Gaz upkowy

podstawowe informacje

Gaz upkowy
Podstawowe informacje

WARSZAWA, LIPIEC 2010

PRZEDMOWA Polski Koncern Naftowy ORLEN zamierza aktywnie uczestniczy w projektach poszukiwawczych gazu niekonwencjonalnego w Polsce. Jest to jeden ze strategicznych priorytetw Grupy. Ju teraz spka ORLEN Upstream odpowiedzialna za projekty w sektorze poszukiwa i wydobycia wglowodorw prowadzi poszukiwania na terenie piciu koncesji na Lubelszczynie. Niniejszy raport jest pierwsz podjt w Polsce prb usystematyzowania dostpnej wiedzy i informacji na temat poszukiwa i wydobycia gazu upkowego. Zaley nam na przekazaniu wszystkim zainteresowanym rzetelnych i kompletnych informacji na temat gazu upkowego i dziaalnoci PKN ORLEN na tym polu. W pierwszej czci raportu przedstawiona jest charakterystyka gazu upkowego pochodzenie geologiczne, technologia wydobywcza, parametry opacalnoci wydobycia oraz co wzbudza w Polsce najwiksze emocje i nadzieje potencjalne skutki ekonomiczne i polityczne. Pierwszym krajem, ktry rozpocz wydobycie gazu upkowego na skal przemysow byy Stany Zjednoczone. Dlatego te powicilimy temu rynkowi cay osobny rozdzia. Gaz upkowy stanowi tam obecnie ok. 14% cakowitej produkcji gazu ziemnego. Wedug szacunkw Departamentu Energii USA, wikszo (60%) wydobywalnych zasobw gazu ziemnego ulokowana jest w zoach niekonwencjonalnych (shale gas i tzw. tight gas). W ostatniej czci raportu opisujemy perspektywy rozwoju poszukiwa i wydobycia gazu niekonwencjonalnego w Polsce. Podawane dotychczas do wiadomoci publicznej szacunki potencjalnych zasobw gazu upkowego, silnie podziaay na wyobrani. Naley jednak pamita, e proces rozpoznawania potencjalnych z gazu upkowego na terenie Polski dopiero si rozpoczyna. W raporcie wskazujemy zarwno na szanse jak i potencjalne bariery dla rozwoju poszukiwa gazu upkowego w Polsce natury geologicznej, ekonomicznej oraz administracyjnej. Warto jednak podkreli, e nawet jeli potwierdz si najbardziej konserwatywne oceny z gazu niekonwencjonalnego, zasoby te o ile ich wydobycie bdzie opacalne mog by wystarczajce, by zmieni rynek gazu ziemnego w Polsce. Jacek Krawiec Prezes Zarzdu PKN ORLEN

Niniejszy raport zosta przygotowany przez PKN ORLEN SA na podstawie wasnych informacji oraz danych i opinii publicznie dostpnych. Prace nad stworzeniem raportu realizowane byy w okresie od maja do lipca 2010 roku.
3

PODSUMOWANIE RAPORTU CZ 1: GAZ Z UPKW (SHALE GAS) PODSTAWOWE INFORMACJE Gaz z upkw Charakterystyka yy Ze wzgldu na charakter ska, w ktrych wystpuj nagromadzenia wglowodorw, zoa dzielimy na konwencjonalne oraz niekonwencjonalne. Wydobycie gazu niekonwencjonalnego jest technicznie trudniejsze i drosze. yy Wrd niekonwencjonalnych z gazu mona wyrni: gaz w upkach (shale gas), gaz uwiziony w izolowanych porach skalnych (tight gas), gaz z pokadw wgla (coalbed methane) oraz hydraty gazowe. yy Obecny poziom zaawansowania technologicznego pozwala na wydobywanie gazu ze rde niekonwencjonalnych na skal przemysow . Technologia wydobycia yy Rozwj wydobycia gazu z upkw sta si moliwy dziki obnieniu kosztw technologii wykonywania odwiertw poziomych oraz szczelinowania hydraulicznego. yy Technika wiercenia otworw poziomych polega na pocztkowym odwierceniu pionowego odcinka otworu wiertniczego, a nastpnie po osigniciu zakadanej gbokoci na zmianie trajektorii na poziom i wierceniu w wybranej warstwie skalnej. yy Szczelinowanie hydrauliczne polega na wtoczeniu do wybranej sekcji otworu wiertniczego cieczy pod bardzo wysokim cinieniem, skadajcej si z nonika (gwnie wody) z dodatkiem materiaw wypeniajcych szczeliny (gwnie piasku o odpowiednio dobranej granulacji i wytrzymaoci mechanicznej) oraz dodatkw chemicznych (gwnie celem poprawienia lepkoci). Ciecz pod cinieniem tworzy szczeliny w strukturach skalnych, natomiast piasek wypenia i podtrzymuje szczeliny tworzc nowe drogi migracji gazu do otworu. yy Do jednego otworu podczas zabiegu szczelinowania rednio wtacza si od 7,5 do 11,3 mln litrw pynu szczelinujcego oraz od 450 do 680 ton piasku.

Gaz z upkw Opacalno wydobycia na przykadzie USA yy Opacalno wydobycia gazu z upkw zaley od wielu czynnikw: Wasnoci mechanicznych i skadu ska Zdolnoci do tworzenia sieci szczelin w oparciu o naturalny system spka Kosztw wierce Kosztw zabiegw szczelinowania hydraulicznego yy W 2009 roku Credit Suisse oszacowao, e przez najblisze kilka lat prg opacalnoci wydobycia gazu upkowego bdzie wystpowa w przedziale wynoszcym 0,12 0,37 dolarw za m gazu ziemnego. yy Ze wzgldu na coraz wiksze zapotrzebowanie na urzdzenia wiertnicze i widry oraz popularyzacj techniki mona bdzie oczekiwa w najbliszych latach spadku kosztw. Gaz z upkw wpyw na geopolityk wiata yy Wzrost wydobycia gazu z upkw moe w znaczny sposb zmieni strefy wpyww i zalenoci energetycznych wielu pastw Europy oraz USA. yy USA dziki wasnemu wydobyciu shale gas w znaczny sposb ograniczyo import LNG. yy Wydobycie gazu z upkw moe zmniejszy stopie uzalenienia UE od kontraktw dugoterminowych z Rosj. yy Wzrost wydobycia gazu ziemnego ze wzgldu na nisk emisyjno CO moe wpyn na zahamowanie inwestycji w energetyce opartej na wglu kamiennym czy ropie naftowej.

CZ 2: RYNEK WYDOBYCIA SHALE GAS W USA Charakterystyka amerykaskiego rynku gazu yy W 2009 roku Stany Zjednoczone stay si najwikszym producentem gazu naturalnego na wiecie. Wydobycie wynioso 598,37 mld m i wzroso o prawie 4% w stosunku do roku poprzedniego. 50 % pochodzi ze rde niekonwencjonalnych, w ktrym tight gas stanowi 27%, shale gas 14% a coalbed methane 9%. yy Wedug oblicze Energy Information Administration USA posiada 50 bln m technicznie moliwego do pozyskania gazu ziemnego, z czego ok. 60% to zasoby niekonwencjonalne. yy Shale gas pokrywa obecnie okoo 14% cakowitej produkcji gazu ziemnego. W 2008 produkcja ze rde shale gas wynosia 57,25 mld m, co dao wzrost o ponad 70% w stosunku do roku poprzedniego. yy Stany Zjednoczone nie stay si jeszcze w peni samowystarczalne w zakresie zaspokojenia zapotrzebowania na gaz ziemny, natomiast sam import tego surowca systematycznie spada. Charakterystyka amerykaskiego rynku shale gas yy Stany Zjednoczone mog posiada nawet 17 bln m wydobywalnych zasobw gazu w upkach. yy Zdecydowanie najwiksze wydobycie gazu niekonwencjonalnego pochodzi z Barnett Shale w Teksasie. Pomimo, e Haynesville, Fayetteville, Arkoma/Woodford i Marcellus s dopiero na wczesnym etapie rozwoju, wydobycie systematycznie wzrasta (patrz wykres poniej).

Wydobycie shale gas w USA gwne obszary wystpowania1

90 80 70 60

Antrim Woodford

Barnett Haynesville

Fayetteville Marcellus

mld m3

50 40 30 20 10 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

yy Na terenie Barnett Shale wykonano ponad 10000 otworw. Jeden odwiert poziomy przypada rednio na zakres pola powierzchni od 24,3 do 64,7 hektarw. yy Koszt wykonania jednego otworu pionowego do 1500 m w Stanach Zjednoczonych to okoo 0,8mln do 2 mln dolarw , natomiast wiercenie jednego otworu poziomego o odcinku poziomym do 3 km moe osign poziom kosztw nawet 68 mln dolarw. CZ 3: PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU SHALE GAS W POLSCE yy Wedug wylicze Energy Information Administration, wydobycie gazu z upkw do 2030 roku bdzie wynosio 7% wiatowej produkcji gazu ziemnego. yy Wedug szacunkw Wood Mackenzie, w Polsce mog istnie zasoby wydobywalne gazu w upkach sigajce 1,4 bln m. Natomiast wedug szacunkw Advanced Resources International zasoby te mog wynosi nawet 3 bln m. yy Rzetelne informacje o rzeczywistej bazie zasobowej bd dostpne prawdopodobnie za 45 lat, gdy zostan zrealizowane prace poszukiwawczo rozpoznawcze w ramach udzielonych przez Ministerstwo rodowiska koncesji. yy W Polsce do tej pory zostao wydane 221 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie
1 Departament Stanu USA, kwiecie 2010.

z wglowodorw, 63 to koncesje ktrych celem jest pozyskanie wglowodorw ze z typu shale gas. Tereny poszukiwa obejmuj 11% powierzchni Polski, czyli 37000 km2 yy Polski pas upkowy rozciga si od wybrzea, midzy Supskiem a Gdaskiem, w kierunku Warszawy, a po Lublin i Zamo. yy Prognozy mwi, e potencjalne zoa gazu upkowego znajduj si na gbokociach od 12002500 m w pnocnej czci tego pasa i do 25004500 m w jego czci poudniowej. yy Wedug szacunkw koszt jednego otworu pionowego w zalenoci od gbokoci moe wynie od 6 do 13 mln dolarw. yy Pierwsze prace wiertnicze rozpocza w czerwcu 2010 r. firma Lane Energy Poland Sp. z o.o. w okolicach Lborka. yy Do chwili obecnej w Polsce nie odkryto jeszcze adnego zoa gazu z upkw. Aspekty prawne w Polsce yy Polskie prawo geologiczne i grnicze nie przewiduje szczeglnych procedur dla poszukiwania, rozpoznania i wydobywania gazu ze rde niekonwencjonalnych. Wszystko odbywa si podobnie jak w przypadku rde konwencjonalnych. yy Praktyka pokazuje, e Skarb Pastwa zawiera umowy uytkowania grniczego i wydaje koncesje dwuetapowo, tj. najpierw na poszukiwanie i rozpoznawanie, nastpnie na wydobycie. yy Podmiotowi ktry rozpozna i udokumentowa zoe gazu niekonwencjonalnego bdzie przysugiwao przez okres 2 lat pierwszestwo do uzyskania koncesji na wydobycie. yy Opaty eksploatacyjne w Polsce wynosz od 1% do 2,5% przychodu z wydobycia gazu w zalenoci od wielkoci produkcji. Wedug przedstawicieli rzdu, w ten sposb przycignie si do Polski moliwie du liczb firm, ktre potrafi wydobywa gaz z upkw. W podobny sposb rzd USA wdroy zniki i ulgi podatkowe dla firm eksploatujcych niekonwencjonalne zoa gazu.

Potencjalne problemy na drodze do wydobywania shale gas w Polsce yy Polska nie posiada aktualnie udokumentowanych zasobw shale gas. yy Brak sprecyzowanej polityki rzdowej wspartej rozporzdzeniem Rady Ministrw, co do dziaa majcych na celu rozwj rynku shale gas w Polsce. yy W Polsce nie jest dostpna obecnie technologia niezbdna do wydobywania gazu z upkw w skali wymaganej dla zapewnienia niskiego poziomu kosztw, a tym samym opacalnoci projektw. yy W Europie, nie ma aktualnie odpowiedniej iloci urzdze wiertniczych do wiercenia otworw typu shale gas . yy Lokalnie mog wystpi problemy z zaopatrzeniem w wymagane do szczelinowania objtoci wody. yy Istnieje moliwo, e odwierty poka nisk opacalno ekonomiczn eksploatacji zasobw shale gas, przy warunkach gospodarczych panujcych w Polsce w okrelonym czasie. Szanse i korzyci z rynku shale gas w Polsce yy Szansa dla Polski na samowystarczalno gazow przez lata, oraz potencjalnie eksport surowca. yy Szansa dla polskich firm zwizanych z sektorem naftowym na rozwj i ekspansj na arenie midzynarodowej. yy Pozyskanie najnowoczeniejszych technologii poszukiwawczych i eksploatacyjnych oraz rozwj kadry menederskiej i inynierskiej. yy Rozwj infrastruktury transportowej i przesyowej niezbdny do zagospodarowywania wydobywanego surowca. yy Obnienie krajowej emisji CO2 w przypadku wzrostu udziau gazu ziemnego w krajowym bilansie produkcji energii.

SPIS TRECI

WSTP ....................................................................................................................................................12

CZ 1: SHALE GAS PODSTAWOWE INFORMACJE ........................................................................14

1.1 Gaz z upkw (shale gas) Charakterystyka ............................................................................................................15 1.1.1 Gaz z upkw geneza powstania ..........................................................................................................................15 1.2 Gaz z upkw Technologia wydobycia ...................................................................................................................18 1.2.1 Technologia wykonywania odwiertw poziomych (horizontal drilling) ...................................................18 1.2.2 Technologia szczelinowania hydraulicznego (hydraulic fracturing) ...........................................................20 1.2.3 Woda potrzebna do procesu szczelinowania hydraulicznego ......................................................................22 1.3 Gaz z upkw Etapy procesu eksploatacji shale gas na przykadzie USA ..................................................23 1.4 Gaz z upkw Wpyw wydobycia na rodowisko naturalne............................................................................24 1.5 Gaz z upkw Opacalno wydobycia na przykadzie USA ...........................................................................27 1.6 Wpyw eksploatacji niekonwencjonalnych z gazu ziemnego na energetyczn geopolityk wiata ................................................................................................................................28 1.6.1 Koniec zalenoci naftowogazowej? ...................................................................................................................28 1.6.2 Reakcja acuchowa .....................................................................................................................................................29 1.6.3 Rosja, Iran, Wenezuela..................................................................................................................................................30 1.6.4 Chiny...................................................................................................................................................................................30 1.6.5 Aktywna polityka USA..................................................................................................................................................31 1.6.6 Wpyw na Odnawialne rda Energii (OZE) ........................................................................................................31

10

CZ 2: RYNEK WYDOBYCIA SHALE GAS W USA ..............................................................................32

2.1 Charakterystyka amerykaskiego rynku gazu .......................................................................................................33 2.2 Charakterystyka amerykaskiego rynku shale gas ...............................................................................................35 2.3 Barnett Shale analiza ....................................................................................................................................................38 2.4 Najwiksi gracze amerykaskiego rynku shale gas (Tabela 2.1) .....................................................................40

CZ 3: PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU SHALE GAS W POLSCE .................................................41

3.1 Potencjalne zasoby w Europie oraz obecnie podejmowane dziaania .........................................................42 3.2 Potencjalne zasoby shale gas w Polsce .....................................................................................................................43 3.2 Poszukiwanie i rozpoznanie z gazu ziemnego w upkach na terenie Polski ..........................................45 3.3 Procedury przyznawania koncesji dla firm poszukujcych niekonwencjonalnych nagromadze gazu ziemnego typu shale gas na terenie Polski ..................................................................................................................47 3.4 Aspekty prawne zwizane z poszukiwaniem i wydobyciem gazu z upkw w Polsce ............................50 3.5 Potencjalne problemy na drodze do wydobywania shale gas w Polsce .......................................................54 3.6 Szanse i korzyci pynce z rozwoju rynku shale gas w Polsce .........................................................................55

PODSUMOWANIE..................................................................................................................................56 DODATEK 1: ZESTAWIENIE KONCESJI NA POSZUKIWANIE I ROZPOZNAWANIE Z ROPY NAFTOWEJ I GAZU ZIEMNEGO W POLSCE (stan na lipiec 2010) ..................................58 DODATEK 2: CASE STUDY POSZUKIWANIE GAZU Z UPKW NA PRZYKADZIE DZIAALNOCI PKN ORLEN ..................................................................................61 DODATEK 3: BOOM NA METAN Z POKADW WGLA W LATACH 90 ..............................................66 DODATEK 4: LISTA RYSUNKW, MAP I WYKRESW ...........................................................................72 DODATEK 5: SOWNICZEK TERMINW, NAZW I POJ .....................................................................74

11

WSTP
wiat oszala na punkcie gazu upkowego. Mwi si, e mamy do czynienia z gorczk zota XXI wieku. Henryk Jacek Jezierski, Gwny Geolog Kraju

12

W cigu ostatniej dekady na caym wiecie, w tym w Polsce, nastpi znaczny wzrost zainteresowania koncernw naftowych perspektywami poszukiwania i eksploatacji niekonwencjonalnych z gazu ziemnego czyli gazu w upkach (shale gas), gazu uwizionego w izolowanych porach skalnych (tight gas) oraz gazu z pokadw wgla (coalbed methane CBM). Stao si to moliwe dziki rozwiniciu nowoczesnych technologii, takich jak wiercenia poziome oraz szczelinowanie hydrauliczne. Wedug renomowanych midzynarodowych agencji konsultingowych, Polska moe posiada nawet do 3 bln m gazu w upkach o wartoci rynkowej przekraczajcej dziesitki miliardw dolarw. Stanom Zjednoczonym dziki eksploatacji zasobw gazu niekonwencjonalnego udao si w znaczny sposb zmniejszy ceny gazu oraz znacznie ograniczy zaleno od innych producentw. Czy Polska stoi obecnie przed przeomow szans uniezalenienia si od importu gazu naturalnego z zagranicy oraz stania si wiatowym potentatem w jego produkcji? Czy odkrycia shale gas w Polsce mog by tak samo przeomowe dla rozwoju europejskiego rynku energii jak rozpoczcie eksploatacji zasobw ropy naftowej ze zoa Ekofisk na Morzu Pnocnym 30 sierpnia 1971 r. przez Phillips Petroleum? Najblisze 5 lat powinno pokaza jak due zasoby gazu niekonwencjonalnego znajduj si w Polsce.

13

CZ 1
SHALE GAS PODSTAWOWE INFORMACJE
Proces pozyskiwania gazu z upkw jest najistotniejsz innowacj sektora energetycznego obecnego wieku2 Daniel Yergin, Prezes IHS Cera

SasolChesapeakeStatoil apply to explore for shale gas in Karoo, Martin Creamer, Mining Weekly, 19.03.2010

14

1.1 Gaz z upkw (shale gas) Charakterystyka

Zgodnie z najbardziej oglnym kryterium podziau gazu ziemnego, mona wyrni gaz znajdujcy si w zoach konwencjonalnych oraz niekonwencjonalnych. Eksploatacja z konwencjonalnych jest procesem znanym od XIX wieku i od dugiego czasu nie nastrcza problemw technologicznych. Gaz niekonwencjonalny jest z ekonomicznego punktu widzenia trudniejszy i mniej opacalny w eksploatacji. Do rde gazu niekonwencjonalnego zaliczane s: gaz w upkach (shale gas), gaz uwiziony w izolowanych porach skalnych (tight gas) oraz gaz z pokadw wgla (coalbed methane) i hydraty gazowe.

1.1.1 Gaz z upkw geneza powstania Geneza powstawania paliw kopalnych w tym ropy naftowej i gazu ziemnego jest niezwykle skomplikowana. Upraszczajc, gaz w upkach sylurskich powsta na drodze przeobraenia substancji organicznej pochodzenia rolinnozwierzcego. Szcztki te gromadziy si wraz z drobnymi okruchami mineralnymi na dnie basenw morskich przez setki milionw lat. Przykryta warstw muu materia organiczna w warunkach beztlenowych, stopniowo rozkadaa si i zamieniaa w gaz ziemny lub rop naftow pod wpywem wysokiej temperatury i wysokiego cinienia, ktre zamieniao i i mu w upek. Tym samym upki stay si ska macierzyst dla konwencjonalnych z gazu. Powstay w ten sposb gaz ziemny ze wzgldu na fizycznochemiczne waciwoci migrowa ku powierzchni. Proces migracji trwa dopki gaz nie natrafi na rone typy puapek geologicznych, w postaci porowatych ska, dobrze izolowanych od gry warstw ska nieprzepuszczalnych. W ten sposb powstay zoa konwencjonalne gazu, ktre przypominaj gbk nasycon gazem (patrz Rys.1.1).

15

Rysunek 1.1 Konwencjonalne zoe gazu ziemnego3

Powysze puapki przypominaj wielkie zbiorniki, z ktrych przy pomocy wierce pionowych moliwe jest wydobycie gazu konwencjonalnego. Do tej pory brana gwnie pozyskiwaa surowce wanie z takich puapek zoowych. Poziom zaawansowania technologicznego nie pozwala na badania ska macierzystych, w ktrych powstay wglowodory, poniewa ciemne upki ilaste bogate w materi organiczn s praktycznie nieprzepuszczalne. Na powierzchni zazwyczaj dziel si na cienkie pytki, natomiast ju kilometr pod ziemi przypominaj sw struktur beton. Gaz w nich zawarty jest zamknity w izolowanych mikroporach, bd fizycznie zwizany z materi organiczn poprzez adsorpcj (patrz rys.1.2.).4

3 4

Concession policy and legal regulations for exploration and production of gas, Henryk Jacek Jezierski, Wyciskanie Gazu, Mirosaw Rutkowski, Polityka.pl Nauka, 24.02.2009

16

Rysunek 1.2 Niekonwencjonalna skaa zbiornikowa zawierajca gaz (shale gas)5

W przeszoci zdarzao si, e gaz ziemny z takich ska eksploatowano w przypadkach gdy struktura skalna zawieraa szczeliny, co umoliwiao powolne uwalnianie gazu zawartego w upkach. Pierwszy odwiert do wydobywania gazu z upkw wykonano ju w 1821 r. w dewoskich upkach formacji Dunkirk w USA. Odwiert ten o gbokoci 9,5 m, dostarcza przez wiele lat gaz do owietlania miasteczka Fredonia w stanie Nowy Jork6. Jednake by to odosobniony przypadek i przez dziesitki lat koncerny nie posiaday technologii do eksploatacji upkw.7

5 6 7

Zdjcie All Consulting, 2008; Rysunek Concession policy and legal regulations for exploration and production of gas, Henryk Jacek Jezierski, Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US Department of Energy, 04.2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US Department of Energy, 04.2009

17

1.2 Gaz z upkw Technologia wydobycia

Rozwj wydobycia gazu z upkw by moliwy dziki innowacjom w technologiach eksploatacyjnych. Dopiero zastosowanie na szerok skal odwiertw poziomych oraz udoskonalenie technologii szczelinowania hydraulicznego umoliwiy udostpnienie na skal przemysow z surowca uwizionego w skaach macierzystych. 1.2.1 Technologia wykonywania odwiertw poziomych (horizontal drilling) Wiercenia poziome (patrzy rys. 1.3) jeszcze dwie dekady temu byy uznawane za niezwyky wyczyn techniczny. W poowie lat 90-tych zaczto je stosowa, aby zwikszy wydobycie z konwencjonalnych z gazu i ropy, co wpyno na masowe rozpowszechnienie i udoskonalenie tej technologii. Rysunek 1.3 Schemat odwiertu poziomego (horizontal drilling)8

c iec wi ko ias pia

strefa ropna strefa przejciowa strefa gazowa

up t ty as ila e ek

ropa w upkach

horyzont wodny

rdo: R.M. Pallestro (2003)

18

Technika wiercenia poziomego polega na pocztkowym odwierceniu pionowego otworu wiertniczego, a nastpnie po osigniciu odpowiedniej gbokoci, skrzywieniu i stopniowym przejciu do odcinka poziomego celem przewiercenia docelowej warstwy skalnej nawet na odlego od jednego do ponad trzech kilometrw od pionowego szybu.

ciany wierconych otworw s zarurowywane, a rury cementowane w przestrzeni pomidzy rur a przewiercan ska celem uzyskania stabilnoci i wytrzymaoci otworu, a take aby odizolowa otwr od kontaktu z warstwami wodononymi czy warstwami zawierajcymi inne niepodane kopaliny (rys. 1.4). Rysunek 1.4 Schemat zarurowania otworu wiertniczego9
rury okadzinowe kolumna prowadnikowa

warstwa wodonona
paszcz cementowy rury okadzinowe - kolumna wstpna puczka wiertnicza

warstwa solankowa

rury okadzinowe - kolumna techniczna paszcz cementowy

rury okadzinowe kolumna eksploatacyjna punkt krzywienia odwiertu rury wydobywcze

zoe - strefa produkcyjna

rodowisko naftowe szybko zorientowao si, e odwierty poziome dziki moliwoci czerpania ze znacznie wikszej przestrzeni zoa ni tradycyjne odwierty pionowe mona rwnie zastosowa do eksploatacji ciemnych upkw, ktrych eksploatacja uwaana bya wczeniej za nieopacaln. Obecna technologia pozwala na pionowe wiercenie do gbokoci powyej 7 km, oraz odcinkw poziomych przekraczajcych 3 km.10 Rekord w tej dziedzinie naley do Maersk Oil i wynosi ok. 11 km.
9 10 Modern Shale Gas Development in the United States: A primer, US Department of Energy, 04/2009 Polish shale gas sparks bonanza hopes, Richard Robinson, Fund Strategy, 23.05.2010

19

Odwiert poziomy pozwala na bardziej efektywn eksploatacj udokumentowanych zasobw ni otwr pionowy. 8 otworw poziomych rozchodzcych si z jednej lokalizacji umoliwia dostp do zoa, ktre w klasycznej eksploatacji wymagayby odwiercenia 16 otworw pionowych.11 Jednake naley zauway, e ze wzgldu na bardzo nisk przepuszczalno ska ilasto upkowych, odwierty poziome musz by wykonywane z wikszym zagszczeniem na powierzchni ni w przypadku eksploatacji z gazu konwencjonalnego. Przecitne rozmieszczenie otworw poziomych na jednostk powierzchni to 48 na 2,6 km2.12 Przecitny koszt wykonania jednego otworu pionowego do gbokoci 1000m wraz z uzbrojeniem na rynku amerykaskim to okoo 0,8 mln dolarw, natomiast wiercenie otworu z odcinkiem poziomym do 1000 m to koszt nawet ok. 2,5 mln dolarw.13 Sama technologia wiercenia poziomego nie wystarczy do efektywnej eksploatacji niekonwencjonalnych z gazu. Aby umoliwi wydobycie surowca na wiksz skal, naley wytworzy w odcinku poziomym otworu wiertniczego sie sztucznych szczelin, nastpnie wypeni je piaskiem o odpowiedniej granulacji, tworzc w ten sposb nowe drogi komunikacji ze zoa do otworu wydobywczego. Jest to moliwe dziki zastosowaniu technologii szczelinowania hydraulicznego.

1.2.2 Technologia szczelinowania hydraulicznego (hydraulic fracturing) W 1981 roku teksaski inynier George T. Mitchell eksperymentowa z rnymi metodami pozyskiwania gazu ziemnego z upkw. To on po raz pierwszy postanowi zastosowa metod szczelinowania hydraulicznego czyli wtoczenia pod bardzo duym cinieniem pynu szczelinujcego do zdefiniowanych odcinkw otworw wiertniczych w celu tworzenia i powikszania istniejcych szczelin w strukturach ska upkowych. Technologia ta zostaa opatentowana przez zaoon przez niego firm Mitchell Energy & Development pod koniec lat 90-tych.14 Firma ta zostaa przejta przez Devon Energy w 2002 roku za 3,5 mld dolarw15.
11 12 13 14 15 Modern Shale Gas Development in the United States: A primer, US Department of Energy, 04/2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A primer, US Department of Energy, 04/2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A primer, US DOE, kwiecie 2009 The Father of the Bernett, Marc Airhart, Jackson School of Geosciences, Strona korporacyjna Devon Energy www.devonenergy.com

20

Nowoczesne szczelinowanie hydrauliczne (rys. 1.5) to w peni kontrolowany proces, przetestowany w laboratoriach i na dziesitkach tysicy otworw, oparty o wiedz naukowcw i praktykw, czsto opatentowany. Jest to stosunkowo kosztowny zabieg moe stanowi nawet 25% kosztw wykonania odwiertu. W podstawowej wersji do otworu toczy si tzw. pyn szczelinujcy (gwnie woda z dodatkami) pod cinieniem sigajcym nawet powyej 600 barw. Gdy w strefie poddanej obrbce wytworzy si odpowiednia ilo szczelin, toczony jest wraz z wod piasek o odpowiedniej granulacji, ktry wciska si w wytworzone szczeliny i uniemoliwia ich zamknicie, tworzc jednoczenie drogi komunikacji dla gazu dopywajcego do otworu. Istnieje ogromna liczba wariantw zabiegw szczelinowania. Do pynu szczelinujcego o regulowanych parametrach lepkoci, wilgotnoci, ciaru waciwego dodaje si w niewielkich ilociach (do kilku procent) odpowiednie substancje chemiczne umoliwiajce poprawne wykonanie zabiegu. Jako materia podsadzkowy (wypeniacz) zamiast piasku, stosowa mona rwnie materiay ceramiczne, metalowe i plastikowe kulki oraz pyny polimerowe, ktre przeksztacaj si w siatk spltanych wkien. Jako wykonania szczelin kontroluje si za pomoc metod mikrosejsmiki otworowej. Przede wszystkim jednak przed podjciem kosztownych prac bada si prbki ska, aby okreli ich wasnoci geomechaniczne i naprenia w grotworze. Pod tym ktem dobiera si pyny, cinienie i czas trwania poszczeglnych etapw zabiegu szczelinowania, a cay zabieg przedtem symuluje cyfrowo. Etap laboratoryjny jest mudny i kosztowny, ale przynosi efekty w upkach uzyskuje si precyzyjne rozoone, koncentryczne strefy spka o promieniu nawet 900 m (w piaskowcach do 200 m).16

16

Wyciskanie gazu, Mirosaw Rutkowski, Polityka.pl, 24 lutego 2009

21

Rysunek 1.5 Schemat szczelinowania hydraulicznego (hydraulic fracturing)17

Zabieg szczelinowania wykonuje si w interwale 1500-4500 m poniej powierzchni.

szczeliny jako efekt zabiegu szczelinowania

upki Barnett

strefa niepodatna na szczelinowanie

Po zakoczeniu procesu szczelinowania, z otworu odbierany jest pyn szczelinujcy i wykonywany jest test produkcyjny. Oprcz gazu ziemnego, przez jaki czas, z odwiertu odbierany jest pyn poreakcyjny po zabiegu szczelinowania 1.2.3 Woda potrzebna do procesu szczelinowania hydraulicznego Do jednego otworu rednio naley podczas szczelinowania wtoczy od 7,5 do 11,3 mln litrw wody oraz od 450 do 680 ton piasku. Dla porwnania jeden basen olimpijski mieci okoo 2,25 mln litrw wody.18 Zasoby wody niezbdne w procesie pozyskiwania gazu z upkw przechowywane s zazwyczaj w sztucznie stworzonych zbiornikach lub w zbiornikach mobilnych zlokalizowanych bardzo blisko otworu wiertniczego, z ktrym s poczone podczas zabiegu. W celu wczeniejszego pozyskania wody, drone s miejscowo studnie lub woda zostaje dowieziona ze rda. Cao tworzy obieg zamknity, w ktrym woda
17 18 Shale Gas Development in the U.S., Mark Smith, Interstate Oil & Gas Compact Commission, 04/2010 Preparing a Well for Production Hydraulic Fracturing, Fayetteville Shale Natural Gas,

22

na bieco poddawana jest odpowiednim procesom oczyszczania i wykorzystywana do innych funkcji podczas wiercenia otworw czy szczelinowania hydraulicznego w otworach wykonywanych w tej samej lub innej lokalizacji. Cz moe by rwnie uyta w innych procesach wydobywczych.19

1.3 Gaz z upkw Etapy procesu eksploatacji shale gas na przykadzie USA20
Poniej przedstawiony jest harmonogram przykadowego procesu eksploatacyjnego gazu z upkw na terenie Stanw Zjednoczonych.

1. Nabycie praw W USA, w odrnieniu do innych krajw, w celu nabycia praw do poszukiwania i eksploatacji wglowodorw na danym terytorium firmy negocjuj kontrakty na dzieraw terenu z ich wacicielami (prywatni, stan, Rzd Federalny). Umowy te s zoonymi kontraktami dajcymi wacicielom odpowiedni rekompensat za uytkowanie ich terenu oraz eksploatacj z (w USA waciciel terenu jest rwnie wacicielem kopalin znajdujcych si pod powierzchni gruntu). 2. Zezwolenia Operator musi uzyska zezwolenie uprawniajce do prowadzenia wszelkich prac poszukiwawczowydobywczych, w tym na wiercenie otworw wiertniczych. Do wniosku o udzielenie zezwolenia zazwyczaj naley doczy wyniki przeprowadzonych studiw, analiz, projektw wiercenia oraz inne informacje techniczne. Zatwierdzenie pozwolenia moe wymaga szczeglnych dziaa dotyczcych ochrony rodowiska. 3. Wiercenia W wyznaczonych lokalizacjach prowadzi si wiercenia otworw horyzontalnych planujc w jednej lokalizacji od 4 do 8 otworw tworzonych zwykle parzycie w przeciwnych kierunkach do siebie. Konstrukcja otworw zalena jest od charakterystyki ska, planowanych pniejszych prac intensyfikacyjnych i przewidzianego sposobu eksploatacji.
19 20 Modern Shale Gas Development in the United States: A primer, US Department of Energy, 04/2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A primer, US Department of Energy, 04/2009

23

4. Szczelinowanie hydrauliczne Proces wytwarzania szczelin w strukturach skalnych za pomoc specjalnie przygotowanych pynw. 5. Zagospodarowanie Przygotowanie zoa do eksploatacji wymaga zaprojektowania infrastruktury powierzchniowej umoliwiajcej przygotowanie gazu do transportu (oczyszczanie, osuszanie, przesyanie z poszczeglnych otworw do wsplnego punktu zbiorczego, itp.) oraz jego przesy (rurocigi zbiorcze, rurocigi dystrybucyjne, urzdzenia pomiarowe, itp.) do sieci rurocigw przesyowych. 6. Produkcja Gaz jest pozyskiwany z odwiertu, nastpnie poddany odpowiednim procesom i ostatecznie wysany na rynek (wydobycie moe trwa kilkadziesit lat). 7. Prace intensyfikacyjne Produkcja gazu zwykle spada na przestrzeni lat. Operatorzy stosuj zazwyczaj rnego rodzaju zabiegi zmierzajce do podtrzymania poziomu wydobycia. Mog to by proste zabiegi polegajce m.in. na czyszczeniu otworu, przemywaniu skay na styku zoeotwr czy dodatkowych szczelinowaniach. 8. Likwidacja zoa Kiedy otwory produkujce gaz osigaj swj limit ekonomicznie opacalnej wielkoci wydobycia, przystpuje si do stopniowej ich likwidacji. Poszczeglne odwierty zostaj w sposb trway zlikwidowane (zacementowane na spodzie otworu), likwiduje si rwnie stref przyodwiertow, a teren wok przywrcony zostaje do pierwotnego stanu. Stopniowo przechodzi si rwnie do likwidacji caej infrastruktury napowierzchniowej.

1.4 Gaz z upkw Wpyw wydobycia na rodowisko naturalne

Dziki rozwojowi technologii odwiertw poziomych, wpyw pozyskiwania gazu z upkw na rodowisko ldowe w regionie wydobycia jest o wiele mniejszy ni w przypadku pozyskiwania gazu konwencjonalnego.21 Devon Energy Corporation ogosio, e wykorzystanie technologii odwiertw poziomych pozwala na zastpienie 34 otworw pionowych jednym poziomym.

21

Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, 04/2009

24

W USA podnosz si gosy czci organizacji ekologicznych, e z kolei technologia szczelinowania hydraulicznego moe nie ze sob zagroenie dla rodowiska naturalnego i postuluj, aby rzd zaj si regulacj caego procesu. Natomiast warto zaznaczy, e otwory wiertnicze do pozyskiwania gazu z upkw s odpowiednio zabezpieczane (patrz rys. 1.4) uniemoliwiajc tym samym przedostawanie si zwizkw chemicznych do wd gruntowych. Z drugiej strony, warto pamita, e w przypadku le wykonanej konstrukcji zarurowania otworu moe istnie pewne ryzyko przeniknicia substancji chemicznych do wd gruntowych. Dodatkowo, w chwili obecnej nie ma adnych regulacji prawnych nakazujcych korporacjom wydobywczym ujawnianie jakie dokadnie substancje chemiczne wtaczaj do otworw aby tworzy szczeliny w skaach.22 Natomiast praktyka pokazuje, e w zasadzie wszystkie firmy wydobywajce w USA nie ukrywaj skadu chemicznego cieczy wykorzystywanych w procesie szczelinowania hydraulicznego.23 Firmy wydobywcze zapewniaj, e nowoczesne metody szczelinowania hydraulicznego pozwalaj na wydobycie gazu w sposb w peni bezpieczny dla rodowiska naturalnego. Dodaj rwnie, e nie ma adnych dowodw na to, e metoda ta w jakikolwiek sposb wpywa na zasoby wody pitnej.24 18 Marca 2010 r. U.S. Environmental Protection Agency25 ogosio rozpoczcie bada nad wpywem wydobycia gazu z upkw na rodowisko naturalne. Prace bd dotyczyy gwnie wpywu szczelinowania hydraulicznego, a w zasadzie wpywu rodkw chemicznych (wykorzystanych w procesie) na zasoby wody pitnej. Wedug przedstawicieli agencji, badania mog potrwa nawet dwa lata.26 Podobne badania prowadzone s rwnie przez The Energy and Commerce Committee27 oraz Penn State University (raport kocowy w 2011).28 Obawy i wtpliwoci wrd opinii publicznej dotyczce konsekwencji rodowiskowych i zdrowotnych na skutek wykorzystania chemikaliw przy szczelinowaniu zaczynaj rosn. Wyciek ropy
22 23 24 25 26 27 28 EPA begins study on shale gas drilling, Tom Doggett, Reuters, 18.03.2010 Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, 04/2009 EPA begins study on shale gas drilling, Tom Doggett, Reuters, 18.03.2010 Amerykaska Agencja Ochorony rodowiska, www.epa.gov. EPA begins study on shale gas drilling, Tom Doggett, Reuters, 18.03.2010 Komisja Kongresu ds. Energii i Handlu Shale Pioneer sees bright future of technology, Eric Lidji, greeningofoil.com, 30.06.2010

25

w Zatoce Meksykaskiej po zatoniciu platformy wydobywczej BP w kwietniu 2010 podsyci niepokj dot. wpywu szczelinowania hydraulicznego na rodowisko i ludzi. Jednoczenie potrzeba jeszcze 12 lat bada aby dokadnie okreli ewentualne skutki. Zapewne dlatego w senacie Stanu Pensylwania przygotowywana jest propozycja wprowadzenia rocznego moratorium na prowadzenie odwiertw gazowych na zou Marcellus. Najbardziej rozsdna wydaje si by opinia Georgea Mitchella, twrcy technologii szczelinowania hydraulicznego, ktry uwaa wynalezion przez siebie technologi za bezpieczn, ale nie jak to kolokwialnie okreli odporn na gupot (foolproof): Musisz wykona dobr robot. Inaczej bdziesz mia kopoty. 29 Do ludzkiej wyobrani bardzo przemawiaj pozornie olbrzymie iloci wody potrzebne do wykonania szczelinowania na jednym odwiercie (od 7,5 do 11,3 mln litrw wody, co stanowi odpowiednik od 3 do 5 basenw olimpijskich). Warto jednak zwrci uwag ile sodkiej wody wykorzystuje si (lub marnuje) do innych celw. Porwnanie najwikszych uytkownikw sodkiej wody w rejonie zoa Barnett (rysunek 1.6) przygotowane przez Gas Technology Institute, pokazuje, e najwikszym konsumentem wody s mieszkacy miast tego regionu30. Przemys wydobywczy gazu upkowego jest jednym z najmniej wodochonnych gazi lokalnej gospodarki. Cigle najwicej wody mona oszczdzi ekonomicznie gospodarujc ni w yciu codziennym. Rwnie pod wzgldem relacji obszar instalacji/produkcja energii, gaz upkowy jest bardziej wydajny ni niektre alternatywne rda energii. Z 0,25 akra zajmowanego przez jeden odwiert na zou Marcellus, produkcja energii (mierzona w British Thermal Units) odpowiada energii wyprodukowanej przez elektrownie wiatrowe na 500 akrach.31

29 30 31

Shale Pioneer sees bright future of technology, Eric Lidji, greeningofoil.com, 30.06.2010 Guy Lewis, Gas Technology Institute, prezentacja na US/Poland: energy roundtable June 2010 rdo: Ray Walker, Range Resources, w Guy Lewis, Gas Technology Institute, prezentacja na US/Poland: energy roundtable June 2010

26

Rysunek 1.632

1.5 Gaz z upkw Opacalno wydobycia na przykadzie USA

Opacalno wydobycia gazu z upkw zaley od istnienia naturalnej sieci szczelin oraz zabiegw szczelinowania hydraulicznego. Ze wzgldu na znaczne zrnicowanie warunkw zoowych nawet w obrbie tego samego zoa opacalno moe si znacznie rni. W 2009 r. Credit Suisse oszacowao prg opacalnoci wydobycia gazu upkowego na cen 0,12 dol. 0,37 dol. za m3 przy redniej 0,28 dol. za m3. Wewntrzn stop zwrotu (IRR) przy cenie 0,26 dol. za m3 oszacowano na 1% do 48% (rednio 5%). W celu zachcenia do podjcia eksploatacji gazu ze z niekonwencjonalnych w Stanach Zjednoczonych w 1980 r. zostay wprowadzone zwolnienia podatkowe dla producentw niekonwencjonalnych paliw (nonconventional Fuels Tax credit) do 2002 r.33

32 33

1 acrefoot jednostka oznaczajca warstw wody o wysokoci jednej stopy na powierzchni jednego akra odpowiadajca 1 233 489 litrw, Gaz upkowy technolgia wydobycia, wglowodory.pl, 4.05.2010

27

Podobne wyliczenia poczyni analityk Bernstein Research Ben Dell ktry wyliczy, e aby pokry wszelkie koszty poszukiwania, zagospodarowania oraz eksploatacji z gazu z upkw, oraz otrzyma redni zwrot z kapitau, wymagana jest cena w granicach 0,26 0,28.34 Warto zaznaczy, e koszty zwizane z wydobywaniem gazu z upkw znacznie spady przez ostatnie lata. Jeszcze pod koniec lat 90-tych koszty wydobycia gazu ze rde niekonwencjonalnych dla zoa Barnett wynosiy ponad 5 dolarw za milion BTU35.36

1.6 Wpyw eksploatacji niekonwencjonalnych z gazu ziemnego na energetyczn geopolityk wiata

1.6.1 Koniec zalenoci naftowogazowej? Rozwijajc wydobycie wasne gazu upkowego, kraje zachodnie oraz Chiny uzyskaj dostp do bliszych rde surowca naruszajc tym samym pozycj gwnych eksporterw gazu. Przed odkryciem gazu upkowego spodziewano si spadku produkcji krajowej gazu ziemnego w USA, Kanadzie i na Morzu Pnocnym, co w czasach kiedy gaz stawa si coraz waniejszym rdem energii, przyspieszao uzalenienie od dostaw zagranicznych. Ponad poowa znanych zasobw gazu ziemnego znajdowaa si w Iranie i Rosji regionach postrzeganych jako relatywnie nieprzewidywalne. Federacja Rosyjska otwarcie wykorzystywaa swoj pozycj dc do stworzenia kartelu producentw gazu ziemnego. Odkrycie i wykorzystanie duych zasobw gazu upkowego zapewni stabilno krajom uprzemysowionym i moe osabi skuteczno politycznej zalenoci naftowogazowej.37

34 35 36 37

The true cost of shale gas production, John Dizard, Financial Times, 07.03.2010 British Thermal Unit patrz Sowniczek How shale gas is going to rock the world, Amy Meyers Jaffe, Wall Street Journal, 09.05.2010 Shale Gas Will Rock the World, Ann Meyers Jafe, Wall Street Journal, 10 maja 2010

28

1.6.2 Reakcja acuchowa Rozwj dostaw LNG skroplonego gazu ziemnego ktry moe by transportowany metanowcami, pokaza jak due jest uzalenienie poszczeglnych pastw od dostaw zagranicznych. Jednake wydobycie gazu upkowego zmienia rynek handlu gazem. Oczekiwano, e LNG bdzie stanowi ok. poowy caego handlu tym surowcem. Obecnie bdzie to najprawdopodobniej ok. 30%38. USA ju odnotowao spadek importu LNG terminale stoj prawie puste import z Kataru przekierowywany zosta do europejskich odbiorcw, co spowodowao spadek cen gazu ziemnego w Europie. Rosyjscy dostawcy musieli zaakceptowa nisze stawki. Zaniepokojenie tradycyjnych dostawcw surowca na rynek europejski i amerykaski mona byo zaobserwowa na tegorocznym kwietniowym Forum Pastw Eksporterw Gazu w algierskim Oranie. Wedle algierskiego Ministra Energii Chakiba Khelil dopiero w 2013 roku, zapotrzebowanie na gaz wrci do poziomu z 2008 r. czyli sprzed kryzysu. Minister zasobw naturalnych Rosji, Jurij Trutniew przyzna agencji Reuters: Mamy problem z gazem upkowym. To stanowisko nie tylko moje, ale take Gazpromu.39 Samowystarczalno gazowa USA, wzrost importu LNG do Europy z kierunkw innych ni rosyjskich oraz spadek cen gazu ziemnego, to dla Federacji Rosyjskiej przede wszystkim problem ekonomiczny. Rosyjski Kommiersant ujawni, e w raporcie dla rady dyrektorw Gazpromu, zarzd szacuje potencjalne straty firmy z tego tytuu, na miliardy euro. Wszystkie te aspekty stawiaj pod znakiem zapytania opacalno inwestycji Gazpromu w zoe Sztokman na Morzu Barentsa, skd planowano uruchomi dostawy LNG do USA i Kanady.

38 39

Shale Gas Will Rock the World, Ann Meyers Jafe, Wall Street Journal, 10 maja 2010 Gazowy kartel szykuje podwyk cen dla Europy, Andrzej Kublik, Gazeta Wyborcza, 20 kwietnia 2010

29

1.6.3 Rosja, Iran, Wenezuela Rosja, Wenezuela i Iran, majc w rku narzdzie polityki surowcowej i dyktatu cenowego mogy skuteczniej opiera si wpywom Zachodu na ich polityk zagraniczn i wewntrzn, jednoczenie razem z surowcem eksportujc wasn ideologi. Z powodu midzynarodowych sankcji, Iran powoli rozwija swj sektor energetyczny. Zanim jednak kraj ten bdzie gotowy do eksportu gazu ziemnego okienko marketingowe najprawdopodobniej zostanie zamknite przez wydobycie gazu upkowego w krajach potencjalnych odbiorcw. W duo duszej perspektywie, w miar zastpowania ropy naftowej gazem ziemnym w roli gwnego surowca, moliwe jest osabienie pozycji krajw OPEC na arenie midzynarodowej.40

1.6.4 Chiny Rozwj wydobycia gazu upkowego oznacza due zmiany dla Chin. Chcc zaspokoi swoje nieustannie rosnce zapotrzebowanie na surowce energetyczne, Chiny zbliyy si do takich partnerw jak Iran, Sudan i Birma, utrudniajc USA i ich sojusznikom przeciwdziaanie zagroeniom, jakie te kraje stwarzaj. Jednak Chiny majc pod rk krajowe zasoby gazu upkowego, nie bd ju tak potrzebowa relacji z tymi krajami. Gaz upkowy moe zbliy Chiny i USA, zwaszcza, e Stany praktycznie jako jedyny kraj dysponuj dowiadczeniem i odpowiednio rozwinit technologi w zakresie poszukiwa i wydobycia gazu z upkw. Proces ten jest ju widoczny podczas ostatniej wizyty prezydenta USA w Chinach w maju 2010 roku, jednym z gwnych punktw rozmw byo porozumienie obu krajw dotyczce wsplnych projektw rozwoju technologii i wydobycia gazu upkowego.41

40 41

Shale Gas Will Rock the World, Ann Meyers Jafe, Wall Street Journal, 10 maja 2010 Shale Gas Will Rock the World, Ann Meyers Jafe, Wall Street Journal, 10 maja 2010

30

1.6.5 Aktywna polityka USA Administracja prezydenta Obamy jest zainteresowana rozwojem wydobycia gazu upkowego nie tylko w Chinach, ale i w innych krajach. Wedle przedstawicieli Departamentu Stanu, USA zwrciy si do kilkunastu krajw (w tym Chin i Indii) z propozycj oszacowania ich zasobw gazu upkowego. Z jednej strony, USA chc zabezpieczy tym interesy amerykaskich koncernw, ktre na razie jako jedyne na wiecie dysponuj odpowiedni technologi i rodkami finansowymi pozwalajcymi na wydobycie gazu upkowego na skal przemysow. Z drugiej strony, pozwala to na zwikszenie wpywu USA w tych regionach oraz osabienie pozycji krajw eksportujcych do nich surowce energetyczne.42

1.6.6 Wpyw na Odnawialne rda Energii (OZE) Shale gas moe dodatkowo wpyn na spowolnienie czci projektw zwizanych z energetyk odnawialn. Wdraanie technologii OZE moe okaza si w danej chwili mniej ekonomicznie opacalnym w obliczu wzrostu poday gazu ziemnego, z jego nisk emisj CO2 i spadajc potencjalnie cen. Jednake naley zauway, e moe to by rwnie szansa dla odnawialnych rde energii, poniewa fundusze bdzie mona przetransferowa z projektw wdraania technologii do bada nad zwikszeniem efektywnoci pozyskiwania energii z wiatru, soca, wody czy biomasy.

42

US Pitches Shale Gas Studies Overseas, Ian talley, Dow Jones, 7 kwietnia 2010

31

CZ 2
RYNEK WYDOBYCIA SHALE GAS W USA
Zasoby gazu w upkach zmieniy gaz naturalny z surowca rzadkiego w surowiec dostpny, co bdzie miao daleko idce implikacje dla przyszoci energetycznej Ameryki Pnocnej David Hobbs, gwny strateg IHS CERA43

43

SasolChesapeakeStatoil apply to explore for shale gas in Karoo, Martin Creamer, Mining Weekly, 19.03.2010

32

2.1 Charakterystyka amerykaskiego rynku gazu

W roku 2009 Stany Zjednoczone stay si najwikszym wiatowym producentem gazu ziemnego. Nowe technologie pozwalajce pozyskiwa gaz z upkw okazay si przeomowym czynnikiem w zmianie bilansu energetycznego Ameryki Pnocnej w ostatniej dekadzie. W 2009 wydobyto 598,37 mld m gazu ziemnego, co stanowi 3,9% wzrost w stosunku do roku poprzedniego, kiedy byo to 576,95 mld m. Pomidzy rokiem 2007 a 2008 wydobycie wzroso o 6,7%44. Dla porwnania, wydobycie gazu w Polsce, w 2008 roku wynioso 4,11 mld m..45 Gaz naturalny pokrywa okoo 22% zapotrzebowania USA na energi. Oczekuje si, e odsetek ten pozostanie na podobnym poziomie przez najblisze 20 lat.46 Wedug oblicze Energy Information Administration Stany Zjednoczone posiadaj okoo 50 bln m technicznie moliwego do pozyskania gazu ziemnego, z czego okoo 60% to zasoby niekonwencjonalne (shale gas, tight sand, coalbed methane) . cznie z szacunkami dotyczcymi zasobw gazu z upkw daje to wystarczajc ilo surowca na najblisze 116 lat.47 Rysunek 2.1 Produkcja gazu ziemnego w USA48

Zdecydowana wikszo wydobywanego gazu naturalnego pochodzi ze rde konwencjonalnych. Produkcja ze z niekonwencjonalnych (w tym shale gas, tight
44 45 46 47 48 U.S. Energy Information Administration Pastwowy Instytut Geologiczny dane te pojawiaj si rwnie w raportach Ministerstwa Gospodarki Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, kwiecie 2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, kwiecie 2009 U.S. Energy Information Administration

33

gas i coalbed methane) stanowia 50% bilansu krajowego wydobycia w 2008 r.49 Shale gas pokrywa obecnie okoo 14% cakowitej produkcji gazu naturalnego.50 Szczeglnie widoczny jest wzrost tempa wydobycia wanie gazu upkowego, ktrego pozyskano 57,25 mld m w 2008 r., w porwnaniu do 33,52 mld m w 2007 r. co daje przyrost wielkoci 70,8%. 51 Warto zaznaczy, e Stany Zjednoczone nie stay si jeszcze w peni samowystarczalne w zakresie zapotrzebowania na gaz naturalny. W 2009 roku import gazu wynis 105,75 mld m w porwnaniu do 112,81 mld m w 2008 r. (spadek o 6,7%) i 130,47 mld m w 2007 r. W USA zanotowano przez ostatnie 2 lata znaczny spadek popytu na LNG spowodowany w duej mierze wzrostem produkcji gazu ze rde niekonwencjonalnych, co miao wpyw na wiatowe ceny gazu. Doskonaym przykadem jest wybudowany w latach 20052009 terminal do odbioru LNG w Sabine Pass. Od momentu ukoczenia do terminala dopyno jedynie 10 transportw z surowcem. Przeszo poowa zdolnoci przeadunkowych na amerykaskim wschodnim wybrzeu bya w 2008 roku niewykorzystana.52 Jednake trudno oszacowa rzeczywisty wpyw tego czynnika na faktyczn zmian cen patrzc przez pryzmat kryzysu finansowego, ktry mia znaczny efekt na cakowite zapotrzebowanie na gaz. Rysunek 2.2 pokazuje rnice w prognozach (Annual Energy Outlook) na import LNG poczynione w roku 2005 i 2010.

49 50 51 52

U.S. Energy Information Administration U.S. Energy Information Administration U.S. Energy Information Administration Gaz upkow w USA a sytuacja rynku, weglowodory.pl, 14.05.2010, za US Energy Information Administration

34

Rysunek 2.2 Prognozy importu gazu LNG do USA (wartoci w mld m)53

Ogromny wzrost wydobycia gazu ze rde niekonwencjonalnych by moliwy dziki trzem gwnym czynnikom: 1. Udoskonaleniu technologii odwiertw poziomych, 2. Udoskonaleniom w technologii szczelinowania hydraulicznego, 3. Znacznemu wzrostowi cen gazu naturalnego na rynku amerykaskim w poowie poprzedniej dekady, co byo spowodowane znacznym wzrostem zapotrzebowania na gaz.

2.2 Charakterystyka amerykaskiego rynku shale gas

Gaz z upkw wystpuje na terenie wikszoci Stanw USA. Mapa 2.1 pokazuje przyblion lokacj obecnie eksploatowanych i perspektywicznych z upkw.

53

The Shale Gale in the United States and Global Gas Markets, Douglas C. Hengel, US Department of State

35

Mapa 2.1 Udokumentowane zasoby shale gas w USA54

Zgodnie z raportem wydanym w lipcu 2009 przez Colorado School of Mines, Stany Zjednoczone posiadaj 17 bln m zasobw gazu w upkach.55 Rysunek 2.2 pokazuje jak du dynamik wzrostu wydobycia gazu z upkw przewiduje Energy Information Administration w cigu najbliszych 8 lat. Natomiast wedug szacunkw Midzynarodowej Agencji Energii, roczne wydobycie z niekonwencjonalnych rde gazu wzronie z 360 mld m do 630 mld m w 2030. 56

54 55 56

Energy Information Administration Betting Big on a Boom in Natural Gas, Seve LeVine, Adam Aston, Bloomberg Businessweek, 8.10.2009 Shale gas estimates Perhaps Optimistic, The Oild Drum, 14.10.2009

36

Rysunek 2.3 Perspektywy rozwoju rynku gazu niekonwencjonalnego w USA57

Wzrost zainteresowania wydobyciem gazu niekonwencjonalnego mona rwnie zobrazowa przyrostem liczby urzdze wiertniczych wykorzystywanych do pozyskiwania gazu niekonwencjonalnego na ldzie. Pod koniec lat 90ych byo ich 40, natomiast w maju 2008 roku ju 519.58 Najbardziej aktywne prace prowadzone s na terenie Fort Worth Barnett, Fayetteville, Antrim, Arkoma Woodford, Bakken i Haynesville (Rysunek 2.3) Naley zaznaczy, e kady z tych basenw upkowych posiada zasadnicze rnice pod wzgldem kryteriw eksploatacyjnych, przez co wymagaj innego podejcia eksploatacyjnego.

57 58

Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US Department of Energy, 04/2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, kwiecie 2009

37

Rysunek 2.4 Trendy w produkcji shale gas w USA w podziale na obszar wystpowania59

Zdecydowanie najwiksze wydobycie gazu niekonwencjonalnego pochodzi z Barnett Shale w Teksasie. Pomimo, i zoa Fayetteville i Arkoma/Woodford s dopiero na wczesnym etapie rozwoju, ich wydobycie systematycznie wzrasta (Rysunek 2.3).

2.3 Barnett Shale analiza

Barnett Shale umiejscowiony jest w basenie Fort Worth w pnocnocentralnym Teksasie. upki wystpuj tutaj na gbokoci od 1950 m do 2600 m pod powierzchni ziemi, poniej i powyej ska upkowych wystpuj skay wapienne.60 Na terenie znajduje si ponad 10000 odwiertw. Jeden otwr poziomy przypada na obszar od 24,3 do 64,7 hektarw.61 Eksploatacja Barnett Shale jest prawdziwym
59 60 61 Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, 04/2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, 04/2009 Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, 04/2009

38

przeomem w pozyskiwaniu gazu ze rde niekonwencjonalnych. Dziaalno firm na tym terenie jest swego rodzaju drogowskazem w jaki sposb eksploatowa gaz z upkw. Barnett Shale zajmuje powierzchni wynoszc okoo 13000 km, natomiast jego miszo wynosi, w zalenoci od miejsca, od 30 do 185 metrw. Zasoby gazu wynosz od 8,5 m do 10 m na ton skay. Mapa 2.2 Struktury upkowe Barnett w basie Fort Worth62

62

Modern Shale Gas Development in the United States: A Primer, US DOE, 04/2009

39

2.4 Najwiksi gracze amerykaskiego rynku shale gas (Tabela 2.1) 63

NAZWA HQ PRZYCHD NETTO (USD) Texas Texas Texas Oklahoma Texas Oklahoma Alberta (Canada) Texas Colorado Texas Texas Arkansas Texas Texas Alberta (Canada) Texas Pennsylvania Texas Pennsylvania Texas Haga (Holandia) Texas Texas Alberta California Texas 3,29 mld (2008) 1,5 mld (2005) 66,2 mln (2008) 723 mln (2008) 55,9 mln (2008) 2,48 mld (2008) 749 mln (2009) 1,089 mld (2007) 8 mln (2008) 13 mln (2009) 3,53 mld (2008) 767 mln (2007) 944 mln(2007) 524 mln (2009) 536 mln (2009) 210 mln (2008) 114 mln (2009) 1,55 mld (2009) 393 mln (2009) 557 mln (2009) 12,52 mld (2009) 53 mln(2009) 960 mln (2007) 437 mln (2009) 5,4 mld(2008) 1,92 mld (2008) Przejta przez ExxonMobil w 2009 Od maja 2009 wsppracuje z ENI Posiada dziaki wydobywcze w Barnett Przejta w 2009 przez Apollo Global Mngmt. Dostali koncesje wsplnie z Total S.A. we Francji. StatoilHydro jest partnerem strategicznym Przejta przez ConocoPhillips w 2006. UWAGI

Andarko Petroleum Corporation Burlington Resources Carrizo Oil & Gas Co. Chesapeake Energy Corp. Contango Oil & Gas Co. Devon Energy Corp. EnCana Corp. EOG Resources Inc. Infiniti Oil & Gas Mainland Resources, Inc. Marathon Oil Corp. Murphy Oil Corp. Noble Energy Corp. Newfield Exploration Co. Nexen Inc. Parallel Petroleum Corp. Penn Virginia Corp. Petrohawk Energy Corp. Questar Corp. Quicksilver Resources Inc. Royal Dutch Shell Range Resources Corp. Southwestern Energy Co. Talisman Energy Inc. Occidental Petroleum Corp. XTO Energy Inc.
63

Strony korporacyjne oraz komunikaty prasowe poszczeglnych spek

40

CZ 3:
PERSPEKTYWY ROZWOJU RYNKU SHALE GAS W POLSCE

41

3.1 Potencjalne zasoby w Europie oraz obecnie podejmowane dziaania

Firma Realm Energy International Corporation w 2009 roku rozpocza wsplne prace razem z Halliburton Consulting majce na celu oszacowanie zasobw gazu z upkw na wiecie. Pierwsze badania ewaluacyjne dotycz Europy, a ich wyniki powinny by znane w 2011 roku.64 Wedug wylicze Energy Information Administration, produkcja shale gas do 2030 roku bdzie wynosia 7% wiatowej produkcji gazu naturalnego.65 Ponisza tabela (Tabela 2.2) pokazuje szacunkowe iloci zasobw shale gas w wybranych regionach wiata. Tabela 2.2 Szacunki wiatowych zasobw shale gas66
Region wiat Poza Ameryk Pnocn OECD w Europie Polska, (obszary objte koncesjami) Austria, (obszary objte koncesjami)y Szwecja, (obszary objte koncesjami) Wielko zasobw (bilion m) 184 140450 3 3 0,85 0,3 rdo IEA 2009 WEO CERA 2009 EIA 2010 ARI 2009 ARI 2009 ARI 2009

64 http://realmenergy.com/ 65 The shale gale in the United States and Global Gas Markets, Douglas C. Hengel, U.S. Department of State, 08.04.2010 66 The Shale Gale in the United States and Global Gas Market, Douglas C. Hengel, US Department of State, 08.04.2010

42

Mapa 3.1 Zasoby gazu niekonwencjonalnego w Europie67

Polska, podobnie jak caa Europa stara si przycign midzynarodowe korporacje do inwestowania w rozpoznanie, a potem eksploatacje niekonwencjonalnych z gazu.

3.2 Potencjalne zasoby shale gas w Polsce

Wedug szacunkw poszczeglnych firm konsultingowych zasoby gazu ziemnego w skaach ilasto upkowych dolnego paleozoiku w Polsce mog siga od 1,4 bln m, wedug firmy Wood Mackenzie do 3 bln m wedug Advanced Resources International68. Trudno obecnie rzetelnie zweryfikowa te szacunki.
67 68 Concession policy and legal regulations for exploration and production of gas, Henryk Jacek Jezierski, kwiecie 2010 Poland Bubbles Up, Bloomberg.com, 09.12.2009

43

Mapa 3.2 Koncesje na poszukiwanie niekonwencjonalnych zasobw gazu typu shale gas69

O wielkoci bazy zasobowej przesdz wyniki realizacji prac wykonywanych w ramach udzielonych przez Ministra rodowiska koncesji.70 To, czy gaz w upkach wystpuje w Polsce i w jakich ilociach, powinno si rozstrzygn w cigu najbliszych 4 lat, czyli w okresie na jaki rednio wydano koncesje poszukiwawcze. Tereny prowadzenia koncesjonowanego poszukiwania gazu z upkw zaznaczone s na Mapie 3.2 kolorem czerwonym. Pas upkowy rozciga si od wybrzea, midzy Supskiem a Gdaskiem, w kierunku Warszawy, a po Lublin i Zamo. Prognozy mwi o tym, e potencjalne zoa gazu upkowego w Polsce znajduj si na gbokociach od 25003000 m we wschodniej czci tego pasa, do 40004500 m w jego czci zachodniej.71
69 70 71 Ministerstwo Srodowiska Patrz rozdzia 3.2 Obecna sytuacja na rynku shale gas w Polsce Gaz z upkw nie szkodzi elektrowni atomowej, Bankier.pl, wywiad z dr Henrykiem Jezierskim, Piotr Siekaski, 22.04.2010

44

Koszt jednego odwiertu pionowego w chwili obecnej przy takiej gbokoci zalegania z moe rednio wynie od 6 do 13 milionw dolarw.

3.2 Poszukiwanie i rozpoznanie z gazu ziemnego w upkach na terenie Polski

Wedug stanu na dzie 1 lipca br. w Polsce w mocy pozostaje 224 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie z ropy naftowej i gazu ziemnego72 (patrz Dodatek 1: Zestawienie koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie z ropy naftowej i gazu ziemnego w Polsce). Liczba ta obejmuje koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie zarwno konwencjonalnych jaki i niekonwencjonalnych z wglowodorw. Tereny poszukiwa obejmuj 11% powierzchni Polski, czyli 37000 km. Zgodnie z 11 koncesjami udzielonymi przez Ministerstwo rodowiska, dwie firmy z kapitaem amerykaskim ExxonMobil Exploration and Production Poland Sp. Z o.o. i Mazovia Energy Resources Sp. Z o.o. oraz jedna z kapitaem australijskim Strzelecki Energia Sp. Z o.o. prowadz poszukiwania jedynie niekonwencjonalnych z gazu ziemnego. Ponadto 14 podmiotw z kapitaem polskim, amerykaskim, kanadyjskim, brytyjskim oraz australijskim posiada 40 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie zarwno wglowodorw konwencjonalnych jak i niekonwencjonalnych. Obecnie jedna firma z kapitaem brytyjskim (Energia Zachd Sp. z o.o., ktrej gwnym udziaowcem jest Aurelian Oil&Gas) prowadzi prace poszukiwawczorozpoznawcze na podstawie jednej koncesji, ukierunkowane wycznie na rozpoznanie zoa gazu uwizionego w izolowanych porach skalnych, czyli tzw. tight gas. Dodatkowo na obszarach koncesyjnych znajdujcych si w obrbie perspektywicznych rejonw wystpowania z gazu ziemnego typu tight gas (m.in. cz koncesji udzielonych na rzecz PGNiG S.A.) koncesjobiorcy nie precyzuj zamiaru poszukiwania tego typu z, a jedynie planuj poszukiwania shale gas.73

72 Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie z wglowodorw w Polsce w tym shale gas i tight gas, Ewa Zalewska, Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 3, 2010 73 Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie z wglowodorw w Polsce w tym shale gas i tight gas, Ewa Zalewska, Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 3, 2010

45

W opinii wielu ekspertw, na obecnym etapie rozpoznania niekonwencjonalnych z gazu ziemnego w Polsce nie jest moliwe precyzyjne oszacowanie ich zasobw. O rzeczywistej wielkoci bazy zasobowej przesdz wyniki prac wykonywanych w ramach pozyskanych koncesji. Zezwolenia na poszukiwanie i rozpoznawanie gazu z upkw wydano w latach 20072010. Zakres prac przewidzianych w ramach udzielonych koncesji przede wszystkim obejmuje analiz archiwalnych danych oraz ich interpretacj, terenowe badania sejsmiczne oraz wykonywanie wierce poszukiwawczych i rozpoznawczych. W czerwcu 2010 roku, firma Lane Energy we wsppracy z ConocoPhillips rozpocza pierwsze prace wiertnicze na terenie obiektu Lbork. Urzdzenie wiertnicze dostarcza firma Poszukiwania Nafty i Gazu Nafta z Piy, nadzr serwisowy i wykonanie wszystkich prac pomiarowych jak i intensyfikacyjnych wykonuje firma Schlumberger. Prace te maj potrwa do koca 2010 roku. Firma Lane Energy jest pierwsz firm ktra rozpocza wiercenia w celu rozpoznania zasobw shale gas w Polsce. Wedug deklaracji, kolejne firmy rozpoczn prace sejsmiczne i wiertnicze jeszcze w tym roku.74 Do chwili obecnej w Polsce nie odkryto jeszcze adnego niekonwencjonalnego zoa gazu z upkw. W rodowisku eksperckim panuje zgoda, e kwestia czy w Polsce wystpuje shale gas, najprawdopodobniej rozstrzygnie si w cigu najbliszych 45 lat jest to okres, na jaki wydano wielu firmom koncesje poszukiwawczorozpoznawcze. Niezbdnym czynnikiem warunkujcym uzyskanie tych informacji jest wykonanie przez koncesjonowane firmy zaplanowanych prac geologicznych, w tym w szczeglnoci wierce w najbardziej perspektywicznych rejonach.75 Na terenie Polski najbardziej perspektywicznymi obszarami wystpowania gazu z upkw jest Lubelszczyzna, Pomorze, Mazowsze, oraz Wielkopolska. W przypadku pozytywnych wynikw poszukiwa oraz ekonomicznego uzasadnienia eksploatacji, proces zagospodarowania nowych z mgby si rozpocz za okoo 10 lat.76

74 75 76

Pastwowy Instytut Geologiczny, strona www w dn. 24.05.2010 Koncesje na poszukiwanie, Ewa Zalewska itd. Koncesje na poszukiwanie, Ewa Zalewska itd.

46

3.3 Procedury przyznawania koncesji dla firm poszukujcych niekonwencjonalnych nagromadze gazu ziemnego typu shale gas na terenie Polski77
Zgodnie z ustaw z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i grnicze (Dz. U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947, z pn. zm.) prowadzenie dziaalnoci w zakresie poszukiwania i rozpoznawania z wglowodorw (w tym z niekonwencjonalnych) wymaga uzyskania koncesji, ktrej udziela Minister rodowiska. Z wnioskiem o udzielenie koncesji na przedmiotow dziaalno, moe si zwrci kady przedsibiorca prowadzcy dziaalno gospodarcz na podstawie ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej (Dz. U. 07, Nr 155, poz. 1095, z pn. zm.), dotyczy to rwnie przedsibiorcw z kapitaem zagranicznym. Wymagania, jakie powinien spenia wniosek o udzielenie koncesji okrelaj przepisy ustaw o swobodzie dziaalnoci gospodarczej i Prawo geologiczne i grnicze (Pgig). Do wniosku o udzielenie koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie z kopalin naley doczy rwnie projekt prac geologicznych. Szczegowe wymagania, jakim powinny odpowiada projekty prac geologicznych okrela Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 19 grudnia 2001r. (Dz. U. 153 poz.1777) w sprawie projektw prac geologicznych. Podmiot ubiegajcy si o koncesj na poszukiwanie lub rozpoznawanie z kopalin ma prawo do nieodpatnego wykorzystania informacji geologicznej przysugujcej Skarbowi Pastwa w celu sporzdzenia projektu prac geologicznych. Z uwagi na fakt, e zgodnie z ustaw z dnia 3 padziernika 2008 r. o udostpnianiu informacji o rodowisku i jego ochronie, udziale spoeczestwa w ochronie rodowiska oraz o ocenach oddziaywania na rodowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227) oraz przepisw wykonawczych (rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie okrelenia rodzajw przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko oraz szczegowych uwarunkowa zwizanych z kwalifikowaniem przedsiwzicia do sporzdzenia raportu o oddziaywaniu na rodowisko (Dz. U. Nr 257, poz. 2573 z pn. zm.) przedsiwzicie polegajce na poszukiwaniu i rozpoznawaniu gazu ziemnego, ropy naftowej oraz jej naturalnych pochodnych ze z moe by uznane za znaczco oddziaywujce na rodowisko, moe zaistnie potrzeba sporzdzenia raportu
77 Na podstawie odpowiedzi udzielonych przez Departament Geologii i Koncesji Geologicznych w Ministerstwie rodowiska.

47

o oddziaywaniu na rodowisko. W takim przypadku bdzie istniaa rwnie konieczno przeprowadzenia przez waciwy organ ochrony rodowiska (tj. wjta, burmistrza, prezydenta miasta lub regionalnego dyrektora ochrony rodowiska) postpowania w sprawie oceny oddziaywania na rodowisko w trybie przepisw ww. ustawy i uzyskania decyzji o rodowiskowych uwarunkowaniach. Prowadzc postpowanie w sprawie udzielenia koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie z kopalin organ koncesyjny (Minister rodowiska) zasiga opinii w tej sprawie u waciwych miejscowo: wjta, burmistrza lub prezydenta miasta. Opinie te nie s wice dla organu koncesyjnego lecz stanowi element pomocniczy postpowania koncesyjnego. Zgodnie z art. 11 ust. 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994r. Prawo geologiczne i grnicze, udostpnianie obszarw m.in. dla poszukiwania i rozpoznawania z wglowodorw (w tym z niekonwencjonalnych) odbywa si w drodze przetargu na nabycie prawa uytkowania grniczego. Zwycizca przetargu wystpuje z wnioskiem o koncesj na poszukiwanie i/lub rozpoznawanie kopaliny. Naley zaznaczy, e ustanowienie uytkowania grniczego obejmujce poszukiwanie i rozpoznawanie gazu ziemnego (w tym niekonwencjonalnego gazu typu shale gas), metanu z pokadw wgla kamiennego, ropy naftowej oraz jej naturalnych pochodnych, moe zosta ustanowione rwnie w trybie bezprzetargowym, na podstawie art. 11 ust. 2a ustawy z dnia 4 lutego 1994r. Prawo geologiczne i grnicze, jeeli jest speniony co najmniej jeden z poniszych warunkw: 1) wykaz obszarw, w ktrych taki tryb mona zastosowa zosta podany do publicznej wiadomoci oraz opublikowany w Dzienniku Urzdowym Unii Europejskiej; 2) obszar objty projektowanym uytkowaniem grniczym by w przeszoci przedmiotem przetargu, ktry nie zakoczy si ustanowieniem uytkowania grniczego. W wietle powyszego 7 padziernika 2005 roku przekazano do Komisji Europejskiej wykaz obszarw, w ktrych uytkowanie grnicze moe zosta ustanowione w trybie bezprzetargowym z prob o opublikowanie w Dzienniku Urzdowym Unii Europejskiej. W dniu 26 kwietnia 2006 roku Komisja Europejska opublikowaa w Dzienniku

48

Urzdowym Unii Europejskiej Komunikat Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej dotyczcy Dyrektywy 94/22/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 30 maja 1994 r. w sprawie warunkw przyznawania i korzystania z koncesji na poszukiwanie, badanie i produkcj wglowodorw oraz Kompetentnych Organw Wadzy okrelonych na podstawie art. 10 Dyrektywy 94/22/EC (Dz. U. C 98 z 26.4.2006, str. 2224). Od 26 kwietnia 2006 roku Minister rodowiska, jako organ koncesyjny, mg wic na okrelonych przez niego obszarach ustanawia uytkowanie grnicze dla poszukiwania i rozpoznawania z gazu ziemnego (w tym z gazu ziemnego niekonwencjonalnego), ropy naftowej i jej naturalnych pochodnych oraz metanu z pokadw wgla zarwno w trybie przetargowym jak i bezprzetargowym. Jednoczenie warto podkreli, i udzielone przez Minister rodowiska do chwili obecnej koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie niekonwencjonalnych z gazu ziemnego typu shale gas nie s rwnoznaczne z udzieleniem koncesji na wydobywanie kopaliny ze zoa. W myl przepisw ustawy Prawo geologiczne i grnicze przedsibiorca, ktry otrzyma koncesj zobowizany jest do uiszczenia tzw. opaty koncesyjnej. W przypadku poszukiwania lub rozpoznawania z kopalin, zgodnie z art. 85 Pgig, opat ustala si jako iloczyn stawki opaty (w roku 2010 jest to kwota 217,76 z) i iloci kilometrw kwadratowych terenu, na ktrym jest prowadzona dziaalno. Wysoko, termin oraz sposb wnoszenia ww. opaty okrela koncesja. Opata ta stanowi w 60% dochd gminy, na terenie ktrej jest prowadzona dziaalno, a w 40% dochd Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej (art. 86 ust 1 Pgig). Wraz z uzyskaniem koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie z kopalin przedsibiorcy podpisuj ze Skarbem Pastwa umow o ustanowienie uytkowania grniczego. Opat za ustanowienie przedmiotowego uytkowania grniczego uzaleniona jest od wielkoci obszaru, na ktrym jest prowadzona dziaalno. Wynagrodzenie z tytuu tej umowy stanowi w caoci dochd Skarbu Pastwa (art. 83 Pgig). Naley zaznaczy, e w ramach prowadzonej dziaalnoci poszukiwawczo rozpoznawaczej przedsibiorcy pozyskaj informacj geologiczn, ktra stanowi bdzie wasno Skarbu

49

Pastwa. Ponadto s oni obowizani do skadania do organu koncesyjnego raportw z prowadzonych prac geologicznych, przekazywania prbek rdzeni wiertniczych oraz wynikw prac uwzgldnionych w koncesji. Informacje te wzbogac wiedz o budowie geologicznej naszego kraju i s przechowywane w Centralnym Arhiwum Geologicznym. Poszczeglne koncesje zawieraj okrelony zakres prac poszukiwawczo rozpoznawczych (m. in. ilo i gboko otworw wiertniczych, ilo prac sejsmicznych, etc.) oraz inne ewentualne zobowizanie niefinansowe. Wszystkie koncesje dostpne s zgodnie z ustaw z dnia 3 padziernika 2008 r. (Dz.U. 2008 nr 199 poz. 1227, z pn. zm.) w publicznym wykazie danych. W przypadku niewywizywania si z obowizkw wynikajcych z otrzymanej koncesji lub wykonywania ich z racym naruszeniem przepisw prawa organ koncesyjny moe zgodnie z art. 27a. Pgig oraz art. 58 ustawy o swobodzie dziaalnoci gospodarczej cofn koncesj albo zmieni jej zakres. Ponadto zgodnie z art. 85 a. Pgig za prowadzenie dziaalnoi poszukiwawczorozpoznawczej prowadzonej z racym naruszeniem warunkw koncesji moe by naliczona dodatkowa opata koncesyjna w wysokoci trzykrotnoci opaty ustalonej w koncesji.

3.4 Aspekty prawne zwizane z poszukiwaniem i wydobyciem gazu z upkw w Polsce78

Zaangaowanie w poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobycie gazu ziemnego w Polsce wie si dla inwestorw przede wszystkim z ocen ryzyka prawnego. Polskie prawo geologiczne i grnicze nie przewiduje szczeglnych procedur dla poszukiwania, rozpoznania i wydobywania gazu z niekonwencjonalnych z. Naley wic postpowa tak jak w przypadku innych wglowodorw. W pierwszej kolejnoci inwestor, chccy uzyska koncesj powinien zawrze ze Skarbem Pastwa umow o ustanowieniu uytkowania grniczego (dajcego prawo do korzystania z przestrzeni zoa stanowicej wasno Skarbu Pastwa) oraz wystpi z wnioskiem o wydanie koncesji (umoliwiajcej wykonywanie konkretnej dziaalnoci w tej przestrzeni). Zarwno uytkowanie grnicze jak i koncesja mog dotyczy obu
78 Prawne aspekty poszukiwania, rozpoznania i wydobycia gazu upkowego (shale gas) i gazu zamknitego (tight gas) w Polsce, Ewa RutkowskaSubocz, Kancelaria Wierciski Kwieciski Baehr, 2010

50

faz: poszukiwania i rozpoznawania kopalin, lub tylko jednej z nich. Faza wydobywania udokumentowanych i zatwierdzonych zasobw zoa to kolejny etap i kolejna umowa. Zgodnie z obecnie obowizujcymi przepisami podmiot, ktry rozpozna i udokumentowa zoe gazu ziemnego oraz sporzdzi jego dokumentacj geologiczn moe da ustanowienia na jego rzecz uytkowania grniczego z pierwszestwem przed innymi podmiotami w cigu dwch lat od dnia pisemnego zawiadomienia o przyjciu dokumentacji geologicznej przez organ administracji geologicznej. W praktyce oznacza to, e takiemu podmiotowi bdzie rwnie przysugiwao przez okres 2 lat pierwszestwo do uzyskania koncesji na wydobycie gazu ziemnego. Inwestor, ktry pragnie zaangaowa si w dziaalno zwizan z poszukiwaniem i rozpoznawaniem, a w dalszym etapie wydobywaniem gazu ziemnego ze z niekonwencjonalnych w Polsce, moe rozway kilka prawnie dostpnych drg rozpoczcia dziaalnoci na tym rynku. Przede wszystkim moe wstpi w miejsce przedsibiorcy, ktremu ju przysuguje uytkowanie grnicze oraz koncesja. W takim przypadku zastosowanie moe znale instytucja przeniesienia uytkowania grniczego oraz koncesji na inny podmiot. Dokadne warunki przeniesienia uytkowania grniczego zazwyczaj okrela umowa o ustanowieniu uytkowania grniczego. Moe ona na przykad wprowadzi wymg uzyskania zgody Skarbu Pastwa na tak czynno. Koncesja jest natomiast przenoszona przez organ koncesyjny za zgod przedsibiorcy, ktry by jej adresatem, po spenieniu przez podmiot, na ktry koncesja ma zosta przeniesiona, ustawowo wymienionych przesanek. Organ moe odmwi przeniesienia koncesji tylko w wyliczonych w ustawie przypadkach (np. gdy sprzeciwia si temu wany interes gospodarki narodowej). Dla inwestorw interesujca mogaby te by moliwo przeniesienia jedynie czci uprawnie z uytkowania grniczego i koncesji. W odpowiedzi na takie zapotrzebowanie inwestorw pojawia si w Polsce praktyka przenoszenia czci uytkowania grniczego. Jednak zgodnie z polskim prawem nie jest moliwe przeniesienie czci uprawnie koncesyjnych. Innym sposobem zaangaowania si inwestora w dziaalno zwizan z niekonwencjonalnymi zoami gazu ziemnego, prowadzon przez innego

51

przedsibiorc, moe by zdobycie wpywu korporacyjnego na podmiot bdcy stron umowy o uytkowaniu grniczym i adresatem koncesji, poprzez nabycie akcji lub udziaw w takim podmiocie lub poczenie, bd przeksztacenie spek posiadajcych koncesje. Mnogo rozwiza w tym zakresie pozwala na stworzenie wielu scenariuszy pojawienia si inwestorw na rynku. Mona te rozway stworzenie struktury powiza prawnych, kontraktowych, bdcych odpowiednikiem znanej i popularnej w krajach anglosaskich umowy typu farmout. Jest to umowa cywilnoprawna, na mocy ktrej jedna ze stron nabywa uprawnienia do zyskw ze zoa w zamian za finansowe i technologiczne zaangaowanie w poszukiwanie i rozpoznawanie (a dalej wydobywanie) kopaliny. Implementowanie struktury wynikajcej z tej umowy na grunt polskiego prawa jest trudne (ze wzgldu na rnice w systemach prawnych), ale prawnie dopuszczalne i moliwe do wypracowania. Opaty eksploatacyjne w Polsce wynosz od 1% do 2,5% % przychodu z wydobycia gazu w zalenoci od wielkoci produkcji. W innych krajach opaty licencyjne s kilka razy wysze w USA sigaj dwudziestu kilku procent. Rzd w Warszawie, oferuje wyjtkowe warunki z przyczyn strategicznych. Wedug przedstawicieli rzdu, w ten sposb przycignie si do Polski moliwie du liczb firm, ktre potrafi wydobywa gaz z upkw.79 W USA impulsem do rozwoju rynku niekonwencjonalnych z wglowodorw byy zniki i ulgi podatkowe. Stay si one w konsekwencji zacht dla inwestorw, ktrzy mogli przeznaczy wiksze rodki finansowe na poszukiwania i nowe technologie. Wana bya wiadomo istnienia stabilnego systemu opat nakadanych przez pastwo, co pozwalao na waciwe ocenienie ryzyka biznesowego. W Polsce, wyznaczono opaty eksploatacyjne nie jako procent sprzeday, ale w postaci stawki uzalenionej od iloci wydobytego surowca. Biorc pod uwag rynkowe ceny gazu ziemnego, przychody z tytuu opat od iloci wydobycia s duo nisze ni opaty oparte o warto sprzeday. Np. w 2009 roku opata eksploatacyjna za wydobycie 1000 m3 gazu ziemnego wysokometanowego wynosia 5,63 zotych, innych gazw (z wyjtkiem metanu z pokadw wgla) 4,68 zotych. Dla porwnania, w 2009 roku,
79 Komunikat, Ministerstwo rodowiska, 11.03.2010

52

rednia cena za jeden m gazu dla gospodarstw domowych wynosia 2,41 zotych (wliczajc opaty przesyowe).80 W tej chwili opaty eksploatacyjne zapisane ustawowo s niskie81, natomiast nie ma pewnoci, e nie zostan one znacznie podwyszone w momencie gdy odwierty oka si obiecujce. 82 Pastwo posiada pewne narzdzia bronice je przed naduyciami przy pozyskiwaniu koncesji na wydobycie: Zgodnie z Art. 26b. Prawa Geologicznego i Grniczego Odmowa udzielenia koncesji moe nastpi, jeeli zamierzona dziaalno narusza wymagania ochronyrodowiska,wtymzwizanezracjonalngospodarkzoamikopalin,rwniewzakresie wydobycia kopalin towarzyszcych, bd uniemoliwia wykorzystanie nieruchomoci zgodnie z ich przeznaczeniem. Odmowa udzielenia koncesji na dziaalno w zakresie skadowania odpadw w grotworze, w tym w podziemnych wyrobiskach grniczych, moe rwnie nastpi, jeeli istnieje uzasadniona technicznie, ekologicznie lub ekonomicznie moliwo odzysku lub moliwo unieszkodliwiania odpadw w inny sposb ni skadowanie. Jakkolwiek obecne przepisy zdaj si tworzy stabiln, cho niezbyt rozbudowan, ram prawn dla dziaa zwizanych z niekonwencjonalnymi zoami gazu ziemnego w Polsce, trzeba mie na wzgldzie, e przygotowany zosta projekt nowego prawa geologicznego i grniczego. Jest on obecnie przedmiotem prac parlamentarnych. Projekt wprowadza szereg zmian, midzy innymi, implementujc do polskiego porzdku prawnego zapisy tzw. Dyrektywy wglowodorowej Nr 94/22/WE, spord ktrych szczeglne znaczenie bdzie miao wprowadzenie obowizkowej procedury przetargowej poprzedzajcej wydanie koncesji na poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie wglowodorw. Obecne brzmienie projektu (w przeciwiestwie do obowizujcego w tym zakresie prawa) nie daje podstaw do przyjcia, e przedsibiorca, ktry rozpozna kopalin nadal bdzie mia pierwszestwo (i gwarancj) w przypadku ustanowienia uytkowania grniczego (i koncesji) na jej wydobycie.
80 81 82 URE, maj 2009 Depesza RMF FM, 14 maja 2010 Depesza RMF FM, 14 maja 2010

53

3.5 Potencjalne problemy na drodze do wydobywania shale gas w Polsce

yy Brak sprecyzowanej polityki rzdowej wspartej rozporzdzeniem Rady Ministrw, co do dziaa majcych na celu rozwj rynku shale gas w Polsce. yy Same koszty wiercenia otworw s znacznie wysze w Europie ni w USA. Perspektywiczne skay upkowe w Europie zalegaj czsto na wikszych gbokociach ni podobne skay upkowe w USA, co oznacza jeszcze wiksze koszty wierce.83 yy Polskie koncerny wydobywcze nie posiadaj technologii niezbdnych do wydobywania gazu z upkw na odpowiednio niskim kosztowo poziomie, a ich rola i obecno na rynkach midzynarodowych jest maa. yy Wg amerykaskiej firmy serwisowej Baker Hughes, w maju 2010 r. w Europie byo 88 aktywnych urzdze wiertniczych, z czego 46 wykonywao prace wiertnicze na ldzie, a pozostae na morzu. W tym samym czasie w Stanach Zjednoczonych pracowao nieco ponad 1500 takich urzdze. 84 Szacuje si, e w Polsce znajduje si 27 urzdze wiertniczych, z czego tylko cz prowadzi obecnie prace wiertnicze. Tymczasem sprowadzanie sprztu zza oceanu moe si okaza trudne, poniewa USA i Kanada bazuj na innych metodach obliczeniowych i certyfikacyjnych ni te w Europie. yy Ze wzgldu na gsto zabudowy, poszukiwania i wydobycie mog okaza si trudne.85 yy Wiedza na temat autentycznych zasobw jest bardzo maa, do tej pory wywiercono 5 otworw w basenie morza Batyckiego w pnocnozachodniej Polsce. yy Moliwy jest scenariusz, e po zainwestowaniu wielu milionw zotych w technologi oraz prbne odwierty, wydobycie okae si nieopacalne ekonomicznie.

83 84 85

Polands paltry shale gas indicators Kate Mackenzie, Financial Times, 19.04.2010 Baker Hughes, czerwiec 2010 Polands paltry shale gas indicators Kate Mackenzie, Financial Times, 19.04.2010

54

3.6 Szanse i korzyci pynce z rozwoju rynku shale gas w Polsce

yy Polska stoi przed ogromn szans na cakowite przemodelowanie krajowego rynku energetycznego. Jeeli szacunki Wood Mackenzie lub Advanced Resources International oka si prawdziwe, Polska z importera gazu moe sta si jednym z eksporterw. yy Polskie firmy, ktre wezm czynny udzia w eksploatacji niekonwencjonalnych rde gazu maj szans na osignicie wikszego znaczenia na arenie midzynarodowej. yy Pozyskanie najnowoczeniejszych technologii niezbdnych do rozpoznania oraz eksploatacji umoliwi skok technologiczny sektora upstream w Polsce. yy Dziki rozwojowi wydobycia gazu niekonwencjonalnego, nastpi rozwj infrastruktury transportowej oraz przesyowej praktycznie w caym kraju. Dodatkowo gminy pozyskaj fundusze z tytuu opat i podatkw zwizanych z pozyskiwaniem gazu naturalnego. yy Potencjalny wzrost zuycia gazu ziemnego w Polsce, pozwoli na szybsze dostosowanie kraju do wymogw Unii Europejskiej poprzez ograniczenie emisji CO2.

55

PODSUMOWANIE

56

Dziki cigemu udoskonalaniu technik eksploatacyjnych niekonwencjonalne zoa gazu w skaach macierzystych stay si dostpne. To czy w Polsce nastpi rewolucja gazowa zaley gwnie od warunkw geologicznych. Obecnie trudno oceni jakie s rzeczywiste zasoby gazu upkowego i czy wydobycie bdzie opacalne ekonomicznie. Pierwsze wyniki bd znane w cigu najbliszych 45 lat, gdy podmioty gospodarcze zrealizuj zaoenia zwizane z koncesjami poszukiwawczorozpoznawczymi wydanymi przez Ministerstwo rodowiska. Polski rzd oferuje wyjtkowo korzystne warunki koncesjonowania jako zacht do bada nad zasobami gazu niekonwencjonalnego. Jest to spowodowane czynnikami strategicznymi, majcymi na celu uniezaleni Polsk od zagranicznych rde gazu ziemnego w przyszoci. Na pewno gaz z upkw nie zmieni energetycznego oblicza Polski i regionu od razu. Tak jak w przypadku wszystkich rewolucji surowcowych i energetycznych zmiany zachodz powoli, natomiast shale gas ma ogromny potencja na wprowadzenie trwaych zmian w polskim, jak i rwnie europejskim sektorze energetycznym. Nasz kraj ma szans sta si w peni niezaleny od importu gazu ziemnego z zewntrz, a polskie spki na polepszenie pozycji na arenie midzynarodowej.

57

DODATEK 1
ZESTAWIENIE KONCESJI NA POSZUKIWANIE I ROZPOZNAWANIE Z ROPY NAFTOWEJ I GAZU ZIEMNEGO W POLSCE (stan na lipiec 2010) 86

86 Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie z ropy i gazu ziemnego w Polsce (wg. Stanu na dzie 1 lipca 2010) Ministerstwo Ochrony rodowiska

58

czna liczba wszystkich koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie konwencjonalnych i niekonwencjonalnych z wglowodorw*

Liczba koncesji na czne poszukiwanie i rozpoznawanie niekonwencjonalnych i konwencjonalnych z wglowodorw _ _ 3 1 2 _ _ _ _ _ _ 1 2 _ _ _ _ _ _ _ _ 3 _ _ _ _ _ _

Liczba koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie jedynie konwencjonalnych z wglowodorw

Firma

CalEnergy Resources Poland Sp. z o.o. Celtique Energie Poland Sp. z o.o. Chevron Polska Exploration and Production Sp. z o.o. Chevron Polska Energy Resources Sp. z o.o. Cuadrilla Polska Sp. z o.o. DPV Service Sp. z o.o. Energia Cybinka Sp. z o.o. Sp. kom. (Aurelian Oil & Gas Poland Sp. z o.o.) Energia Kalisz Sp. z o.o. Sp. kom. (Aurelian Oil & Gas Poland Sp. z o.o.) Energia Karpaty Wschodnie Sp. z o.o. Sp. kom. (Aurelian Oil & Gas Poland Sp. Energia Karpaty Zachodnie Sp. z o.o. Sp. kom. (Aurelian Oil & Gas Poland Sp. z o.o.) Energia Torzym Sp. z o.o. Sp. kom. (Aurelian Oil & Gas Poland Sp. z o.o.) Energia Zachd Sp. z o.o. (Aurelian Oil & Gas Poland Sp. z o.o.) ExxonMobil Exploration and Production Poland Sp. z o.o. FX Energy Sp. z o.o. Gas Plus International Sp. z o.o.

4 3 3 1 2 21 1 1 2 4 1 3 5 21 1

4 3 _ _ 21 1 1 2 4 1 2 _ 21 1

59

Liczba koncesji wycznie na poszukiwanie i rozpoznawanie niekonwencjonalnych z wglowodorw

Helland Investments Sp. z o.o. (Realm Energy International Co.) Indiana Investments Sp. z o.o. (BNK Petroleum) Joyce Investments Sp. z o.o. (Realm Energy International Co.) Lane Energy Poland Sp. z o.o. (3Legs Resources Plc) Lane Resources Poland Sp. z o.o. (3Legs Resources Plc) Liesa Investments Sp. z o.o. (San Leon Energy) Marathon Oil Poland Sp. z o.o. Maryani Investments Sp. z o.o.(Realm Energy International Co.) Mazovia Energy Resources Sp. z o.o. (EurEnergy Resources Corporation) Oculis Investments Sp. z o.o. (San Leon Energy Plc) LOTOS Petrobaltic S.A. PGNiG S.A. Orlen Upstream Sp. z o.o. (PKN Orlen S. A.) PL Energia S.A. RWE Dea AG S.A. Saponis Investments Sp. z o.o. (BNK Petroleum) Strzelecki Energia Sp. z o.o. Vabush Energy Sp. z o.o. (San Leon Energy Plc) cznie

1 3 1 6 3 2 7 1 7 3 8 89 5 2 5 3 1 1 221

_ _ _ _ _ _ 8 82 _ 2 5 _ _ _ 158

1 3 1 6 3 2 7 1 _ 3 _ 7 5 _ _ 3 _ 1 52

_ _ _ _ 7 _ _ _ _ _ _ _ 1 _ 11

60

DODATEK 2
CASE STUDY POSZUKIWANIE GAZU Z UPKW NA PRZYKADZIE DZIAALNOCI PKN ORLEN87

87

Informacje pochodz z PKN Orlen

61

PKN Orlen posiada 5 koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie wglowodorw w rejonie lubelskim od listopada 2007 roku. Obszar ten obejmuje okoo 5000 km . Wystpowanie z konwencjonalnych pokrywa si z potencjalnym wystpowaniem z niekonwencjonalnych. Spk zalen PKN Orlen zajmujc si poszukiwaniami paliw, w tym gazu upkowego, jest Orlen Upstream. Mapa Lokalizacja koncesji PKN Orlen88

88

rdo: Dziennik Gazeta Prawna 25.02.2010

62

Przeprowadzone badania89 PKN Orlen zakoczy obecnie pierwszy etap prac badawczych na koncesjach w basenie lubelskim. Dziaania obejmoway analiz archiwalnych danych geologicznych, otworowych w tym pomiarw geofizycznych oraz sejsmicznych. Badane byy obiekty w obrbie utworw karbonu i dewonu. Prowadzone byy rwnie prace dokumentujce stan rozpoznania utworw dolno paleozoicznych (utwory ilastoupkowe grnego ordowiku i dolnego syluru) w najbardziej perspektywicznych fragmentach blokw koncesyjnych nalecych do PKN Orlen. Dziki przeprowadzonym badaniom wytypowano do dalszego rozpoznania metodami sejsmicznymi najbardziej perspektywiczne obiekty konwencjonalne jak i potencjalnie najciekawsze obszary dla wystpowania z niekonwencjonalnych. Przeprowadzono rwnie wstpne szacunki dot. wielkoci zasobw wydobywalnych. Gwnymi horyzontami, z ktrymi wie si najwiksze perspektywy i w ktrych odkryto najwiksze w tym rejonie zoa typu konwencjonalnego to piaszczystomuowcowe utwory karbonu zalegajce na gbokoci od okoo 1500 do ponad 3000 metrw p.p.t. oraz oczywicie utwory upkowe dolnego paleozoiku zalgajce na gbokociach od 1500 do 4000m p.p.t Nowe prace sejsmiczne realizowane byy na bloku koncesyjnym Garwolin. Objy one wykonanie terenowych, refleksyjnych bada sejsmicznych 2D wzdu wytypowanych uprzednio profili. Gwnym wykonawc zaprojektowanych prac sejsmicznych jest firma Geofizyka Krakw Sp. z o.o., ktra posiada odpowiedni sprzt oraz wieloletnie dowiadczenie w prowadzeniu tego typu bada w Polsce i na wiecie. Pierwsza interpretacja wykonanych prac sejsmicznych bdzie najprawdopodobniej moliwa w sierpniu 2010 roku.

89

Na dzie 08.06.2010

63

Dalsze prace badawcze W chwili obecnej90 prowadzone s dalsze badania sejsmiczne. Do koca padziernika 2010 cznie przeanalizowanych zostanie 2300 km linii sejsmicznych 2D. Zostan przeprowadzone m.in. badania okrelajce podatno upkw na szczelinowanie hydrauliczne stymulujce migracje gazu do odwiertu, analiza caoci danych dla potwierdzenia gbokoci zalegania serii perspektywicznych oraz wyznaczenia lokalizacji pierwszych otworw badawczych. cznie na pierwszy etap poszukiwa gazu upkowego PKN Orlen ma zamiar przeznaczy ponad 100 mln z. Planowane prace wiertnicze Do roku 2012 zostan przeprowadzone wiercenia dla potwierdzenia wasnoci fizykomechanicznych ska, okrelenia zawartoci oraz dojrzaoci substancji organicznej. Parametry te decyduj o iloci moliwego do wydobycia gazu. W latach 20122013 planowane jest wykonanie pierwszych wierce testujcych moliwoci produkcyjne. Natomiast na lata 20142016 przewidziane jest wykonanie pierwszych otworw horyzontalnych majcych od 1 do 2 km dugoci o charakterze eksploatacyjnym. Finansowanie bada i przyszej eksploatacji Prace poszukiwawcze Orlen Upstream wykonuje ze rodkw wasnych. W chwili obecnej91 prowadzone s rozmowy z partnerami potencjalnie zainteresowanymi wspprac, ktrzy posiadaj technologi oraz dowiadczenie w poszukiwaniu i eksploatacji gazu z upkw. Na etapie pniejszym, struktura projektu przyjmie najprawdopodobniej form Project finance. Naturalnymi partnerami do potencjalnej wsppracy s firmy, ktre ssiaduj z picioma obszarami koncesyjnymi PKN Orlen na Lubelszczynie ExxonMobil, Chevron oraz
90 91 Stan na dzie 08.06.2010 Stan na dzie 08.06.2010

64

Marathon Oil. Orlen podpisa do tej pory 15 porozumie z firmami, gwnie z USA, ale rwnie z Woch, Kanady, Austrii, Holandii oraz Wielkiej Brytanii m.in. z Lane Energy, South West Energy, Eni czy Shell. Mapa Koncesjobiorcy w rejonie lubelskim92

Wsppraca z dowiadczonymi partnerami przy realizacji tego typu innowacyjnych projektw niesie ze sob wymierne korzyci: yy Dostp do knowhow oraz odpowiednich technologii, yy Minimalizacja ryzyka zwizanego z poszukiwaniami surowca, przy jednoczesnym zachowaniu pierwszestwa do wydobywania surowca z odkrytych z. Kolejne koncesje Obecnie93 prowadzone s rwnie zaawansowane prace studyjne nad wytypowaniem kolejnych potencjalnie perspektywicznych obszarw wystpowania niekonwencjonalnych z gazu ziemnego na terenie Polski.

92 93

rdo PKN Orlen Stan na dzie 08.06.2010

65

DODATEK 3
BOOM NA METAN Z POKADW WGLA W LATACH 90

66

W lat 90-tych furor wywoay zdjcia z amerykaskiego satelity ukazujce chmury metanu nad lskiem. Metan w atmosferze pochodzi ze z metanu w pokadach wgla (MPW). Udokumentowane zasoby MPW wystpuj w 51 zoach w obszarze Grnolskiego Zagbia Wglowego. Zasoby metanu z pokadw wgla wg Akademii GrniczoHutniczej w Krakowie: yy udokumentowane, wydobywane bilansowe zasoby metanu 89,5 mld m szec. yy w zoach eksploatowanych ok. 26 mld m szec. yy metan w zoach ju zagospodarowanych 3,6 mld m szec. yy w niezagospodarowanych zoach rezerwowych lub poniej 1 km w p.p.t. ok. 60 mld m szec. yy potencjalne zasoby metanu z pokadw wgla ok. 350 mld m szec.

Zagraniczne koncerny takie jak Amoco, Texaco, McCormic, wykonay w latach 90tych kilkanacie odwiertw testujcych przypyw gazu bezporednio z pokadw wgla, niestety rezultaty nie byy zadawalajce i dalsze prace zostay zarzucone. Podobnie jak przy gazie z upkw, wydobycie metanu z pokadw wgla wymaga rozszczelniania ska. Polskie pokady wgla charakteryzuje maa szczelinowato i niska przepuszczalno oznacza to, e trzeba duej iloci odwiertw aby uwolni metan z niewielkiego obszaru. Ze wzgldu na te cechy polskich pokadw wgla zagraniczne firmy zrezygnoway z wydobywania w Polsce metanu metod wiertnicz. Obecnie najwikszymi producentami metanu z pokadw wgla s: 1. KWK Brzeszcze 109,80 mln m3/rok (Kompania Wglowa) 2. KWK Krupiski 99,72 mln m3/rok (Jastrzbska Spka Wglowa) 3. KWK Zofiwka 52,63 mln m3/rok (Jastrzbska Spka Wglowa) Dla porwnania w USA, zasoby MPW s szacowane na 588,9 m3, roczne wydobycie tego gazu w okresie 19902008 wzroso dziesiciokrotnie z 5,55 mld m3 do 55,67 mld m3.94

94

www.eia.doe.gov

67

Rysunek 4.1 Roczne wydobycie metanu pokadw wgla w USA (mld stp)

Chmury metanu, ktre udokumentowali Amerykanie zdjciami satelitarnymi, utworzy gaz ulatniajcy si do atmosfery poprzez systemy wentylacyjne kopal oraz spkania grotworw. Metan jest, ale trudny do eksploatacji. Teraz ilo pozyskanego metanu jest uzaleniona od wydobycia wgla. Metan wydobywany jest dla bezpieczestwa grnikw oraz zapewniania kopalniom rda energii. Metan w Polsce wykorzystywany jest gwnie w kopalniach do produkcji ciepa i energii, zasilania suszarek (wgla), zasilania ukadw klimatyzacyjnych. Alternatywnie metan moe zosta wykorzystany w instalacjach miejskich. Jastrzbska Spka Wglowa ktrej kopalnie zakwalifikowane s do najwyszej grupy (IV) metanowoci planuje uruchomienie instalacji pilotaowej na terenie zamknitej w 2000 roku kopalni Moszczenica. JSW chce te sprzedawa metan w butlach gazowych. Projekt ma zosta uruchomiony w 2011 roku przez spk CNG Jastrzbie. Metan miaby pochodzi z kopalni Budryk, Pniwek i Krupiski. Jedyn sp zajmujc si stricte wydobyciem metanu jest KARBONIA PL spka zalena New World Resources nalecej do czeskiego potentata wglowego Zdenka Bakali. Metan wydobywany jest na terenie dawnej kopalni Morcinek w Kaczycach (niedaleko granicy czeskiej) i przesyany gwnie do odbiorcw czeskich (mniejsze iloci do polskich odbiorcw m.in. komunalnych).

68

Dodatkowym przychodem przy wydobyciu metanu jest sprzeda jednostek. Metan ma 21tnie wikszy potencja cieplarniany ni dwutlenek wgla. Rozbudowujc instalacje odmetanowania i wykorzystujc gaz do celw przemysowych polskie przedsibiorstwa uzyskuj zredukowane jednostki emisji CO2 (ERU), ktre mog zosta sprzedane na rynku midzynarodowym. Pierwszej takie transakcji dokonaa JSW sprzedajc jednostki japoskiemu koncernowi energetycznemu Chugoku Electric Power (przychody z tego tytuu to ok. 1 mln z rocznie). Podobny kilkuletni kontrakt z Chugoku wart ok. 30 mln z zawara Kompania Wglowa.

Mapa 4.1 Koncesje na poszukiwanie, rozpoznanie i wydobywanie z wgla kamiennego oraz metanu z pokadw wgla na obszarze grnolskiego zagbia wglowego95
95 Pastwowy Instytut Geologiczny

69

Dlaczego rynek gazu upkowego ma szans rozwin si lepiej ni rynek metanu z pokadw wgla? yy atwiejszy dostp do z dla wszystkich (metan zwizany jest ze zoami wgla, ktre w wikszoci s pod kontrol koncernw wglowych) yy obnienie kosztw poszukiwa i eksploatacji w cigu ostatniej dekady yy wikszy nacisk na ekologiczne technologie i wprowadzenie midzynarodowych kryteriw klimatycznych Tabela 4.1 Firmy posiadajce koncesje na metan jako kopaliny gwnej96
Liczba koncesji Typ koncesji Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie z metanu j.w. j.w. j.w. j.w. (w tym 1 koncesja czna w fazie poszukiwawczorozpoznawczej) Koncesja na poszukiwanie i rozpoznawanie z metanu (koncesja na rozpoznanie, poszukiwanie i wydobycie; w fazie wydobycia) koncesja na wydobywanie metanu ze zoa Silesia Gboka.

Fiten Gaz Sp. z o.o. (Cetus Energetyka Gazowa Sp. z o.o. )

PGNiG

Werbkowice LLP, Chelm LLP Composite Energy (Poland) Sp. z o.o.

Naley do brytyjskiej firmy poszukiwawczej Composite Energy Ltd. Posiadajce licencje w Anglii, Szkocji i Polsce (woj. lubelskie, koncesje w okolicach Chema i pomidzy Tomaszowem Lubelskim a Hrubieszowem) www.composite energy.co.uk Spka zalena amerykaskiej firmy poszukiwawczej EurEnergy Resources Corporation. EurEnergy posiada koncesje w USA, Bugarii, Polsce, Rumunii, na Ukrainie, w Kazachstanie, Libii, na Karaibach i w Kolumbii. Spka prywtna zarejestowana w Poznaniu. Udziaowcy: Ian Macgregor Thom, Bolesaw Kozyrski, Anthony Scott Veitch Naley Consolidated Seven Rocks Mining (ktrej udziaowcami jest polski inynier dr Bohdan akiewicz oraz Przemysaw Koelner). Konstrukcja maszyn dla przemysu wglowego np. dlaKatowickiego Holdingu Wglowego www.uiksa.pl New World Resources (Zdenek Bakala) www.newworldresources.eu

EurEnergy Resources Poland Sp. z o.o. European Diversified Resources Sp. z o.o. PolTex Methane Sp. z o.o. Urzdzenia i Konstrukcje S.A. NWR Karbonia PL Sp. z o.o. Metanel S.A.
96 www.mos.gov.pl

2 1

kapita 70

firma

CH4 Sp. z o.o. (PolTex Methane Sp. z o.o.) Jastrzbska Spka Wglowa S. A. NWR Karbonia Sp. z o.o.

licencje na wydobycie wgla i metanu (Strumie).

Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie z wgla kamiennego oraz metanu j.w.

3 New World Resources (Zdenek Bakala) www.newworldresources.eu

j.w.

71

DODATEK 4
LISTA RYSUNKW, MAP I WYKRESW

72

Rysunki Rysunek 1.1 Konwencjonalne zoe gazu ziemnego Rysunek 1.2 Niekonwencjonalna skaa zbiornikowa zawierajca gaz (shale gas) Rysunek 1.3 Schemat odwiertu poziomego (horizontal drilling) Rysunek 1.4 Schemat zarurowania otworu wiertniczego Rysunek 1.5 Schemat szczelinowania hydraulicznego (hydraulic fracturing) Rysunek 2.1 Produkcja gazu ziemnego w USA Rysunek 2.2 Prognozy importu gazu LNG do USA (wartoci w mld m) Rysunek 2.3 Perspektywy rozwoju rynku gazu niekonwencjonalnego w USA Rysunek 2.4 Trendy w produkcji shale gas w USA w podziale na obszar wystpowania Rysunek 4.1 Roczne wydobycie metanu pokadw wgla w USA (mld stp)

str 16 17 18 19 22 33 35 37 38 68

Mapy Mapa 2.1 Udokumentowane zasoby shale gas w USA Mapa 2.2 Struktury upkowe Barnett w basie Fort Worth Mapa 3.1 Zasoby gazu niekonwencjonalnego w Europie Mapa 3.2 Koncesje na poszukiwanie niekonwencjonalnych zasobw gazu typu shale gas Mapa 4.1 Koncesje na poszukiwanie, rozpoznanie i wydobywanie z wgla kamiennego oraz metanu z pokadw wgla na obszarze grnolskiego zagbia wglowego

str 36 39 43 44 69

73

DODATEK 5
SOWNICZEK TERMINW, NAZW I POJ

74

ARI Advanced Resources International Inc. (www.advres.com) , dziaajca od lat 70 ch, amerykaska firma prowadzca badania geologiczne. Specjalizuje si w badaniu z niekonwencjonalnych, zaawansowanym pozyskiwaniu ropy (Enhanced Oil Recovery), sekwestracji dwutlenku wgla BTU British Thermal Units (BTU), jednostka energii uywana gwnie w USA. 1 BTU to ilo energii potrzebna do podniesienia temperatury jednego funta wody o jeden stopie Fahrenheita. Warto 1 BTU to od 1054 do 1059 J. CERA Cambridge Energy Research Associates (dokadnie IHS CERA). Uznana amerykaska firma consultingowa i business intelligence zajmujca si surowcami energetycznymi, z siedzib w Cambridge, Massachusetts. Zaoycielem i prezesem firmy jest Daniel Yergin, autorytet w zakresie geopolityki i ekonomii surowcw energetycznych, szczeglnie ropy naftowej, autor nagrodzonej nagrod Pulitzera ksiki The Prize: The Epic Quest for Oil, Money and Power. CERA naley do notowanej na nowojorskiej giedzie IHS Inc. (Information Handling Services) grupy prowadzcej dziaalno wydawnicz (np. Janes Defence Weekly) i business intelligence. EIA Energy Information Administration (www.eia.doe.gov), cz amerykaskiego Departamentu ds. Energii (US Department of Energy), zajmuje si gromadzeniem informacji i publikacj analiz o zasobach surowcw energetycznych oraz rynku energii w Stanach Zjednoczonych i na wiecie. IEA International Energy Agency (www.iea.org). Midzynarodowa Agencja Energii skupiajca 28 krajw w tym Polsk (od 2008 roku). Zaoona podczas kryzysu naftowego w latach 19731974, miaa pierwotnie na celu koordynacj dziaa w czasach kryzysu dostaw surowca. Obecnie Agencja jest platform do wypracowywania wsplnej polityki w zakresie bezpieczestwa energetycznego, rozwoju gospodarczego i ochrony rodowiska. ODWIERTY POZIOME Technika polega na pocztkowym odwierceniu odwiertu pionowego, a nastpnie po osigniciu zakadanej gbokoci zmianie trajektorii otworu na poziomy i dalszym poziomym wierceniu w docelowej warstwie skalnej nawet na odlego ponad kilometra od wiey (rekord to ok. 11 km). PUCZKA Pyn stosowany przy wierceniu otworw wiertniczych speniajcy szereg wanych funkcji od usuwania zwiercin z otworu i wynoszenia ich na powierzchni,
75

chodzeniu i smarowaniu widra oraz przewodu wiertniczego, zabezpieczeniu stabilnoci cian otworu na przewiercanych odcinkach, kontrola cinienia w otworze, czy dostarczanie informacji o przewiercanych skaach w otworach horyzontalnych rwnie przekazywanie mocy hydraulicznej i wprawianie w ruch obrotowy widra wiertniczego. SZCZELINOWANIE HYDRAULICZNE Gdy w strefie poddanej obrbce wytworzy si odpowiednia ilo szczelin, toczony wraz z wod piasek o dobranej do porowatoci skay, granulacji, ktry wciska si w pknicia i uniemoliwia ich zamknicie, tworzc jednoczenie naturalne drogi komunikacji dla gazu dopywajcego do otworu. Istnieje ogromna liczba wariantw operacji szczelinowania. Do pynu szczelinujcego o regulowanych parametrach lepkoci, zwilalnoci, ciaru waciwego dodaje si w niewielkich ilociach (do kilku procent)rne substancje chemiczne umoliwiajce poprawne wykonanie zabiegu. Jako wypeniacz mona zamiast piasku stosuje si rwnie materiay ceramiczne, metalowe i plastikowe kulki oraz pyny polimerowe, ktre przeksztacaj si w siatk spltanych wkien. Otwieranie szczelin kontroluje si za pomoc sond mikrosejsmicznych i wiatowodw. Tcf trillion cubic feet (US), billion stp szeciennych; 1 stopa szecienna to 0,028316846592 m3

76