Mariusz Gulczyski

Epoka globalizacja rni si od wszystkich poprzednich tym, e powoduje cigle rewolucyjne zmiany warunkw ludzkiej egzystencji. To sprawia, e po to by y zgodnie z duchem czasu trzeba uczy si uczy by y aktywnie . To jest pierwsza, najistotniejsza informacja w tym temacie.

Zmiany metod poznawania i ksztatowania rzeczywistoci

Drugim krokiem edukacji jest zdefiniowanie, co globalizacja zmienia w kluczowej dla ludzkiej egzystencji sferze metod poznawania i ksztatowania rzeczywistoci. Kluczowej bo czowiek rni si od innych zwierzt tym, i nie poprzestaje na adaptowaniu do zastanych warunkw egzystencji, lecz stara si je poprawia, co wymaga zarwno wnikliwszego ich poznawania, jak i modyfikowania sposobw ksztatowania rzeczywistoci. Std si bierze silniejsza u czowieka ni u innych gatunkw potrzeba poznawania zwana rwnie motywacj kompetencyjn lub popdem ciekawoci. Podejmuje wic dziaania badawcze i eksploracyjne, ktre pozwol zabudowa obszary niepewnoci, ktre rozjaniaj tajemnice wiata i ktre usun sprzecznoci i niezgodnoci w systemie wiedzy jednostki. Niezaspokojenie tej potrzeby, izolacja od rde rzetelnej informacji, w kracowych przypadkach prowadzi do zaburze patologicznych [1] . I to sprawia, e praca ludzka suca pozyskiwaniu rodkw do ycia to dziaalno celowa, ktrej plan powstaje pierwej w gowie - na podstawie rozpoznania i zaplanowania co i jak robi, nim przyjmuje posta czynnoci zmierzajcych do adekwatnego ksztatowania rzeczywistoci. Skuteczno ludzkiego dziaania - kadego, zarwno budowy stoka, promu kosmicznego, ustroju pastwowego, stymulowania koniunktury gospodarczej czy ksztatowania adu midzynarodowego zaley nie od naturalnych odruchw, lecz od trafnego rozpoznania ksztatowanej rzeczywistoci i zaplanowanego adekwatnie dziaania. A zatem i od tego zaley racjonalno zachowa w globalizujcej si rzeczywistoci. Sednem zmian w tej sferze w epoce globalizacji jest wzrost roli nauki w odkrywaniu tajemnych uprzednio aspektw rzeczywistoci i projektowaniu sposobw i narzdzi jej ksztatowania w uyteczny dla ludzi sposb. Gbi tych zmian ilustruje najwyraziciej wniknicie w drug atomow i genetyczn natur materii i wykorzystywanie tej wiedzy do potgowania moliwoci przetwarzania przyrody na produkty suce zaspokajaniu ludzkich potrzeb. Wie si z tym potgowanie skali efektw tych dziaa czego syntetycznym wyrazem jest proces globalizacji warunkw ludzkiej egzystencji. Istotnym aspektem tych zmian jest niespotykany w dziejach wzrost znaczenia wiedzy naukowej. Wprawdzie ju w czasach staroytnych wiedza staa si pewnym dobrem, ale jej rola bya ograniczona. Sokrates sdzi, i wiedza suy do samopoznania i rozwoju intelektualnego oraz moralnego jednostki. Ma wic znaczenie wewntrzne, duchowe. Bardziej owocne stanowisko zaj Protagoras; dowodzi, e dziki niej czowiek owiecony wie, o czym mwi i jak mwi. Gramatyka, logika czy erystyka s niezbdne w inteligentnym dyskursie. Wpywaj one na publiczny wizerunek osoby i jej uznanie. Pogldy te dominoway w kulturze europejskiej przez dwa tysice lat. Ten styl mylenia zmieni si wraz z rewolucj przemysow i narodzinami kapitalizmu. Sukcesy kapitalizmu stay si moliwe, dziki wykorzystaniu zdobyczy nauki i techniki do

budowy maszyn, organizacji przemysu czy budowy systemu owiaty. Wynalazki, odkrycia i pomysy modernizacyjne powanie zaczynay si liczy na targowisku wiatowym [2] . Procesy globalizacji wi si z potgowaniem odkry i ich aplikacji dziki Rewolucji Informatycznej umoliwiajcej natychmiastowe upowszechnianie nowych osigni wiedzy w skali caej planety. Obecnie, wiedza nie ma ani swojej ojczyzny, ani swoich brzegw. Zacza ona peni praktyczn rol we wszystkich dziedzinach dziaalnoci materialnej i kulturalnej - suy do produkcji samolotw i pomaga w prowadzeniu psychoterapii. Szczeglne znaczenie ma wiedza specjalistyczna oraz proceduralna, typu umiem jak. W kocu tego wieku gwnym rodkiem produkcji nie jest kapita, zasoby naturalne czy sia robocza, ale wiedza, ktr kady wyksztacony czowiek nabywa w czasie ycia. Staje si ona rdem bogactwa i wadzy, samogloryfikacji i samorealizacji [3] . Oswojenie i korzystanie z wzbogacanej przez nauk wiedzy przez przecitnego Ziemianina nie jest zadaniem prostym i atwym. Wymaga nie tylko nauczenia si tego, co dostarcza wspczesna wiedza, ale i przezwycienia uksztatowanych przez cae uprzednie dzieje ludzkoci sposobw poznawania i ksztatowania rzeczywistoci. Pomocne w tym by moe zdefiniowanie gwnych waciwoci tych przestarzaych, dewaluujcych si w nowych warunkach sposobw pozyskiwania wiedzy niezbdnej.

Dewaluuje si przede wszystkim odziedziczony po przodkach zasb wiedzy. Przez cae dzieje ludzkoci, a do wspczesnoci czyli czasu objtego pamici yjcych obecnie pokole rdem wiedzy przecitnego Ziemianina by przejmowany od przodkw zesp pogldw. Zasb ten by gwnie rezultatem bezporednich obserwacji, ktrych racjonalno wynikaa ze szlifowania i selekcjonowania przez pokolenia i przekazywania potomkom wiedzy pomocnej w yciu w niezmiennych bd powoli i mao zmieniajcych si warunkach. Do cakiem niedawna ten typ wiedzy ktrego naturalno trafnie okrela powiedzenie, i bya wyssana z mlekiem matki - zajmowa gwne miejsce w wyposaeniu przecitnego Ziemianina i by wystarczajco pomocny w rozumieniu wiata i racjonalnym zachowaniu.

Wspczenie wiat w jakim si urodziy pokolenia dziadkw i ojcw zdy si zmieni kilkakro pod wielu wzgldami wiedzy o procesach przyrodniczych i spoecznych, rodzaju dbr stanowicych zasb uznawany za niezbdny do ycia i sposobw ich wytwarzania, politycznego krajobrazu i stosunkw, przeobrae kulturowych. Wspczenie - wedle lapidarnej konstatacji Marshalla McLuhana kady z nas yje kilka setek lat w dziesiciolecie. W czasach dynamicznych zmian baga wiedzy i umiejtnoci nabytych w spadku po przodkach staje si nie tyle cennym spadkiem, lecz coraz czciej obcieniem. Za wynikymi std zmianami nie nadaj wszake ludzkie zdolnoci i nawyki poznawcze. To sprawia, e przecitny Ziemianin zwyk patrze na teraniejszo przez wsteczne lusterko i maszerowa tyem w przyszo [4] . Nadmierne poleganie na przeszym dowiadczeniu stawa si moe nie pomoc w racjonalnym zachowaniu we wci zmiennych warunkach, lecz przeszkod w rozumieniu i rozumnym postpowaniu rokujcym optymalizowanie szans i minimalizowanie zagroe jakie stwarzaj istotne, wci potgujce si przemiany, ktrych sednem jest globalizacja. Najwyrazistszym tego dowodem jakociowe zmiany sytuacji w tej sferze jest to, i coraz czciej dzieci i wnuki ucz swych przodkw obsugi nowoczesnych urzdze stajcych si niezbdnikami w yciu wspczesnego czowieka. Jest to symptom gbszego zjawiska wiadectwo tego, i mode pokolenie, wkraczajce w ycie w warunkach przeobrae zwizanych z globalizacj, dostosowuje si spontaniczny w sposb naturalny do zmieniajcej si rzeczywistoci, a dzieje si tak w istotnej mierze dziki temu, i

nie jest ono obcione bagaem przestarzaej wiedzy i nawykw z innej epoki. O tym za, i zasb dowiadcze przodkw moe si stawa nie tyle cennym spadkiem, co obcieniem wiadcz wnioski z bada, i spoecznoci zapatrzone w przeszo, w szczeglnoci niezdolne do wyzwolenia si z historycznych lkw i fobii, okazuj si mniej zdolne do cywilizacyjnego rozwoju od zorientowanych na teraniejszo i przyszo. [5] Przykadem fakt, i zdolno do przezwycienia odwiecznej wrogoci z ssiadami staje wspczenie si warunkiem sine qua non przystosowania do wymogw europejskiej integracji i globowej pokojowej koegzystencji i wsppracy.

Dewaluuje si take tradycyjny sposb kreowania wiedzy. Staje si on bowiem niewspmierny do wymogw wspczesnoci. W naszych czasach stwierdza wybitny znawca psychologii poznania prys owieceniowy mit o potdze rozumu. Badania nad nim ucz raczej pokory ni pychy. Dominujce do niedawna zadufanie wypiera wiadomo, e wrodzone i nabyte moliwoci kreowania, dokonywania transgresji [6] , analizowania i wykorzystywania przez czowieka wiedzy oraz informacji s znacznie ograniczone. S przede wszystkim zbyt mae w porwnaniu z wielkoci problemw wymagajcych wspczenie rozwizywania. Pojedynczy czowiek nie tylko nie wykonuje ich optymalnie, ale czsto nie zblia si nawet do rozsdnych wynikw [...] Chcc rozwizywa coraz bardziej zoone problemy lokalne i globalne, chcc wzmocni indywidualne moliwoci umysu i chwiejn motywacje, ludzie wspczeni tworz zespoy, biura, instytucje, laboratoria. [7] Najwyrazistszym bodaj potwierdzeniem tej konstatacji coroczna lista laureatw nagrody Nobla z reguy zespoowych w naukach cisych, a i w spoecznych coraz czciej take, zwaszcza z ekonomii.

W rezultacie tych przemian nauka, bdca w minionych paru tysicleciach zajciem nielicznych w najwyej rozwinitych w swoim czasie cywilizacjach, w ubiegych kilku wiekach dzieem unikatowych w swoim czasie odkrywcw typu Kopernika, Darwina, Newtona, Einsteina, czy wynalazcw typu Marconiego, Edisona staje si wspczenie najpotniejszym sektorem, od ktrego efektywnoci zaley funkcjonalno potnych organizmw spoeczno gospodarczych pastw, wsplnot midzypastwowych, ponadnarodowych korporacji.

Dewaluuj si take dominujce uprzednio metody nabywania umiejtnoci. Coraz bardziej niedostateczne okazuj si dominujce uprzednio sposoby przyuczania potomkw zawodu przez pokolenie przodkw czego najdoskonalszym przejawem s reguy cechowego ksztacenia rzemielniczego. Wicej niewystarczajce okazuje si rwnie coraz czciej wyuczenie zawodu z rachub, e zwyke szlifowanie umiejtnoci wystarczy na cae ycie. Sprostanie wymogom wspczesnoci wymaga ustawicznego ksztacenia opanowywania wci nowych informacji i technik w kadej w istocie dziedzinie. A coraz czciej zmusza do zmiany zawodu w nastpstwie zanikania popytu na zanikajce profesje. To sprawia, e spoeczestwo wspczesne przypomina jednoczenie cmentarzysko i izb porodow; anachroniczne i umare instytucje oraz klasy s zastpowane przez nowe struktury zbiorowe. [8] Dominujce jeszcze do cakiem niedawna grupy zawodowe nieoczekiwanie szybko si kurcz i schodz ze sceny historii. Najwyrazistszym przykadem spadek odsetka rolnikw najliczniejszej do niedawna czci polskiego spoeczestwa. Czy maszynistek przepisujcych cudze teksty niezbdnych przed dziesiciu laty w kadym biurze; z wyposaaniem w komputer kadego stanowiska biurowego likwidacji ulega ta profesja, a i hale maszyn stanowice istotn cz kadej duej instytucji. Zmniejsza

si rwnie liczebno tradycyjnych robotnikw fizycznych. Jednoczenie pojawiy si dwie nowe klasy, ktre zaczynaj dominowa w wyej rozwinitych cywilizacyjnie spoeczestwach. Pierwsz z nich s pracownicy zajmujcy si rnorodnymi usugami - usugowcy (service workers), a wic rzesze sprzedawcw, hotelarzy, kelnerw, kosmetyczek, pielgniarek, fizykoterapeutw czy technikw samochodowych. Z reguy nie maj oni wyszego wyksztacenia. W ich pracy - np. w zabiegach kosmetycznych - znaczn rol odgrywaj sprawne rce, cierpliwo i elementarna wiedza praktyczna. Produktywno pracy usugowcw nie zawsze jest wysoka. Czsto czuj si niedostatecznie opacani i niedowartociowani. Druga zbiorowo - kognitariusze [9] , ktrej wzlot obserwujemy, to rzesze ludzi zawodowo zajmujcych si przetwarzaniem informacji i wykorzystywaniem wiedzy. Nale do nich badacze, programici, pracownicy mediw, urzdnicy, uczeni, pisarze, nauczyciele, studenci, wydawcy, specjalici od reklamy i ubezpiecze, prawnicy, maklerzy, psychoterapeuci itd. itp. [...] Kognitariat nie jest tak zwart zbiorowoci jak robotnicy; przypomina raczej luny archipelag. Jego przedstawiciele zajmuj si rnorodnymi - czsto trudnymi do porwnania - czynnociami umysowymi. Charakterystyczn ich cech jest wielozawodowo i atwo zmiany profesji. Z dnia na dzie badacz moe sta si tumaczem lub doradc. Nie mona jednak przesadza. Wszyscy oni s pracownikami umysowymi, posiadajcymi gbok wiedz specjalistyczn, szczeglnie typu umiem jak. Na og ukoczyli studia wysze. Na przykad w Stanach Zjednoczonych a 35% ludnoci stanowi absolwenci uniwersytetw lub kolegiw. Wielu kognitariuszy opanowao umiejtno samodzielnego i ustawicznego podnoszenia kwalifikacji, sztuk okrelan piknie learning to learn; silna staa si motywacja poznawcza, zwana przez Goethego Wissendrang, czyli pd do zdobywania wiedzy. Czasem - szczeglnie modzi - ulegaj uzalenieniu informacyjnemu i komputerowemu, podobnemu do uzalenienia narkotycznego. Znakomity uczony, T. Tomaszewski, najstarszy przedstawiciel Szkoy Lwowsko-Warszawskiej, trafnie uj ten styl mylenia radykalnych biaych konierzykw w wierszu satyrycznym: Jeden z najmodszych prychn: Na mdoci mi si zbiera. Przecie nie ma rozwoju, gdy nie ma komputera. Widz i interpretuj rzeczywisto przez okienko wasnego komputera. W kadym razie, informacja jest dla nich czym wicej ni materia budowlany dla architekta: wypenia cay wiat. Stanowi rodzaj osobistego kosmosu. W rozwinitych krajach dwie czoowe klasy, kognitariusze i usugowcy, midzy ktrymi granice s na og pynne, stanowi od 75% do 80% siy roboczej. Zajy one miejsce pozostawione po rolnikach i robotnikach. Stopniowo kognitariat staje si trzonem nowego adu spoecznego [10] . Najkrcej sedno zmian w popycie na globalizujcym si rynku pracy zdefiniowa amerykaski znawca tej problematyki nastpujco: Miejsce specjalisty, ktry nie nada za zmianami, zajmuje generalista, ktry potrafi si dostosowa. [11]

Zdewaluowaa si ju take metoda prb i bdw w zwikszaniu efektywnoci ludzkiego dziaania. Najwyrazistszym tego przejawem jest zastpowanie tej metody w hodowli i rolnictwie gdzie od zarania doskonalono gatunki i rasy drog selekcji i krzywek - przez inynieri genetyczn. Konieczno zastpienia metody prb i bdw przez naukowe metody pomocne w trafniejszym prognozowaniu i projektowaniu staje si te coraz bardziej oczywista w obszarach ycia spoecznego ekonomiki i polityki w szczeglnoci. Dostatecznym argumentem jest w tej materii fakt, i globowa skala i sia raenia broni rakietowo-nuklearnych stanowi zbyt wielkie ryzyko, by nadal jak przez tysiclecia generaowie toczyli przesze wojny, czyli

uczyli si na wasnych bdach jak je prowadzi i koczy. Wspczesno wymaga przede wszystkim wiedzy pomocnej w zapobieganiu i unikaniu tego typu konfliktw. Wymaga take od przywdcw ycia publicznego stosowania naukowych regu kreowania decyzji politycznych: najpierw znalezienia politycznych odpowiedzi na te wyzwania, a potem realizowania ich poprzez zmiany instytucjonalne. Musimy podkrela tony Blair, wiadom wyzwa epoki globalizacji lider Wsplnoty Europejskiej zachowa t wanie kolejno. Najpierw zdecydujmy, co chcemy zrobi, a potem wymylajmy, jak mamy to robi. [12]

Ostatnim lecz nie najmniej wanym negatywnym skutkiem tradycyjnych nawykw poznawczych, jest bezradno przecitnego Ziemianina wobec lawinowo narastajcego zalewu informacji. Ta obfito miast wzbogaca wiedz czstokro skutkuje pozorem wiedzy - ilo w tej materii nie przechodzi bynajmniej samoistnie w wysz jako, czciej w bylejako. Dzieje si tak dlatego, bo globowa wspzaleno powoduje, e przyczyny naszego pooenia wymykaj si ludzkiej obserwacji. To tworzy niespotykan w dziejach przestrze dla wielkiego kamstwa i manipulacji. Kiedy tyle miejsca na kamstwa nie byo, bo niebezpieczestwa i sposoby obrony przed nimi pozostaway w oczywistym zwizku. Jak bya zaraza, naleao zamkn drzwi przed obcymi. Jak bya powd, naleao wej na jakie suche wzgrze. Dzi nie rozumiemy zwizkw midzy niebezpieczestwami a naszym dziaaniem. Dowiadujemy si o nich od mdrych ludzi, ktrzy pisz w gazetach. Zanieczyszczenie powietrza, przegrzanie planety, dziura ozonowa, rda koniunktury, przyczyny terroryzmu, powody bezrobocia - to nie s zjawiska poznawalne naturalnymi zmysami. Opowiadaj nam o nich eksperci. Jeli eksperci nam o nich nie powiedz, nie wiemy, e wystawiamy si na niebezpieczestwo. Co wicej - poniewa w ocenie sytuacji musimy opiera si na zdaniu ekspertw i zwyky czowiek nie ma sposobu ich skontrolowania, mona nas dowolnie okamywa. Eksperci mog nam wmawia, e gazy cieplarniane niczemu nie szkodz, e unilateralizm jest lepszy od budowania wsplnoty midzynarodowej, e istnieje jedyna suszna droga dalszego rozwoju, e czekolada czy wdka przedua nasze ycie albo wrcz przeciwni. [13]

Ludzko nie jest przygotowana na krytyczn weryfikacj napywajcych z zewntrz informacji. Nawyka bowiem przez gros swoich dziejw, i wikszo wiedzy pochodzia z bezporednich obserwacji zarwno przodkw, jak i wasnych. Informacje spoza tego krgu byy nieliczne, zazwyczaj mniej istotne dla egzystencji, i podparte autorytetem boskim bd ludzkim. Ten typ informacji by przyjmowany w sposb skrajny. Bd nieufnie gdy pochodziy z obcych rde, co prowadzio do totalnej negacji i odrzucenia. Bd jako absolutnie wiarygodne gdy byy wsparte autorytetem charyzmatycznego wadcy lub boskim. Dowodem fakt, i w judeochrzecijaskich krgach kulturowych Pismo wite jest traktowane jako bezsporny dowd boskoci nakazw religijnych. Podobnie w tradycji muzumaskiej, gdzie pismo czczone jest do tego stopnia, e po czasy wspczesne nie stosuje si tam papieru toaletowego z szacunku dla materii, na ktrej Koran jest zapisany. Znamienne, e bezkrytyczny stosunek do informacji pochodzcych z przekazu pisemnego jest silniejszy w spoecznociach do niedawna przemonie analfabetycznych.

Wspczenie, gdy rdem wiedzy niezbdnej do ycia staje si nie wiedza przejta po przodkach i powstaa z wasnej bezporedniej obserwacji, lecz z informacji przychodzcych z zewntrz, za porednictwem szerokiej gamy przekazw medialnych, obydwie te postawy okazuj si niewaciwe. Powoduj bd blokowanie zdolnoci poznawczych totaln nieufnoci, bd bezbronno wobec zalewu wiedzy pozornej i informacji faszywych. Waciwy wspczesnoci postp w zdolnociach poznawania rzeczywistoci i upowszechniania tej wiedzy nie idzie w parze z wypieraniem wiedzy faszywej przez prawdziw. Prawda upowszechniana przez rodki masowego przekazu bywa skpa i skryta w obfitych plewach faszu, powodowanego przez blokowanie, deformowanie i fabrykowanie informacji. Faszywo powodowana jest w znacznej mierze przez waciw masmediom powierzchowno i wybirczo informacji medialnych, wynikajcy z pogoni za sensacj, za lepiej si sprzedajcymi negatywnymi ni pozytywnymi zdarzeniami [dobra wiadomo to adna wiadomo za wiadomo to hit!] Nakada si na to stronniczo powodowana przez zysk handlowy [reklama] bd polityczny [marketing polityczny] - sprawiajce, e informacje medialne bez szczeglnie ostrej krytycznej obrbki mog niczym zawirusowane pliki w komputerze - deformowa i dewastowa zdolnoci poznawcze odbiorcw. cznie to sprawia, e ilo - nasilajcy si potok informacji obrazujcych globalizacj - nie zamienia si samoczynnie w rzeteln jako wiedzy na ten temat. Mniejszy kopot, gdy ten rodzaj postrzegania rzeczywistoci ma charakter indywidualny powodujcy ograniczone zazwyczaj do jednostek skutki ewentualnych bdw w postpowaniu. Wikszy, czsto dramatyczny, jeli cechuje organizatorw ycia spoecznego, skutkuje to bowiem katastrofalnymi dla duych grup spoecznych nastpstwami. A zdarza si to czsto, bowiem wspczeni przywdcy, liderzy partyjni i politycy, zajci codziennoci i yjcy od wyborw do wyborw, zbyt rzadko myl dalekowzrocznie. [14] Co sprawia, e czstokro udzielaj wedle lapidarnego okrelenia McLuhana wczorajszych odpowiedzi na dzisiejsze pytania. [15] Pozytywnym aspektem przemian powodowanych przez procesy globalizacji jest wzrost roli nauki. Staje si ona coraz bardziej powszechnym gwnym rodkiem zdobywania rzetelnej wiedzy niezbdnej w poznawaniu i racjonalnym ksztatowaniu rzeczywistoci.

Nauka jest niezbdna przede wszystkim dla krytycznej weryfikacji faktw ustalania odpowiedzi na podstawowe dla kadego procesu poznawczego pytanie: co jest? Stwierdzenia, e badany aspekt rzeczywistoci jest faktem - a nie artefaktem wydumanym i rozdmuchanych dla celw propagandowych czy pogoni za sensacj. To pierwszy, wstpny poziom naukowego poznania kadego zjawiska a zatem i globalizacji. Konieczny ale nie wystarczajcy. Nauka jest konieczna dla zrozumienia istity badanego zjawiska - dociekania na podstawie zweryfikowanych co do prawdziwoci faktw odpowiedzi na pytanie nastpne: co jest jakie? Czyli wniknicia w natur badanego zjawiska - skryt czsto i trudniejsz do rozpoznania ni to wynika z powierzchownego ogldu. Trafne zdefiniowanie odpowiedzi na pytanie: co jest jakie? umoliwia poszukiwanie odpowiedzi na trzeci typ pyta: co od czego jak zaley? Dopiero wykrycie zwizkw przyczynowo-skutkowych umoliwia zarwno prognozowanie

dalszego biegu zdarze, jak i projektowanie na tej podstawie wskazwek pomocnych w racjonalizacji ludzkich dziaa. Dochodzenie do prawdy naukowej o poznawanych zjawiskach wymaga wspczenie podobnie jak i w przeszoci - odrzucenia indukcyjnej metody wiadra bezkrytycznego napeniania umysu informacjami o poznawanym zjawisku. Poprzestawanie na bezkrytycznym poznawaniu i zapamitywaniu informacji prowadzi do stanu, ktry mona okreli najkrcej: duo wie a niewiele rozumie. O takich pseudoznawcach mawia si, e zza mnstwa drzew nie widz lasu. Bd jak to uj poeta e patrzc - widz wszystko oddzielnie: / e dom... e Stasiek... e ko... e drzewo.../ e Ford... e kino.../ e Bg... e Rosja... radio, sport, wojna.../ Warstwami ronie brednia potworna. [16] Ten typ pozornej erudycji wymaga kompromitowania i zwalczania tym bardziej, im obfitszy jest potok informacji i atwiejszy do dostp stwarzany przez elektroniczne rodki przekazu. Bezpoyteczna jest rwnie nadal metoda durszlaka - selektywnego odcedzania informacji potwierdzajcych tez naukow, reklamow czy polityczn od podajcych ja w wtpliwo i przeczcych. W demaskowaniu tego typu wiedzy stronniczej pomocne jest sprawdzanie, czy upowszechniajcy j oparli swe twierdzenia na solidnym zwaeniu wszystkich za i przeciw tezy wyjciowej. Absolutnie szkodliwa jest metoda faszywek - fabrykowania dowodw gwoli udowodnienia zaoonej tezy do nagminna w polityce [np. wyeliminowanie Cimoszewicza z rywalizacji wyborczej za pomoc sfaszowanego owiadczenia podatkowego i spowodowanie przegranej Tuska przez upowszechnienie plotki o dziadku w Wehrmachcie; take motywowanie inwazji na Irak sfaszowanymi informacjami o posiadaniu przez reim Husajna broni chemicznej i bakteriologicznej oraz wspierania przeze muzumaskich terrorystw], zdarzajce si niestety niekiedy take w nauce. Najwaciwszym sposobem jest hipotetyczno-dedukcyjna metoda strumienia dociekania prawdy przez konfrontowanie hipotezy z moliwie penym zestawem faktw poddanych bezwzgldnej, krytycznej weryfikacji. T metod zbliania si do prawdy krok po kroku: najpierw hipoteza nastpnie antyteza i synteza jako efekt procesu rzetelnego przybliania si do wiedzy o rozpoznawanym zjawisku, prezentuje Ralf Dahrendorf nastpujco: Tumaczymy sobie co, co zachodzi w wiecie, a potem zabieramy si do sprawdzenia, czy nasze wyjanienie jest faszywe. Postp poznania odbywa si przez wykrywanie bdw, falsyfikacje, bo bdy zmuszaj nas do budowania lepszych teorii. [17] Efekt rzetelnego zbadania wedle regu metody hipotetyczno-dedukcyjnej bywa czasem zgodny z hipotez wstpn. A niekiedy i z wnioskami wyciganymi w trybie zdroworozsdkowej, potocznej obserwacji. Czstokro jednak okazuje si diametralnie inny. Najwyrazistszym i oczywistym tego przykadem to, i z potocznego ogldu zdaje si wynika, e Soce jest mniejsze od Ziemi i krci si wok niej dopiero naukowe rozpoznanie umoliwio wykrycie i zrozumienie, e jest dokadnie odwrotnie. Na koniec krtkiej prezentacji wstpnych wiadomoci o warsztatowych reguach naukowego poznawania przypomnienie, e konstatacje naukowe to nie dogmaty wiary bywaj czsto mylne, bd doranie prawdziwe. Ich sprawdzianem jest nie aden autorytet, lecz praktyka potwierdzenie zyskiwane w postaci trafnej prognozy, skutecznego projektu urzdzenia czy efektywnego sposobu ludzkiego dziaania. A los tych, ktre okazuj si trwale prawdziwe, jest zawsze ten sam, czego dowodem losy przytoczonego wyej odkrycia o

obrotach naszego ukadu sonecznego: najpierw byo herezj, nastpnie olnieniem, w kocu stao si oczywistym dla wszystkich banaem.

Zmiany zada edukacji

Jest rzecz bezsporn, e fundamentem postpu cywilizacyjnego w erze globalizacji s odpowiednie zmiany w wychowaniu oraz modyfikacja ksztacenia. Wychowywanie bowiem to zdobywanie przez modych tego co niezbdne (1) w samookreleniu swej tosamoci - kim by oraz (2) w zdobywaniu potrzebnej do tego wiedzy, umiejtnoci i cnt - nauczeniu si jak by. Poprzestanie na pierwszym moe spowodowa wychowanie ambitnych nieudacznikw; ograniczenie si do drugiego moe zaowocowa pokoleniem sprawnych poowicznie niczym statek bez busoli. Patrzc z tej perspektywy na polskie problemy, ewidentna jest konieczno jakociowych zmian w obydwu tych sferach. Nie bdzie zbyt wielkim uproszczeniem stwierdzenie, e przez poprzednie niemal dwa wieki sedno samookrelania tosamoci modych Polakw najzwilej wyraaa patriotyczna rymowanka: Kto Ty jeste?/ Polak may/ Jaki znak Twj/ Orze bialy..." Rymowanka nadal chyba powszechnie znana, bdca dla Polakw wyrnikiem - niezbdnikiem" niczym abecado z , , , itp. znakami diaktrycznymi. Wszelako ju niedostatecznie pomocnym, by Polacy nie pogubili si i nie zapltali w erze globalizacji oraz europejskiej i wielu innych integracji. Bo z dezaktualizujcymi si niektrymi frazami np. gdzie chcesz mieszka// midzy swemi. .I w Polsce coraz wicej nie-swoich osiedla si nie tylko przelotnie, ale i na stae - i Polacy zamieszkuj nie tylko czasowo ale stabilniej midzy cudzymi. Takie czasy. Std konieczno ucile odpowiedzi, jakie w procesie wychowania winny by wpajane modym Polakom. Pierwszoplanowe z kanonu konstatacji pomocnych w samookreleniu mona - zdaniem piszcego - zdefiniowa nastpujco. >> Kim jestemy - jakie interesy s naszymi? Ludmi - wspodpowiedzialnymi za przetrwanie i rozwj ycia na Ziemi. Bliskie s nam zatem idee i ruchy suce zwikszaniu szans przeycia i osigania satysfakcji z ycia wspczesnych i przyszych pokole ludzi kadej z ras, narodowoci, konfesji i humanitarnego wiatopogldu. Europejczykami wspdziedzicami tradycji humanizmu, demokracji, owiecenia, ktrych zachowanie i rozwj wymaga znoszenia zastarzaych wrogoci i podziaw, ksztatowania zgodnego wspycia wszystkich narodw w europejskim wsplnym domu. Polakami - narodem o historii i wspaniaej, i tragicznej, wsplnot trwa pki my yjemy, ktrej lepszy los od wspdziaania nas wszystkich zaley. >> W jakim dziele uczestniczymy? W wykorzystywaniu olbrzymiej szansy postpu na miar wspczesnych aspiracji i moliwoci cywilizacyjnych. Jest to od czasw Konstytucji 3 Maja kolejna dramatyczna prba zyskania przez Polakw partnerskiej pozycji wrd najwyej rozwinitych narodw. To, i uprzednie prby koczyy si klskami bd postpem poowicznym, byo powodowane zarwno przez wewntrzne egoizmy, jak i przez wrogie dziaania innych pastw. To, czy tym razem potrafimy wybi si na nowoczesno i partnerstwo, zaley w gwnej mierze od zdolnoci zgodnego wspdziaania Polakw oraz wsppracy z narodami, ktrych los jest z naszym wspzaleny. >> Za jakim ksztatem globowego systemu politycznego si opowiadamy? Zakoczmy - zacznijmy tym pytaniem. To bowiem najistotniejsza cz listy - zagajenia Rodakw dysputy, niezbdnej dla peniejszego zdefiniowania odpowiedzi na pytanie: co to znaczy by Polakiem wspczenie, w europejsko i globowo wspzalenym wiecie. Dyskusji, ktra

okaza si moe skuteczna, jeli dominowa w niej bdzie gos modych. Bo tylko z perspektywy ich yciorysw trzeba i mona zdefiniowa nie tylko odpowied na te pytania, ale i zmobilizowa do dziaa optymalizujcych szanse i minimalizujcych zagroenia. Niezalenie jak duy jest twj tata - urosn musisz sam" - ta prawidowo ma sens nie tylko fizyczny, ale intelektualny i psychiczny. Niestety - jest to wci bardziej postulat, ni realny ruch umysowy polskiej modziey. Lepiej jest w drugiej z wymienionych dziedzin - aktywnoci w zdobywaniu wiedzy i umiejtnoci, czyli w sferze edukacji. W tej materii jestemy wiadkami potnego pdu do ksztacenia si - edukowania na wszystkich szczeblach, z wyszym wcznie. Ruch bynajmniej nie organizowany przez wadze pastwowe i ruchy polityczne - raczej nim zaskoczone i nieporadne w wywizywaniu si ze swych obowizkw - ale oddolny, spontaniczny, determinowany przez modzie i ich bliskich. Dowodem fakt, i mamy 1,8 mln studiujcych na wyszych uczelniach, z tego w wikszoci zaocznie czy wieczorowo, w poczeniu pracy z nauk opacan ciko zarobionymi pienidzmi. Przekrelio to obawy z pocztkw polskiej transformacji, i wikszo zajmie si trwale najmarniejszymi formami biznesu w typie zamiecajcego polskie ulice handelku z ek polowych i zaopatrywania go plecaczkowym przemytem. To zagroenie si nie potwierdzio. Znaczca cz dochodw z rnorodnej polskiej przedsibiorczoci jest wspczenie lokowana w wysze szczeble edukowania swego i swego potomstwa Jest wic spontaniczny ruch modziey, by si edukowa, przysposabia do ycia w zmieniajcych si dynamicznie warunkach. Czyli inwestowa w inteligencj, z ktrej najistotniejszym wszak poytkiem jest zdobywanie zdolnoci adaptowania si do odmiennych warunkw. To stwarza szans aktywnego uczestnictwa modych Polakw w kreowaniu nowego, lepszego adu spoecznego. Tym wiksz, im ewidentniej szanse na cwaniackie kariery owocujce zdobywaniem kasy i nadkonsumpcyjnej obfitoci malej. W tej konkurencji wszystkie nisze ju zostay pozajmowane - i okazuj si coraz czciej efemerydami. Drastycznym na to dowodem fakt, i okoo 40% najmodszej generacji zdolnej do aktywnoci yciowej 18-25-latkw jest bezrobotnymi. To zaczyna i bdzie coraz bardziej wymusza nie ograniczanie si modychambitnych-twrczych do zdobywania dyplomw, ale dobijanie si satysfakcjonujcego miejsca w yciu spoecznym. Jest to potencja, ktry moe by zmobilizowany pozytywnie jeli zostanie inkorporowany przez ruchy zdolne ukierunkowa jego energi twrczo. Bd negatywnie jako sia destrukcyjna, gdy stanie si klientel ruchw populistycznych. Penia korzyci ze spontanicznego pdu do nauki zaley od jakoci ksztacenia. Przezwycienia wskazanych wyej tradycyjnych nawykw i dostosowania do nowych wymogw postpu cywilizacyjnego i globalizacji. Gbokie, wielostronnie rewolucyjne przeobraenia warunkw ludzkiej egzystencji, wymagaj rwnie rewolucyjnych jakociowych zmian w procesie edukacji. Nie ograniczajcych si do wzbogacenia wiedzy o nowych odkryciach naukowych i umiejtnoci posugiwania si nowymi technikami - o co najatwiej. Zmiany zachodzce w teraniejszoci i rysujce si na horyzontach przyszoci, stwarzaj konieczno jakociowych przemian celw ksztacenia, metod organizowania procesu wychowawczego oraz stosunkw wewntrz szkolnych spoecznoci. Kierunki tych zmian mona zdefiniowa skrtowo jako edukowanie do zmiennoci, mobilnoci, zespoowoci i wyrwnywania szans spoecznego awansu. Jest to nie tylko odmienne ale i opozycyjne wobec preferowanego tradycyjnie wychowania do powtarzalnoci, stabilnoci, indywidualizmu, kariery.

Zastpowanie tradycyjnego przyuczania do powtarzalnoci ksztaceniem do zmiennoci to pierwszoplanowa zmiana wymuszana przez rewolucj wytwrczorynkowo-demokratyczn. Przez wieki i tysiclecia podstaw rnych wersji adu spoecznego bya powtarzalno czynnoci zwizanych z zaspokajaniem potrzeb bytowych i organizowaniem ycia spoecznego. Std sednem procesu wychowawczego nauczenie skumulowanego przez poprzednikw zasobu wiedzy, wywiczenie podobnych umiejtnoci, wdroenie tosamych nawykw. Taki by do wczoraj charakter wymogw edukacyjnych w kadej profesji, klasie i nacji. I taki te bywa nadal - z rozpdu, nawyku, siy tradycji - mimo jakociowej zmiany potrzeb wychowawczych. Wspczenie przysposabiajcym si do samodzielnego ycia pokoleniom ksztacenie do powtarzalnoci okazuje si nie tylko nieuyteczne ale wrcz szkodliwe. Tradycjonalistyczne ksztacenie zasadzao si przede wszystkim na dostarczaniu wychowankom pewnego zasobu wiedzy. Z zaoeniem prawdziwym uprzednio - i zasb ten bdzie trwale aktualny i raczej nie ulegajcy znaczcemu wzbogaceniu w trakcie ycia tak wyedukowanego wychowanka. Rewolucja w nauce i technice sprawia, e te pewniki zdezaktualizoway si cakowicie. Weszlimy w czasy, gdy zasb wiedzy zwiksza si nieustannie, a i pewniki naukowe s po wielokro rewidowane w trakcie ycia tego samego pokolenia. Potguje si te zjawisko zmiany zawodw, wymuszane zmianami popytu na specjalistw. Objawia si to - z jednej strony - w wygasaniu zapotrzebowania na prac wykonywan przez sterowane elektronicznie maszyny taniej, szybciej i bezbdniej ni przez ludzi. Z drugiej za - pojawianiem si nowych dziedzin, w ktrych ludzie okazuj si niezastpowalni. Zmiany te s szybsze ni dugotrwao przecitnej aktywnoci zawodowej - szacuje si, e w najwyej rozwinitych cywilizacyjnie krajach najefektywniejsi pracownicy zmieniaj rodzaje pracy, bywa e zawody, co najmniej siedmiokrotnie. Zanikaj profesje, ktrych mona byo si nauczy i wykonywa je przez cae zawodowe ycie. Sprostanie wspczesnym wymogom zatrudnienia - a i bytu, zakupu i posugiwania si modernizujcymi si dobrami konsumpcyjnymi wymaga nie tyle nauczenia si co i jak robi i obsugiwa, ale nauczenie uczenia si, oswajania z nowymi technikami, technologiami, sposobami pracy i ycia. Std coraz ewidentniej bezprzydatne okazuje si ksztacenie wskospecjalistyczne, wyuczanie okrelonej profesji. Niezbdne staje si ksztacenie umiejtnoci elastycznego dostosowywania si do dynamicznie przeksztacajcych si warunkw egzystencji i wykorzystywania tych zmian do poprawy swego i swych potomkw bytu. Wychowanie do zmiennoci musi uwzgldnia, i wiedza wzbogaca si z olbrzymim przyspieszeniem - trzeba wic nie tyle uczy wiedzy, ile ksztaci umiejtno cigego uczestniczenia w rozszerzajcym si procesie ludzkiego poznania. Edukacja musi zarazem wycign wnioski z faktu, i nie szkoa ale upowszechniajce si multimedialne rodki przekazu staj si gwnym rdem poznania. Dominujce wci w naszym szkolnictwie tradycjonalistyczne podejcie powoduje, i skutkiem wzbogacania zasobw wiedzy ludzkiej jest zwikszanie objtoci (a i ciaru!) szkolnych podrcznikw. Co sprawia, e wraz z kad nastpn klas wzrasta odsetek uczniw ze skolioz. Kontynuowanie takiego podejcia stawa si bdzie oczywistym absurdem w sytuacji, gdy z podrcznikami konkurowa bdzie coraz powszechniej internet z encyklopedyczn wiedz z rnych przedmiotw zilustrowan filmowo i dwikowo (Nudz si na lekcjach biologii - nic nowego si nie dowiaduj! - to konstatacja z podstawwki mojej wnuczki Michalinki, pasjonujcej si t dziedzin i z zapaem odkrywajcej coraz to nowe moliwoci poznania za porednictwem internetu). Przysposabianie do wykorzystywania stwarzanych przez postp cywilizacyjny szans zmiany na lepsze wymaga edukacji stawiajcej priorytetowo na ujawnianie i rozwijanie penej gamy talentw wszystkich wychowankw. Uzdolnienia bowiem staj si w epoce informatycznej najistotniejszym kapitaem kadej jednostki i spoecznoci.

Drugi rodzaj niezbdnych przemian procesu edukacyjnego wie si z wymogiem przygotowania do mobilnoci. W przeszoci migracje - opanowywanie nowych terytoriw i przesiedlenia - koczyy si zazwyczaj zasiedlaniem ich przez wiele nastpnych pokole. Wspczesno wymaga mobilnoci nie tylko jednorazowego przesiedlenia w nowe miejsce, ale nastawienia najbardziej ambitnych, przedsibiorczych do nomadycznego trybu ycia. Stabilno rozumiana jako osiado z dziada pradziada w tym samym siedlisku i rodowisku, dziedziczenie warsztatu pracy bd zawodu, staje si coraz wyraziciej przeszoci. Coraz bardziej upowszechnia si przemieszczanie do innych miejscowoci, krajw, na inne kontynenty - czstokro wielokrotne - za lepsz prac, wikszym bezpieczestwem, wygodniejszymi warunkami bytowymi. Aspirujcy do zajmowania wyej opacanych i bardziej prestiowych funkcji musz si wspczenie liczy z przemieszczaniem co par lat do innych regionw kraju czy nawet wiata. Tkwicy w tych samych strukturach nieuchronnie rutyniej, niedziej, przegrywaj w rywalizacji o awanse z mobilnymi, obytymi z rnorodnymi zespoami, rodowiskami towarzyskimi i kulturowymi. Narzuca to konieczno poznawania innych jzykw, otwartoci na inne kulturowo sposoby ycia. Kategorycznym wymogiem nowych czasw staje si przyuczanie do mobilnoci w kadym z wyej wymienionych znacze. Przezwyciania przestarzaej tradycji traktowania studiw kierunkowych jako odrbnych szkek, w ktrych studenci poszczeglnych rocznikw w tych samych zespoach wykadowych, wiczeniowych i seminaryjnych s nauczani przez piciolecie. Nieuchronne si staje zastpowanie tego typu ksztacenia waciw nowoczesnym uczelniom praktyk ograniczania takich form do przedmiotw kierunkowych - z dziedziny, z ktrej otrzymuje si licencjat czy magisterium. I kojarzenie tego z szerok ofert przedmiotw podstawowych, zaliczanych przez studentw w grupach z rnych kierunkw, z moliwoci wyboru wykadowcw, prowadzcych konwersatoria i wiczenia. Wyszym pitrem ksztacenia mobilnego bd si zapewne stawa powszechniej studia midzywydziaowe - dostpne dla studentw ponadprzecitnych. Najwyszym za - w perspektywie obowizkowym - wymiana studiujcych na rok-dwa z innymi uczelniami krajowymi i zagranicznymi, umoliwiajca poszerzanie moliwoci zdobywania wiedzy oraz przyuczanie przez mobilne studiowanie do mobilnej aktywnoci yciowej - na miar wymogw wspczesnoci i przyszoci. Trzeci typ niezbdnych przemian procesu edukacyjnego to ksztatowanie umiejtnoci i nawykw partnerskiej zespoowoci. Motywacj koniecznoci tej przemiany prezentowalimy ju kilkakrotnie przy okazji przyczyn efektywnoci dynamicznego postpu cywilizacyjnego Dalekowschodnich tygrysw, zmian powodowanych w ekonomice i polityce przez globalizacj, a i w tym rozdziale analizujc polskie saboci i atuty. Oczywiste, e zdefiniowanym tam zmianom dokonujcym si w nowoczesnych przedsibiorstwach wytwrczych i usugowych i demokratycznej organizacji ycia spoecznego musz towarzyszy przeksztacenia procesu edukacji. Ich sednem jest przezwycianie systemu, zasadzajcego si na tradycjonalistycznym odtwarzaniu przestarzaego usytuowania nauczyciela w roli majstra traktujcego kadego z uczniw jak podkomendnego-robotnika. Wychowanie do zespoowoci wymaga potraktowania procesu szkolnej edukacji jako inicjujcego przyuczanie do ycia i pracy we wspzalenym zespole. Inicjujcego - bowiem szkoa jest pierwsz form kontaktu z szersz ni rodzina spoecznoci. Przyuczanie do zgodnej z duchem nowych czasw zespoowoci wymaga wykroczenie poza tradycyjne indywidualne rozliczanie kadego z uczniw ze zdobytej wiedzy. Wzbogacenie procesu nauczania przez kojarzenie rozwoju indywidualnoci - nadal koniecznego - z przyuczaniem do zespoowoci. Wymaga to przejcia od stylu pracy indywidualnej: profesor student, do pracy zespoowej: zesp nauczajcy zesp studentw. Patrzc z tej perspektywy, nieporwnanie wiksz ni w przeszoci rol winny

spenia rne formy samoorganizacji i samorzdnoci uczniw i studentw. Dzieci i modzie nie s w stanie w pojedynk zyska partnerskiej pozycji w stosunkach ze starszymi zarwno ze starszymi kolegami jak i z nauczycielami. Atomizacja ustawia ich automatycznie w roli podporzdkowanych, zobligowanych tylko do suchania polece i osdw -nie majcych nic do gadania. Status partnerski mog osiga realnie tylko jako zorganizowane zespoy. Potrzeby spoeczne maj t waciwo, i nie realizowane w sposb pozytywny, znajduj ujcie w negatywnych formach zachowa i organizacji. Dominujce w polskim szkolnictwie tradycjonalistyczne podejcie atomizujce spoeczno uczniowsk staje si rdem poczucia osamotnienia, wyobcowania znaczcej czci uczniw i studentw. Bd upowszechniania si gronego zjawiska dziecicych i modzieowy grup przestpczych, bdcych w istocie spontanicznymi formami samoorganizacji, zaspokajania potrzeby przezwycienia samotnoci i zyskiwania zespoowo siy i wpyww niedostpnych jednostkowo. Niedostatek pozytywnej zespoowoci stwarza pole dla zespoowoci negatywnej. Z powyszym wie si trzeci typ koniecznych przeobrae procesu wychowawczego: wyrwnywania szans awansu spoecznego. Pocztkiem drogi takiego postpu winno by wyrwnywanie szans ksztacenia przezwyciania tendencji niedostpnoci do wyszych szczebli edukacji dla modziey z rodzin i rodowisk uboszych, dalszych od szosy. Wymg ten jest motywowany nie tylko wzgldami sprawiedliwoci spoecznej - cho to te istotne, ale i sprawnoci Polski i Polakw w zdobywaniu partnerskich pozycji w integrujcej si Europie i globalnej wiosce. Chodzi o to, aby edukacyjne sito nie gubio diamentw najistotniejszego bodaj bogactwa naturalnego Polski. Wszak jest bezsporn oczywistoci, e talentami, potencjalnymi zdolnociami odkrywczymi, umiejtnoci abstrakcyjnego mylenia, los obdarza nie wedle zamonoci rodzicw, lecz mniej wicej po rwno potomkw rnych klas, ras, nacji. System edukacyjny winien suy ujawnianiu i szlifowaniu optymalnej iloci potencjalnych talentw caej polskiej populacji. Winien lecz nie suy. Z danych statystycznych i bada naukowych wynika, e dzieci wychowujce si w rodzinach ubogich a takich jest wikszo maj niewielkie szanse na zmian statusu spoecznego. Koczenie edukacji na niskich poziomach, wtrny analfabetyzm, analfabetyzm funkcjonalny i zwizana z tym bieda stay si w Polsce wspczenie zjawiskiem dziedzicznym. Oceniajc te zjawisko od strony struktury majtkowo-pochodzeniowej studiujcych, szacuje si, e 80 procent modziey studiujcej wywodzi si z jednej czwartej spoeczestwa. Dzieci chopskich i robotniczych jest na wyszych uczelniach w granicach 2 do 5 procent (...) To s przesanki, ktre wiadcz o tym, e zosta w Polsce uruchomiony mechanizm dziedziczenia biedy. [18] Niewidzialna rka rynku powoduje zatem potgowanie selekcji negatywnej miast pozytywnej w dostpie do ksztacenia a zatem i szans wydobywania utalentowanych diamentw i awansu spoecznego. We wspczesnej Polsce nadal dominuje typ indywidualnej kariery. Ten typ zmiany pozycji indywidualnej wzgldem innych, okazuje si przestarzay w sytuacji, gdy atutem staje si zespoowo a nie indywidualizm. Wspczesny i przyszociowy charakter aspiracji definiuje lepiej pojcie awansu spoecznego - czyli jakociowej poprawy pozycji i bytu caych spoecznoci: mieszkacw zacofanych uprzednio miejscowoci i regionw oraz upoledzonych klas, ras, narodw - przezwyciania podziau na uprzywilejowanych i spauperyzowanych.

[1] J. Kozielecki: Koniec wieku nieodpowiedzialnoci, Warszawa 1995, s. 80

[2] Tame, ss. 34-35 [3] Tame, s. 35 [4] M. McLuhan: If it works, its obsolete, ww.marshallmcluhan.com.poster.html [5] Por. L.E. Harrison, S.P. Huntington [red.:] Kultura ma znaczenie, Pozna 2003 [6] tu przekraczania zastanych, utartych teoretycznych paradygmatw [7] J. Kozielecki, pr. cyt., s. 45 [8] Tame, s. 36 [9] od ac.cognito = poznanie [10] Tame, ss. 37-39 [11] J. Naisbitt: Megatrendy, Pozna 1997, s. 60 [12] T. Blair: Europa czas reform, Gazeta Wyborcza z 25-26.02.2006 [13] Wiek kamstwa. Jacek akowski rozmawia z prof. Zygmuntem Baumanem, Polityka Nr 50/2004 [14] J. Kozielecki, pr. cyt., s. 11 [15] M. McLuhan., prac. cyt. [16] J. Tuwim: Mieszkacy, /w:/ "Wiersze zebrane", t. II Warszawa 1975. s. 182 [17] R. Dahrendof: Ponad granicami, Krakw 2003, s. 202 [18] Rzeczpospolita: 27.12.2002 rdo: Mariusz Gulczyski: Jak uczy si uczy y w epoce globalizacji [w:] J. Korna [red.]: Nowoczesny Lewiatan. Studia nad wspczesnym pastwem, Kielce 2006