Adam owicki

MASZYNA ELEKTROSTATYCZNA, czyli bdziecie wstrznici

Tym razem zrobimy maszyn elektrostatyczn napdzan korb. Prosty napd i prosta w budowie. Efektowna w dziaaniu. Bdziecie wstrznici... dosownie.
dugo nic. Moe jedynie zostaa nazwa, bo bursztyn po grecku nazywa si elektron. Odkrycie Talesa wykorzysta i rozwin niejaki Gilbert w drugiej poowie XVI wieku, wykazujc, e nie tylko cenny bursztyn, ale wiele innych substancji mona naelektryzowa przez tarcie. Badania Gilberta kontynuowa O. von Guericke, ktry okoo 1663 roku wynalaz prost maszyn elektrostatyczn i dziki niej zauway, e stan naelektryzowania mona przenosi na inne przedmioty. W 1729 roku Anglik Stephen Gray stwierdzi, e fluid elektryczny moe przenie si ze szklanej rury na jej zatyczk, oraz zauway, e istniej dobre i ze przewodniki prdu elektrycznego. Uywajc metalowych przewodw, odkry, e osoba poczona drutem z ciaem silnie naelektryzowanym doznawaa wstrzsu. Od tego momentu elektryczno staa si modna.

P
M ODY TECHNIK

56
5/2005

odstawowe materiay do zrobienia maszyny to pmetrowa deseczka na podstaw, sklejka, drut stalowy, rurka mosina, folia aluminiowa, cztery due koraliki na oyska, dwa soiki od majonezu oraz metr drutu plecionki. Soiki speni rol butelki lejdejskiej. W niej, a waciwie na jej srebrnej powierzchni, zgromadzimy adunek elektryczny wytworzony za pomoc naszej maszyny elektrostatycznej. Butelka lejdejska jest kondensatorem o maej pojemnoci i duej odpornoci na przebicie. Nim zaprosz was do budowy dziaajcego modelu maszyny, przyjrzyjmy si bliej historii elektrostatyki.

Pocztki byy nastpujce. Wiemy ze szkoy, e Grecy pocierali bursztyn o sukno i obserwowali, e przylegaj do niego rne lekkie drobiny. Pierwszym, o ktrym wiadomo, by Tales z Miletu okoo 550 roku p.n.e. On to zainteresowa si zjawiskami elektrostatycznymi. Potem byo

Widok maszyny z boku

Maszyna elektrostatyczna to podstawowa pomoc szkolna, tym bardziej cenna, jeli sami j zrobicie
Tu wrcz musz zacytowa list wystraszonego profesora Musschenbroeka do Raumura, datowany na 20 stycznia 1746 r. Chc Panu opowiedzie o nowym, lecz strasznym eksperymencie, ktrego nie radz prbowa; take ja, ktry go wykonaem i przeyem dziki asce Boga, nie powtrz go nawet za cae krlestwo Francji. Prowadziem pewne badania nad si elektrycznoci i w tym celu zawiesiem na dwch bkitnych sznurach jedwabnych rur elazn, ktra otrzymywaa elektryczno przez kontakt z kul szklan obracan szybko wok osi i pocieran przy tym rkami. Na drugim kocu rury wisia swobodnie drut miedziany, ktrego koniec znajdowa si w okrgej flaszce szklanej, czciowo wypenionej wod; trzymaem t flaszk w swej prawej rce, a drug rk staraem si wydoby iskry z naelektryzowanej rury elaznej. Nagle moja prawa rka doznaa tak gwatownego wstrznicia, e cae moje ciao odczuo to jakby uderzenie piorunem... Do i cae ciao s poraone w tak straszny sposb, e nie mog tego wyrazi; jednym sowem, sdziem, e ze mn ju koniec... Musiao go niele kopn, jednak myl, e was nie zniechciem. Potem jeszcze profesor Musschenbroek z uniwersytetu w Lejdzie wynalaz butelk lejdejsk, czyli pierwsz posta kondensatora elektrycznego. Kondensator jest urzdzeniem do przechowywania elektrycznoci. Pierwotnie byo to naczynie ze szka wypenione wod i zatkane korkiem, ktry by przebity na wylot miedzianym drutem. Butelk mona byo naadowa elektrycznie, stykajc prt z naadowanym ciaem. Poprzez drut i wod prd dostawa si do rodka naczynia i adowa dodatnio lub ujemnie jego wewntrzne cianki. Wielkie znaczenie dla rozwoju elektrostatyki miay prace dowiadczalne Beniamina Franklina, tego od latawca, ktry w roku 1752 zapa prd z byskawicy do butelki lejdejskiej i dowid tym, e w piorunach jest elektryczno i to taka sama jak powstajca poprzez tarcie. Pisaem ju o tym i nawet prosiem, ebycie tego dowiadczenia nie powtarzali. Potem jeszcze, od adunku elektrostatycznego, zapali si zeppelin Hindenburg Tyle historii, a my bierzmy si do pracy. Mam nadziej, e was zbytnio nie wystraszyem i nie narobicie wikszych szkd. Podstaw maszyny jest deseczka o dugoci 50 centymetrw, szerokoci 15 i gruboci 20 milimetrw. Wyrwnajmy j papierem ciernym, a nastpnie w odlegoci 130 milimetrw od obu kocw wiercimy dwa otwory o rednicy 15 milimetrw. Drki. W tych otworach umiecimy potem na wcisk i klej dwa drki o dugoci 22 centymetrw, ktre utrzymywa bd szczotki zbierajce i iskrownik. Jeden koniec drka o rednicy 15 milimetrw zestrugamy do rednicy 10 milimetrw na dugoci 25 milimetrw. Na nim umiecimy suport dwigni iskrownika.

Suport iskrownika

Suport dwigni iskrownika zrobiony jest z rurki mosinej o dugoci 110 milimetrw. Rurka z jednego koca nacita jest szczelin o szerokoci 3 milimetrw na gboko 20 milimetrw. Prostopadle od tego nacicia w odlegoci 1 centymetra wiercimy otwr o rednicy 3 milimetrw. Przetkniemy go rub, na ktrej utrzymywa si bdzie dwignia iskrownika. Wsporniki koa. Ze sklejki o gruboci 8 milimetrw wycinamy dwa wsporniki 4 . Szeroko ich podstawy wynosi 10 centymetrw, a wysoko 20. We wspornikach wiercimy otwory o rednicy 5 milimetrw w odlegoci 20 milimetrw od krawdzi.
3

Wspornik koa

Ktowniki. Do solidnego umocowania suportu koa uyjemy samodzielnie wykonanych ktownikw z 2-milimetrowej blachy 5 . Blach o wymiarach 10 na 4 centymetry wyginamy w imadle wzdu duszego boku. Teraz naley napunktowa miejsca, ktrych przewidujemy otworki pod ruby. Wiercimy je na drewnianej podkadce wiertem o rednicy 3 milimetrw.

57
5/2005

M ODY TECHNIK

Widok maszyny z przodu

na

warsztacie
Koo pasowe due. Ma rednic 80 milimetrw i szeroko 35 milimetrw. Tu musimy postpi podobnie i w odlegoci 5 milimetrw od krawdzi wyabiamy lub wytaczamy dwa kanaliki o szerokoci i gbokoci 3 milimetrw 10 . W tych kanalikach bd pracowa gumki napdowe. W razie braku gumki rol paska transmisyjnego moe speni naoliwiony ciasno zawizany szpagat.

Ktownik wzmacniajcy konstrukcj

Potrzebujemy dwch takich ktowniczkw. No dobrze, moecie te wyci dwa kawaki gotowego ktownika. Tarcze maszyny. Wytniemy je ze sklejki o gruboci 5 milimetrw. Do cicia sklejki moemy posuy si wyrzynark lub w razie jej braku mudnie ci pi wonicow. Potrzebujemy dwch k, kade o rednicy 20 centymetrw. W obu tarczach wiercimy centralnie otwory o rednicy 5 milimetrw. Nastpnie koa lakierujemy trzykrotnie szybkoschncym wodnym lakierem akrylowym. Paseczki aluminiowe 6 wycinamy z folii przy samodzielnie zrobionym szablonie z kartonu. Potrzebujemy 24 sztuk na jedno koo. Paski o dugoci 40 milimetrw z jednego koca maj szeroko 10 milimetrw, a z drugiego 8 milimetrw. Moemy wycina ich po kilka w zalenoci od gruboci folii i jakoci noyczek. Duym uatwieniem jest posuenie si foli samoprzylepn stosowan do uszczelniania przewodw kominkowych. Teraz czyciutkie paski folii nalepiamy na powierzchnie dobrze wysuszonych ju tarcz.

Szczotki centralne

o wymiarach 10 na 20 milimetrw z wywierconymi otworami o rednicy osi. Na nie zaoymy mosine piercienie, do ktrych przylutujemy szczotki. Wszystko widoczne jest na szkicu. Zamiast lutowania piercienie moemy przewierci, a otwory nagwintowa. Nagwintowane koce szczotek wkrcamy w otwory piercieni.

Drewniany suport szczotek centralnych

Koa pasowe mae. Powinny mie rednic 30 milimetrw. Dwie sztuki wytoczymy na tokarce do drewna w ksztacie jak na szkicu 9 . Moemy te, w przypadku bra-

10

Koo pasowe due

Pojedynczy patek folii aluminiowej, jakimi wylepione s tarcze

Koo pasowe mae

Korba. Jest wygita z drutu, ktry jest jednoczenie osi duego koa pasowego. W miejscu gdzie na korbie osadzone jest koo pasowe, drut naley rozpaszczy, co zapobiegnie obracaniu si koa wzgldem korby. Szczotki zbierajce 11 , czyli kolektorowe, s chyba najtrudniejsz czci, o ktr moe rozbi si nasz entuzjazm. Ale co tam, do dziea. Paski blachy o wymiarach 12 na 170 milimetrw zaginamy w jej szerokoci z jednego koca, na przestrzeni 55 milimetrw. W tak wykonan rynienk woymy pcz-

58
5/2005

M ODY TECHNIK

Szczotki. Drut mosiny zaginamy jak na szkicu 7 . W zagiciu umieszczamy pczki drucikw miedzianych o rednicy 0,1 milimetra. Powinny mie dugo 30 milimetrw. Suporty szczotek centralnych 8 to dwa krki drewniane

ku dostpu do tokarki, w krku o rednicy 30 milimetrw wyobi kanalik o szerokoci 3 milimetrw. Te kka przyklejamy centralnie do wewntrznych stron tarcz maszyny. Wewntrznych to znaczy po przeciwnej stronie ni s aluminiowe paski.

11

Szczotka zbierajca

Kto zrobi tak maszyn, niech ogosi t e n f a k t n a f o r u m w w w. m t . c o m . p l

Kolektory. Wygnieki drucikw miedzianych my je, jak na szkicu, z druo rednicy 0,1 milimetra. tu mosinego o rednicy Musz by one pozbawio2 milimetrw i dugoci ne izolacji. Druciki szczo175 milimetrw kady. Na tek maj dugo 30 militych kolektorach take metrw. Teraz pozostaje musz by szczoteczki oblutowa starannie kraz miedzianego drutu 14 . wdzie tak pracowicie Wiem, e w warsztaciku wykonanych kolektorw macie teraz prawie pradla nadania im trwaoci, cownie szczotkarsk, ale poniewa pracujc, bd po poprzednich dowiadnaraone na uszkodzenie. czeniach ju chyba dacie Dalsze prace przy szczosobie rad. Wreszcie koteczkach polegaj na wylektory przekadamy przez giciu ich na ksztat wiotwory w pokrywkach, ale dziany na szkicu, a jesztak, by szczoteczki opieracze przed tym wywiercey si o dno naszej butelki niu otworw pod ruby lejdejskiej. Na koniec otM3. ruby te zamocuj wory w pokrywkach oblutrwale nasze szczotki na 14 towujemy. mosinych rurkach suSzczotka Monta. Do deski portu dwigni iskrownika. kolektora, ta ma podstawy przykrcamy za Dwignia iskrowdotyka dna porednictwem ktowninika. Potrzebujemy dwch kondensatora kw wsporniki koa. Potakich dwigni. Wygniemidzy nie wsuwamy obie tarcze my je w ksztacie jak na szkicu 12 . i wciskamy o, uprzednio przekaNa drugi koniec nasadzimy drewdajc te elementy trzema koralikaniane uchwyty. Dobrze byoby na mi. Koraliki w tym wypadku peni kocach tych dwigni przylutowa rol oysk lizgowych. Na wystajstalowe kulki, ale wygicia te ce osie wkadamy dwa krki drewspeni sw rol. Urzdzimy pokaz dziaania naszej maszyny elektrostatycznej. Zaprocie jakich znajomych, bo chyba nie chcecie by poraani prdem w samotnoci. Gdy si rozgoszcz, naley naadowa butelk lejdejsk. Koce iskrownika ustawiamy w odlegoci okoo jednego centymetra od siebie i krcimy korb. Tarcze obracaj si coraz prdzej, cho w przeciwnych kierunkach. Krcimy tak nie duej ni minut, poniewa tyle trwa proces adowania naszego soika lejdejskiego. Nie mona adowa zbyt dugo, gdy dochodzi do przebicia, czyli do rozadowania i wszystko trzeba powtrzy od nowa. Gdy dysponujemy ju naadowanym soikiem-butelk lejdejsk, ustawiamy ogldajcych pokaz przyjaci wokoo i kaemy im chwyci si za rce. Sami wczamy si w taki obwd, podajc jednej osobie rk, a do doni drugiej osoby dotykajc kocwk butelki lejdejskiej. Butelk trzymamy przez cay czas za zewntrzn okadk. W momencie, gdy butelka bdzie rozadowywa si poprzez ciaa uczestnikw eksperymentu, poczujemy wszyscy kopnicie prdem. Tak naprawd dowiadczenie nie jest niebezpieczne i moemy je zrobi bez wikszych obaw. W pokazie nie powinny czynnie uczestniczy osoby majce wbudowany rozrusznik serca. Napicie pomidzy okadkami butelki lejdejskiej jest rzdu kilowoltw, natenie jest jednak na tyle niskie, e nikomu nic si nie stanie, ale i tak bdziecie wstrznici. !

12

Iskrownik wygity z drutu mosinego

Kondensatory. Dwa soiki oklejamy starannie wewntrz i na zewntrz paskiem folii aluminiowej 13 . Do dna soikw take przyklejamy krki folii. W metalowych pokrywkach soikw wiercimy centralnie otworki o rednicy 2 milimetrw.

niane o wymiarach 10 na 20 milimetrw. Na nie wciniemy piercienie szczotek. Krek koa pasowego duego umieszczamy pomidzy wspornikami na osi z korb pomidzy tarczami tak jak na szkicu. Koa pasowe czymy modelarskimi gumkami transmisyjnymi o przekroju 3 na 3 milimetry. Pamita naley, by jedn z gumek skrzyowa, bo tarcze maj obraca si w przeciwnych kierunkach, a to jest najprostszy sposb uzyskania takiego wanie efektu. Butelki lejdejskie ustawiamy na podstawie, wciskajc grny wystajcy koniec prta do zacisku szczoteczek. Gdy wszystko zmontujemy i tarcze obracaj si prosto i bez trudnoci wreszcie

59
5/2005

M ODY TECHNIK

13

Kondensator, czyli butelka lejdejska ze soika