7.

ZACHOWANIE I ORGANIZACJA PRZEDSIBIORSTWA

Pytania wane dla przedsibiorstw: jak, przy danych rozmiarach produkcji, ksztatuj si koszty wytwarzania oraz ile wyniesie utarg (przychody) za sprzeday? Koszty wytwarzania (przy kadych rozmiarach produkcji) zale od: zastosowanej technologii i cen poszczeglnych czynnikw decydujcych o sumie wydatkw przedsibiorstwa na ich zakup. Utarg zaley od ksztatowania si krzywej popytu na wyroby danego przedsibiorstwa. Krzywa ta okrela cen, przy ktrej dana wielko produkcji moe by sprzedana. Zyski stanowi nadwyk utargu nad kosztami. Zaoenie teorii poday: celem wszystkich przedsibiorstw jest maksymalizacja zysku. Przedsibiorstwa s w stanie ustali tak wielko produkcji, przy ktrej osigaj maksymalne zyski. Organizacja przedsibiorstwa Dziaalno gospodarcza jest prowadzona przez: firmy jednoosobowe (sole traders) S to przedsibiorstwa nalece do jednego waciciela, ktry ma prawo do caoci dochodw, a take ponosi pen odpowiedzialno za ewentualne straty. W razie bankructwa aktywa waciciela, cznie z osobistym majtkiem (Np. dom), musz zosta sprzedane, a pienidze ze sprzeday rozdzielone midzy wierzycieli. spki jawne (partnerships) Jest to organizacja majca cele gospodarcze, ktr tworz dwie lub wicej osb, bdcych wacicielami spki. Dziel oni pomidzy siebie zyski i ponosz wspln odpowiedzialno za straty. Istniej rne formy uczestnictwa w spce: cz wsplnikw moe wnie wkad finansowy i uczestniczy w podziale zysku, ale nie bra aktywnego udziau w prowadzeniu przedsibiorstwa, ale s te firmy majce wielu udziaowcw czynnie uczestniczcych w prowadzeniu interesw. Sp. jawna jest spk z nieograniczon odpowiedzialnoci w przypadku bankructwa waciciele musz spaci dugi firmy, sprzedajc czasem swj majtek osobisty. Dziki temu klienci tych firm darz je zaufaniem. spki kapitaowe (companies (ang.) /corporations (amer.)) Jest to organizacja prowadzca w sposb prawnie dozwolony dziaalno produkcyjn i handlow. Osobowo prawna takiej spki jest oddzielona od osobowoci prawnej jej wacicieli. Wasno jest rozdzielona midzy akcjonariuszy. Pierwotnymi akcjonariuszami s osoby, ktre zaoyy przedsibiorstwo, lecz obecnie sprzeday swj udzia w zyskach innym osobom. Sprzeda prawa do udziau w zyskach jest rdem nowych funduszy dla przedsibiorstwa. Akcje spek publicznych (notowanych na giedzie) mog zosta odsprzedane na giedzie. Aby sta si akcjonariuszem spki trzeba kupi akcje na giedzie, pacc za nie cen rwnowagi, czyli cen rwnowac popyt i poda akcji danej spki w okrelonym dniu. Akcjonariusz uzyskuj dochd dwojakiego rodzaju: - dywidendy (ich rdem jest ta cz zysku, ktrej spka nie przeznacza na inwestycje w przedsibiorstwie) - zyski/straty kapitaowe (inaczej kursowe) np. gdy kupuj akcj firmy X za 600 z, a w nastpnym okresie wszyscy bd oczekiwa wysokich zyskw i dywidend od tych akcji, mog sprzeda swoj akcj za 650 z. 50 z to zysk kapitaowy na 1 akcji. Akcjonariusze nie mog by zmuszeni do sprzeday majtku osobistego, eby spaci dug spki. Najwyej ich akcje stan si bezwartociowe. Sp. kapitaowe s zarzdzane przez rad dyrektorw. Mog oni by zwolnieni przez najwaniejszych akcjonariuszy (posiadajcych najwicej akcji). [Kade przedsibiorstwo w momencie rozpoczynania dziaalnoci potrzebuje okrelonej wielkoci kapitau w celu sfinansowania rozwoju firmy, zakupu zapasw, maszyn, przeprowadzenia kampanii reklamowej. Firmy opierajce si gwnie na wiedzy ludzkiej (np. zajmujce si wiadczeniem usug prawniczych) potrzebuj niewielkiego kapitau. Dogodn form dla nich jest spka jawna. Firmy potrzebujce duych pocztkowych nakadw lub takie, ktre rozwijaj si szybko, wymagaj wikszych rodkw. Dla nich odpowiedni form jest spka kapitaowa.] Przychody, koszty, zyski Utarg (przychd) ilo pienidzy uzyskana ze sprzeday dbr i usug w jakim okresie (zwykle w cigu roku). Koszty przedsibiorstwa wydatki poniesione na wytworzenie dbr i usug w jakim okresie. Zyski nadwyka przychodw nad kosztami.

Przepyw pieniny ilo pienidzy netto faktycznie uzyskana w danym okresie. Kapita rzeczowy maszyny, wyposaenie i budynki wykorzystywane w produkcji. Termin kapita jest stosowany przez ekonomistw do okrelenia dbr, ktre nie zuywaj si w caoci w trakcie jednego cyklu produkcyjnego, np. budynki, ciarwki. Energia elektryczna nie jest dobrem kapitaowym, bo cakowicie zuywa si j w procesie produkcyjnym w danym okresie. Dobra kapitaowe = rodki trwae = aktywa rzeczowe Jak naley traktowa koszt dobra kapitaowego przy obliczaniu zyskw i kosztw? W rocznych kosztach przedsibiorstwa umieszcza si koszt zuycia (amortyzacji) danego dobra kapitaowego, a nie koszt jego zakupu. Amortyzacja utrata wartoci dobra kapitaowego w cigu roku, bdca rezultatem wykorzystania tego dobra w procesie produkcji. Uwzgldnienie zuycia kapitau prowadzi do powstania rnicy midzy zyskiem w ujciu ekonomicznym a przepywami pieninymi netto. Zakupowi dobra kapitaowego towarzyszy duy odpyw gotwki-wikszy ni warto amortyzacji w pierwszym roku. Moe si zdarzy, e mimo duych zyskw w tym roku, przedsibiorstwo moe mie problemy z pynnoci finansow. Zakup dbr kapitaowych jest wydatkiem jednorazowym. W nastpnych latach do kosztw ekonomicznych przedsibiorstwa (z powodu z utrat wartoci tych dbr) wliczana jest nadal amortyzacja. Dlatego te strumie pienidza netto w tym okresie jest wikszy od zysku ekonomicznego. Wliczanie amortyzacji (a nie ceny zakupu dobra kapitaowego) do kosztw ekonomicznych przedsibiorstwa powoduje rozoenie kosztu zakupu rodkw trwaych na cay okres ich eksploatacji. Zapasy dobra przechowywane przez przedsibiorstwo na potrzeby przyszej sprzeday. Gromadzenie zapasw jest niezbdne dla zapewnienia cigoci produkcji i sprzeday. Np. firma ma na skadzie 500 tys. samochodw. W cigu roku wyprodukowaa 1 mln samochodw a sprzedaa 950 tys. Pod koniec roku zapas wynosi 150 tys. samochodw. Jak obliczy zyski? Koszty produkcji powinny by odnoszone do iloci sprzedanej. Wzrost zapasw o 50 tys. sztuk jest traktowany jako forma powikszenia kapitau przedsibiorstwa, umoliwiajcego sprzeda w nastpnym okresie. W nastpnym roku te 50 tys. pozwoli osign wpywy pienine bez ponoszenia wydatkw. Kredyty Firmy zacigaj poyczki g. w celu sfinansowania wydatkw zwizanych z ich zaoeniem, rozwojem, zakupem dbr kapitaowych, opatami za rejestracj firmy itp. Od wszystkich poyczonych sum firma musi paci odsetki. Stanowi one cz kosztw prowadzenia dziaalnoci i s wliczane do kosztw biecych przedsibiorstwa. Bilans zestawienie wszystkich posiadanych przez firm aktyww oraz wszystkich jej pasyww w odniesieniu do jakiego momentu, np. na koniec roku. Aktywa posiadany przez przedsibiorstwo majtek (np. ilo gotwki w baku, nalenoci u odbiorcw, zapasy towarw w magazynach, warto budynku fabryki). Pasywa to, co firma jest winna innym (np. niezapacone rachunki, nie wypacone wynagrodzenia, dug hipoteczny,, kredyt bankowy). Zyski Na co przeznaczane s zyski pozostae po opodatkowaniu? Cz moe by wypacona akcjonariuszom w postaci dywidend, cz zatrzymana w firmie jako zyski nie podzielone/zatrzymane. Zyski nie podzielone stanowi t cz zyskw do opodatkowania, ktra zostaje zakwestionowana w przedsibiorstwie, a nie przeznaczona na wypat dywidend dla akcjonariuszy. Suma zyskw niepodzielonych wpywa na bilans przedsibiorstwa. Koszt alternatywny (inaczej: koszt utraconych moliwoci) suma dochodw utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobw (pracy i kapitau) w najlepszym z istniejcych, alternatywnych zastosowa. Dla zrozumienia sposobu, w jaki rynek wpywa na wybr miejsca pracy dokonywany przez poszczeglne jednostki, niezbdne jest wykorzystanie pojcia kosztu alternatywnego, zamiast ksigowej wyceny rzeczywistych patnoci. Koszt alternatywny musi by rwnie uwzgldniany, gdy oblicza si warto kapitau. Przy obliczeniu zysku w ujciu ksigowym wykorzystanie wasnego kapitau finansowego nie pociga za sob adnych kosztw. Pomija si fakt, e kapita ten mona by wykorzysta w inny sposb, np. wpaci na oprocentowany rachunek bankowy lub przeznaczy na zakup akcji innego przedsibiorstwa. Koszt alternatywny naszego kapitau finansowego stanowi element kosztw ekonomicznych przedsibiorstwa, nie jest natomiast elementem kosztw w ujciu ksigowym. Zysk nadzwyczajny zysk przekraczajcy dochd, ktry waciciel przedsibiorstwa mgby otrzyma w postaci odsetek, wypoyczajc swj kapita wedug rynkowej stopy procentowej.

Zysk nadzwyczajny jest prawidowym wskanikiem rzeczywistej efektywnoci wykorzystania rodkw finansowych, zaangaowanych przez ich wacicieli w okrelon dziaalno gospodarcz. Decyzje produkcyjne przedsibiorstwa: analiza oglna Wszystkie decyzje przedsibiorstw dot. wielkoci poday i produkcji s podejmowane po to, aby zmaksymalizowa zysk. Jak przedsibiorstwo ustala wielko produkcji? Celem dziaania przedsibiorstwa jest maksymalizacja zysku przez wybr optymalnych rozmiarw produkcji. Zmiana wielkoci produkcji wpywa zarwno na koszty produkcji, jak i na wielko przychodw ze sprzeday. - minimalizacja kosztw: przedsibiorstwo dce do maksymalizacji zysku musi wytwarza swoj produkcj przy najniszych kosztach. Przedsibiorstwo ponosi koszty w wysokoci np. 10 z nawet wtedy, gdy wielko produkcji rwna jest zeru. S one zwizane z koniecznoci utrzymania przedsibiorstwa (opacenia kosztw funkcjonowania biura, wynajcia telefonu itp.). Rozpoczcie produkcji powoduje dalszy wzrost kosztw. Koszt cakowity ronie wraz ze wzrostem produkcji, zmiany te nie s jednak proporcjonalne. Przy rednich rozmiarach produkcji, np. 4 jednostek na tydzie, koszty zwikszaj si do wolno w miar wzrostu produkcji. Przy wikszych rozmiarach produkcji, np. 9 jednostek tygodniowo, nastpuje bardzo gwatowny wzrost kosztw. Moe on by wynikiem np. koniecznoci zapacenia pracownikom dodatkowego wynagrodzenia za prac w weekend. - informacja o wysokoci kosztw jest niewystarczajca do obliczenia wielkoci zyskw. Przedsibiorstwo musi te uwzgldnia przychody, ktre zale od popytu na jego produkty. Utarg cakowity cena pomnoona przez ilo sprzedanego dobra. Maksymalizacja zysku nie jest rwnoznaczna z maksymalizacj utargu. Przedsibiorstwo oblicza zyski dla kadych moliwych rozmiarw produkcji. W tym celu musi dysponowa informacj o wysokoci przychodw i kosztw dla rnych rozmiarw produkcji. Na tej podstawie oblicza zyski i wybiera tak wielko produkcji, ktra pozwala zmaksymalizowa cakowity zysk ekonomiczny. Koszt kracowy i utarg kracowy Koszt kracowy (ang. marginal cost) wzrost kosztw cakowitych wywoany wzrostem produkcji o jednostk. Utarg (przychd) kracowy (ang. marginal revenue) wzrost utargu cakowitego wywoany zwikszeniem produkcji o jednostk. Dopki utarg kracowy jest wikszy od kosztu kracowego, dopty przedsibiorstwo powinno zwiksza produkcj. Kada dodatkowo wyprodukowana i sprzedana jednostka produktu bardziej zwiksza cakowite przychody ni koszty cakowite, co oznacza, e wzrastaj zyski przedsibiorstwa. Gdy koszt kracowy jest wikszy od utargu kracowego, kada nastpna jednostka produktu zmniejsza sum zyskw. Koszty kracowe s pocztkowo wysokie, nastpnie spadaj, po czym ponownie rosn. Wynika to gwnie z charakteru technologii przy rnej skali produkcji. Przy niewielkich rozmiarach produkcji przedsibiorstwo wykorzystuje proste metody wytwarzania. Przy wikszej skali produkcji opacalne staje si zastosowanie bardziej skomplikowanych, nowoczesnych maszyn, ktre umoliwiaj obnienie kosztw wytwarzania dodatkowych jednostek. Automatyczne linie produkcyjne pozwalaj wytwarza dodatkowe jednostki taniej, ale s bardzo drogie przy niewielkiej skali produkcji. Przy dalszym wzrocie produkcji pojawiaj si trudnoci z zarzdzaniem duym przedsibiorstwem. Kolejne przyrosty produkcji staj si coraz drosze i koszty kracowe zwikszaj si jeszcze bardziej. Zaleno kosztw kracowych od wielkoci produkcji wyglda rnie w rnych przedsibiorstwach. Wielko utargu kracowego i cakowitego zale od ksztatowania si popytu na produkty danego przedsibiorstwa. Krzywa popytu ma nachylenie ujemne => utarg kracowy spada systematycznie z 2 powodw: 1. im wyszy jest poziom produkcji, tym nisza musi by cena ostatniej sprzedawanej jednostki 2. kolejne obniki cen zmniejszaj przychody uzyskane ze sprzeday wszystkich dotychczasowych jednostek produktu. Prawidowoci charakterystyczne dla przedsibiorstw o opadajcej krzywej popytu: 1. utarg kracowy spada wraz ze wzrostem produkcji 2. utarg kracowy jest niszy od ceny ostatniej sprzedanej jednostki o wielko wpywu obniki cen na sum przychodw uzyskanych ze sprzeday poprzednich jednostek. Ksztat krzywej utargu kracowego zaley wycznie od ksztatu krzywej popytu na produkty przedsibiorstwa.

Jeeli utarg kracowy przewysza koszt kracowy, to zwikszenie produkcji o jednostk bdzie oznaczao wzrost zyskw. Przedsibiorstwo dce do maksymalizacji zysku powinno zwiksza produkcj tak dugo, jak dugo przychody kracowe s wiksze od kosztw kracowych. W momencie, gdy koszty kracowe zaczynaj przekracza przychody kracowe, nie naley ju dalej zwiksza produkcji. Stosowanie tej zasady pozwala na wybr optymalnej wielkoci produkcji. Jeeli nawet wtedy przedsibiorstwo nie osiga zyskw, to powinno zosta zlikwidowane. Krzywe kosztw kracowych i utargu kracowego: MC = MR Wykres funkcji kosztw kracowych => MC, wykres funkcji utargu kracowego => MR Zysk jest maksymalny w punkcie przecicia obydwu linii (E). Wielko produkcji (Q1) zapewnie najwyszy zysk (lub najmniejsze straty). Przy produkcji mniejszej od Q1 utarg kracowy jest wyszy od kosztw kracowych, a wic wzrost produkcji spowoduje zwikszenia zysku. Na prawo od Q1 koszty kracowe s wysze od utargu kracowego. Dalsze zwikszanie produkcji w wikszym stopniu podwysza koszty ni przychody, a wic ograniczenie produkcji przynosi wiksze oszczdnoci kosztw, ni wynosz utracone przychody. W punkcie Q1 koszt kracowy jest rwny utargowi kracowemu. Gdy przedsibiorstwo godzi si na podwyk pac lub te odczuwa skutki wzrostu cen stosowanych w produkcji surowcw, koszty kracowe wzrosn przy kadej wielkoci produkcji. Gdy krzywa popytu na wyroby przedsibiorstwa i linia utargu kracowego przesuwaj si w gr, dla kadych rozmiarw produkcji cena i przychd kracowy s wysze ni poprzednio. Przesunicie w gr krzywej kosztw kracowych powoduje zmniejszenie produkcji. Taka sam zmiana linii utargu kracowego prowadzi do wzrostu wielkoci produkcji. Przedsibiorstwa nie musz cigle ustala pooenia krzywych swoich kosztw i utargu kocowego. Ustalenie punktu zrwnania si MC i MR jest tylko metod stosowan przez ekonomistw.

8. ROZWINICIE TEORII PODAY: KOSZTY A PRODUKCJA

Przedsibiorstwa nie zawsze zaprzestaj produkcji, kiedy pojawiaj si straty. Niekiedy oczekuj one, e popyt wzronie lub, e jeli bd miay do czasu, to obni koszty produkcji na tyle, aby przywrci zyskowno produkcji. Przedsibiorstwa ustalaj produkcj na poziomie, przy ktrym koszt kracowy zrwnuje si z utargiem kracowym. Oznacza to maksymalizacj zysku (lub minimalizacj strat). Jeli pojawia si zysk, przedsibiorstwo decyduje si na wytwarzanie tej wanie wielkoci produkcji. Jeli wystpuje strata, przedsibiorstwo sprawdza, czy mona ja zmniejszy przez cakowit rezygnacj z produkcji. Nakad (inaczej: czynnik produkcji) dobro lub usuga wykorzystywane w procesie produkcji. Nakady obejmuj prac (robocizn), maszyny, surowce, energi. Termin nakady obejmuje wszystko, poczwszy od pac menederw, a po wydatki na bandae w zakadowym ambulatorium. Funkcja produkcji okrela maksymalne rozmiar produkcji, jakie s moliwe do osignicia przy rnym poziomie nakadw. Funkcja produkcji jest zbiorem technicznie efektywnych metod wytwarzania. Metoda wytwarzania jest technicznie nieefektywna, jeeli do wytworzenia danej wielkoci produkcji zuywa wicej jednego czynnika produkcji i nie mniej innego czynnika ni inne znane metody wytwarzania, pozwalajce osign t sam wielko produkcji. W jaki sposb przedsibiorstwo znajduje kompletny zestaw technicznie efektywnych metod produkcji, okrelany mianem funkcji produkcji? Czciowo korzysta w tym celu z pomocy inynierw, projektantw i specjalistw od wykorzystania czasu pracy. Niekiedy przeprowadza si eksperymenty, stosujc rne metody wytwarzania i obserwujc ich wyniki. Technologia okrelona metoda czenia czynnikw produkcji w procesie wytwarzania dbr. Technika zbir wszystkich znanych technologii. Funkcja produkcji zbir wszystkich technicznie efektywnych technologii. Postp techniczny wynalazek lub udoskonalenie organizacyjne, ktre pozwala na wytwarzanie danej wielkoci produkcji przy niszym ni poprzednio poziomie nakadw. Technologia uwaana

dotychczas za efektywna moe okaza si przestarzaa, jeeli wskutek postpu technicznego uzyskamy now, wydajniejsz metod produkcji. Funkcja produkcji pozwala poczy ze sob wielko nakadw z rozmiarami produkcji. Technologi wymagajc zastosowania duej iloci kapitau i maej iloci pracy okrelamy mianem kapitaochonnej. Technologia zuywajca duo pracy i relatywnie mao kapitau nazywana jest technologi pracochonn. Jeeli krzywa popytu na produkty przedsibiorstwa i krzywa utargu kracowego przesun si w gr, to przedsibiorstwo zwikszy produkcj. Jednak proces dostosowywania do nowych warunkw musi by rozoony w czasie. W cigu paru pierwszych miesicy przedsibiorstwo moe wprowadzi prac w nadgodzinach. W dugim okresie za znacznie taszym rozwizaniem bdzie zbudowanie nowej fabryki i zwikszenie dziki temu zdolnoci wytwrczych. Dugi okres czas niezbdny do dostosowania do nowych warunkw wszystkich rodzajw czynnikw produkcji w przedsibiorstwie. W dugim okresie mog si zmieni rozmiary przedsibiorstwa, moe by wprowadzona inna metoda produkcji, przyjci dodatkowi pracownicy lub wynegocjowane nowe umowy z dostawcami surowcw. Krtki okres czas, w ktrym przedsibiorstwo jest w stanie tylko czciowo dostosowa czynniki wytwrcze do nowych warunkw. Przedsibiorstwo moe niemal natychmiast wyduy lub skrci czas trwania zmiany roboczej. Zatrudnienie pracownikw lub ich zwolnienie zajmuje wicej czasu. Jeszcze duej trwa zaprojektowanie, budowa i uruchomienie nowej fabryki. Krzywa dugookresowych kosztw cakowitych opisuje minimalne koszty wytwarzania rnych rozmiarw produkcji wwczas, gdy przedsibiorstwo jest w stanie dostosowa wszystkie czynniki wytwrcze. Dugookresowe koszty cakowite (LTC ang. long-run total costs) to zbir metod wytwarzania rnych rozmiarw produkcji p najniszych kosztach. Poniewa zawsze istnieje moliwo likwidacji przedsibiorstwa, dugookresowe koszty cakowite wytwarzania zerowych rozmiarw produkcji s rwne zeru. LTC opisuje kocow wysoko kosztw po dokonaniu wszystkich niezbdnych dostosowa. Dugookresowe koszty kracowe (LMC ang. long-run marginal costs) to przyrost dugookresowych kosztw cakowitych przy rnej wielkoci produkcji, wywoany kolejnymi przyrostami produkcji o jednostk. Dugookresowe koszty cakowite musz rosn wraz z powikszeniem produkcji. Wytwarzanie wikszego wolumenu produkcji kosztuje wicej. Przecitne koszty produkcji s rwne kosztom cakowitym podzielonym przez wielko produkcji. Koszty przecitne s na pocztku wysokie, pniej spadaj i znowu rosn. Ten typowy wykres kosztw przecitnych przypomina ksztatem liter U. Korzyci ze skali produkcji (inaczej: rosnce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy dugookresowe koszty przecitne spadaj wraz ze wzrostem rozmiarw produkcji. Stae przychody ze skali pojawiaj si, gdy dugookresowe koszty przecitne s stae przy wzrocie produkcji. Niekorzyci skali (inaczej: malejce przychody ze skali) wystpuj wtedy, kiedy dugookresowe koszty przecitne rosn wraz ze wzrostem produkcji. Pojcie skali produkcji wystpujce w powyszych definicjach odnosi si do rozmiarw przedsibiorstwa mierzonych wielkoci jego produkcji. Na krzywej kosztw przecitnych w ksztacie litery U dziaanie rosncych przychodw ze skali produkcji jest widoczne na odcinku od punktu A, w ktrym koszt przecitny jest najniszy. Przy wikszych rozmiarach produkcji wystpuj malejce przychody ze skali. (rys. str. 206) To, czy przy danych cenach czynnikw produkcji jednostkowe nakady rosn czy malej wraz ze wzrostem produkcji, zaley od rodzaju stosowanej technologii. 3 grupy przyczyn wystpowania korzyci ze skali produkcji: majca zwizek z niepodzielnoci procesu produkcji, rozumian jako konieczno ponoszenia przez przedsibiorstwo okrelonego minimum nakadw niezbdnego do prowadzenia dziaalnoci i niezalenego od rozmiarw produkcji. Minimum to jest nazywane kosztem staym (bo jego wielko nie zmienia si wraz ze zmianami wielkoci produkcji). Przy niewielkich rozmiarach produkcji pocztkowo koszty nie zwikszaj si wraz ze wzrostem produkcji. Wystpuj wic korzyci skali, bo koszty stae rozkadaj si na wiksz produkcj, obniajc przecitny koszt wytworzenia jednostki produktu. Przy dalszym wzrocie rozmiarw produkcji przedsibiorstwo musi m. in. zatrudni wicej menederw, zainstalowa wicej telefonw, co oznacza, e korzyci skali si wyczerpuj. Krzywa kosztw przecitnych przestaje opada.

 zwizana ze specjalizacj. Waciciel jednoosobowego przedsibiorstwa jest zmuszony

zajmowa si wszystkimi sprawami zwizanymi z prowadzeniem firmy. W miar jak przedsibiorstwo rozwija si i zatrudnia coraz wicej ludzi, kady pracownik moe skoncentrowa si na wykonywaniu pojedynczego zadania i zwiksza dziki temu swoj efektywno. produkcja na du skal jest na og niezbdna, aby mc zastosowa lepsze maszyny. Inynierowie czsto powouj si na zasad dwch trzecich, ktra ma zastosowanie w przypadku wielu nakadw produkcyjnych i wyposaenia. Z zasady tej wynika, ze koszty wybudowania fabryki lub skonstruowania maszyny zwikszaj si tylko o dwie trzecie wartoci osiganego z tego tytuu przyrostu produkcji. Dlaczego krzywa kosztw przecitnych w ksztacie litery U zaczyna w pewnym momencie wznosi si, co oznacza, e pojawiaj si niekorzyci skali? Podstawowym powodem pojawienia si niekorzyci skali s trudnoci zarzdzania duym przedsibiorstwem. Wystpuj wtedy menederskie niekorzyci skali. Due firmy wymagaj wielu szczebli zarzdzania, a kady z nich rwnie musi by odpowiednio zarzdzany. Przedsibiorstwo staje si zbiurokratyzowane, powstaj problemy z koordynacj pracy poszczeglnych dziaw i z tego powodu moe wystpi wzrost kosztw przecitnych. Niekorzyci skali mog by te zwizane z czynnikami geograficznymi. Gdy pierwszy zakad jest zlokalizowany w najdogodniejszym miejscu, to nastpny bdzie pooony mniej korzystnie. Ksztat krzywej kosztw przecitnych zaley od 2 czynnikw: 1. jak dugo utrzymuj si korzyci skali 2. jak szybko pojawiaj si niekorzyci skali przy wzrocie produkcji. Szczeglnie due znaczenie maj korzyci skali w przemyle cikim. Przy niewielkich rozmiarach produkcji koszty przecitne s duo wysze ni przy rozmiarach odpowiadajcych minimalnej skali efektywnej. Taki sam przebieg kosztw jest charakterystyczny dla przemysu lotniczego i samochodowego, czyli tam, gdzie wystpuj bardzo wysokie koszty stale w zwizku z koniecznoci ponoszenia nakadw na badania i rozwj nowych modeli, a jednoczenie istniej moliwoci wprowadzania wysoce zautomatyzowanych linii produkcyjnych przy dostatecznie duych rozmiarach produkcji. Istnieje bardzo wiele przedsibiorstw, szczeglnie poza przemysem przetwrczym, w ktrych koszty przecitne zmieniaj si zgodnie z krzyw w ksztacie litery U. w przedsibiorstwach tych moliwoci osigania korzyci skali s ograniczone i najczciej maj one do czynienia z rosncymi kosztami przecitnymi przy umiarkowanie duej wielkoci produkcji. Wnioski z wykresu 8.5. na str. 212: 1. koszty przecitne (LAC) spadaj, gdy koszty kracowe (LMC) s mniejsze od kosztw przecitnych, oraz rosn, gdy koszty kracowe s wiksze od kosztw przecitnych. [Kiedy koszt kracowy wytworzenia nastpnej jednostki przekracza koszt przecitny wytworzenia wszystkich jednostek, produkcja tej jednostki musi podnie koszt przecitny. Gdy koszt kracowy kolejnej jednostki jest niszy od kosztu przecitnego dotychczas wyprodukowanych jednostek, ostatnia wytworzona jednostka produktu obnia wielko kosztu przecitnego. Gdy koszt kracowy jest rwny kosztowi przecitnemu, zwikszenie produkcji o jednostk nie zmienia kosztu przecitnego. 2. koszty przecitne (LAC) osigaj minimum dla rozmiarw produkcji, przy ktrych nastpuje przecicie si krzywej kosztw przecitnych z krzyw kosztw kracowych. Krzywa kosztw przecitnych przecina krzyw kosztw kracowych w punkcie A, odpowiadajcym jednoczenie minimum kosztw przecitnych. Dzieje si tak, dlatego, e na lewo od punktu A krzywa kosztw kracowych przebiega poniej krzywej kosztw przecitnych, a wic koszty przecitne cigle spadaj. Na prawo od punktu A krzywa kosztw kracowych ley powyej krzywej kosztw przecitnych, a wic koszty przecitne rosn. Punkt A odpowiada wielkoci produkcji, przy ktrej koszt przecitny osiga minimum. Zalenoci te maj charakter arytmetyczny. Wielko produkcji zapewniajca maksymalny zysk lub minimalne straty znajduje si w punkcie B, czyli punkcie zrwnania kosztu kracowego z utargiem kracowym. Zadaniem przedsibiorstwa jest sprawdzenie, czy przy tej wielkoci produkcji osiga zyski, czy te ponosi straty. Jeeli straty maj trway charakter, to kontynuowanie dziaalnoci gospodarczej staje si niecelowe. Zysk cakowity przedsibiorstwa jest rwny iloczynowi zysku przecitnego (przypadajcego na jednostk produktu) i wolumenu (liczby jednostek) produkcji. Zysk cakowity jest dodatni tylko wtedy, kiedy zysk przecitny jest wikszy od zera. Zysk przecitny to przecitny utarg (przypadajcy na jednostk produktu) pomniejszony o wielko kosztw przecitnych. Przecitny utarg rwna si cenie, po ktrej s sprzedawane poszczeglne jednostki produktu. Jeeli dugookresowe koszty przecitne w punkcie B przewyszaj cen, po ktrej

produkcja o rozmiarach Q1 moe by sprzedana, to przedsibiorstwo ponosi straty nawet w dugim okresie i powinno zosta zlikwidowane. Jeeli przy tej samej wielkoci produkcji cen a jest rwna kosztom przecitnym, to przedsibiorstwo pokrywa jedynie woje koszty i osiga prg rentownoci. Natomiast, jeeli cena przy produkcji Q1 przewysza dugookresowe koszty przecitne, to przedsibiorstwo osiga w dugim okresie zyski i powinno nadal prowadzi swoj dziaalno. Krtki okres to czas, w ktrym przedsibiorstwo nie jest w stanie w peni dostosowa si do zmian warunkw dziaania. W tym okresie ilo niektrych czynnikw produkcji jest staa. Stay czynnik produkcji czynnik, ktrego nakad nie moe ulec zmianie. Dugo trwania krtkiego okresu zaley od gazi. Do zbudowania nowej elektrowni potrzeba niekiedy 10 lat, ale otwarcie nowej restauracji moe nastpi po paru miesicach. Koszty stae koszty, ktre nie zmieniaj si wraz ze zmianami wolumenu produkcji. Koszty stae wystpuj te wtedy, gdy produkcja jest rwna zeru. Po pierwsze, jeeli przedsibiorstwo nie potrafi szybko uzupeni posiadanych czynnikw produkcji lub pozby si istniejcej fabryki, to nadal musi ponosi koszty amortyzacji budynku i paci odsetki od poyczek zacignitych wczeniej na zakup fabryki. Po drugie, poniewa przedsibiorstwo nie moe w krtkim okresie w peni dostosowa si do nowych warunkw, jego koszty produkcji w tym okresie musz si rni od kosztw dugookresowych, musz by wysze. Koszty zmienne koszty, ktre si zmieniaj wraz ze zmianami wolumenu produkcji. Zaliczamy do nich koszty zwizane z wynajciem zmiennych czynnikw produkcji, np. pracy lub surowcw. Krtkookresowe koszty cakowite (STC) = krtkookresowe koszty stae (SFC) + krtkookresowe koszty zmienne (SVC) Krtkookresowe koszty kracowe (SMC) s rwne wzrostowi kosztw cakowitych w krtkim okresie, a te z kolei s rwne przyrostowi krtkookresowych kosztw zmiennych wywoanemu zwikszeniem produkcji o jednostk. Dzieje si tak, dlatego, e koszty stae w krtkim okresie nie zmieniaj si wraz ze zmian wolumenu produkcji. Krzywa kosztw kracowych w krtkim okresie ma taki sam ksztat jak krzywa dugookresowych kosztw kracowych. W dugim okresie przedsibiorstwo moe dowolnie zmienia wielko nakadw wszystkich czynnikw produkcji. Przy rozszerzeniu skali produkcji moe si okaza, e najwiksze oszczdnoci uzyskuje si przez wprowadzenie skomplikowanych linii montaowych, dziki ktrym znacznie tasze staje si wytworzenie dodatkowych jednostek produktu. Dopiero przy dalszym zwikszaniu produkcji pojawiaj si niekorzyci skali i koszty kracowe zaczynaj znw wzrasta. Konstruujc krzyw krtkookresowych kosztw kracowych (SMC), zakadamy istnienie min. 1 czynnika staego. Najczciej jest nim kapita. Kracowy produkt zmiennego czynnika produkcji (np. pracy) jest rwny przyrostowi produkcji uzyskanemu dziki zwikszeniu o jednostk iloci czynnika zmiennego, przy zaoeniu, e ilo pozostaych czynnikw si nie zmienia. Prawo malejcych przychodw dziaa wtedy, kiedy wszystkie, z wyjtkiem jednego, czynniki produkcji s stae. Sprawia ono, e on pewnego poziomu nakadw czynnika zmiennego jego produkcyjno kracowe stale si zmniejsza. Prawo to ma zwizek z technik. Cige zwikszanie liczby pracownikw przy staej liczbie maszyn przynosi coraz mniejsze korzyci. Zwykle przez produkcyjno rozumie si produkt przecitny. Np. przecitny produkt pracy, najczciej okrelany jako produkcyjno (wydajno), jest to wielko produkcji podzielona przez cakowity nakad pracy. Jeeli kracowy produkt pracy jest wikszy od produktu przecitnego, to zwikszenie zatrudnienia o jednostk podniesie produkt przecitny, czyli produkcyjno (wydajno). W przypadku dziaania prawa malejcych przychodw produkt kracowy stosunkowo szybko spadnie poniej produktu przecitnego. W rezultacie, przy dalszym wzrocie liczby zatrudnionych rwnie produkt przecitny bdzie si zmniejsza. Krtkookresowe przecitne koszty stae (SAFC) s rwne krtkookresowym kosztom staym (SFC) podzielonym przez wielko produkcji. Krtkookresowe przecitne koszty zmienne (SAVC) s rwne krtkookresowym kosztom zmiennym (SVC) podzielonym przez wielko produkcji. Krtkookresowe przecitne koszty cakowite (SATC) s rwne krtkookresowym kosztom cakowitym (STC) podzielonym przez wielko produkcji. Krtkookresowe przecitne koszty cakowite (SATC) = krtkookresowe przecitne koszty stae (SAFC) + krtkookresowe przecitne koszty zmienne (SAVC) Koszty zmienne to rnica midzy kosztami cakowitymi a kosztami staymi. Poniewa koszty stae nie zmieniaj si wraz ze zmianami wolumenu produkcji, koszty kracowe odzwierciedlaj rwnie

zmiany w cakowitych kosztach zmiennych. Krzywa SMC musi przeci krzyw SAVC w jej minimum (punkt B). na lewo od punktu B krzywa krtkookresowych kosztw kracowych (SMC) ley poniej krzywej krtkookresowych przecitnych kosztw zmiennych (SAVC), a wic przecitne koszty zmienne spadaj. Na prawo od punktu B przecitne koszty zmienne rosn. Poniewa przecitne koszty cakowite s wysze od przecitnych kosztw zmiennych o wielko przecitnych kosztw staych, krzywa krtkookresowych przecitnych kosztw zmiennych (SAVC) ley poniej krzywej krtkookresowych przecitnych kosztw cakowitych (SATC). W konsekwencji punkt B musi by pooony poniej punktu A. Ad. rysunek 8.9 ze str. 223 (decyzje produkcyjne przedsibiorstwa w krtkim okresie): Poniewa w krtkim okresie ilo czynnikw staych si nie zmienia, optymaln wielko produkcji wyznacza punkt zrwnania krtkookresowych kosztw kracowych z utargiem kracowym. Przy tej wielkoci (Q1) przedsibiorstwo osiga maksymalny zysk lub minimalne straty. Nastpnie przedsibiorstwo musi podj decyzj, czy w krtkim okresie opaca mu si w ogle prowadzi dziaalno produkcyjn, czy te nie. Sprawdza, wic, czy dla rozmiarw produkcji Q1 zysk jest dodatni, tzn. czy cena sprzeday p pokrywa przecitne koszty cakowite. Waciwym punktem odniesienia jest w tym przypadku poziom SATC1. Jeeli p przewysza SATC1, to przedsibiorstwo osiga w krtkim okresie zyski i jego produkcja powinna wynosi Q1. Jeeli cena p jest nisza od SATC1, przedsibiorstwo ponosi straty, bo cena nie pokrywa kosztw. W dugim okresie taka sytuacja oznacza konieczno podjcia decyzji o likwidacji przedsibiorstwa, ale w krtkim okresie jest nieco inaczej. Nawet przy produkcji rwnej zeru przedsibiorstwo musi w krtkim okresie pokry koszty stae. Std te wana jest informacja, czy straty s wiksze przy produkcji Q1, czy przy produkcji wynoszcej 0. Jeeli suma przychodw przewysza koszty zmienne, to przedsibiorstwo zarabia na pokrycie czci swoich kosztw oglnych. Dlatego te bdzie wytwarza Q1, pod warunkiem, e przychody s wysze od kosztw zmiennych, mimo e ta wielko produkcji oznacza pewne straty. Przedsibiorstwo produkuje wic Q1, jeeli p jest wysza od SAVC1. W przeciwnym przypadku jego produkcja jest rwna zeru. W krtkim okresie przedsibiorstwo wybiera rozmiary produkcji Q1 tzn. wielko, przy ktrej MR (utarg kracowy) = SMC, pod warunkiem, e przy tych rozmiarach produkcji cena nie jest nisza ok. krtkookresowych przecitnych kosztw zmiennych SAVC1. Jeeli cena jest nisza od SAVC1, to przedsibiorstwo zaprzestaje produkcji. Nawet wtedy, gdy przedsibiorstwo ponosi w krtkim okresie straty, nie zaniecha ono swojej dziaalnoci, jeeli wpywy ze sprzeday pokrywaj koszty zmienne. W dugim okresie natomiast, aby utrzyma si na rynku, musi ono pokry wszystkie ponoszone koszty.

9. KONKURENCJA DOSKONAA I PENY MONOPOL : SKRAJNE PRZYPADKI STRUKTURY RYNKU

Ga- zbir wszystkich przedsibiorstw wytwarzajcych ten sam produkt Wielko produkcji gazi to suma produkcji wszystkich przedsibiorstw Rynek doskonale konkurencyjny rynek, na ktrym sprzedajcy i kupujcy uznaj, ze ich decyzje nie wpywaj na poziom ceny rynkowej Monopolista- jedyny sprzedawca lub jeden potencjalny sprzedawca dobra w danej gazi Monopsonista- jedyny nabywca lub jedyny potencjalny nabywca dobra pochodzcego z danej ga Przedsibiorstwo dziaajce w gazi doskonale konkurencyjnej moe sprzeda dowolna ilo produktu w danej cenie( P0) krzywa popytu na jego produkty jest pozioma( tu wykres str. 233) Ga musi mie 4 waciwoci: - bardzo wiele przedsibiorstw -wytwarzany produkt musi by jednakowo jednorodny, standaryzowany(np. pszenica)( produkt od jednego sprzedawcy jest taki sam jak u innego) - nabywcy musza mie pen wiedze o sprzedawanych produktach -swoboda wejcia i wyjcia z gazi

Szczegln cecha konkurencji doskonaej jest stosunek miedzy utargiem kracowym a cen( tu chyba odesanie do rozdz. 8) Dla przedsibiorstwa konkurencyjnego utarg kracowy pokrywa si z cena MR(utarg kracowy) = P(cena) Takie przedsibiorstwo wytwarza taka wielko produkcji, przy ktrej cena rwna si z kosztem kracowym(pod warunkiem, e jest to bardziej opacalne ni zamkniecie firmy) Cena P(1) odpowiadajca punktowi A oznacza cen, przy ktrej przedsibiorstwo musi zosta zamknite, aby nie ponosi wicej strat. Krzywa ilustrujca wielko produkcji, ktr przedsibiorstwo chce wytwarza przy rnych cenach, jest krzyw poday przedsibiorstwa. Przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne wytwarza tak wielko produkcji, przy ktrej cena zrwnuje si z kosztem kracowym (pod warunkiem, e jest to bardziej opacalne ni zamknicie firmy). Krzyw krtkookresowej sprzeday przedsibiorstwa jest krzywa SMC powyej punktu A, czyli punktu oznaczajcego likwidacj przedsibiorstwa, poniej ktrego nie jest ono w stanie pokry krtkookreosowych przecitnych kosztw zmiennych.(SAVC)

Krzywa dugookresowej poday przedsibiorstwa jest to linia obrazujca zwizek midzy iloci dostarczanej produkcji a cen w dugim okresie czasu. Przedsibiorstwo wolnokonkurencyjne wytwarza tak wielko produkcji, przy ktrej cena rwna si kosztowi Kracowemu (pod warunkiem, e kontynuowanie produkcji jest bardziej opacalne ni jej zaniechanie) A zatem wybiera ono punkty lece na krzywej LMC. Przy cenie wyszej od P3 przedsibiorstwo osiga zysk, poniewa cena jest wysza od dugookresowego kosztu przecitnego (LAC). Przy cenie niszej od P3, np. P2, przedsibiorstwo ponosi straty, bo cena jest nisza od dugookresowego kosztu przecitnego. Dlatego wanie przy cenie poniej wartoci P3 nie wytworzy ono adnej produkcji. Krzywa dugookresowej poday to krzywa LMC powyej punktu C.

Zamy, e przedsibiorstwa maj rne krzywe kosztw. Przedsibiorstwo A, o najniszych kosztach w gazi, ma krzywe dugookresowych: kosztw przecitnych LACA, oraz kosztw kracowych LMCA. Przedsibiorstwo B ma o wiele wysze koszty LACB i LMCB. Koszty innych przedsibiorstw le porodku. Przy cenie P* przedsibiorstwo A wytwarza QA i i osiga zyski. Przedsibiorstwo B wytwarza QB i nie ma ani strat, ani zyskw. B jest przedsibiorstwem kracowym w tej gazi, producentem o najwyszych kosztach, ktry moe pozosta w gazi w dugim okresie.

10. STRUKTURA RYNKU I KONKURENCJA NIEDOSKONAA

STRUKTURA RYNKU-opis zachowa kupujcych i sprzedajcych na tym rynku. Okrela liczb podmiotw na rynku oraz ich zachowania. 4 modele struktur rynkowych: 1) Konkurencja doskonaa(rozdz.8), 2) Konkurencja niedoskonaa: a) konkurencja monopolistyczna, b) oligopol, c) monopol,- ,- wytwarza mniej sprzedaje droej, czarny rynek, wiksze zasoby wasne d) Cechy Konkurencja doskonaa Wiele Brak Brak Konkurencja niedoskonaa Konkurencja monopolistyczna Wiele Ograniczony Brak Oligopol Kilka redni Wystpuj Monopol Jedna Znaczny Pene

Liczba firm Wpyw na cen Bariery wejcia

O strukturze rynku decyduj: a) czynniki takie oglne:

-prawodawstwo(np. gazie pastwowe, chronione prawem monopole), -dostpno surowcw, b) czynniki ujawniajce swe dziaanie w dugim okresie czasu: popyt i koszty, Decydujcym wyznacznikiem struktury rynku jest stosunek minimalnej efektywnej skali produkcji do wielkoci caego rynku, o ktrej informuje krzywa popytu. Minimalna efektywna skala produkcji= wielko produkcji, przy ktrej dugookresowa krzywa kosztw przecitnych przedsibiorstwa przestaje opada. (na ch. roz.:Gdy firma zwiksza skal produkcji-zmniejsza jednoczenie przecitne koszty wytworzenia jednego produktu <=korzyci skali> a do momentu w procesie produkcji tzn. min.efekt.sk.prod. od ktrego dalsze zwikszanie produkcji zacznie powodowa wzrost kosztw przecitnych= spadek zyskw= straty przedsibiorstwa) Stosunek min. efektywnej skali produkcji do wielkoci rynku daje obraz struktury rynku. Gdy stosunek may= wystpuje konkurencja doskonaa, gdy przecitny= oligopol, gdy duy= monopol naturalny. Badanie struktury rynkowej przeprowadza si w celu oszacowania wielkoci rynku. Aby zbada wielko rynku nie wystarczy zna liczby podmiotw, ale ich wielko i znaczenie. Aby ustali liczb znaczcych przedsibiorstw uywa si wskanika koncentracji N firm(to udzia N najwikszych przedsibiorstw w rynku danych gazi).np.: wskanik koncentr. 3 firm= jaki % udziau w poday rynkowej towaru ma 3 najwikszych producentw danej gazi. Im wskanik procentowy wyszy (np.: 80-100%) tym mniej podmiotw funkcjonuje na rynku. KONKURENCJA NIEDOSKONAA- sprzeda produktu po danej cenie jest uzaleniona od popytu na dane wyroby, ktry maleje wraz ze wzrostem ceny, a cena zaley od iloci wytwarzanych i sprzedawanych produktw. Producent nie jest tylko biorc cen i napotyka malejc krzyw popytu na swe produkty. KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA: -wzgldnie dua liczba niezalenych przedsibiorstw, -przedmiotem produkcji s wyroby bdce bliskimi, ale nie doskonaymi substytutami, rni si od siebie cechami, ktre odrniaj go od produktw innych firm danego rynku(np. : lokalizacj, przywizaniem klientw do marki), -producent moe do pewnego stopnia wpywa na wielko swego udziau w rynku, ksztatujc ceny swojego produktu w stosunku do innych wyrobw w celu osignicia ja najwikszego zysku. -np. : handel detaliczny, mae sklepiki osiedlowe, przemys odzieowy, zakady usugowe(np. :fryzjer, restauracja), OLIGOPOL= model struktury rynkowej w ktrej dziaa niewielu producentw (kilku, kilkunastu) dominujcych nad caym rynkiem w produkcji danego dobra. Kady podmiot musi uwzgldni wpyw wasnych dziaa na decyzje stosunkowo nielicznych rywali (krzywa popytu na ich wyroby decydujco zale od zachowania si rywali i ich reakcji na okrelone dziaania). -optymalne decyzje konkretnej firmy dotyczce wielkoci produkcji zale od jej przypuszcze, co do reakcji rywali. Zachowania oligopolistyczne: zmowa- jawne lub tajne porozumienie midzy funkcjonujcymi przedsibiorstwami, ktre ma na celu usunicie wzajemnej konkurencji. -dziaajce firmy zachowuj si jak wielozakadowy monopolista-d do maksymalizacji cznych zyskw(zyskw cakowitych), -dochodzi do porozumienia monopolistycznego- oligopolici ustalaj wielko produkcji caej gazi przy ustalonej cenie, konkurencja-moe do niej doj, gdy np. jeden z producentw wyamie si ze zmowy-amie umow podnoszc cen(= obnia cen na sprzedawane produkty)- wtedy wzrastaj jego zyski kosztem partnerw zmowy (musz straci),

Formy rynku oligopolistycznego: min. KARTEL (=porozumienie producentw, ktre moe dotyczy: 1)rozmiarw produkcji w poszczeglnych firmach, 2)podziau rynkw zbytu, 3)ustaleniu ceny). Najsynniejszy kartel obecnie: OPEC. Zamana krzywa popytu w oligopolu - podwyszenie cen nie powoduje adnej reakcji cenowej konkurentw- prowadzi to do duej straty udziau w rynku na rzecz innych firm, - obnienie cen jest naladowane przez inne firmy (udziay w rynku nie zmieniaj si) Pomocna przy analizie oligopolu jest TEORIA GIER- pozwala zbada jak podejmowane s wspzalene decyzje konkurentw w celu doboru najlepszych posuni wasnych. GRA- sytuacja, w ktrej rozsdne decyzje nieuchronnie zale od siebie. - gracze (firmy) d do maksymalizacji wygranych (dugookresowych zyskw) stosujc dugookresowe strategie. STRATEGIA- plan gry, opisujcy jak gracz bdzie dziaa tzn., jakie posunicia wykona w kadej wyobraonej sytuacji. -rwnowaga= sytuacja, w ktrej kady z graczy wybra najlepsz strategi przy danych strategiach innych graczy. -strategia gracza wchodzcego jest zalena od strategii wybieranych przez innych graczy -dylemat winia- rozdarcie midzy zmow i konkurencj, -istniej bardzo silne bodce skaniajce firmy do amania zmowy. -w celu zabezpieczenia zawiera si umow wstpn (= dobrowolne uzgodnienie ograniczajce moliwoci przyszego wyboru kadej ze stron). Nieformalny sposb wpynicia na przestrzeganie warunkw gry: - strategia karania- gdy kto oszukuje, stosujemy kar nie pozwalajc mu osign max zyskw, - naley stosowa wiarygodne groby (= ich urzeczywistnienie po zaistnieniu zdarzenia moe by uznane za rozwizanie optymalne) - nie mona kara, jeli przynosi to straty, Wejcie na rynek: 1) atwe, 2) Trudne za spraw przypadku, 3) utrudniane celowo, RYNEK SPORNY= panuje na nim swoboda wejcia/wyjcia (umoliwia zastosowanie taktyki nagego wtargnicia i natychmiastowego wycofania): - swoboda wejcia= wszystkie firmy maja dostp do tych samych technologii, czyli identyczne krzywe kosztw, - swoboda wyjcia= firma opuszczajc dan ga moe odzyska wszystkie poniesione do tej pory koszty, Niezamierzone bariery wejcia- nie stworzone rozmylnie przez dziaajce w gazi firmy. 3 typy barier: 1) rnicowanie produktu (bar. zamierzone) 2) bezwzgldna przewaga w wielkoci kosztw (mog by niezamierzone) 3) bezwzgldna przewaga korzyci ze skali (niezamierzone) Gdy bariery niezamierzone s wysokie- stare firmy lekcewa nowych i gdy s niewielkie- stare firmy: - akceptuj t sytuacj (konkurencja doskonaa) tworz wasne bariery naduywajc siy rynkowej, Strategie odstraszania konkurentw; Posunicia strategiczne- zachowanie, ktre wywiera korzystny dla autora wpyw na wybory innej osoby, oddziaujc na jej przewidywania dotyczce jego wasnych dziaa.