1.

GR VE AMA

Alminyum ve alamlar gnmzde bir ok endstri dallarnda kullanm olana mevcut bir elementtir. Alminyum ve alamlar hafif metal alamlar olmalar nedeniyle sl ilemler sonucu mekanik zellikleri iyiletirilebilir.

Burada sl ilemler sonucu mekanik zelliklerinin eitli alminyum ve alamlarnda incelenerek kaynak kabiliyetleri incelenmeye allmtr.

Dkm, dvme ve ileme ile ilgili elde edilmesi g olan paralarda kullanlan kaynak usullerinin, para zerindeki etkisi ve kaynak ncesi yaplan sl ilemlerin, kaynak ileminden sonraki mukavemetlerinin deiimi bu projede incelenmeye allmtr.

2.1 Alminyum ve Alamlarn Tarihesi

1911

ylnda

Alman

metalurjisti

ALFRED

WILM

uak

endstrisinde

kullanlabilecek ok hafif ve salam bir alminyum alamn gelitirmeye alt.

1919 ylnda NERCA-WALTENBERG-SCOTT yalanm olabilmesi iin alamnn nasl bir faz diyagramna sahip olmas gerektiini buldular.

1920de FRAENKEL ve SENG yalanma srasnda elektrik iletkenlii deiimini tesbit ettiler.

1926da SCHMIDT ve WASSERMAMN yalanma esnasnda castis parametresinin deiimini tesbit ettiler.

1930da FRAENKEL ar yalanmay gzledi ve aklad.

1935de WASSERMANN ve WEENT alminyum bakr alamlarnda X- nlar ile inceleme yaparak alminyum bakr denge diyagramnda grlen 0 fazna benzer fakat ayn olmayana bir faz grdler ve 0 ile gsterip trancition lattice (gei latisi) adn verip ayn isimli teoriyi ortaya attlar.

1936 FINK ve SMITH yalanma sertlemesinin ilk kademelerinde meydan gelen keltileri duraluminde metolografik olarak tesbit ettiler.

1938de GUINIER ve PRESTON yalanma sertlemesinin kaynan tekil eden GP zonlarn buldular.

Gnmzde yalanma teorisinin MEHL ve JEFFER tarafndan ortaya atld.

2.2 Alminyum ve Alamlarnn zellikleri: 2.2.1 Alminyum zellikleri

Alminyum hafif metaller gurubuna giren ve teknik alanda ok kullanlan bir etaldir. zgl arl 3.8 gr/cm3den kk olan elemanlar hafif metaller grubuna girer. Hafif metaller snfnda alminyum, magnezyum, potasyum, lityum ve berilyum bulunur.

Bunlardan zellikle alminyum ve magnezyum en nemlileridir. Alminyumun nemli olmasnn sebebi hafif olmasdr. Ayrca yksek elektrik ve sl iletkenlii atmosferik dayankll, imal kolayl ve dier metaller ile yksek ekme mukavemetine sahip alamlar oluturabilmesi dier nemli hususlardr.

Alminyum doada bol bulunduu iin kullanlma sahalar oktur. Btn metallerde yaygn olana yer kabuunun %15ini (Al203)olarak oluturmaktadr (3)

Alminyum kaynak, scak ve souk lehim ve ya mekanim balanma usulleri ile kolayca birletirilebilmektedir. Alminyum dier metallerde kullanlan cihazlar ve teknikle birletirme yntemini belirleyen faktrdr. (4)

2.2 Alminyumun Genel Karakteristikleri: Alminyum arlk olarak hafiftir. Baz alamlar yumuak elikle mukayese edilecek derecede salamdr. Sfr derecenin altnda ekil deitirme kabiliyetine sahiptir. Karozyona direnci fazladr. Zehirleyici deildir. Elektrik ve s iletkenlii iyidir. Is ve a ok iyi yanstr. Manyetik deildir. (3)

Alminyum imali kolaydr. Bklebilir. Haddelenebilir, Preslenebilir, ekilebilir, bklp uzatlabilir ve rulo haline getirilebilir. Metal ayrca ekile dvlp, kzdrlp ilenebilir veya kalptan ekilerek ok byk ekiller verilebilir. (3)

2.3 Birletirme ile ilgili Karakteristikler (4)

Saf alminyum 1220 Fdan ergir. Alamlar ise alam muhteviyatna gre 9001220 Fda ergir. Kaynak ya da lehimleme srasnda alminyum snsa da rengi deimez. Bu yzden metalin ergime noktasna gelip gelmedii kolay gzlenemez.

elie nazaran yksek s iletkenlii, ergitme kayna iin fazla s verilmesi gereklidir. Byk paralarda n stma gereklidir.

Yksek elektrik iletkenliinden dolay ise elikle mukayese edilirse yksek akmlar gerekecek ve diren kaynanda kaynak sresi ksa tutulacaktr. Kaynak deikenlerinin de daha keskin kontrolleri gerekecektir.

Alminyum alamlar havayla temas edince hemen yapkan ve kolay giderilemez bir oksit filmi oluturur. Ergitme kaynanda alimnyum para ve ilave metalin uygun birlemesi ve lehimlemenin veya yaptrmann iyi olmas iin bu oksit film takip edilmelidir. Temizleyici maddelerde, soygaz atmosferlerindeki koruyucu gaz arkyla veya mekanik ya da kimyasal yntemlerle oksit filmi giderilmeye allr.

2.4 Alminyumun Balca zellikleri: Alminyum ve alamlarn kaynanda mspet neticeler almak iin alminyum ve alamlarnn zelliklerini iyi bilmek gerekir.

2.4.1 Alminyum Saflk Dereceleri (2)

Gda ve elektrik endstrisinde kullanlan alminyum %99,99 saflk derecesindedir. Alminyum borular ve salar %99,5 ile %99,8 bazen %98-99 derecesinde saftrlar. Geri kalan ksmlar genellikle silisyum ve demirden ibarettir. Demir (Al3fe) alminyum 250-350 Cda tavlanrsa, kat eriyik halinde bulunan silisyum, alminyumdan ayrlr. 350 C zerinde tekrar kat eriyik haline geer. Silisyumun ayrlmasyla alminyum mukavemeti der. Bu nedenle sourken bu blgeyi hzl gemek gerekir. Kaynaktan sonra diki 400 Cden itibaren birdenbire suya daldrlarak abuk soutulmaldr.

Alminyum 99,0-99,5-99,7,99,8-99,9-99,99 saflkta retilir. %99,99 saflktaki alminyum yksek nitelikte alminyum olarak bilinir. Burada fiziksel ve mekanik zellikler belirli ekilde kendini gsterir.

Yksek nitelikteki alminyum yumuak, kolay ilenebilir, s ve verimi bir ekilde yanstr; s ve elektrii iyi iletir, korozyona kar ok dayankldr.

2.4.2 Alminyumun Fiziksel zellikleri: (2) aton arl zgl arlk Dkme Al Hadde Al Ergime noktas Kayama noktas Is geirgenlik katsays 2,65-2,69(gr/cm3) 2,7 658 C 1800 C 173 (gr/cm3) 26,97

Scaklk tesiri ile uzama: 0..50 C 100 C 200 C 400 C 500 C Kendini ekme miktar Kat halden sv hale geerken Meydana gelen hacim bymesi 6,5% 1,17 (mm/m) 2,38 (mm/m) 4,94 (mm/m) 10,60 (mm/m) 13,70 (mm/m) 1,7..1,8%

2.4.3 Alminyum Mukavemet zelikleri (2) Mukavemet zellikleri, malzemenin saflna ve imal ekline baldr.

ekme muk. (kg/mm ) Akma muk (kg/mm2) Uzama (%) Bzlme (%) Sertlik (Brinell)

Dkm Al. 9-12 3-4 18-25 40-55 24-32

Hadde Al. 18-28 16-24 3-5 60-85 45-60

Is. l.Tb. Tut. Al. 7-11 5-11 30-40 80-95 80-95

Saf alminyum dinamik dayankll, statik dayankllnn 0,4-0,5 katdr. Souk ekil deitirmi alminyuma kaynak yapldnda sdan etkilenen blgenin mukavemeti der. Kaynak esnasnda para tavland iin mukavemeti azalmaktadr. Kaynaktan sonra para souk olarak ekilenirse dayankllk kazanr.

2.4.4 Korozyona Kar Mukavemet (2) Alminyum oksijene kar ilgisi ok fazladr. Hava ile temas neticesinde, ksa zaman oksijen ile birleerek almin (Al2O3) oluturur. Bunun sonucu btn yzeyi ok renkli almin tabakas ile rtlr. Alminyum bu zellikleri korozyona kar mukavemetini ykseltmektedir. Oluan bu oksit tabakas su ile ykamak suretiyle kartlmaz. Alminyum bu zellii kullanma sahasn geniletmitir. Souk ekil deitirme korozyon mukavemetini drr. Alminyum saflk derecesi azald takdirde de korozyon mukavemeti der. Yabanc elemanlar, korozyon mukavemetini

azaltmaktadr.

2.4.5 Souk ekil Deitirme ve Scak Deitirme (2) Scak ve souk ekil deitirme, yeniden billurlama scakl yardmyla u

ekilde ifade edilir: Souk ekil deitirme, yeniden billurlama scaklnn altnda scak ekil deitirme ve yeninden billurlama scakl zerinde yaplan ekil deitirmedir.

Souk ekil deitirmeden sonra taneler bozulmu olarak kalr; scak ekil deitirmeden sonra ise taneler tekrar dzgn bir halde teekkl eder.

Alminyum oda scaklnda souk ekil deitirildii takdirde, ekme ve akma mukavemeti ykselir. Buna karlk uzama miktar ve ekil deitirme kabiliyeti azalr. Bu artma ve azalma ekil deitirme (haddeleme) derecesi baldr. Sert (yani souk ekil deitirmi) alminyum, yumuak alminyumdan daha az bir korozyon mukavemetine sahiptir.

Daha nce souk ekil deitirmi bir alminyum para scak ekil deitirilebilir. Fakat kaynakta olduu gibi mukavemet der. Scak ekil deitirme scakl 300-450 C arasndadr.

2.5 Alminyum Alamlar ve zellikleri Alminyum katlan alam elemanlar, mukavemet zelliklerini ykseltir. zellikle mukavemet artar. Balca alam elemanlar: Magnezyum, manganez, silisyum, bakr, inko ve bazen de kurun, nikel ve titandan ibarettir.

Alam elemanlar alam iin farkl halde bulunur: 1) Alminyum iinde kat halde eriyebilirler (kat eriyik) 2) Kar halde alminyumda erimeyip veya snrl eriyip mekanik bir karm tekil ederler. 3) Alminyumla veya birbirleriyle metalleraras veya kimyasal bileik tekil ederler.

Alminyum alamlar imal tarzna gre iki ana gruba ayrlabilir: 1) Hadde alamlar (dvlm alamlar) 2) Dkm alamlar

Hadde Alamlar: (4) Bu alamlar da sl ilem neticesinde sertleen ve tabii sert alamlar olmak zere ikiye ayrlr. Dkme dvme, haddeleme, ekme ve ekstruziyon gibi mekanik operasyonlar istenilen harici ekilleri elde etmek iin kullanld gibi, sl ilemler de, i yapy

deitirerek sertlik, mukavemet sreklilik v.s. i yapy mekanik zeliklere tesir etmek zere kullanlr.

Dkm Alamlar: (4) Balca dkm alamlar unlardr. AlCu, AlZnCu, AlCuNi, AlSi, AlSiNi, AlSiMg, AlMg, AlMgmm, AlMgSi.

2.6 Alminyum ve Alamlarda Isl lemler 2.6.1 Isl lem Esas Alminyum ile sl ilem neticesinde sertleen alminyum alamlar arasnda u fark vardr. alminyum tavlandktan sonra mukavemetini bir miktar kaybeder ve yalnz souk ekil deitirme neticesinde sertleir. Buna karlk sertleen alminyum alamlar, belirli scaklklarda belli zaman bekletilerek mukavemeti ve sertlii ykseltilebilir. Bu bekletmeye yaslandrma* ve bu olaya da ayrma sertlemesi denir. Yalandrma belirli scaklkta yaplrsa suni yalandrma oda scaklnda yaplrsa tabii yalandrma adn alr. Bir alminyum alamnn sl ilemle sertletirilmesi 4 kademede incelenir: 1) nceden tayin edilen bir scakla kadar stma. 2) Belirlenen bir srede bu scaklkta bekletme. 3) Dk bir scakla hzla su verme. 4) Su vermeye takiben, yalandrma veya kelme sertlemesi.

2.6.2 Tavlama

Yalandrma olay ileri blmde detayl olarak antld.

Mekanik yollarla elde edilen ilenmi alminyum alamlarn ok zaman birok imal ilemlerinden sonra tavlama ilemini tatbik etmek lazmdr. Tavlama souk ekil deitirme neticesinde sertlemi olan malzemeden sertlii kaldrmak veya sl ileme tabi tutularak yalandrlan malzemeyi yumuatmak iin kullanlr. Yapda mevcut tanelerin yeniden krsitallemesini salamak amacyla, alam eritmek ve keltme sl ilemleri scaklklar arasnda bir derece kadar stmak tavlamann esasdr.

Bu ilem yalanma sertlemesinin, sertleme etkilerini yok eder. metalin souk ileme tabi tutulmas da sertliini ve ekme mukavemetini arttrr. Fakat srekliliini azaltr. Metalin souk olarak ilenmesini devam ettirebilmek iin tavlama ilemi uygulanarak metal yumuatlr.

Isl ilemde alam tav sresi nemlidir. rnein yeniden billurlatrma ileminde alam gereken scaklk ve srede tutulmazsa yeninden teekkl eden kristallerin ekil ve zelliklerini tamamyla deitirmezler. Bunu salamak iin belirli scaklk ve zaman sresinde alam bekletmek gerekir. Ayrca tavlanan alamn kenar ksmlarnn ve ince yerlerinin hzl tavlama ile bozulmamas iin scakl yava yava arttrmak gerekir.

A B C E F G D

Sicaklik C

Zaman `t`

10

ekil 1: Saf alminyum souma erisi Tamamyla sv halde iken A noktasnda bulunan saf metalin souma srasnda scakln zaman bal olarak deiimi ekilde grlmektedir. Scaklk azalp B noktasna gelince bu noktada katlama ve billurlama balar. Saf alminyumun katlama noktas 658 Cdir. saf maddeler sv halden kat hale geerken, svlar katlara s verirler. Katlama balangcndan katlama sonuna kadar (katlama sresince) scaklk sabit kalr.

Bu durum souma erisinde BC dorusu ile gsterilir. Tamamyla katlatktan sonra, scaklk D erisi boyunca zamana bal olarak dmeye devam eder. bu eri sadece saf mahsustur.

Birbiri iinde erimi, tamamen ergimi iki saf maddenin birlikte soumas incelenirse, burada scaklk fazlas kanuna gre katlama srasnda deiir. Yani katlama

11

sabit scaklkta olmayp, E, F, G gibi bir katlama aralnda meydana gelir. Souma erisi katlamann balad ve bittii noktalarda kires krlma gsterir.

2.6.3 Solusyona Alma lemi Solsyona alma ilemi de kendi arasnda safhalar eklindedir.

2.6.3.1 nceden Tayin Edilen Bir Scakla Kadar Istma (2) Bu ilemin amac alminyum iindeki esirlii dk scaklklarda az buna karlk yksek scaklklarda fazla olan alam elemanlarnn erisliliini, alam yksek scaklklara karmak suretiyle artrmaktadr. Yalnz burada dikkat edilmesi gereken noktalar unlardr.

A) Bu ilemin yapld scaklk hassasiyetle seilmelidir. nk eriyebilen elemanlar alminyum iinde kat eriyik halinde kalmaldr. ok dk scaklklarda az mukavemet elde edilemeyecei gibi ok yksek scaklklarda eriyebilen elemanlarn ergime tehlikesi mevcuttur. Ayrca ergime olacak ok yksek scaklklarda kullanlmas halinde renk deiimi meydana gelir ve su verme srasnda gerilmeler artar. Bu nedenle mevcut alam elemanlarnn iinde en dk ergime scaklna sahip olan elementin ergime scaklnn altnda bir scaklk derecesi seilmelidir. Bu alamlarda kk bir scaklk art malzemenin ergimesine sebep olur ki, bu takdirde alam tamamen ergitmek gerekir.

B) Istma hz ok nemlidir. Genellikle orta hzl bir stma tavsiye edilir. ayet yava stma tatbik edilirse, eriyebilen elemanlarn difzyonu fazla olur. Ayn zamanda

12

byk tanelerin teekklne meyil gsterir. ayet malzeme souk ekil deitirmeye tabi tutulmu ise dane bymesine engel olmak iin stma hz yeter derecede yksek

olmaldr. Genel olarak sylenebilir ki, malzeme kritik denecek kadar souk ekil deitirme miktar mevcut deil ise dane bymesi tehlikesi yoktur.

2.6.3.2 Belirli Bir Sre Bekletme (2) Istma hz ok nemlidir, bunu belirtmitik. Bunun yannda bekletme sresi de byk nem tamaktadr. Bekletme sresi, malzemenin karld scakla, tavlama ekline, malzemenin cinsine ve buna benzer faktrlere bal olarak deiir. Uzun bir sre bekletme dane bymesine difzyonun artmasna ve renksizlemeye neden olur.

Scaklkta bekletme sresinin llmesine, malzemenin en souk ksmnn istenilen minimum scaklk deerine varldnda balanr. Tablolar bu esasa gre tesbit edilir dzenlenmitir.

Bekletme sresi alamn cinsine bal olarak, ince paralarda 10 dakikadan balar ve kaln paralarda 12 saate kadar kar. Kaln paralar iin itibari olarak kesitteki kalnln her 1,5 cmsi iin 1 saat bekleme sresi kabul edilir. bekletme sresi btn eriyebilen elemanlarn kat eriyik haline geebilmelerini salayacak kadar uzun seilir. Ksaltlm bir bekleme sresinin etkileri ok kt olduu gibi fazla bekletmede de oksidasyon tehlikesi artar.

2.6.3.3 Istmann Meydana Getirdii Deiiklikler (2) Bu deiiklikleri aadaki gibi maddeler halinde incelemek daha uygun olur.

13

2.6.3.3.1 niform Dalm Yap ar doymu hale gelmitir. Ayrca bu scaklkta bekletme yaplarak homojen bir dalm salanmtr. 2.6.3.3.2 Toparlanma Isl ileme tabi tutma esnasnda meydana gelir. Bu sayede i gerilmelerden bir ksm ortadan kalkar. Bu srada souk ilem srasnda kaybolan ekil alma zellii yeninden kazanlm olur. Bu ileme gerilim giderme tav da denir.

2.6.3.3.3 Yeniden Kristalleme Souk ilenmi malzeme, yeter derecede yksek bir scakla kadar stldnda, souk ekil deitirme sonucu meydana gelmi olan paralanm partikller malzemenin tabi tutulduu ekil deitirme derecesi yeterli ise, yeniden gerilimsiz tanecikler olutururlar. Bu olaya yeniden kristalleme denir.

Souk ekil deitirme esnasnda meydana gelen yksek enerjili noktalar, yeni danelerin meydana gelmesinde ekirdek rol oynar. Souk ekil deitirme derecesi yeterli deil ise yeninden kristalleme olmaz.

Kullanlan scaklk derecesine yeninden kristallemeyi meydan getirecek kadar tam souk ekil deitirme varsa elde edilen malzeme gayet iri daneli olur.

2.6.3.3.4 Dane Bymesi

14

Yeniden kristallemeden sonra yeni daneler az enerjili duruma gelmek zere bymeye adaydrlar. Bu bymeye etki eden nedenleri maddeler halinde yle sralayabiliriz.

a) Balangtaki dane bykl: Ancak kk souk ekil deitirme derecelerinde kendini gsterir. Belirli bir souk ekil deitirme derecesinde elde edilen sertleme derecesi, iri daneli malzemeler iin daha az olmak zere, malzemenin dane byklne tabiidir. Plastik ekil deitirme derecesinin az olduu hallerde balangtaki malzemenin dane byklnn, son dane byklne, kayda deer derecede tesiri vardr.

b) Souk ekil deitirme derecesi: Limitli fakat kritik derecede bir souk ekil deitirmeye maruz malzeme, yeninden kristalletirmeden sonra anormal derecede byk danelere sahip olurlar.

c) Istma Hz: Kk bir stma hz, normalden byk toplama periyodunun sebep olacandan, yeninden kristalleme ile elde edilen daneler biraz iri olur.

d) Son scaklk derecesi:

15

Yeniden kristalletirmeden sonra daneler bymeye meillidirler. Bu byme danelerin en alak dereceli enerji seviyesine sahip olmak istemeleri yzndendir. Teorik olarak son scakln ykselmesi danelerin bymesin yardm eder.

e) Yksek scaklkta bekletme sresi: Yksek scaklkta bekletme sresi arttka danelerin byme oran da artar.

f) Malzemenin terkibi

2.6.3.4 Su Verme Eriyebilen elemanlarn kat eriyik haline gemelerinden sonra yeninden kelmelerine engel olmak veya geciktirmek amacyla malzemeye su vermek gerekir. farkl su verme metodu mevcuttur. Bu metot, istenen zelliklere ve gsterdikleri kolaylklara gre kullanlr.

2.6.3.4.1 Souk Suda Su Verme Hafif dvmeli elde olunan alamlara souk su banyolarnda su verilir. Su verme nceki su scaklk max. 300C olmaldr. Scaklk deiimi 10C gememesi iin yeterli hacimde su bulundurulmamaldr. Byle bir su verme ekli ok etkilidir.

2.6.3.4.2 Scak Suda Su Verme Byk ve kaln kesitli dkme paralara 75-90 Cde hatta kaynar suda, yani 100 Cda su verilir.

16

Bu tip su verme, distarsiyonu minimum klar ve eit olmayan scaklk dalndan doan atlama tehlikesi nlenmi olur. Su vermede kullanlan suyun scakl malzemenin korozyon mukavemetine byk lde etki etmeye dvme alamlarda, bu tip su verme usul kullanlr. unu da belirtelim ki, kaln kesitli paralarn korozyon mukavemeti ince kesitli paralarda olduu kadar kritik deildir.

2.6.3.4.3 Pskrterek Su Verme Yksek hzla su pskrtlerek su verme usul, levhalar ve geni yzeyli paralara tatbik edilir. Bu tip su verme distarsiyonu minimum klar ve su vermeden dolay olan atlamay nler. 2017 ve 2024 iin korozyon mukavemetini azalttndan kullanlmaz.

2.6.4 Solsyona Alma ve Su Verme Srasnda Dikkat Edilecek Noktalar ve Karlalan Glkler Bekletme sresi ile su verme arasnda nemli bir iliki vardr. malzemenin frndan karlp su verilmesine kadar geen sre gayet nemlidir. Bu sre mmkn olduu kadar minimum seviyeye indirilmelidir. 2017, 2024, 7178 alamlar levha halinde iken bu sre 10sn. gememelidir. Fakat kesit bydke bu sre uzatlabilir.

Malzemeyi su vermeden nce soutmaya terk etme kat eriyiklerin kelmesine sebep olabilir. Bu kelme dane snrlarnda ve kayma dzlemlerinde olutuundan, ekil deitirme kabiliyetleri azalr. Ayrca baz alamlarda da daneler aras korozyon mukavemetine etki eder. (2024, 2017)

17

Isl ileme tabi tutulabilen alamlar herhangi bir kt etki grlmeksizin birok defa solsyona alma sl ilemine tabii tutulabilir. Yalnz levhalarda bu durum snrldr.

Solsyona Alma ve Su Verme Srasnda Karlalan Zorluklar A) Dk ekme ve akma mukavemeti: Sebepleri: a) Ksa srede bekletme veya dk scaklkta tavlama b) Frnda su banyosuna ge nakletme c) Yava su verme d) Ar stma e) Yksek scaklkta oksitlenme

B) Daneler Aras Korozyon: Bu korozyon tuzlu atmosferde uzun sre bekletmekten ileri gelir. Bu, daneler aras korozyon, ekme mukavemetini ve yzde uzamay drr.

C) Ar Tavlama Otektik ergimesi, dane snr ergimesine sebep olur. mukavemeti azaltr.

D) Fazla Deformasyon ve Kayma Sebepleri: a) Frnda stlmann homojen olmamas halinde, para yzeyinin eitli noktalarnn farkl scaklklarda bulunmas b) Istma peryodu esnasnda parann iyi yerletirilmemi olmas

18

c) ok tesirli bir su verme kullanlmas

E) % Uzamann Dk Olmas Sebepleri: a) Ar tavlama b) Yksek scaklkta oksitlenme c) Su vermeden sonra fazla sertleme d) Hatal ilenme

2.6.5 Yalanma Olay (5) Yalanma ile sertleme elde etmek iin nce kat eriyie alma yaplr. ardndan ar kat eriyik elde etmek iin alama su verilir. Su verme ilemi genel olarak kelme sratinin ok yava olduu bir scaklkta yaplr. Su verdikten sonra kelmenin ok uzun bir srede meydana gelmesine engel olmak iin alam ortalama bir scakla stlr. ekil 2de XA ve XB kademeleri yalanarak sertlemeyi gstermektedir.

19

X: kati eriyik XA: su verilmis, kati eriyik sakli XB: yaslanmis, cokelme baslamis XC: asiri yaslanma, cokelmeler buyumus

ekil 2: Yalanma Kademeleri

Ayrntl incelemeler yalanma sertlemesini yle aklamaktadr: Ar doymu atomlar belli kristal dzlemleri boyunca toplanma eilimi gsterirler. Bu eriyikteki CU atomlarn toplanmas (eriyen atomlar) dier taraftan Cu younluunu azaltr, daha az ar doymu ve dolaysyla daha kararl bir kristal yaps oluturur. Bu durumdaki bakr atomlar henz fark edilecek bir faz yapmamlardr, hududun iki tarafndaki iki yap arasnda atom balalar vardr. Dislakasyon hareketinin bu dzensiz alanlardan gemesi zordur. Bu sebeple metal sertleir dolaysyla gerilmeler altnda deformasyona daha dayankl olur.

Blgesel toplama olay uzun sre devam ederse hakiki bir kelme ve ar yalanma veya yumuama olur.

2.6.5.1 Tanm

20

Ar doymu bir kat fazdan zaman ve scakln etkisi ile yani bir fazn meydana gelmesi olayna teknolojide yalanma olay diyoruz. Burada dikkat edilecek husus, meydana getirilen ikili fazn (l ve daha fazla olabilir)

B eklinde deil de B faznn faz iinde hapsedilerek meydana getirilmesi gerektiidir. Bu durum ise kat-hal reaksiyonlar vastasyla gerekletirilebilir. Aslnda esas olarak yalanma olay da bir kat-hal reaksiyonudur.

Yalanma olay uygulanabildii alamlarda msbet ynde byk mekanik zellik deiimleri oluturur.

2.6.5.2 Safhalar Yalanmann bir kat-hal reaksiyonu olduunu belirtmitik. Bir reaksiyonun meydana gelmesi ise baz zel artlarn varl ile mmkn olur. reaksiyon balangcnda ise beli safhalardan geerek, evrimini tamamlar. Bu genel aklamada olduu gibi yalanma olay da baz artlarn salanmasyla ve baz safhalardan geerek evrimini tamamlar.

2.6.5.2.1 Solsyon Alma Alam tek fazl blgeye kadar stlr. Ar doymu hale getirilir ve homogenizasyon salamak iin bir sre bu scaklkta tutulur.

2.6.5.2.2 Su Verme

21

Eriyebilen elemanlar kat eriyik haline getikten sonra yeniden kelmelerine engel olmak iin malzemeye su vermek gerekir. Su verme srasnda kat eriyik kararsz hale gelir ve kelme eilimindedir.

2.6.5.2.3 kelme Ar doymu alam birden soutulduunda eriyebilirlik snrlarnn hemen altnda, atomlarn kolaylkla yaynlad gren hudutlarnda kmeler yalanma yaynmann daha zor olduu gren iin kelme alak scaklklarda devam eder.

2.6.5.2 Yalan Teorisi Yalanma olayn izah eden bir ok teori ortaya atlm olmasna ramen bunlardan en tutarls 1935 ylnda Wassermann ve Weert tarafndan ortaya atlmtr. Uzun almalar sonucu ortaya konan bu teori yledir. Bu iki bilgin teorilerini Al-Cu alamn X-n ile inceledikten sonra ortaya atmlardr. Bu incelemelerde Wasserman ve Weert Al-Cu denge diyagramndan grlen faz ya da CuAl2a benzeyen bir faz grdler.

ok kk partikllerden ibaret olan bu faz ayn faz gibi fakat, matriks ile faz arasnda bir kompozisyondayd. Bu faza gei faz (gei latisi) adn verip ile gsterdiler. Ayrca iinde bulunduu matrikse bal olarak ynlenme zelliine bal olarak ynlenme zelliine bal olduunu buldular. Yaptklar aklamada da dengeli keltinin ancak bu gei latisinin geliip bymesi ile meydana geldiini belirttiler.

22

Daha sonra, Mehl, Barret ve Geisler Widmanstatten yaplarnn oluumuna ilikin bir teori ortaya attlar. Teoriye gre bu yapnn oluumu: Nkleasyon kademesine ve iinde olutuu matriksle kohorent (atom dizilii uygun) bir yap oluturmasna kelen tanelerin bymesine ihtiya gsterir. Atom dizilileri uygun olmas buradaki en nemli faktrdr. Atom dizilileri kelti ve matriks gibi kristalografik ynden kesin bir strktr tarafndan paylalmaldr.

ok tabiidir ki her bir yap ve atom dzlemi benzer atomik dizilere ve boluklara sahip olmaldr. yle ki kk bir ekil deiimi ile uygunluk salansn. Bu teoride yalanma sertlemesi matriks iine bir ekilde deitirme ile ve onlar koherent safhada birbirine uyduracak kelme ile ilgili tutulmutur. Ar yalanmann nedeni olarak da, yapnn oluumu ile koherensliin kaybolmas gsterilmitir. Daha sonralar bu teoriye Transmisyon Latis Teorisi ad verilmitir.

1938de Preston ve Guinier birbirlerinden habersiz olarak transmisyon latis kelmesinin bir nceki kademesini buldular. Diffze olmu deimelerin matriks blgesinde olduunu gsterdiler. ayet znen atomlar, zc atomlardan boyut ynnden nemli miktarda farkl ise matriks latisi distarsiona urar. Fakat yeni ve kesin olmayan kristal strktrleri bu kademede de zenginleen blgelerde birleemez. Bu blgelerde BUINIER-PRESTON ya da GP zonu denir.

Guinierin aklamasna gre GP zonlar dm

yada salkm eklindedir ve

yalanma sertlemesinin kaynan tekil etmektedirler. Geissler ve arkadalar, Guinier ve Preston tarafndan gzlenen difaksion iin ayr bir aklama yaptlar.

23

Onlar difze izgileri, ok kk boyutlardaki partikller ve bu partiklleri de transmisyon latisinin ilk bytme durumunun kayna olarak akladlar. Bu gre gre GP zonlar transmisyon latisinin bymesi ile oluur. Bugn en iyi aklamay yapan teori yukardaki aklamalarn ve gelimelerin bir sonucudur. yle ki:

Alamdaki kimyasal elemanlarn yer ye konsatre olmas sonucunda kelein ilkel ekirdekleri oluur. Bu ekirdekler eriyen metal atomlar cinsinden zengindirler. Bu nedenle, ekirdeklerin bymesi de ancak eriyen atomlarn bu ekirdeklere yaynmasyla mmkndr. kelmenin yaynma ile kontrol edilebilir olmas, keltme sl ilem scakl ykseldike kelme hznn niin arttn aklamak iin yeterlidir.

kelmenin ilk safhalarnda ikinci faz hemen teekkl etmekte fakatikinci faza benzer bir transmisyon latisi kat eriyikle sk temas halinde bymektedir. Aadaki

Solvent atom

Solute atom

Eriten atom

Eriyen atom

24

ekilde Ar youn kat eriyik Transmisyon latisi Dengeli kelek ematik olarak grlmektedir. ekil 3: emada grld gibi transmisyon kafesinde iki yap arasnda bir atom dizilii uygunluu mevcut ise kat eriyik distorsiona uramaktadr. kelek balangta genellikle kk boyutludur ve ubuk eklindedir. Boyutlar kk olduu srece de normal difraksiyon mas yerine Guiner Preston ilkeleri olarak belirtilen zel X nlar yansmalar oluur. Birok kelme sertlemesi sistemlerinde billur yaplar transmisyon kafesi tekil edecek derecede gelimeden sonra ana kafesten ayrlr ve denge halinde kelek

durumuna geerler. Denge kelei iinde olutuu matrikse gre belirli dorultularda bulunuyorsa da ara billur yaplarn tekil eden bu kafes arasnda atom atoma bir uyuum yani koherans durumu yoktur. Fakat denge keleinin meydana getirdii sertlik dktr. Dolaysyla ar yalanma (yumuama) bu dengeli yapnn oluumu ile ilgilidir. Birok alam sistemlerine ara yap yeterli miktarda bir kafes distorsionu meydana getirmeden nce kelei oluturduundan nemli derecede sertleme olur.

2.6.5.4 Yalanma Sertlemesini Douran Sebepler Bu konuya malzemenin yalanabilmesi iin sahip olmas gereken zellikler asndan bakarak aadaki ekilde aklamak mmkndr.

25

Alam gerekmektedir:

denge

diyagramnda

aadaki

durumlardan

birinin

bulunmas

ya ve l ve ya +

+ + '
A
(b)

'

A
(a )

%B

%B A
(c)

%B

ekil 4: a) Denge diyagramndan yatk bir solus bulunmaldr. b) Kritik scaklk altnda kat eriyik karm aral olmaldr. c) Yksek scaklklarda eriyen ara fazl kat eriyik olmaldr.

B) ken faz ile matriks arasnda bir koheransn yani latis benzerliinin bulunmas gerekir.

C) kelecek olan ikinci faz oluturacak olan gei latisinin meydana gelmesi gerekmektedir.

26

D) Denge diyagramnda aranan artlar dnda ok nemli baz faktrler de malzemenin yalanma durumuna etki eder. Bu konuya yalanmann teorisi ve safhalar blmnde tafsilatl olarak deinildiinden burada detayl aklanmayacaktr.

E) Bunlarn dnda yalanma sertlemesini dorudan asl sebepleri u iki madde altnda toplayabiliriz.

1) kelen gayet kk tanecikler, dane halinde ve dane snrlarnda toplanp, kaymaya ve deformasyona mani olmak iin bir a tekil ederler. 2) Matrikse nazaran daha kk olan ikame atomlar basn altndaki, blgelere, daha byk olan (yer alan atomlar) ise gerilim altndaki blgelere yaynarak farkl bir atmosfer yaratrlar. Bu yap dislokasyonlar nler.

2.6.5.5 Yalanmaya Etki Eden Faktrler (5) Bu faktrleri yle sralayabiliriz. A) SICAKLIK Scaklk arttka yalanma sresi ksalr. Yani scaklk yalanma orann arttrr.

B) GREN HUDUTLARI yi grenli alamlar ayn scaklkta daha iyi kebilen ve bu kelme gren hudutlarnda olur.

C) KOMPOZSYON

27

Sabit scaklkta hem yalanma hem de maximum sertlik, eriyen elementin art ile artar. Bunun derecesi de eriyebilirlik st snrna kadardr.

D) SOUK LEM Souk ilem varl yalanma orann arttrr.

E) ZAMAN Yalanma zaman doru orantldr.

2.7 Alminyum ve Alamlarnn Kaynak Kabiliyeti (4) Alminyum ve alamlarnn kaynak kabiliyeti- aadaki iki olay ile aklanabilir.

1) Yzeyde, alminyum daha g eriyen (2030 C) ve younluu daha yksek olan almin (Al2O3) olumas, metal ve alamlarnn, kaynaa elverili olmamasna sebep olmaktadr. Bunun varl, dikiinin devaml olmasn salayacak erimi damlacklarn, ba oluturmasna engel olmaktadr. Bu zorluu ortadan kaldrmak iin, almini eriten ve temizlenmesi kolay olan, bir curub oluturan zel bir rt kullanlr.

2) Baz alamlarda kaynak esnasndaki sl evrim, ana kat eriyik iinde bulunan bileenlerin, erimi blge veya esas malzemede kelmesine sebep olmaktadr. Bu kelme, mekanik zellikleri ve kimyasal etkilere kar dayankll azaltmaktadr.

Dvme alamlar; koruyucu gaz altnda kolaylkla kaynak edebilirler. Isl ilem grmemi alamlara el kayna yapld zaman, mukavemetleri, kaynak yaplmam ayn

28

alama gre daha dk olmaktadr. Mukavemetteki azalmaya baldr. Bilindii gibi kaynak yerinde ayr blge oluur. Erime blgesi-sdan etkilenmi blge-sdan etkilenmemi blge (deiiklie uramayan blge).

Isl ilem grm alamlarda, tel halinde ekilebilme zellii dmektedir. Kaynaktan sonra yalandrma sertlemesi yaplrsa dayankllk artar. 2.8 Alminyum Alamlarn Kayna (4) 2.6.1 Tabii Sert Hadde Alamlar AlMn alam esas malzeme ile ayn karmdaki veya AlSi5 alamndan ubuklarla kaynak yaplr.

Az miktarda magnezyum ihtiva eden (%1-3mg) AlMg alamlarnn kaynak kabiliyetleri olduka iyi olur, esas malzeme karmnda bulunan ubuklarla kaynak yaplr. yksek magnezyumlu alamlarn kaynanda, yzeyde gzle grlmeyen baz atlaklar meydana gelir. Bundan tr parann kaynatan evvel hafif bir stmaya tabii tutularak abuk kaynak yaplmas icap eder. Bu suretle ayn karmdaki AlMG5 alamnn kayna yaplabilir. Ayrca kaynan dip ksmlara nfuz etmesi iin de bakr altlklar kullanlmaldr. AlMg7 alamnn kayna olduka zordur. Bu alam sca kar hassas olduundan AlMg5 alamnda sylenen hususlara burada dikkat edilir, ancak ksa dikileri kaynak yapmak mmkndr.

AlMgMn alam ayn karml kaynak ubuklaryla mkemmel kaynak yaplabilir.

2.8.2 Isl ilemde Sertleen Hadde Alan

29

AlCuMg alamnn kaynak iin ayn karmda bulunan veya AlSi5 alamndaki ubuklar kullanlr. Kaynak kabiliyeti iyidir. Fakat kaynan, sl ilemle sertlemeden evvelki durumda yaplmas gerekir. Aksi halde gei blgelerindeki mukavemet ok der ve kaynaktan sonra l ileme tabii tutulsa bile balangtaki mukavemet elde edilmez.

AlMgSi alamnn kayna iinde esas malzeme ile ayn karmda bulunan veya AlSi5 alamndan mamul ubuklar kullanlr. Isl ilemle sertletirilmeden evvel kaynak yaplmas gerekir.

2.8.3 Dkm Alamlar Dkm alamlarnn kaynaktan evvel petrol veya trikolaratilerle temizlenmesi ve atlak yerlerinin mevcutsa iyi bir ekilde meydana karlmas gerekir. i gerilmelere mani olmak iin parann bir ocakta n stmaya tabii tutulmas iyi sonular verir. Parann kaynaktan sonra yine ocak iersinde yava soumaya braklmas gerekir. AlSi alamlarn dekapan kullanlmadan da kaynak yapmak mmkndr. Kaynak ubuklarnn, esas malzeme ile ayn karmda dkm ubuklar olmas gerekir.

2.8.4 Alminyum ve Alamlarnn Kayna, eliin Kaynana Nazaran u Sebeplerden Dolay Daha Zordur 1) Alminyum yzeyinde gerek sv gerekse kat halde iken havada kald sre zarfnda gayet ince ve sk bir alminyum oksit tabakas meydana gelir. Bu oksit tabakasnn zgl arl alminyumdan kk olduu iin daima kaynak esnasnda ergimi banyonun zerini rter. Bu suretle kaynak ubuundan ergiyerek den damlalarn ieriye doru nfuz etmesine engel olur.

30

2) Saf alminyum ergime scakl 658 C ve alamlarnki ise 575-650 C de ergidiinden kaynak esnasnda oksit tabakasn ortadan kaldrmak iin byk bir scakla ihtiya vardr. kaynak esnasnda oksit tabakasn ergitmeye alrken, alminyum ergiyerek akmasna sebep olur.

3) eliklerde malzeme tavlandktan sonra krmz renk alr. Oysa alminyum ve alamlar krmz rengi almaz. Kullanlrsa kaynaa balama zaman kesin olarak kabul edilemez. Bu sebeple alminyum ve alamlarnn kaynanda ak renkli gzlk camlar kullanmak gerekir.

4) Alminyum sl geirme kabiliyeti, demirden yaklak olarak defa daha byktr. Bunun iin kalan paralarn kaynanda ilemden nce bir n stmaya gerek vardr.

5) Alminyum usu genleme katsays da demire nazaran yaklak iki defa daha byktr. Dolaysyla kaynak esnasnda byk ekil deitirmeleri meydana gelir. Bu ekil deitirmeler ve i gerilmelerin ortaya kmasna neden olur.

2.9 Alminyum ve Alamlarna Uygulanan Kaynak Metotlar (4) 2.9.1 Alminyum ve Alamlar Gaz Ergitme Kayna

31

Alminyum ve alamlarnn gaz ergitme kaynanda genellikle oksiasetilen alevi kullanlr. Oksiasetilen alevi, 3200 Clik bir scaklk verdiinden kaln kesitli paralarn kaynanda baaryla kullanlmaktadr.

Oksi-Hidrojen alevi 2800 Clik bir scaklk verir ve nadiren ince salarn kaynanda kullanlr.

Havagaz-oksijen (oksi-havagaz) alevi de, takriben 2000 Clik bir scaklk oluturur ve bilhassa ince paralarn kaynanda kullanlr.

2.9.1.1 Dekapan ve zellikleri Kaynak esnasnda meydana gelen alminyum oksit diki iersinde kalrsa mukavemete ve korozyona kar mukavemeti drr. Ayn zamanda kaynak zorluklarnn meydana gelmesine neden olur. bunlar nlemek iin kaynak yaparken oksiti zen bir dekapana ihtiya vardr. Dekapann kaynak scaklndan nce ergiyerek, oksit tabakasn zer ve dikiin yzeyini osidasyon tesirinden korur. Dekapan eitli maden klors ve florslerinin karmndan ibarettir. yi bir dekapanda u zelikler bulunmaldr.

1) Oksit tabakasn gayet kolay zebilmelidir. 2) Ergime derecesi, kaynak yaplacak malzemenin ergime noktasndan 50-100 C aada olmaldr. 3) Ergidii zaman ergimi maden banyosunun yzeyini rtebilmesi iin, zgl arl alminyum ve alamlarnn zgl arlndan daha kk olmaldr.

32

4) Kaynak alevinin tesiriyle dekapann kaynak yerinden kalkmamas iin iyi bir yapma kabiliyetine sahip olmaldr. 5) Kaynak esnasnda ksmen buharlaan ve gaz haline geen dekapann buharlar zahirli olmamaldr. 6) Kaynak dikiini korozyona tevik etmemelidir. 7) Ayn dekapan mmkn olduu kadar birbirine yakn alamlar iin kullanlmaldr.

Toz halinde dekapan kullanmadan nce kiresiz saf su ile kartrlarak lapa haline getirilir. Kireli su dekapann tesir kabiliyetini drr. Bu suretle hazrlanan lapa, daha nce iyice temizlenmi olan kayak azlarna ve kaynak ubuuna bir k fra ile srlr. Kaynaktan evvel paralar balanrken sadece kaynak ubuuna srmek kafidir.

2.9.1.2 Kaynak ubuklar ve Kaynak Kabiliyetleri Alminyum ve alamlarnn kaynanda kullanlan kaynak ubuklarnn, esas malzeme ile ayn karmda olmas gerekir. farkl bir karm seildii zaman, gei blgesinde baz hatalar meydana geldii gibi, farkl ergime dereceleri dolaysyla kaynak ilemi de zor yaplr. Ayn zamanda eitli elemanlarn birbirleriyle temaslar neticesi korozyonu douran sebep ortaya kar.

Saf alminyum kaynanda ayn karml veya az miktarda

titan

ihtiva

ede

alamlar kullanlr. Titan ince taneli bir yapnn meydana gelmesine neden olur.

33

Saf madenler, sabit bir ergime veya katlama scaklna sahiptir. Buna karlk, alamlar bir katlama veya ergime aralna sahiptir. Bu aral ergime ve katlama erileri snrlandrlmtr. Bu enterval dahilinde alamlar, ksmen sv ksmen de kat haldedirler. Alamlarn kaynak kabiliyeti de bu araln byklne baldr. Alminyum alamlarndan ergime aral byk olanlar zor ve kk olanlar da kolay kaynak yaplabilir. Yani alam iersindeki bulunan alam elemanlarnn yzde miktar arttka, kaynak kabiliyetleri de zorlar. Fakat tektik alamlarda mstesna tekil ederler. Zira tektik alamlarda da saf madenler gibi muayen scaklkta ergir ve katlar.

Souk ekilen veya sl ilemle sertletirilen bir malzemenin kaynandan, alevin tesiriyle dikiin yanndaki blgelerde mekanik zellikler der. Bu suretle yumuam blgede elde edilir. Bu yumuayan blgenin genilii, san kalnlna ve kaynan icra ekline baldr. Bu genilik ortalama 40-80 mmdir.

2.9.2 Alminyum ve Alamlarnn Elektrik Ark Kayna (4) Alminyum ve alamlarda elektrik ark kayna bilahhsa kaln paralar ve fazla miktarda harekete ihtiya gsteren konstrksiyon elemanlarnn birletirilmesinde iyi sonular verir. Ayrca i kae ve bindirme gibi oksikasetilen kayna ile yaplmas zor dikilerde bu ekilde kaynak edilir.

Alminyum ve alamlarnn elektrik ark kaynanda kullanlan btn metal elektrodlar rtldr. rt maddesi de alminyum ve alamlarnn oksi-asetiken kaynanda kullanlan dekapanlarla hemen hemen ayn karmda bulunur ve ayn vazifeyi grr.

34

yi bir elektrod u zelliklere sahip olmas gerekir: a) yi bir tutuma kabiliyetine sahip olmal b) Muntazam, sakn ve srama yapmayan bir ergime kabiliyetine haiz bulunmaldr. c) rt, yksek ark scaklnda buharlama dolaysyla bozulmayan iyi bir tesir kabiliyetine sahip olmaldr. d) Kayna mteakip, rtnn tekil ettii curuf kolayca kalkabilmeli e) Gzeneksiz bir diki temin etmeli f) rt mmkn olduu kadar az hogroskopik olmal g) Dikiin mukavemet zellikleri iyi olmal h) rt, kaynak yaparken meydana gelen almini zebilmeli

Kullanlan elektrodlarn ekirdek malzemelerinin, oksiasetilen kaynanda olduu gibi, esas malzeme ile ayn karmda olmas istenir. AlCu ve AlZnCu gibi alamlarn kaynanda %5-12 Silu elektrodlar kullanlr. Mg ihtiva eden alamlar, gayet az veya hi magnezyum bulunmayan elektrodlar kaynak yaplr.

2.9.2.1 Kaynak Balantsnn Mukavemeti Yumuak alminyum veya alminyum alamlarnda, dikiin mukavemeti daima esas malmzeme ile ayn deere eriir. Yalnz AlMg alamlarnda kk bir mukavemet dmesi meydana gelir. Hadde alminyum ile sl ilem neticesinde sertleen alminyum alamlarnda kaynaktan sonra scakln tesis ettii gei blgelerinde sertlik ve

35

mukavemette dme olur. Scakln tesiri altnda kalan ve yumuayan gei mntkas, elektrik ark kaynanda, eksiasetilen kaynana nazaran daha dardr. Eer para ilemeden nce bir n stmaya tabi tutulursa, bu blge daha krlma, scakln tesir ettii blgede olur. fakat bunun istisnalar mevcuttur. Mesela AlCuMg ve AlCu ve AlMg gibi sl ilemle sertletirilen alamlarda krlmann dikite olduu da grlmtr.

2.9.3 Alminyum v e Alamlarnn Koruyucu Gazla Ark Kayna (4) Ark atom kayna metal elektronlarla yaplan elektrik ark kaynan nazaran, 0,5mm gibi ince salar birletirme stnl vardr. Kaynak srati, metal elektrodlarla yaplan ark kaynandan az ve oksi-asetilen kaynandan da iki misli daha yksektir.

Ark atom kaynanda da oksi-asetilen kaynanda kullanlan ayn dekapanlar kullanlr. Tatbik edilen akm iddeti, para kalnlna baldr.

2.9.3.1 Ark Atom Kaynann stnlkleri 1. Bu kaynak usulnde arkn meydana getirdii yksek s konsantrasyonu dolaysyla, baz durumda n stmaya gerek kalmadan kaynak yaplr. 2. Ergimi maden banyosu, hidrojen gaz ile rtldnde dikii, havadaki oksijen ve azotun tesirinden korunur. Ayrca, alam elemanlarnn yanma yznden kayb da nlenmitir. 3. Normal elektrik ark kayna ile 2 mmden ince salarn kaynann yaplmasna karn, ark atom kaynanda 0,5-2mm arasndaki salar mkemmel kaynak yapmak mmkndr.

36

4. Arka atom kaynanda, oksi-asetilen kaynana nazaran, daha dar bir tavlama sahas temin edilir. ayn zamanda tavlama sresi de daha ksadr.

2.9.3.2 Kaynak Dikiinin Mukavemeti 1 mm kalnlnda ve Amg7, AlMg9, AlMgSi ve AlCuMg alamlar zerinde yaplan deneylerde, ark atom kayna ile birletirilen dikilerin statik mukavemetleri, oksiasetilen kayna ile balanan paralardan daha yksek olduu grlmtr. Bilhassa kvrk olarak birletirilen aln dikilerinin mukavemetleri daha fazladr. Kaynak yaplm dikilerin uzamalar her iki kaynak usulnde birbirinden farkldr. Baz alamlarda ise ark atom kaynanda daha yksek baz alamlarda ise ark atom kaynandan daha fazladr.

Kaynak yaplm ince dikilerin kaynaktan sonra ekilemekle mukavemet zelliklerini slah etmek mmkndr.

Bununla beraber AlMgSi alamlarnn, ekilemek suretiyle mukavemetin dmesine bile sebep olur. AlCuMg alamlarnda gerilmelerin douraca atlamalardan saknmak iin gayet dikkatli bir ekilde ekileme yaplmas gerekir.

Ark atom kayna ile birletirilen dikilerin korozyon mukavemeti, genellikle iyidir. Yap da oksi-asetilen kaynana nazaran daha skdr, ark atom kayna usul ile birletirilen saf alminyum kaynak dikilerinin korozyona kar dayankll hemen hemen kaynak yaplmam esas malzeme ile ayndr.

2.9.4 Basn Kayna (4)

37

A- eki Kayna B- Elektrik Diren Kayna a) Nokta kayna b) Diki kayna c) Aln kayna C- Argon atmosferi altnda nokta kayna

3. SONULARIN REDELENMES 3.1. Isl lem Yardmyla Al-Cu Alamlarnn Denge Diyagramnda ncelenmesi Al alamlar keltmek suretiyle daha sert ve daha mukavemetli bir yap elde edilebilir. Al-Cu alamlarnn islah iin denge diyagramndan faydalanmak gerekir. dey eksen scaklk yatak eksen %0-40 bakr ve %100-60 orannda alminyumu ifade eder.

700 C

tektik: + Bileik: Al2Cu

645 C

Bileik

580 C 548 C

sv +

Scaklk C

485 C

450 C

0 0.5

0-20 C 15 33 26 40

38

tektik

625 C

Scakl 700 C civarnda bulunan alam svlam durumdadr. (1 numaral nokta) ve Cu, alminyumda tamamyla erimitir. Scaklk 645 Cye (2) dnce katlama balar. Katlaan alamn ilk kristalleri saf alminyumdur. Souma devam ettike bu saf alminyum kristalleri teekkl edecek olan tanelerin ekirdekleri olacaktr. Alam 625 Cye kadar (3) soutalm. Bu noktada alam ksmen sv ksmen kat halde bulunacaktr. Ksmen eriyikten katlaarak ayrlan ve ksmen de suda kalan Cu miktarn diyagramdan faydalanarak hesaplamak mmkndr.

ekil 5: Alminyum-bakr denge diyagram

Alam bu scaklkta sabit tutarak, nce (3) noktasndan soldaki B erisine yatay bir izgi izelim. B erisi katlama sonu noktalarn ifade eden scaklklar gsterir (Solids) Buradan da yatay eksene dik inilerek Cu miktar okunur (1,25). Bu miktar katda bulunan Cu miktardr.

Svda bulunan bakr miktarn bulmak iin de (3) deb sadaki A eprisine yatay izilir. A erisi ise katlama balangc, scaklklarn gsterir. (likids) Bu eriyi kesen noktadan dik inilerek bulunan deer henz katlamaya balayan Cu miktarn belli eder (yaklak %15). (3) ve (4) arasnda daha alak scaklklarda oluan kristaller, daha fazla bakr ihtiva ederler. Sv alamlarnda bakr miktar daha fazladr. Bylece A ve B erileri arasndaki alanda alam kat ksmla beraber sv eriyik halde bulunan karmdan ibarettir. Buna kat eriyik ad verilir.

3.1.1 Yaynma ve Difzyon

39

(4) noktasnda alam tamamen katlamtr. Buradan A erisine izilen yatay izginin eriyi kestii noktada yaklak %26 bakr ihtiva eden son katlama kristalleri bulunur. (4) noktasndaki alamn merkezinde saf alminyum kristalleri, kenarndan ise %26 bakr ihtiva eden kristaller bulunur. Halbuki esas alamn %3 bakrl olmas lazmdr. Alam sourken B erisinin altnda 548 Cde (5) noktasn inceleyelim. Herhangi bir metal, kat, sv, gaz hallerinden mutlaka en az birinde bulunur. Birok metal gaz hallerinde mutlaka en az birinde bulunur. Birok metal ise birden fazla hallerde bulunabilir. Bunlara faz denir. Al-Cu alamnda be faz mevcuttur.

1) A erisinin tam zerinde bulunan ve ilk kristalleri verecek olan sv halidir. 2) A ve B erileri arasndaki alanda bulunan ksmen sv ksmen kat hali. 3) A erisinin yukarsnda bulunan tamamen sv hali. 4) B erisinin tam zerinde bulunan tamamen kat hali. 5) Yatay B erisinin altnda C erisinin solunda bulunan kat fakat deiik hali.

(5) noktasna kar gelen 548 C scakl sabit tutarsak olduka yksek bir scaklktaki olaya kat olarak hzla yaynma denir. Yani tane snrlarnda bulunan byk miktarda bakr, btn tanelerin iine tesir ederek yaynr ve taneler ayn miktarda bakr ihtiva ederler.

3.1.2 kelme C erisi bakr alminit (CuAl2) ihtiva eden bir bileik oluumunun balangcn gsteren eridir. rneimizde bu bileik (6) noktasnda kar gelen 485 Cdan aa scaklklarda %3lk alamdan ayrlarak kelmeye balar. (7) noktasnda bakr alminat

40

bileii halinde fazla miktarda bakr ayrlmtr. Bu scaklkta (450 derece)

alamn

yaklak %99u iinde %25 bakr bulunan, bakr alminyum karmndan ibarettir. Geriye kalan bakr, bakr alminit eklinde kelen bileikte daha fazla miktarda bakr bulunmaktadr. Alamn mukavemetini arttrmak iin kelen bileiklerin iriliklerini, dallarn dikkatle takip ve kontrol etmek gerekir.

3.1.3 Su Verme Al alamlarnn mukavemetini artrmak iin gereken sl ilemleri incelersek: A) Yaplacak ilk i alamn denge diyagramn inceleyerek scakln B ve C erilerinin solundaki sahaya ve gereken zel scakla kartmaktr. Bu ilemde kelekler erir ve istenilen ekilde yeniden kelmeye uygun olurlar. B) Erime olaynn btn paray etkilemesi iin bu zel scaklkta, belirli bir sre tutulmas gerekir.

C) zel scaklkta belirli bir sre tutulan para hzla souk suya daldrlr. Bu ileme su verme denir.

Alam yksek scaklkta stabil olan bir kat eriyik halinde yeterli derecede hzla soutulursa, stabil olan kat eriyik halinde ayrmalar ve deimeler meydana gelmez. Bylece alamn yksek scaklktaki stabil olan hali alak scaklkta da aynen elde edilir ve yksek scaklktaki zelliklerinden faydalanlr. Mesela, ekildeki (5) noktasndan (8) noktasna kadar yava yava soursa Al-Cu kat eriyinden Bakr Alminit bileii ayrlr. Souma hz yeter dereceden Bakr Alminit bileii ayrlr. Souma hz yeter derecede byk olursa Cu atomlar bakr alminit bileiini tekil etmek iin gruplar halinde

41

toplanrlar ve bu vaziyette kalrlar veya sz geen moleklleri tekil ederler. Her iki halde de kat eriyik kafesinin ekil deitirme kabiliyetini ykseltmek gayesiyle sertletirir. Bu sertlemeye ayrma sertlemesi denir.

3.2 Souk ekil Deitirmeye Uram Alminyum Alamlarnda Kaynaktan Sonraki nceleme Para nceden bir sl ileme tabii tutulmad yani sertlii arttrlmadndan kaynaktan sonra sertliinde fazla bir d meydana gelmemitir. Ancak kaynak esnasnda s tesiri altnda kalm blgelerde bir sertlik d grlmektedir. Daha sonra yaplan sl ilemler sonucu elde edilebilecek sertlik deerlerine ulalmtr.

1. Blgede ynlenmi taneler mevcut. Nedeni= Ynlenmi souma Dolgu ksmnda ynlenmi byk taneler vardr. eer katlama srasnda souma belirli bir ynsellik gsteriyorsa su transferinin olduu ynde taneler uzar. 2. Blgede: Souma zaman arttka taneler irileir. Buras kaynak dolgusuna en yakn blgedir. Biraz daha uzak olan blgede taneler incedir. 3. Blge: Rekristalizasyon blgesidir. Olumas iin deformasyona urams gerekir. birden fazla faza sahip olmaldr. 4. Blge: Bu blgede s etkisi sonucu bir deiim meydana gelmez.

Haltpecth Kanunu: = o + k.D-1/2 Tane ap kldke ok kristalde ekme mukavemeti artar sertlik artar. ri taneli yap krlgan, dk mukavemetlidir. nce taneli yap ise mukavim ve toktur.

42

Burada kullanlan elektrod tel Al-Si alamldr. Kullanlan kaynak metodu Argon (gazlat) kaynadr.

Burada 2024, 2014 alminyum

alamlarnda erilerde de grld gibi

HaltPecth kanununa gre bir deiim grlmektedir. Deiime urayan blge 40-50 mm civarndadr.

7178 alminyum alamnda 40-50 mm civarnda fazla bir deime gstermemitir. Ancak kaynak dolgusunun olduu yerde sertlikte byk bir d meydana gelmitir. Bunun nedeni kullanlan dolgu telinin Al-Si olmamasdr. Burada Mglu tel kullanlm olsayd bu d gzlenmezdi.

Bu alminyum alamlar kaynaktan sonra sl ileme tabii tutarsak homojen bir sertlik deiimi elde ederiz.

Kaynak srasnda alminyum sl iletkenlii yksek olduundan deiime urayan blge byktr. Yaplan incelemede kaynak yaplmadan nceki sertlik deerine kaynak dikiinden 100-150 mm uzaklkta elde edilmitir.

Souk ekil deitirmi alminyum alamlar uygun dolgu teli ile yaplacak kaynaktan sonra homojen bir yap iin sl ileme tabii tutmak gerekir. Bu yaplmazsa, kaynak blgesi ve etkilenmi blgede mukavemet deiimi gzlenir. stenmeyen durumlar meydana gelebilir.

43

3.3 Solsyona Alnm Alminyum Alamlarnda Kaynak Sonras nceleme Numune, solsyona alndktan sonra kaynak yaplm alminyum alamlarnda kaynaktan nceki sertlik deerlerine ulalamamtr. Is iletiminin yksek olmas nedeniyle kaynak blgesinde sertlik d meydana gelmitir. Bunun en nemli nedeni solsyona alnm malzemede taneler kktr. Ancak kaynak ileminden sonra s iletimi sonucu, taneler kaynak blgesine yakn yerlerde byk olarak karmza kyor. HaltPErch kanununa gre taneler bydke sertlik ve mukavemet azalmtr.

Souk ekil deitirme derecesi, yeterli olmas sonucu taneler solsyona alma sl ileminden sonra byk olduklar grlr. Ancak kaynak ileminden sonra kaynak blgesinde snma ve havada souma sonucunda yumuama grlmtr. Solsyona alma ileminde yapda znm olarak bulunan bakr kaynaktan sonra byk boyutlu taneleri olarak kelerek yumuama meydana gelmitir.

3.4 Yalanma lemi Grm Alminyum Alamlarnda Kaynak Sonras nceleme Suni olarak yalandrlarak maksimum sertlie karlan alminyum alamlarnda, kaynak ilemi sonucu kaynak blgesi ve etkilenmi sertlikte byk bir d olduu grlmtr .

Maksimum sertliin elde edildii sreden az bir sre malzeme yalandrlrsa sertlik der. Burada da bu olay meydana gelmitir. Kaynak srasnda malzeme snmtr.

44

Maksimum sertlik sresinden az bir sre belli scaklkta kalmtr. Bunun sonucu olarak malzemede kaynak blgesinde yumuama meydana gelmitir.

Isl ilem sonucu istenen mukavemete kaynak ileminden sonra sl ilem yaplarak ulalabilir. Kaynaktan nce yaplan sl ilem kaynaktan sonra bir zelii olmaz. Yani istenilen mukavemet deerlerine ulamaz. Kaynaktan sonra tekrar malzeme sl ileme tabi tutulsa bile balangtaki mukavemet deerlerini elde edemeyiz. nk kaynaktan sonra kaynak blgesinde sertlik dk kaynaktan nce yaplan sl ilem sonucu yksektir. Sonradan yalandrma ilemi yaplrsa kaynak blgesi ile etkilenmi blge arasnda bir sertlik farkll grlr. stenilen homojen bir sertlik elde edilemez. Yani kaynak

blgesine ar yalanma olay meydana gelir.

4. SONU VE NERLER

Souk ekil deitirme ileminde kademe eklinde bir dvme ilemi yaplacaksa mutlaka arada tavlama ilemi yapmak gerekmektedir. nk souk ekilde deitirmeye devam etmek iin malzemenin yumuatlmas gerekmektedir.

Solsyona alma ilemi srasnda, su verilerek malzemenin iindeki alam elemanlarnn bilinmesi ve ona gre seilecek scaklk ve bekleme srelerinin belirlenmesi gerekmektedir.

Suni yalandrma olay, souk ekil deitirmeden sonra yaplrsa, kelme sertlemesi daha iyi sonu vermektedir.

45

nceden bir sl ilem grm alminyum alamlarnda kaynak ileminden sonra kaynak blgesindeki sertlikte byk bir dme grlmektedir. Bunun sonucu olarak sl ileme tabi tutulursa istenilen mukavemet deerleri elde edilememektedir. Bu nedenle alminyum alamlarnda mutlaka kaynak ileminden sonra sl ilem yaplmaya allmaldr.

46

KAYNAKA

1. W. BONFIELDE, P.K. DATTA Journal of materials science 2. 2. American Society For Metals Metals handbook 3. M. Van Lancker Metallurgy of Alminimum Alloys Chapman and Hall Ltd. 4. Alminyum Alamlarda Yalanma Olay E. niversitesi, Doktora Tezi. 5. W. H. DENNIS Demird Metaller Metalurjisi eviren Do. Dr. H. Erman TULGAR 6. Burhan OUZ Demird Metaller Kayna

47

7. Burhan OUZ Anma Sorunlar ve Dolgu Kayna 8. Prof. Dr. Doan E GCER Fiziksel Metalurjinin Esaslar

NDEKLER

NSZ 1. GR VE AMA 2.1 Alminyum ve Alamlarn Tarihesi 2.2 Alminyum ve Alamlarnn zellikleri 2.2.1 Alminyum zellikleri 2.2 Alminyumun Genel Karakteristikleri 1 1 2 2 2

48

2.3 Birletirme ile ilgili Karakteristikler 2.4 Alminyumun Balca zellikleri: 2.4.1 Alminyum Saflk Dereceleri 2.4.2 Alminyumun Fiziksel zellikleri 2.4.3 Alminyum Mukavemet zelikleri 2.4.4 Korozyona Kar Mukavemet 2.4.5 Souk ekil Deitirme ve Scak Deitirme 2.5 Alminyum Alamlar ve zellikleri 2.6 Alminyum ve Alamlarda Isl lemler 2.6.1 Isl lem Esas 2.6.2 Tavlama 2.6.3 Solusyona Alma lemi 2.6.3.1 nceden Tayin Edilen Bir Scakla Kadar Istma 2.6.3.2 Belirli Bir Sre Bekletme 2.6.3.3 Istmann Meydana Getirdii Deiiklikler 2.6.3.3.1 niform Dalm 2.6.3.3.2 Toparlanma 2.6.3.3.3 Yeniden Kristalleme 2.6.3.3.4 Dane Bymesi 2.6.3.4 Su Verme 2.6.3.4.1 Souk Suda Su Verme 2.6.3.4.2 Scak Suda Su Verme 2.6.3.4.3 Pskrterek Su Verme

3 3 4 4 5 5 5 6 7 7 7 9 9 10 10 10 11 11 11 12 12 12 13

49

2.6.4 Solsyona Alma ve Su Verme Srasnda Dikkat Edilecek Noktalar ve Karlalan Glkler 2.6.5 Yalanma Olay 2.6.5.1 Tanm 2.6.5.2 Safhalar 2.6.5.2.1 Solsyon Alma 2.6.5.2.2 Su Verme 2.6.5.2.3 kelme 2.6.5.3 Yalan Teorisi 2.6.5.4 Yalanma Sertlemesini Douran Sebepler 2.6.5.5 Yalanmaya Etki Eden Faktrler 2.7 Alminyum ve Alamlarnn Kaynak Kabiliyeti 2.8 Alminyum Alamlarn Kayna 2.8.1 Tabii Sert Hadde Alamlar 2.8.2 Isl ilemde Sertleen Hadde Alan 2.8.3 Dkm Alamlar 2.8.4 Alminyum ve Alamlarnn Kayna, eliin Kaynana Nazaran u Sebeplerden Dolay Daha Zordur 2.9 Alminyum ve Alamlarna Uygulanan Kaynak Metotlar 2.9.1 Alminyum ve Alamlar Gaz Ergitme Kayna 2.9.1.1 Dekapan ve zellikleri 2.9.1.2 Kaynak ubuklar ve Kaynak Kabiliyetleri 2.9.2 Alminyum ve Alamlarnn Elektrik Ark Kayna 2.9.2.1 Kaynak Balantsnn Mukavemeti 23 24 24 24 25 26 27 13 14 15 16 16 16 16 16 19 20 21 22 22 22 22

50

2.9.3 Alminyum v e Alamlarnn Koruyucu Gazla Ark Kayna 2.9.3.1 Ark Atom Kaynann stnlkleri 2.9.3.2 Kaynak Dikiinin Mukavemeti 2.9.4 Basn Kayna 3. SONULARIN REDELENMES 3.1. Isl lem Yardmyla Al-Cu Alamlarnn Denge Diyagramnda ncelenmesi 3.1.1 Yaynma ve Difzyon 3.1.2 kelme 3.1.3 Su Verme 3.2 Souk ekil Deitirmeye Uram Alminyum Alamlarnda Kaynaktan Sonraki nceleme 3.3 Solsyona Alnm Alminyum Alamlarnda Kaynak Sonras nceleme 3.4 Yalanma lemi Grm Alminyum Alamlarnda Kaynak Sonras nceleme 4. SONU VE NERLER KAYNAKA

27 27 28 28 29

29 30 31 31

32

33

34 34 35

51