Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
ANKARA 2006
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.
NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. SAC METAL KALIBI......................................................................................................... 3 1.1. Sac Metal Kalbn Tanm ve nemi ............................................................................ 3 1.2. Sac Metal Kalbn Snflandrlmas.............................................................................. 4 1.3. Meslek Matematii lemleri ........................................................................................ 5 1.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab .............................................................. 8 1.5. Kesme Boluu Hesab ............................................................................................... 11 1.6. Kesme Kuvveti ve Syrma Kuvveti Hesab ............................................................... 15 1.7. Kesme ve Delme Zmbalar ve Flambaj Hesab ......................................................... 16 1.8. erit Malzeme Yerletirme ve Verim Hesab ............................................................. 18 1.9. Sap Merkezinin Bulunmas......................................................................................... 21 1.10. Standart Kalp Setleri ................................................................................................ 22 1.11. Pres Tezgh.............................................................................................................. 24 1.12. Kalp Balama Elemanlar ........................................................................................ 24 1.13. Montaj Resmi............................................................................................................ 25 1.14. Yapm Resmi ............................................................................................................ 26 1.15. Kalp Balama Elemanlar ........................................................................................ 29 1.16. Gvenlii............................................................................................................... 29 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 31 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 32 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 33 2. DELME VE BALAMA KALIPLARI............................................................................. 33 2.1. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Tanm nemi ve zellikleri......................... 33 2.2. Delme ve Balama Mekanzmalarnn Montaj Resmi ................................................ 35 2.3. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Yapm Resmi................................................. 37 2.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab ............................................................ 43 2.5. Delme ve Balama Mekanizmalarnda Kullanlan Makine Elemanlar ve Seimi..... 45 2.6. Standartlar ................................................................................................................... 47 2.7. malat Yntemleri Makineler ve Tezghlar ................................................................ 53 LME DEERLENDRME........................................................................................... 61 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 63 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 64 KAYNAKA ......................................................................................................................... 75
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 521MMI18 Makine Teknolojisi Bilgisayar Destekli Makine Ressaml Sac Metal Kalp ve Mekanizmalar Resmi Sac metal kalplar ve delmebalama mekanizmalar ile ilgili hesaplarn yaplmasn, TSISO standartlar ve kataloglardan bilgi alnmasn, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini, bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izilmesini inceleyen renme materyalidir. 40/24 10. Snf ortak alan dersleri ile Standart Makine Elemanlar ve Komple Resim dersini alm olmak. Sac metal kalp ve mekanizmalar resmi izmek. Genel Ama Bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda sac metal kalplar ve delme balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamar yapabilecek; TS ISO standartlar ve kataloglardan bilgi alabilecek ve elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izimini yapabileceksiniz. Amalar Sac metal kalb ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TS ISO standart ve kataloglardan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izebileceksiniz. Delme ve balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TSISO standart ve kataloglarndan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izebileceksiniz. Teknik resim izim ortam, izim ara ve gereleri, Bilgisayar Destekli izim (BD) ortam, data show, resim masas, rnek sac-metal kalplar Bu modl program sresince yapm olduunuz renme faaliyetleri ve uygulamal faaliyetlerden baarl saylabilmeniz iin test ve uygulamalar istenilen seviyede yapabilmeniz gerekir. Bu nedenle her faaliyet sonunda kendinizi test ediniz. Baarszlk halinde ise faaliyeti tekrarlaynz
MODLN AMACI
ii
GR GR
Sevgili renci, Teknolojik gelimelere paralel olarak uygulama alan gittike genileyen ve yaygnlaan kalpln, lke endstrimizdeki nemi de gn getike artmaktadr. retimde sfr hata kavramnn ne kt gnmz teknolojilerinde, zde ve sfr hatal paralarn retildii alanlardan bir tanesi de kalplktr. Ayrca kalplk, seri ve dk maliyetli retim yapabilmek iin en ok kullanlan yntemdir. Sac Metal Kalpl, rekabetin acmaszca uyguland serbest piyasa ekonomisinde azami derecede kullanlan kalplk eididir. lkelerin veya sanayilerin rekabetleri asndan ilk art, dk maliyetli, yksek kaliteli retim yapabilmektir. Buna teknolojik gelimelerde ilave edildiinde kalplk, retim sektrnn lokomotifi haline gelmektedir. Hazrlanan bu modl ile, sizlere Sac Metal Kalpl hakknda gerekli bilgileri verebilmeyi ve sac metal kalplnn temellerini retmeyi amalyoruz. Bu konuda yardmc olabileceimiz inancyla baarlar diliyoruz.
ARATIRMA
evrenizde kalp imal eden i yerlerini aratrnz. evrenizdeki iletmelerde kalplarla retim yapan i yerlerini aratrnz. Kalplarda retilmi kk i paralar temin ediniz. Kalplarda retilmi bu kk paralar, retildikleri kalplara gre snflandrnz. Standart makine paralarndan sac metal kalplarnda retilmi olanlar aratrnz. Ayn trden olan paralarn llerini ve yzey kalitelerini inceleyiniz. Bulduunuz deiik paralar arkadalarnzla birlikte inceleyerek, dncelerinizi birbirinizle paylanz. Kalpla retim yapan i yerlerine teknik geziler dzenleyiniz. retimi ve aamalarn yerinde grmeye alnz. Preslerde i gvenliini aratrnz. gvenlii ile ilgili levhalar hazrlaynz.
ekme Kalplar Uygun bir zmba yardmyla, yaplacak iin zelliine gre seilen sac malzemelerin, birden fazla kademede esnetilerek istenilen geometrik yapya getirilme ilemidir. Dier kalplardan farkl olarak, simetrik olmayan paralarn ekme kalplaryla retimi olduka zordur. Bu nedenle iyi bir ekme kalb tasarmnn yaplabilmesi iin, kalbn tasarmn yapacak kiinin kalplk konusunda ok iyi bilgi ve beceriye sahip olmas gerekmektedir.
yi bir ekme kalbnn yaplabilmesi iin: ekilmesi gereken kabn tasarm, lem safhalarnn plan, ekme kalplarnn tasarm, ekme ileminin yaplaca pres tezghnn seimi, Daha nce yaplm ekme kalplarnn yapm yntemleri ve alma prensiplerinin incelenmesi, retimle ilgili doabilecek btn problemlerin zmne yardmc olabilecek bilgilerin toplanmasndan sonra, ekme kalbnn yapmna geilmelidir.
ekme kalplar ekilecek parann biimine gre iki ekilde snflandrlabilir: Silindirik ekme kalplar Dikdrtgen veya Kare ekme Kalplar Svama Kalplar Svama, sac malzemelerden dikisiz tp veya benzeri paralarla konik, yarm kre veya kresel paralarn retim yntemidir. Basit svama ilemleri genellikle torna tezghlarnda yaplr. Svama tornalarnda, svanacak para profiline uygun mastar kullanlr. Bu mastar, profil makarasnn para zerindeki hareketini kontrol eder. retilmesi istenen para biimine uygun kalp torna tezghna balanr. Dz sac malzeme, dner aln puntasyla kalp zerine bastrlr. Ucuna dner makara monte edilmi manivela yardmyla sac malzemeye bask yaplr. Uygulanan kuvvet etkisiyle sac malzeme kalp zerine svanr.
Karenin alan: ki kenarnn arpmna eittir. Karenin evresi: Karenin drt kenarnn toplamna eittir. A=axa a a Dikdrtgenin alan: Uzun kenar ile ksa kenarnn arpmna eittir. Dikdrtgenin evresi: Uzun ve ksa kenarlarn toplamna eittir. b a Dairenin alan: Daire ap karesinin drde blmnn pi says ile arpmna eittir. Dairenin evresi: Dairenin ap ile pi saysnn arpmna eittir. d A = x d / 4 =xd A=axb = a+b+a+b = 2 x ( a+b ) A = a = a+a+a+a =4xa
Dik genin alan: Uzun ve ksa kenarlarnn arpmnn ikiye blnmesi ile bulunur. Dik genin evresi: kenarnn toplamna eittir. A=axb/2 = a + b + Hip.
Trigonometrik Fonksiyonlar: Sins teoremi Bir dik gende kar dik kenarn hipotense oranna Sins denir.
b c
Sin.
b a
Cosins Teoremi Bir dik gende komu dik kenarn hipotense oranna Cosins denir.
b c
Cos.
c a
Tangent Teoremi 7
Bir dik gende kar dik kenarn komu dik kenara oranna Tangent denir.
b c
Tan.
b c
Cotangent Teoremi Bir dik gende komu dik kenarn kar dik kenara oranna Cotangent denir.
a c b
b c
Cotng.
Gere Dayanm Hesab Kesme kuvveti Kesme kalplarndaki kalplama kuvvetinin hesaplanmasnda, kesilen parann evre uzunluu, sac malzeme kalnl ve kesme direncinin nceden bilinmesi gerekir. Ayrca pres emniyet kat says ( E. K. S.) nn de gz nnde bulundurulmas gerekir. Genellikle pres emniyet kat says EKS = 1,5 4 arasnda tavsiye edilir. Toplam kalplama kuvveti aadaki formlle bulunur. P = Lt x T x d, kg Pem = P x EKS, kg P : Kalplama kuvveti, kg Pem : Emniyetli kalplama kuvveti, kg Lt : Kesilen parann toplam evre uzunluu, mm T : Sac malzeme kalnl, mm d : Sac malzemenin kesme direnci, kg / mm Aadaki izelgede malzemelerin cinsine gre kesme direnleri verilmitir. Hesaplamalarda kesme direnleri izelgeden alnr. Malzemenin Cinsi Kurun Kalay Alminyum inko Bakr Pirin Nikel % 0, 010 C elikler Tavlanm Souk Haddelenmi % 0, 20 C elikler Tavlanm Souk Haddelenmi % 0, 30 C elikler Tavlanm Souk Haddelenmi Paslanmaz elikler Silisyumlu elikler
izelge 1. 1: Kesme direnleri tablosu
Kesme Direnci d, kg / mm 2,50 3,50 5,60 10,00 15,50 20 25 25,00 25 30 30,00 30,00 35 40 35,00 45 50 40,00 45,00 9
Zmba plakasnn montajnda kullanlan cvata ap ve says srtnme kat says, kalplama kuvveti ve cvata skma kuvvetine bal olarak hesaplanr. Cvata kesme kuvveti:
Pl =
x d 2 c x ldc
4
x n dc(max) =
4 x Pl , mm x ldc x n
n(max) =
4 x Pl x ldc x d 2 c
Pl : Cvata skma kuvveti , kg n : Cvata says, dc : Cvata di dibi ap, mm dc: Cvata kesme direnci, kg / mm Dii kalbn boyutlandrlmas
10
SAC KALINLII
D KALIP KALINLII B ( MM )
KALIP DELNDEN KALIP KENARINA OLAN ( A ) UZAKLII 1 Yuvarlak Kenarl Kalp Delii 27 32 38 46 52 A = 1,25 x B 2 Dzgn Kenarl Kalp Delii 35 38 52 62 72 A = 1,5 x B A1 = A alnabilir 3 Keskin Kenarl Kalp Delii 46 62 70 86 90 A=2xB
24 28 35 40 48
%3 %5 %5 - 8
%3 %4
%2 %3 %4 - 6
%2 %3
ALMNYUM PRN VE
11
BAKIR ELK
Sert Dk Karbonlu, Yumuak Yar Sert Sert Silisyumlu elik izelge 1.3: Kesme boluu izelgesi
%5 - 6 %3 %4 %5 %4 - 5
%4 %2 %2 %3 %3
Not: Eer delik ls esas ise dii kalp sabit tutulur, zmba boluu zmbaya kltlerek verilir. Den ksm esas ise, zmba ap sabit tutulur kesme boluu dii kalba byltlerek verilir.
12
ekillerde de grld gibi Kesme Boluu her bir taraf iindir. Bu yzden kesme boluu hesaplanrken ( c ) 2 ile arplr. Yani 2 x c dir. rnek Kalnl t =2 mm olan yar sert bakr malzemeden i ap d = 10 mm, d ap D= 30 mm olan bir rondela kesilecektir. Kesme boluunu hesaplayarak zmba llerini bulunuz. zm d = 10mm D = 30mm t = 2mm c = 0,03mm Tek taraf iin: c = 0,03 x t => c = 0,03 x 2 = 0,06 ift taraf iin: 2 x c => 2 x 0,06 = 0,12mm Byk Zmba in Kk Zmba in 10 0,12 = 9,88mm 30 + 0,12 = 30,12mm Asal Boluk Kesilen parann kalptan rahata dmesi iin ve kalp mrnn uzamas iin dii kalba asal bir boluk verilir. ki eittir.
Kesme Sahal ve Kesme Sahasz Kalplarn Faydal ve Zararl Ynleri: Kesme sahal kalbn bileme imkn fazladr ve az daha salamdr. Kesme sahas ykseklii ( h ) en az sac kalnl kadar olmaldr. 13
Kesme sahasz asal boluk, andrma zellii olan gerelerden tercih edilmelidir. Kesme sahasz kalbn mr bileme iin kesme sahal kalplardan daha fazladr. Ancak bileme imkn kstl olduundan kullanl deildir.
14
d: Kesme direnci ( kg / mm )
rnek ap d= 10mm olan, d ap D= 20mm olan ve kalnl T= 2mm olan bir rondela kesilecektir. Rondelann kesme direnci d = 40 kg / mm olduuna gre kesme kuvvetini bulunuz. zm d= 10mm Lt = ( x d) +( x D) D = 20mm = 3,14 x 10 + 3,14 x 20 T = 2mm = 31,4 + 62,8 d = 40 kg / mm = 94,2 mm Syrma Kuvveti: P = Lt x T x d = 94,2 x2 x 40 = 7536 kg
Kesme annda saca giren zmba, sacdan karken belirli bir direnle karlar. Bu dirence Syrma Kuvveti denir. Syrma kuvveti, kesme kuvvetinin % 20 si kadardr. Ps = P x % 20 forml ile ifade edilir. rnek ekilde verilen parann kalnl T = 2mm ve Kesme direnci d = 40 kg / mm dir. Parann retilebilmesi iin kesme, syrma ( Ps ) ve toplam pres ( Pt ) kuvvetlerini bulunuz.
zm Lt = 50 + 50 + 40 + ( x 20 / 2 ) +( x 10) +( x 10) Lt = 140 + ( 31,4 ) + 31,4 + 31,4 Lt = 234,2 mm P = Lt x T x d P = 234,2 x 2 x 40 P = 18736 kg Ps = P x %20 Ps = 18736 x %20 Ps = 3747,2 kg 15 Pt = P + Ps Pt = 18736 + 3747,2 Pt = 22483,2 kg
16
Lz = x
ExI Lk x ld x T
Lz : Zmba boyu (mm) E : Elastikiyet modl (elik iin 20.000kg / mm) I : Atalet momenti (mm4) (en kk zmbaya gre) Lk: En kk zmbann evresi (mm) d : Kesme direnci (kg / mm) T : Sac malzemenin kalnl (mm)
17
rnek ekildeki rondela, kesme gerilmesi d = 30 kg / mm olan ve kalnl T = 2 mm olan sac malzemeden kesilecektir. Zmba boylar 80 mm tasarlandna gre; zmbann flambaj hesabn yapnz. Elastikiyet Modl E = 20 000 kg / mm dir.
Lk =15.7mm
ExI 20 000 x 30.66 Lz = x ----------------- => 3.14 x ----------------------Lk x d x T 15.7 x 30 x 2 613200 Lz = 3.14 x ----------------- => 3.14 x 650.95 942 Lz = 3.14 x 25.51 Lz = 80.1mm
18
Kalplanacak parann birka deiik yerleim planndan uygun olannn erit malzeme zerine aktarlmasna erit Malzeme Hazrlama Yntemi denir. Kalp tasarmnda atlacak admlardan ilkidir.
19
Kesme payn (artk malzeme miktarn ) en aza indirmek iin, erit malzeme yerleim plan aadaki ekilde uygulanr. Kalplanacak para, erit malzeme zerine tek sral veya eik konumda, erit malzeme ters dz yaplarak kalplanacak ekilde, erit malzeme, ok sral ve ters utan kalplanacak ekilde yerleim plan yaplr. erit malzeme yerleim plan yaplrken, birka deiik kalplama yntemi denenerek erit malzeme zerine uyarlanr. Deneme sonucunda elde edilen en az malzeme kaypl erit malzeme yerleim plan kalp tasarmna esas alnr. Yerleim plan yaplan erit malzemenin yzde retim ve yzde kesme pay miktarlar aadaki formllerle bulunr. S = Adm x B / n, mm = S1 / S x 100, % Kesme Pay : (S S1) / (S x 100), % S : Tek para iin harcanan erit malzemenin yzey alan ( mm ) S1 : retilen ( kalplanan ) bir parann yzey alan ( mm ) Adm : Anma ls + b ( mm ) Adm : Anma ls + a ( mm ) : Verim b ve a:Kesme pay miktarlar ( mm ) B : erit malzeme genilii ( mm ) n : Bir admda retilen para says
20
21
22
23
24
25
26
27
28
1.16. Gvenlii
Sanayide ve okullarmzda ister eitim ve retim amacyla olsun, ister seri retim ieren imalat almas olsun, doabilecek i kazalar ve alnmas gereken i gvenlii tedbirleri nceden alnmaldr. kazalar genellikle bilgisizlikten, ilgisizlikten, bilgilik taslamaktan ve bunlarn yan sra uygun olmayan alma ortamndan meydana gelir. yerleri, nce altrd iilerin, sonrada retimin vazgeilmez unsuru olan tezgh ve avadanlklarn korumak, ayrca i gvenliini de salamak zorundadr. gvenlii ise u ekilde aklanabilir. Gvenlii : kazalarn, meslek hastalklarn, yangnlar ve sanayileme hastal diyebileceimiz insan bunalmlarn ortadan kaldrmak ya da en aza indirmek amacyla alnmas gereken nlemlerin tm olarak aklanabilir. kazalarna neden olan sebepleri iki ana grupta toplamak mmkndr. Emniyetsiz alma artlar Koruyucusuz tezgh ve takmlar, Yetersiz koruyucular, Hatal ara gere ve tehizat altrma, yi seilmemi alma ortam, Uygun olmayan klandrma, Yetersiz havalandrma, alma artlarna uygun olmayan giysi ve benzeri sebepler. 29
Emniyetsiz hareketler alt ite yetersiz veya bilgi ve beceriye sahip olmak, Kendine ait olmayan ie karmak, Emniyet kurallarna uygun olmayan aceleci davranlarda bulunmak, Emniyet aralarn kullanlamaz hale getirmek veya bu aralar kullanmamak. Pres tezghn ve kalplar emniyet kurallarna uygun olarak altrabilmek iin, tezgh ve ilgili kalb nceden emniyete almak gerekir. Ayrca, kalplanan parann hatal kmasn nlemek amacyla, alma ortamna uygun ilave koruyucu tedbirler gz nnde bulundurulmaldr. Pres tezghlarnda alrken dikkat edilmesi gereken kurallar unlardr: Her pres tezgh zerinde elektrik alteri bulunmas, acil mdahale asndan gereklidir. Kalplar, pres tezghlarna emniyetli ekilde balanmaldr. alma esnasnda operatrn ellerini tezghtan uzak tutacak, el pedallar veya kumanda kollar bulunmaldr. Pres tezghlarnda, balk hareket etmeden nce uyarda bulunacak ikaz lambalar veya sesli cihazlar olmaldr. Tehlike blgesinin bulunduu kalp evresini ve mekanik preslerde kay kasnak veya dilileri kapatmak iin koruyucu kafes bulunmaldr. Tezghn gerekli yerlerine sabit koruyucu kafesler yaplmaldr. Kalplanan paralarn kalp ierisinden kartlmas iin el kskalar kullanlmaldr.
30
Yukarda resmi ve lleri verilen i paras kesme kalbnda retilecektir. Parann retilebilmesi iin gerekli kalp tasarmn yapnz. Kalbn yapm resimlerini iziniz. Kalbn montaj resmini iziniz. Montaj numaralarn veriniz. Montaj antedini dzenleyiniz.
31
2.
3.
4.
5.
6. 7.
Aadakilerden hangisi standart kalp setlerinde kullanlan gerelerden deildir? A) Alimnyum dkm B)elik dkm C) elik D)Demir dkm Kalbn baland takm tezghlarna ne ad verilir? A ) Dikey torna tezgh B ) Dikey freze tezgh C ) Pres tezghlar D ) Planya tezghlar Aadakilerden hangisi i kazalarnn olumasnda etken olamaz? A ) Bilgisizlik B ) Yeterli dikkat C ) Dikkatsizlik D ) Yetersiz k Aadakilerden hangisi AutoCAD izim komutlarndan deildir? A ) Extedent B ) Line C ) Break 32 D ) Snap
8.
9.
10.
ARATIRMA
evrenizdeki basit yapl mekanizmalar inceleyiniz. Basit mekanizmalara ait resim ve kataloglar temin etmeye alnz. Delme ve balama kalplarnda ilem grm paralar temin ediniz. Delme ve balama kalplarnn izilmi montaj resimlerini bulunuz.
mekanizmalar bulunan i tezghlar zerinde kullanlr. Bylece bir torna tezgh zerinde bir balama kalb ile aln tornalama, d tornalama veya delik tornalama ilemleri yaplabilir. Bir freze tezgh zerinde bir veya daha fazla yzeyler ilenebilir. Bir talama tezgh zerinde silindirik veya dz yzeyler talanabilir. Frezeleme, tornalama vb. ilemler iin balama kalb tasarlarken, delme kalb tasarlamak iin verilen yerletirme ve balama prensipleri aynen izlenir. Freze aklarn kolayca ayarlamak ve zamandan kazanmak iin balama kalplarnn zerine mastarlar ilave edilir. Balama kalb tasarmnda dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr: Balama kalplarnda kuvvet i parasnn sert ksmlarna gelecek ekilde tasarlanmal, bylece i parasnda herhangi bir arplmaya meydan verilmemelidir. Balama ve skme ilemlerinin kolay olmasna zen gstermelidir. parasnn yerletirme ve merkezleme elemanlarnn, kesici mastarlar ve takmlarla olan balants uygun olmaldr. Bir i paras iin tasarlanan kalbn ilemler esnasnda iiye tehlike oluturmayacak ekilde yaplmasna zen gsterilmelidir. Kalbn btn paralar ve komplesi mmkn olduunca en kk boyutta tasarlanmal, malzeme ve iilikten tasarruf edilmeli, dolaysyla maliyet azaltlmaldr. Genellikle, makine ve avadanlklar tamamlayan, bunlarn gelimesini ve daha yararl olmalarn salayan, retimi kolaylatran ve zellikle bir iin yaplmasn mmkn klan mekanizmalardr. Balca grevleri, retim srasn basitletirmek ve gelitirmek, retim masraflarn azaltmak ve ilenen paralar deitirilebilir (yedek para) ekilde retmektir. Ayn zamanda standart makinelerde retilmesi mmkn olmayan paralarn retilmesini mmkn klmaktr. Bugn, seri ve kitle retiminde markalama ilemi, i kalplar kullanmak suretiyle ortadan kalkmtr. nk, markalama ilemi zaman isteyen ve i paralarnn el iilii ile balanmasn gerektiren bir uygulamadr. paralar nceden markalama ilemi yaplmadan, hzl ve emniyetli olarak istenen konumda balanabilmektedir.
34
35
36
37
38
Yapm resimleri izilirken llendirme, yzey ileme, tolerans ve gerekiyorsa zel ilemler resim zerinde belirtilir. Yapm resimlerini izerken, verilecek gereksiz toleranslar ve yzey ileme iaretleri para maliyetlerini artraca gibi, zaman kaybna da sebep olur.
39
40
41
42
Dier faktrler dikkate alnmakszn, uygun kalp elii kullanld kabul edilirse, daha uzun kalp mr iin, abuk anan kalplar daha sert veya bunun aksine kopan veya atlayan kalplar daha yumuak hale getirilmelidir. Isl ilemlerde scaklk kontrol ok byk nem tar. Her tr elik iin, tavsiye edilen sl ilem scaklklarna, mmkn olan en byk yaklam salanmaldr. 43
Isl ileme tabi tutulan malzemelerde istenilen zelliklerin oluup olumadn renebilmek iin deiik lme metotlar kullanlmaktadr. Bunlardan en ok kullanlan ise sertlik lme yntemidir. Bir malzemenin sertlii denilince, genellikle uygun bir ortamda kendisine batmaya alan daha sert baka malzemeye kar gstermi olduu diren olarak tanmlanr.
Makine yapm sanayinde ve benzeri endstri kurulularnda retilen her parann alma yeri ve konumuna gre sertliinin bilinmesi gerekmektedir. alma yeri ve konumuna gre btn makine paralarnn sertlii, daha nceden standartlar belirlenmi metotlarla llr ve uygun olup olmad belirlenir. Bu nedenle, retimi yaplan makine paralarnn sertlii nem tamaktadr.
Sertlik lme yntemleri genellikle iki ana grupta incelenir: Statik sertlik lme yntemleri Dinamik sertlik lme yntemleri Ksa zamanda etkisini gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme yntemine Dinamik, etkisini yava yava gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme yntemine de Statik sertlik lme yntemi denir.
44
Delme i kalplarnda sac metal kalplarnda olduu gibi basma ve syrma kuvvetleri olumaz, yalnz burulmaya kar burlar yeterli et kalnlnda salr ve sertletirilir. Bylece delme kalplarnn uzun mrl kullanlmas salanr. Balama kalplarnda skme, skma srekli olduundan seilen balama ve merkezleme elemanlar standartlara uygun seilir. Merkezleme pimleri kalba uygun sertlik seimiyle yaplmaldr.
45
parasn delme kalbnn iinde tespit etmek iin ve balama kalplarn tezghlara balamak iin kullanlan en nemli balama elemanlarndan bazlar unlardr. eitli pabular Vidal pimler ve civatalar C Rondelalar V Bloklar (kzaklar) Kamlar Kollu cvata ve somunlar Ayarlanabilen pimler Hidrolik pistonlar Kilitler
Resim 2. 5te eitli balama elemanlarnn kalp ve i paralarn tezghlara balama ekilleri grlmektedir. Bu tip balama elemanlarnn grevleri, i paralarn veya balama ve delme kalplarn dengeli ve emniyetli ekilde tezghlara sabitlemektir.
46
Resim 2. 6da grlen balama elemanlar standart olup, ilgili kataloglardan amaca gre seilerek hazr satn alnabilen aparatlardr.
2.6. Standartlar
Delme ve balama kalplarnda kullanlan baz elemanlar standartlatrlmtr. Bu elemanlarn isimleri, standartlar ve izelgeleri aada verilmitir. Delme Ykskleri Delme ykskleri biim ve l bakmndan standardize edilmi elemanlardr. DIN 179da dz ykskler, DIN 172 de fatural ykskler ve DIN 173te deitirilebilen ykskler belirtilmitir.
47
d1 F7 2,6 3,3 3,3 4,0 4,0 5,0 5,0 6,0 6,0 8,0 8,0 10 10 12 12 15 15 18 18 22 22 26 26 - 30
d2 N6 6 7 8 10 12 15 18 22 26 30 35 42
d3 10 11 12 14 16 19 22 26 30 35 40 47
L 8 8 8 10 10 12 12 16 16 20 20 20
L2 2 2 2 3 3 3 3 4 4 5 5 5
R 0,2 0,3 0,4 0,6 0,8 1,0 1,5 1,8 2 2,2 2,5 3,0
0,01
0,02
48
Vida M6 M8 M10 M12 M14 M16 M18 M20 M22 M24 M30
b1 7 9 11 14 14 18 18 22 22 26 34
b2 20 25 30 40 40 50 50 60 60 70 80
b3 8 10 12 14 14 18 18 22 22 26 34
a 10 12 15 20 20 25 25 30 30 35 40
e1 10 13 15 21 21 26 26 30 30 35 45
e2 20 22 30 40 40 45 45 60 60 80 100
h 20 24 30 40 40 50 50 60 60 70 80
c 8 9 12 16 16 20 20 24 24 28 40
49
Vidal Pimler ve Somunlar paralarn emniyetli olarak tutmak iin olduka baarl ve ucuzdur.
L 40 45 60 70 80 100
d2 7 9 11,5 14 16 18 20 22 26 32
m 9 12 15 18 21 24 27 30 36 45
m1 12 15 18 21 24 27 30 33 36 45
AA 10 13 17 19 22 24 27 30 36 46
Skma Kolu
Kresel Topuz
Skma Kolu
d3 8 8 12 14 16 18 d4 20 20 30 35 40 45 h1 33 37 47 58 71 80 t1 12 15 18 24 30 36 L 72 85 115 145 180 200
Kresel Topuz
d1 M4 M5 M6 M8 M10 M12 d2 16 20 25 32 40 50 h1 7,2 9,1 11 14, 5 18 21 h 15 18 22 29 37 46
izelge 2.5: Sabit evirme kolu, skma kolu ve kresel topuzlara ait izelge
Tutamaklar
Ar El Tutama
51
d1 32 40 50 63 80
d2 12 14 18 20 25
h 21 26 34 42 52
h1 10 13 17 21 25
d2 40 60 80 100 120
d3 20 30 40 50 60
h 50 55 60 65 70
h1 20 25 30 35 40
Rondelalar
d2 12 17 21 24 28 30 36 44 56
d3 12 17 21 24 28 30 36 44 56
d4 12 17 21 24 28 30 36 44 56
52
Cvata ve Somunlar
T Kanal ls 8 10 12 14 16 18 22
b 15 22 30 35 40 46 55
e 13 15 18 22 25 28 35
h 10 12 14 16 18 20 28
k 6 6 7 8 9 10 14
L 32 40 50 55 63 70 80
b1 9 11 13 15 17 19 27
b2 16 20 25 28 32 35 35
malat yntemleri, Mekanik ve Fiziksel-Kimyasal olmak zere iki byk gruba ayrlabilir. Bunlardan en nemlisi olan Mekanik malat Yntemleri Talal ve Talasz olmak zere ikiye ayrlr. Ad zerinde talasz imalat yntemleri tala kaldrmadan, talal imalat yntemleri ise tala kaldrarak ekil veren yntemlerdir. Talasz imalat yntemleri dkm, dvme, presleme, haddeleme, ekme, derin ekme, svama, bkme, kaynak, lehim, yaptrma ve perinlemeden olumaktadr. Talal imalat yntemleri ise, tornalama, frezeleme, planyalama, vargelleme, brolama, talama, honlama, lebleme gibi ileri kapsamaktadr. Fiziksel Kimyasal ileme grubuna ise elektroerozyon, telerozyon, kimyasal, elektrokimyasal, elektron, lazer ve plazma ile ileme gibi yntemler girmektedir. ok ksa zamanda gereklemelerine ramen, talasz imalat yntemleri yzey, boyut ve ekil kalitesi bakmndan parada istenilen kaliteyi salayamamaktadr. Bu nedenle, bu ekilde imal edilen paralarn yzeylerinin bir ksm veya tamam, talal imalat yntemleri ile ilenmektedir. eitli Delme ve Balama kalplarnn retiminde Talal imalat tezghlar kullanlmaktadr. Delme ve Balama kalplarnn resimlerinin izilmesiyle imalat sreleri de balam olur. Resimleri izilen kalplar, ilem sralarna gre eitli tezghlardan geerek retimde kullanlacak hale gelir. Delme ve Balama kalplarnn yapmnda kullanlan tezghlardan nemli olanlar unlardr. Torna Tezghlar Freze Tezghlar Talama Tezghlar Matkap Tezghlar
54
Torna Tezghlar Kendi ekseni etrafnda dnmekte olan i paralar zerinden, kalem ad verilen kesici takmlarla tala kaldran tezghlardr. Genellikle silindirik paralarn ilenmesinde kullanlr. Kullanm amalarna gre eitli isimler alr. Aadaki resimde niversal torna tezgh grlmektedir. En ok kullanlan torna tezgh eitlerindendir.
Gelien teknoloji ile birlikte tezghlarda da byk gelimeler meydana gelmitir. Torna tezghlar da teknolojiye ayak uydurmu ve bilgisayarlarla desteklenerek tam otomatik hale getirilmitir. Bu tip Torna tezghlarna CNC Torna tezghlar ad verilmektedir. Resim 2. 8de bu tezghlara ait resimler grlmektedir.
55
Freze Tezghlar eitli geometrik yap ve profildeki kesici kenarlar sayesinde para yzeyinden tala kaldran tezghlardr. Kullanm amac ve kullanm yerlerine gre eitlilik gsterir. En ok kullanlanlar niversal frezeler, Yatay frezeler, Dikey frezeler ve Kalp frezelerdir.
Resim 2.9te niversal freze tezgh, Resim 2.10da ise kalp freze tezghlar grlmektedir. Kalp yapmnda en ok kullanlan tezghlardr.
56
Talama Tezghlar zel yaptrclarla yaptrlm kesici taneciklerden olumu zmpara talarnn, kendi ekseni etrafnda yksek hzlarla dnmesi sonucu, para yzeyinden tala kaldran tezghlardr. zellikle hassas yzeylerin ilenmesinde kullanlr. Kendi aralarnda eitleri vardr.
57
Dzlem yzey (sath) talama tezgh ( Resim 2.11) Silindirik yzey talama tezgh (Resim 2.12) Puntasz talama tezgh (Resim 2.13) Alet bileme tezgh
58
Matkap Tezghlar Helisel kanallar olan silindirik kesicilerle, metal malzemelerin iine dairesel oluklar aarak boaltan tezghlara denir. Genellikle paralar zerine delik amaya yarayan tezghlardr.
59
eitli matkap tezghlar unlardr: niversal stunlu matkap tezghlar Masa tipi stunlu matkap tezghlar Radyal matkap tezghlar ok milli matkap tezghlar El breyzleri
60
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Aadakilerden hangisi Talasz imalat yntemlerinden deildir? A ) Dvme B ) Presleme C ) Talama D ) Haddeleme
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
KAYNAKA KAYNAKA
Prof. Dr. AKKURT Mustafa, Tala Kaldrma Yntemleri ve Takm Tezghlar, Birsen Yaynevi, stanbul, 1992. ERKN Yakup, Uygulamal Sac Metal Kalp Konstrksiyonu, G. . Teknik Eitim Fakltesi, Nisan 1986. Yrd. Do. Dr. KURT Hseyin, Kalplk Teknii ve Tasarm Kesme Kalplar, Birsen Yaynlar, stanbul, 1999. EN brahim Zeki, Halil BORA, Bilgisayar Destekli izim, Ege Basm, stanbul, 2003. UZUN brahim, ERKN Yakup, Sac Metal Kalpl, MB., stanbul, 1983. YAZAR Vahdet, Ders Notlar, Makine Ressaml Blm, Krfez Endstri Meslek Lisesi, Kocaeli, 2006. YELBEY brahim, Bar YELBEY, Kalp Konstrksiyonu ve Kalp Yapm, Irmak Ofset, Bursa, 2002.
75