu dat de manager die om geld de wereld ten gronde richt en de samenleving vergiftigt door onverschilligheid en begeerte, toch zo'n aardige man is? Wat maakt dat zakenlui met een gespleten tong spreken? Waar komt deze kudde van Jekyll en Hyde's vandaan? De basis van dit alles is een metafysica van de begeerte, het geloof in een bovennatuurlijke wereld van geldwaarden, die beheerst wordt door een onveranderlijke calculus. Hier zijn ethiek en menselijke relaties uitgesloten. Deze vind je alleen maar in de illusie van het dagelijkse leven. We hebben gezien hoe het dagelijkse leven tot illusie werd verklaard: door de fabel van Mandeville, de onzichtbare hand van Smith, de speltheorie van John Nash en de reclamekunstjes van Edward Bernays. Daarbij is duidelijk geworden dat deze metafysica niet meer geloofwaardig is dan en minstens even absurd als de boodschap dat er iemand in het begin van onze jaartelling aan een Romeins martelwerktuig is gestorven om de gehele mensheid te redden. Als de mensheid gered moet worden, dan kan dat alleen door de mensen zelf en niet door een calculus of door een heilige. Inmiddels is het systeem uitgehold doordat de banken derivaten zijn gaan verhandelen, computers automatisch effecten en valuta verkopen en het systeem zo ingewikkeld is geworden dat het wiskundig chaotisch is. Kleine gebeurtenissen kunnen ingrijpende en onvoorspelbare gevolgen hebben. Ten slotte is dit monster bezig het leefmilieu zodanig te veranderen dat de levensomstandigheden voor ieder mens aanmerkelijk zullen verslechteren. De uitweg is niet een werelddictatuur waarin het gehele leven van bovenaf wordt vastgesteld, het is ook niet een terugkeer naar een nationalisme van gemeenschappelijk eigenbelang. Het gaat erom dat mensen regels bedenken die het spel van de economie

verandert van een mens en natuur-verslindend monster in een bedrijvigheid die bijdraagt tot menselijk geluk. Regels zijn nodig in elk spel en soms moeten ze worden bijgesteld. Zoals de buiten-spel regel het voetbalspel interessanter heeft gemaakt, kan economische regulering de macht over de welvaart terugbrengen naar de mensen zelf en het kapitaal dienstbaar maken aan cultuur en ethiek. Hier is niet veel voor nodig, alleen maar een ontnuchtering, een ontwaken uit de bewustzijnsvernauwing die het kapitalisme is. We hebben geen nieuw geloof nodig, geen nieuw idealisme. We hoeven alleen maar praktisch te zijn, het dagelijkse leven ernstig te nemen en vanuit echte behoeften te denken en te handelen, of, zoals de filosoof Friedrich Nietzsche het uitdrukte 'de aarde trouw te blijven'.
Erik Hoogcarspel Rotterdam november 2011