PACTA I ICH RODZAJE

Spis treci

1. Pacta . 3 2. Pacta adiecta 5 3. Pacta praetoria . 7 4. Pacta legitima ... 9 5. Bibliografia . 12

PACTA

Pojcie:

Ulpian wywodzi etymologi samego wyrazu pactum od pactio (rozejm) i PAX (pokj) .Pierwsze lady pactum mona znale w prawie XII tablic. Przeczyta tam momy: Rem, ubi pacunt, orato, ni pacunt, in comitio aut in foro ante meridiem causa coiciunto1, z czego dowiadujemy si, e strony mogy unikn sporu, jeli zawary pactum w myl dzisiejszej ugody sdowej. W wietle prawa umowy, ktre nie byy kontraktami nazyway si pacta. Pojciowe przeciwstawianie kontraktom nie jest do koca cise, poniewa zawsze pozostaway one ze sob w bliskim zwizku. Przed wszystkim pactum mogo by podniesione do rangi kontraktu poprzez nadanie mu formy stypulacji. Z czasem przenoszono do kontraktw cae grupy pacta. Czsto uywanym i wanym pacta regulujcym doniose dziedziny spoeczne nadawano ochron procesow, ugruntowyway
1

Tab. I,6

je w dziedzinie prawa zwyczajowego, a w kocu podnoszone do rangi kontraktw. Z pewnoci w podobny sposb powstay niektre kontrakty realne, kontrakty nazwane i nienazwana, a szczeglnie konsensualne. wiadczy o tym przede wszystkim podobna budowa kontraktw konsensualnych oraz pacta. Te ostatnie cechuje przede wszystkim dochodzenie do skutku poprzez solo consensu, czyli przez osignicie prostego porozumienia, co byo specyficzn cech kontraktw konsensualnych. Pacta byy pozbawione ochrony procesowej, std nazwa nuda pacta goe umowy. Jak pisze Paulus Z goej umowy nie rodzi si powdztwo pomidzy obywatelami rzymskimi ex nudo nim pacto intern cives Romano actio non nascitur2 Z czasem jednak niektre pacta stay si zaskaralne na podstawie tylko samego porozumienia stron (podobnie jak kontrakty konsensualne). Jedne zyskay ochron na gruncie prawa cywilnego, inne pretorskiego, jeszcze inne na mocy konstytucji cesarskich w okresie dominatu. W nauce s one okrelane mianem pacta vestita, czyli dosownie umowy ubrane. Wymagao tego zapotrzebowanie swobodnego zawierania umw w coraz wikszym stopniu. Dlatego porozumienie stron w postaci nieformalnej umowy, ale pozostajce poza obszarem kontraktw konsensualnych uzyskiwao w pewnych wypadkach ochron prawa.

Juryci okresu klasycznego dokonali analizy ewolucji skutecznoci prawnej pacta. Pacta zawarte przed procesem pocztkowo suy tylko do unicestwienia w drodze zarzutu procesowego skargi powoda wnoszonej wbrew ukadowi. W pniejszym etapie sdzia uwzgldnia zawarte midzy stronami nieformalne porozumienie. Wreszcie porozumienie takie doczone do kontraktu w trakcie jego zawizywania pretor chroni ofensywnym rodkiem procesowym w postaci actio z kontraktu, do ktrego pactum zostao dodane. Istniej elementy czce pacta i kontrakty w postaci conventio lub consensus, czyli porozumienie stron. Pacta od kontraktw rni si natomiast brakiem causa, czyli
2

Paul. Sent. 2, 14, 1

przyczyny prawnej wystpujcej w kontraktach. Jak mwi Ulapian ...zatem samo pactum nie stwarza zobowizania, ale stwarza podstaw do zarzutu procesowego ...ex nudo nim pacto intern cives Romanos actio non nascitur3

Pacta adiecta

Pacta adiecta - byy to nieformalne umowy dodatkowe. Najwiksze znaczenie miay przy kontrakcie emptio venditio, czyli kupna sprzeday. Dziki nim modyfikowano rwnie tre innych kontraktw dobrej wiary (bonae fidei) wedug pewnych zasad oglnych. Powdztwa dobrej wiary obejmoway umowy dodatkowe tylko wtedy, gdy dodano je natychmiast przy zawarciu kontraktu (in continenti). Kade pactum zmierzao do zwikszenia (ad augendam obligationem) lub zmniejszenia (ad minuendam obligationem) odpowiedzialnoci dunika, a wie przynosi korzyci jednej lub drugiej stronie. Jeeli zwikszaa obowizki dunika (np. poprzez dodanie obowizku pacenia odsetek), powd dochodzi swojego rozszerzonego uprawnienia za pomoc zwyczajnego powdztwa z kontraktu, Jeeli zmniejszaa obowizki dunika (np. poprzez rozoenie nalenoci na raty) pozwany broni si przez exceptio. Pacta dodane do kontraktu w odstpie czasu od chwili jego zawarcia (ex intervallo) mogy spowodowa ju jedynie zmniejszenie odpowiedzialnoci dunika. Wynikao to z tendencji prawa rzymskiego do ochrony dunika (favor debitoris).

Do najwaniejszych umw dodatkowych zaliczamy:

D.2, 4,7,1

1) zastrzeenie lepszej oferty (in diem addictio) bya to umowa, w ktrej strony postanawiay, e do pewnego, oznaczonego przez strony terminu (In diem) sprzedawca bdzie mia prawo rozwizania kontraktu i zawarcia nowego z lepszym oferentem (np. proponujcym wysz cen lub wczeniejsz zapat).

2) prawo odkupu (pactum de retrovendendo) byo to zastrzeenie, e sprzedawca do pewnego oznaczonego terminu bdzie mg domaga si, aby kupujcy z powrotem odsprzeda mu rzecz

3) umowa o odkupienie (pactum de retroemendo) bya to umowa, na podstawie ktrej sprzedawca zobowizywa si do pewnego okrelonego terminu odkupi rzecz nabyt przez kupujcego.

4) sprzeda na prb (pactum displicentiae) na podstawie tej umowy kupujcy mg odstpi od kontraktu do okrelonego terminu, jeli towar mu nie odpowiada.

5) umowa o pierwokupie (pactum protimeseos) bya to umowa, w ktrej sprzedawca zastrzega sobie, e bdzie mia pierwszestwo przed innymi oferentami w wypadku, gdyby kupujcy chcia w przyszoci sprzeda rzecz nabyt.

5) klauzula przepadku (lex commissioria) na mocy tej umowy sprzedawca zastrzega sobie moliwo odstpienia od kontraktu, jeli do wyznaczonego terminu kupujcy nie uici opaty.

Pacta praetoria

Nazwa ta zostaa nadana w redniowieczu. Byy to nieformalne umowy uznane i chronione z mocy prawa pretorskiego, z powodu zasady susznoci lub dobrze pojtego interesu spoeczno - gospodarczego. Zobowizania prawa pretorskiego przetrway do czasw Justyniana Wielkiego. Chocia pacta praetoria miay zrnicowan tre, wszystkie posiaday jedn wspln cech - sankcjonoway umowy w ktrych przyrzeczenie skadaa tylko jedna strona (w przypadku nietypowych umw o wzajemnym zapewnieniu mamy do czynienia z kontraktami nienazwanymi).

Do najbardziej typowych paktw pretorskich naleay:

- pactum w sprawie dobrowolnej przysigi

- constitutum debiti

- receptum argentarii

- receptum nautarum, cauponum, stabulariorum

- receptum arbitri

1) Pactum w sprawie dobrowolnej przysigi (iusiurandum voluntarium ) - spierajce si strony mogy unikn procesu poprzez umwienie si na prywatne rozwizanie sporu przez przysig. Jedna ze stron skadaa tak przysig: kandydat na powoda tej treci, e nie wytoczy procesu jeli druga strona stwierdzi przyrzeczeniem nieistnienie dugu; kandydat na 6

pozwanego, e zapaci naleno jeli druga strona stwierdzi pod przysig istnienie dugu. Jeli ktra ze stron nie dotrzymaa umowy, pretor dawa drugiej ochron. Pozwanego, ktry zoy przysig, e dugu nie ma, ochrania za pomoc exceptio iurisiurandii, powodowi, ktry zoy przyrzeczenie i nie otrzyma zapaty - actio de iureiurando. Uatwienie w tym powdztwie polegao na tym, e nie trzeba byo wykazywa istnienia nalenoci, jedynie istnienie przysigi o niej.

2) Constitutum debiti - to nieformalne przyrzeczenie wykonania w cile okrelonym terminie zobowizania ju istniejcego. Wierzyciel zyskiwa podwjne zabezpieczenie w postaci gwnego zobowizania i dodatkowego, czyli pactum. Przyrzeczenie mogo dotyczy wykonania wasnego dugu (constitutum debiti proprii) lub cudzego (constitutum debiti alieni). Przyrzeczenie zapaty wasnego dugu suyo tak jak na pocztku przedueniu terminu realizacji zobowiza, umoliwiao rwnie skracanie tego terminu, zmian miejsca wiadczenia i nadawanie ochrony procesowej zobowizaniom niezaskaralnym. Przyrzeczenie wykonania cudzego dugu byo zobowizaniem innej osoby dochodzcym do zobowizania dunika, ktre trwao nadal.

3) Receptarum argentarii - nazwa "recepta" pochodzi od sowa "recipere" - "przyjmowa". Receptum argentarii bya to gwarancja bankiera na to, e cudzy dug (obecny lub przyszy) zostanie zapacony. W operacji tej bray udzia trzy osoby: Klient majcy u bankiera otwarty kredyt, mg atwo uzyska od osoby trzeciej kredyt, jeeli bankier udzieli mu gwarancji, e w razie potrzeby sam spaci dug. Realizacji tego przyrzeczenia klient mg dochodzi od bankiera za pomoc actio recepticia.Justynian uzna za zbdn instytucj receptarum argentarii i poczy j z constitutum debiti alieni, poniewa constitutum debitii miao 7

wwczas znaczenie tak szerokie, e mogo pomieci take specjaln gwarancj bankiera za cudzy dug.

4) Receptarum nautarum, cauponum, stabulariorum - bya to nieformalna gwarancja wacicieli statkw, gospd, stajni, e przedmiot wniesiony przez klienta zostanie mu oddany w stanie nienaruszonym. Byo to o tyle zrozumiae, e wacicieli tych przedsibiorstw pomawiano o utrzymywanie zwizkw z przestpcami. Aby przezwyciy nieufno, skadali oni wspomnian gwarancj. Kiedy praktyka si upowszechnia wystarczyo same wprowadzenie rzeczy do zakadu przedsibiorcy. Pocztkowo waciciele odpowiadali nawet za przypadki wynikajce z vis maior, w prawie klasycznym zawono odpowiedzialno do obowizku strzeenia przed zwykym przypadkiem. Ta forma zabezpieczenie sprzyjaa uboszym, poniewa najmoniejsi omijali takie miejsca, jak np. Cycero, ktry w czasie podry z Rzymu na Sycyli zatrzymywa si wycznie w swoich villae.

5) Receptum arbitrii - polegao na umwieniu si stron z sdzi polubownym, wobec czego arbiter zobowizywa si rozwiza spr w okrelonym terminie. O ile zawarcie takiej umowy byo dobrowolne, o tyle po jej powstaniu arbiter musia wykona zobowizanie. Pretor mg zasdzi wobec uchylajcego si arbitra grzywn (multa) lub zajcie nalecej do niego rzeczy.

Pacta legitima

Umowy te uzyskay ochron procesow dopiero w okresie dominatu w oparciu o zindywidualizowane decyzje cesarza. Szczeglnie znane byy trzy pacta legitima: kompromis, nieformalne przyrzeczenie posagu oraz nieformalne przyrzeczenie darowizny.

1) Kompromis (compromissum)

Bya to nieformalna umowa na podstawie ktrej dwie strony umawiay si, e powierz rozstrzygnicie sporu sdziemu polubownemu. W okresie klasycznym umowa niezaskaralna - strony mogy zapewni jej skuteczno w sposb poredni, przez przysig lub wzajemne stypulacje karne na wypadek niedotrzymania umowy. Justynian stwierdzi skuteczno arbitrau jeeli strony oraz arbiter umocniy kompromis przysig, jeli zoyy pisemne uznanie lub pozostawiy wyrok bez zaczepienia na 10 dni.Z kompromisem czyo si receptum arbitri. Arbiter ktry przyj zlecenie (na podstawie kompromisu stron) na wydanie wyroku i tego nie zrobi naraa si na administracyjne sankcje pretorskie.

2) Nieformalne przyrzeczenie posagu

Wystpowao w okresie klasycznym w dwch postaciach: dotis dictio - ustnym przyrzeczeniu ustanowienia posagu i dotis promissio - czynno dwustronna, z przyrzeczeniem zoonym w formie stypulacji. Przyrzeczenia te stwarzay zobowizania prawnie skuteczne jeli doszo do zawarcia maestwa.

3) Darowizna

Zostaa ostatecznie uksztatowana jako pactum legitimum dopiero za Justyniana. Pod wzgldem ekonomicznym jest to czynno jednostronna, polegajca na przesuniciu majtkowym pomidzy dwiema osobami bez ekwiwalentu. Jednak pod wzgldem prawnym jest to czynno dwustronna, poniewa potrzebna jest wola darczycy, ale te przyjcie darowizny przez obdarowanego. Do darowizny prowadziy zwyczajne czynnoi alienacyjne z zakresu prawa rzeczowego, czyli mancypacja (za drobn opat), in iure cessio, tradycja. Darowizn stanowio te zwolnienie dunika z dugu. Darowizna bya oboona rnymi obostrzeniami, np. zakazem darowizny midzy maonkami. Inny zakaz zawarty jest w lex Cincia de donis et muneribus, na mocy ktrego zabronione byy darowizny powyej pewnej wysokiej (nieznana dokadna wysoko) na rzecz osb obcych. Byo to wymierzone w skorumpowan administracj pastwow pochodzc z patrycjuszy. Lex Cincia umoliwiaa uchylanie si od realizacji przyrzeczenia, natomiast nie przewidywaa sankcji za naruszenie zakazu (lex imperfecta).Wprowadzono take nakaz insynuacji (insinuactio), czyli rejestracji wikszych darowizn w ksigach publicznych. Zaniechanie tego obowizku powodowao niewano darowizny.

10

Bibliografia

11