1

Κίνηση Ιδεών στα Επτάνησα (ιδιαίτερα στην Κεφαλονιά) τον καιρό του
Διαφωτισμού και του Ριζοσπαστισμού (περίπου από 1750 έως 1864):
Έκφραση εθνικής συνείδησης – διαμόρφωσης κοινωνικού
φρονήματος.

[Εισήγηση Φ. Κ. Βώρου για το Συνέδριο που οργανώθηκε

στην Κεφαλονιά (21-23 Μαΐου 2003) για την Επέτειο της
Ένωσης των Επτανήσων με την Ελλάδα το 1864]

Προοίμιο:
Η γεωγραφική θέση των νησιών του Ιονίου αρκεί για να
υποστηρίξουμε την άποψη ότι σε όλους τους αιώνες της Ιστορίας τους
αποτελούσαν γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στον ηπειρωτικό ελλαδικό
χώρο και τις περιοχές της Αδριατικής, της Σικελίας, γενικότερα της
Δυτικής Ευρώπης. Ανάλυση αυτής της γενικής παρατήρησης αποτελούν
τα παρακάτω:
A΄. 1)Δρόμοι παιδείας των Επτανησίων κατά τους αιώνες της
δουλείας (Ενετοκρατίας ως 1797…. Αγγλοκρατίας ως 1864).
Μετά από τις λιγοστές δυνατότητες παιδείας που είχαν στα νησιά1
όσοι είχαν οικονομικά μέσα κινούνταν κυρίως προς τη Βενετία (π.χ.
Φλαγγινιανό Φροντιστήριο) και το Πανεπιστήμιο της Πάδουας, που ήταν
τότε υπό ενετική κυριαρχία. Αυτό το δρόμο ακολούθησε π.χ. ο Βικέντιος
Δαμοδός2. Άλλοι στρέφονταν προς την Ιταλία γενικότερα ή την
Κεντροδυτική Ευρώπη. Και από το 1824-25 μπορούσαν να φοιτήσουν
στην Ιόνιο Ακαδημία στην Κέρκυρα για σπουδές φιλολογικές, νομικές,
θεολογικές, ιατρικές3.
2)Ρεύματα Ιδεών (της εποχής περίπου από 1750-1864).
Μέσα στους μακρούς και δύσκολους αιώνες της ξενοκρατίας,
όταν μάλιστα δεν είχε ακόμη συγκροτηθεί Νεοελληνικό Κράτος, εύλογο
ήταν να ρέουν ρεύματα ποικίλα - επιθυμητά ή όχι, υπό έλεγχο ή
ανεξέλεγκτα- όπως:
- Αναμνήσεις από το παρελθόν, ιδιαίτερα το μακρινό: ομηρικές
αναμνήσεις για τους Φαίακες (στην Κέρκυρα), για τους
Κεφαλλάνες και Ταφίους (στην Κεφαλονιά), τον Οδυσσέα και
τους συντρόφους του και την Πηνελόπη, που μπόρεσε να
αντισταθεί τόσα χρόνια σε τόσους μνηστήρες, (στην Ιθάκη).
1
Γ. Μοσχόπουλος, Ιστορία της Κεφαλονιάς, τ. 1, σελ. 200-215.
Ερμάννου Λούντζη, Περί της Πολιτικής Καταστάσεως της Επτανήσου επί
Ενετών, εν Αθήναις 1856 κεφ. ΙΣΤ: «περί δημοσίας εκπαιδεύσεως σελ. 169-72.
2
Βασιλ.. Σταμάτη – Μπόμπου, Ο Βικέντιος Δαμοδός, σελ. 26-34.
3
G. P. Henderson, Ιόνιος Ακαδημία (μετ. Φ. Κ, Βώρος).
Γεωργίου Τυπάλδου - Ιακωβάτου, Ιστορία της Ιονίου Ακαδημίας (με Εισαγωγή –
Σχόλια του Σπ. Ι .Ασδραχά) εκδ. «Ερμής».
 2

- Παράλληλα οι Ιόνιοι οργάνωναν κοινωνική – πολιτική-

ιδεολογική αντιπαράθεση προς την Ενετοκρατία, την Καθολική
Εκκλησία4, τη Φεουδαρχία5, την Αγγλοκρατία6.
Ειδικά η αντιπαράθεση προς την Καθολική Εκκλησία
είναι πιθανό ότι επηρέασε στοχαστές όπως ο Ανδρέας Λασκαράτος
προς την κατεύθυνση του να απαιτούν περισσότερη παιδεία και
υψηλό ήθος από τον κόσμο της Ορθοδοξίας για λόγους
προστασίας του Ελληνισμού από τη διεισδυτική προσπάθεια του
Παπισμού.

B΄. Μηνύματα Ελπίδας και καλών προσδοκιών.

Οι σπουδές στη Δυτική Ευρώπη και η γενικότερη παρατήρηση
πνευματικών εξελίξεων εκεί έφερναν κάποιες ευεργετικές επιδράσεις
εδώ. Ενδεικτικά σημειώνουμε ότι στον Ιόνιο χώρο πραγματοποιήθηκε
το πρώτο βήμα απαγκίστρωσης του Νέου Ελληνισμού από τη γλωσσική
αγκίστρωση και ακινησία της αρχαίας ή της λόγιας γλωσσικής μορφής
και στροφή προς τη νεοελληνική δημώδη, ώστε να διαμορφωθεί
σταδιακά γλώσσα παιδείας κατανοητή για τους Νεοέλληνες. Δείγματα
πρώτα τολμηρά το εκκλησιαστικό κήρυγμα του Ηλία Μηνιάτη7 σε
γλώσσα δημώδη, κατανοητή από το εκκλησίασμα, και το εκπαιδευτικό
γλωσσικό τόλμημα του Βικέντιου Δαμοδού8. Οφείλουμε να
επισημάνουμε ότι σε τέτοια γλωσσική πορεία είχαν προηγηθεί οι Ιταλοί
και άλλοι Δυτικοευρωπαίοι, που απαγκιστρώθηκαν έγκαιρα από τη
4
Ενδεικτικά για τις σχέσεις αντιπαράθεσης ή και «συνύπαρξης» προς την Καθολική
Εκκλησία θυμίζω:
Γ. Μοσχόπουλου , ο.π. 180-86 .Του ίδιου: «Στοιχεία της Οικονομικής, Πνευματικής
και Ηθικής Κατάστασης στην Κεφαλληνία, ως συνάγεται από την Έκθεση του
Προνοητή»(1759), (περιοδ. «Παρνασσός». ΣΤ΄αριθ. 2).
Ερμάννου Λούντζη,ο.π. 90-103.
5
Γιάννη Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, ΧΙΙ.
Ελένης Κούκκου, Ιστορία των Επτανήσων, σ. 19-34.
6
Ελένης Κούκκου, ο.π., σελ. 211-221.
Γ. Μοσχόπουλου, ο.π. τ. Β΄(αρχή)
Ν. Μοσχονά, «Εξεγέρσεις στα Επτάνησα» (στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ.
ΙΓ, σελ. 205-208).
7
Είχαν βέβαια προηγηθεί ο Ν. Σοφιανός, πρώτος θεωρητικής υπερασπιστής της
δημώδους και ο Κύριλλος Λούκαρις, που είχε σπουδάσει στη Βενετία και την
Πάντοβα (Πάδουα) και αργότερα ως Πατριάρχης είχε προλογίσει τη μετάφραση του
Ευαγγελίου από το Μάξιμο Καλλιουπολίτη «εις απλής διάλεκτον».Έγραφε
συγκεκριμένα: «…βλέπομεν ότι πολλοί και σοφοί άνθρωποι εμεταγλώττισαν από την
λατινικήν διάλεκτον εις την ιταλικήν τα ιερά βιβλία της Θείας Γραφής με πολλήν
ωφέλειαν της Εκκλησίας». (έκδοση ΜΙΕΤ, με τίτλο: Η Καινή Διαθήκη εις απλήν
διάλεκτον, Αθήνα 1995, τ. Α΄,σελ. 17-18).
8
Κατά το α΄ μισό του 18ου αιώνα είναι αξιοπρόσεκτο γεγονός το ότι ο Δαμοδός
σημείωνε στην προμετωπίδα έργων του τη γλωσσική προτίμησή του για τη δημώδη
γλώσσα για λόγους μορφωτικούς των νέων Ελλήνων.
 3

λατινική γλώσσα και διαμόρφωσαν την ιταλική, τη γαλλική, την ισπανική

κλπ.
Πολύ πιο ηχηρά για τότε έφταναν και στα Ιόνια νησιά τα
μηνύματα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (το 18ο αιώνα) και της
Επανάστασης (από το 1789…), με περιεχόμενο παιδευτικό, κοινωνικό,
πολιτικό, επαναστατικό. Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του
Ανθρώπου και του Πολίτη (1789), το σύνθημα Ελευθερία – Ισότητα –
Αδελφότητα, έπειτα η κίνηση του Ναπολέοντα προς την Ανατολική
Μεσόγειο και η εμφάνιση των Γάλλων9 στα Επτάνησα σκόρπισαν ρίγη
ενθουσιασμού και συνέβαλαν στην έκφραση / τόνωση του Νεοελληνικού
Εθνισμού αλλά και φιλελεύθερου φρονήματος με αίτημα την κοινωνική
συνείδηση. Είναι πολύ γνωστό γεγονός ότι κατά περίσταση οι
Επτανήσιοι έκαψαν το Libro d’ Oro (Βίβλο των Ευγενών) και φύτεψαν
συμβολικά το Δέντρο της Λευτεριάς.

Γ΄. Ευκρινέστερα μηνύματα Εθνικής Συνείδησης και

Κοινωνικής Ιδεολογίας.
Μέσα στην επαναστατική ατμόσφαιρα της εποχής ο Ρήγας και ο
Κοραής προτείνουν και ονομασία των Νεοελλήνων: προκρίνουν
οπωσδήποτε το Έλλην ή Γραικός, που έχουν και τα δυο ονόματα αρχαία
την προέλευση10. Και όταν (το 1800-1807) δημιουργήθηκε η Πολιτεία
των Ηνωμένων Επτά Νήσων (ως μια μορφή ανεξάρτητου
νεοελληνικού κρατιδίου υπό ξένη εγγύηση βέβαια) πολλοί την ένιωσαν
ως προγεφύρωμα για την Απελευθέρωση του Ελληνισμού γενικότερα.
Όταν σε λίγο η Φιλική Εταιρεία άρχισε τη σταδιοδρομία της, στα
Επτάνησα βρήκε πρόσφορο έδαφος για τη μύηση νέων μελών στην ιδέα
της εθνικής Παλιγγενεσίας11.

Δ΄. Ζύμωση νέων ιδεών, εθνικών και κοινωνικών, στην

Επτάνησο τον καιρό της Βρετανικής Προστασίας, μάλλον της
Αγγλοκρατίας (1815-64).
Με συνθήκη του Νοεμβρίου 1815 οι νικητές του Ναπολέοντα
συγκροτούσαν Ιόνιον Κράτος υπό την «Προστασία» της Αγγλίας, αλλά
πολύ σύντομα η Προστασία εξελίχθηκε σε «Αγγλοκρατία». Με το
9
Ν. Μοσχονάς, «Η πρώτη Γαλλική Κατοχή (1797-99)» στο : Ι.Ε.Ε., τ. ΙΑ΄σελ. 385-
88.
10
Σε όλα τα γραπτά του Ρήγα τα Επαναστατικά προκρίνεται η ονομασία Γραικός
(Εισήγηση του Φ. Κ. Βώρου σε ειδικό Συνέδριο για το Ρήγα στο Βελεστίνο, με τίτλο:
Εθνική Συνείδηση του Ρήγα Βελεστινλή»).
Ο Κοραής το 1805 δημοσίευσε το πολύ γνωστό κείμενό του : Διάλογος δύο
Γραικών, όπου αναλύει την ιστορική βάση των όρων Έλλην ή Γραικός και
αποκρούει όποια άλλη επωνυμία.
11
Όπως είναι γνωστό και ο Κολοκοτρώνης στη Ζάκυνθο ζούσε όταν μυήθηκε στη
Φιλική και έδωσε τον Όρκο…
 4

πέρασμα του χρόνου οι σχέσεις της «Προστάτριας» Δύναμης προς τους

προστατευόμενους γίνονταν ολοένα πιο δύσκολες. Επιδεινώθηκαν
ύστερα από τα επαναστατικά γεγονότα του 1848 στον ευρωπαϊκό χώρο.
Οι ηγέτες του Ριζοσπαστικού κόμματος στην Επτάνησο, ιδιαίτερα στην
Κεφαλονιά , ο Ηλίας Ζερβός Ιακωβάτος κ.α., δε ζητούσαν μόνο Ένωση
με την Ελλάδα (αίτημα εθνικό) αλλά και πρόβαλλαν αιτήματα πολιτικά
(για Ελευθερία, Δημοκρατία) και κοινωνικά («κοινωνιστικά»), για
κοινωνική ισότητα, δικαιοσύνη , ιδιαίτερα ο Ιωσήφ Μομφεράτος. Η
Προστάτρια Δύναμη τους αντιμετώπιζε με τρόπο βίαιο, με δικαστήρια,
με εξορίες, με φυλακίσεις. Εκείνοι με τις εφημερίδες τους έκαναν
θαρραλέα αντιπολίτευση με κηρύγματα πολιτικά – κοινωνικά.
Στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας «Φιλελεύθερος» (στις 19
Φεβρουαρίου 1849) έγραφε ο Ζερβός: «Θέλομεν τω όντι να γίνωμεν και
ουχί να λεγόμεθα απλώς Έλληνες….». Και ο Μομφεράτος στη δική του
εφημερίδα «Αναγέννησις» συνόψιζε (στις 8 Απριλίου 1849) τις πολιτικές
του αρχές εις: το δόγμα της ισότητας, της ελευθερίας και της
αδελφοσύνης, «το οποίον μεταφερθέν από τον χριστιανικόν εις τον
πολιτικόν κόσμον δια των ενδόξων του γαλλικού λαού επαναστάσεων
συνιστά την βάσιν του διοργανισμού των κοινωνιών και προαγγέλλεται
ευτυχώς ως το μέλλον πολιτικόν θρήσκευμα πάσης της
ανθρωπότητας»12.
Για την κοινωνική κατάσταση της εποχής (Ενετοκρατίας –
Αγγλοκρατίας) μεταφέρω λίγους στίχους από ερευνητές της εποχής:
Ο Ερμάννος Λούντζης έγραψε στο βιβλίο του «Περί της
Πολιτικής Καταστάσεως εν Επτανήσω επί Ενετών» (1856): «Αν δε
κατ’ αλήθειαν εξακριβώσωμεν των ημετέρων χωρικών της κατάστασιν
….ηδύναντο να θεωρηθούν μάλλον ως δουλοπάροικοι».
Και ο Παν. Χιώτης γράφοντας Ιστορία του Ιονίου Κράτους
παρατηρεί για τους συνεργάτες της Αγγλοκρατίας, τους λεγόμενους
Προστασιανούς ή Καταχθόνιους (στο β΄ τόμο, σελ. 151): «οι πλείονες
των Αγγλοδούλων εκείνων Καταχθονίων …διατηρούσαν ολιγαρχική
αλαζονεία, προνόμια και επικαρπίες από την Κυβέρνησιν….».
Αυτή την κοινωνική ατμόσφαιρα αποπνέουν νομίζω οι στίχοι του
Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, όταν παρουσιάζει τον άρχοντα (άλλης βέβαια
εποχής) με τόση αλαζονεία και περιφρόνηση να μιλάει στον ταπεινό το
Φωτεινό. 13
12
Ν. Μοσχονάς , ο.π., τ. ΙΓ, σελ. 209.
Επίσης , Γ. Αλισανδράτος, «Ο Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός (1848-64) και η σχέση
του με τις γαλλικές Επαναστάσεις του 1789 και 1848 και το ιταλικό Risorgimento”
στα Πρακτικά του Β΄ Συνεδρίου Επτανησιακού Πολιτισμού, Λευκάδα, Σεπτέμβριος
1984).

Γιάννη Κορδάτου, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας , ΧΙΙ, κεφ. 12: «Τα Εφτάνησα
13

τον καιρό της Αγγλοκρατίας».

 5

Επίλογος.
Μέσα από αυτό το χείμαρρο ιστορικών περιστάσεων, πολιτικών
μεταβολών, ιδεολογικών ρευμάτων, που έζησαν οι Επτανήσιοι από τα
μέσα του 18ου αιώνα ως την ώρα της Ένωσης με την Ελλάδα (21-5-1864),
δεν ήταν απρόσμενο να συντηρήσουν και να μεταφέρουν (μετά την
Ένωση του 1864) στην ελλαδική κοινωνία της εποχής :
 Ρωμαλέα εθνική συνείδηση,
 Ρωμαλέο κίνημα για γλώσσα δημοτική ως μέσο παιδείας
ελληνικής,
 Ώριμες πολιτικές αντιλήψεις για ελευθερία και δημοκρατία14,
 Ευαισθησία κοινωνική για την προώθηση «κοινωνιστικών»
(σοσιαλιστικών) ιδεών στον ελλαδικό χώρο, όπου έδρασαν
αργότερα ο Παν. Πανάς, ο Ρόκκος Χοϊδάς, ο Πλάτων
Δρακούλης (από την Ιθάκη) και οι επίγονοί τους 15, όπως ο
Μαρίνος Αντύπας. Από αυτούς ο Ρόκκος Χοϊδάς επηρέασε και τις
πολιτειακές αντιλήψεις των Ελλήνων με την θαρραλέα κριτική που
άσκησε στο Γεώργιο Α΄ και το Διάδοχό του Κωνσταντίνο και τους
πρίγκιπες και αυλοκόλακες για χειρισμούς και συμπεριφορές που
παραβίαζαν την έννοια του Δημοκρατικού Πολιτεύματος16.
Ήταν, επίσης, έτοιμη η Επτανησιακή κοινωνία για να προσφέρει
σημαντική βοήθεια στην πνευματική ζωή της ελλαδικής κοινωνίας (π.χ.
Επτανησιακή Σχολή Ποίησης – Λογοτεχνίας, φιλοσοφική παράδοση από
το Δαμοδό ως το Βούλγαρη και το Θεοτόκη)17.

Και – κάτι που φαίνεται παράδοξο – ήταν πρόθυμη η Επτανησιακή

κοινωνία να συμπράξει δια των βουλευτών της στο κλείσιμο της Ιονίου
Ακαδημίας τότε (1865) για λόγους που δύσκολα τους εννοούμε σήμερα:

14
Το έδειξαν με την πρώτη παρουσία τους στην Ελληνική Βουλή.

Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας (από την Επανάσταση του 1821
15

ως το Κίνημα στο Γουδί, 1909) Κεφ. Ε΄ «Πρώτη εμφάνιση των σοσιαλιστικών ιδεών
στην Ελλάδα».
Σπύρος Λουκάτος, Μαρίνος Αντύπας: η ζωή, η εποχή, η ιδεολογία, η δράση, η
δολοφονία του, Αθήνα, 1980.
16
Σπ. Λουκάτου, Ρόκkος Χοϊδάς: ο κήρυκας του ελληνικού σοσιαλισμού (έκδοση
της Αδελφότητας Κεφαλλήνων και Ιθακησίων του Πειραιά) σ. 146-172
17
Λεωνίδας Μπαρτζελιώτης, «Συμβολή των Επτανησίων Φιλοσόφων στην
ανα(δια)μόρφωση της Ελληνικής Εθνικής Συνειδήσεως» (στο: Πρακτικά του Ε΄
Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, Αργοστόλι – Ληξούρι, Μάης 1966, τόμος 4ος, σελ.
579-592.
 6

 Γιατί οι Ριζοσπάστες την είχαν συνδέσει με την Προστασία (=

Κατοχή).
 Γιατί δεν ανέχονταν να γίνονται εκεί μαθήματα σε γλώσσα άλλη
εκτός από την ελληνική. (Αυτή η αρχή είχε παραβιαστεί με
συχνότητα προκλητική).
 Με την Ένωση που πέτυχαν (το 1864) έρχονταν εκείνοι προς το
εθνικό κέντρο, δε χρειάζονταν Ακαδημία που θύμιζε ξενική
Προστασία18στην Ιόνιο περιφέρεια.

Copyright © 2002 F. K. Voros

url: www.voros.gr e-mail: info@voros.gr

Τεχνική/Διαφημιστική Υποστήριξη: www.fora.gr

18
Λεπτομέρειες στο άρθρο Φ. Κ. Βώρου: Ιόνιος Ακαδημία (στο Διαδίκτυο :
www.voros.gr) με στοιχεία κυρίως από μελέτη του Γεράσιμου Πεντόγαλου. Το
άρθρο αυτό έχει συμπεριληφθεί σε ειδικό ένθετο της «Ελευθεροτυπίας» («Τα
Ιστορικά»), αφιέρωμα στην Ιστορία ης Κέρκυρας.