WSPANIALI NIEDOCENIENI (uwagi wstpne)

Opracowanie graficzne Sawomir Lgocki Cigle za mao zdajemy sobie spraw z tego jak znaczcy i wielostronny by wkad Polakw w cywilizacj wiata. Na przeszkodzie w penym poznaniu tego wkadu ley jednak jego rozproszenie w dziesitkach krajw na rnych kontynentach. Ale wanie dlatego mamy prawdziwy skarb, ktrym moemy i powinnimy si chlubi. Jest nim pami o tysicach zdolnych i rzutkich polskich emigrantach, ktrzy rozproszeni po wiecie znakomicie spisywali si w krajach, ktre ich gociy. Faktem jest, e w XIX wieku polscy emigranci odegrali wielokrotnie wiksz rol w dokonaniach cywilizacyjnych ni ich ubezwasnowolnieni przez zaborcw rodacy w Kraju. Jake bogaty by ich dorobek i jak rnorodne dziedziny, w ktrych si zasuyli. By wspomnie krtko ju na wstpie o niektrych z tych postaci, pniej szerszy omawianych w moim tomiku: inynier Kazimierz Gzowski, ktry zbudowa most nad Niagar, profesor Leopold J. Boeck, ktry zaoy pierwsz politechnik w Stanach Zjednoczonych, zakonnik ojciec Maksymilian Ryo, zaoyciel pierwszej wyszej uczelni w libaskim Bejrucie, Ignacy Domeyko ojciec grnictwa w Chile" i zarazem twrca szkolnictwa wszystkich stopni w tym kraju, Aleksander Hoyski, pierwszy pomysodawca Kanau Panamskiego, pionier podwodnej eglugi i lotnictwa Stefan Drzewiecki, wysawiany przez pisarza Marka Twaina wielostronny wynalazca Jan Szczepaniak, zwany polskim Edisonem", twrca najwyej pooonej linii kolejowej na wiecie Bronisaw Malinowski, genera armii tureckiej Konstanty Borzcki, prekursor idei tureckiego odrodzenia narodowego, o ktrym twrca nowoczesnego pastwa tureckiego Kemal Ataturk powiedzia: Ten Polak wart jest pomnika ze szczerego zota. Czy inna jake kapitalna posta z XIX wieku, ju nie emigrant, a typ przedsibiorczego bogatego Polaka w Rosji - prezydent Tomska Zachary Cybulski. To wanie on sta si inicjatorem i gwnym fundatorem pierwszej wyszej uczelni na ogromnych obszarach Syberii. Z jakim podziwem pisa o rnych zagranicznych dokonaniach wybitnych Polakw na emigracji profesor Norman Davies, akcentujc: (...) wszystkie te znane szerokiemu wiatu, nie dajce si wymwi polskie nazwiska nale do utalentowanych jednostek, ktre zdobyy saw dziki wyjtkowym zdolnociom, osobowoci lub temperamentom. Nie jest niczym zaskakujcym, e wdrujcy po wiecie Polacy maj swj nieproporcjonalnie wysoki wkad w dzieje naukowych podry i bada, a take w rozwj zwizanych z tego typu dziaalnoci dyscyplin naukowych (podkr. - J.R.N.) (N. Davies, Boe igrzysko", Krakw 1998, t. 2, s. 310-321). Szczeglnie podkrelam t wanie wypowied prof. Normana Daviesa. Tak pochlebn ocen o roli i wkadzie Polakw wypowiada bowiem synny naukowiec zagraniczny, co uniemoliwia pomniejszanie jej wymowy przez stwierdzanie, e tak oto chwal si sami Polacy na zasadzie kada pliszka swj ogonek chwali". 3

Copyright by Jerzy Robert Nowak, Warszawa

Wydawnictwo MaRoN, tel. 0-608 854 215

ISBN 83-89033-70-4

Ile przyjemnoci sprawiao mi zawsze czytanie tekstw na temat zasug Polakw za granic, opisy wypowiadanych na ich temat penych entuzjazmu pochwa czoowych postaci krajw, ktre ich przyjy u siebie. Pamitam, z jakim wzruszeniem ogldalimy w grupie Polakw w Kanadzie tablic ku czci inyniera K. Gzowskiego przy wodospadzie Niagara. Tam dowiedzielimy si bowiem, e tablica ku czci Polaka jest jedyn tablic upamitniajc czyje czyny w caym wielkim regionie wok najsynniejszego wodospadu wiata. Dokonania wspomnianych wyej Polakw i tylu innych opisanych w dalszej czci mego tomiku mogyby by wspania szko patriotyzmu, wzmocnienia dumy narodowej, najlepszym zastrzykiem" przeciwko narodowemu zakompleksieniu. Mogyby by, gdyby nie jedno ale... Niestety jake liczne z opisywanych w tym tomiku postaci to wielcy niedocenieni, a w kadym razie w zbyt maym stopniu spopularyzowani w naszych ksikach i w naszych mediach. Do najbardziej szokujcych nale rozmiary zalegoci w popularyzowaniu polskiego udziau w rozwoju Stanw Zjednoczonych. Dzieje si tak pomimo faktu, e Polacy nale do niewielu narodw mogcych poszczyci si znaczcymi zasugami dla rozwoju Stanw Zjednoczonych ju w pierwszych stuleciach ich historii. A take pomimo faktu, e popularyzacja polskiego wkadu w dzieje USA sprzyjaaby znacznie lepszemu docenieniu samych Polakw w kraju bdcym dzi jedynym supermocarstwem. Jest to tym potrzebniejsze w sytuacji, gdy wanie w USA od wielu lat szczeglnie czsto dochodzi do wybrykw antypolonizmu, osawionych Polish Jokes. Przypomnijmy tu choby jeden z najpopularniejszych wyskokw tego typu. Skada si on z pytania: Jaka jest najkrtsza ksika wiata? i odpowiedzi: Historia polskiej kultury! Trudno si dziwi wypisywaniu takich andronw przez zagranicznych anty-Polakw. Duo bardziej szokujce jest to, e w samej Polsce tak mao robimy, aby przeciwdziaa antypolskim stereotypom przez pokazanie prawdziwych faktw, z ktrych moemy by dumni. Choby z faktu, e to wanie Polacy zbudowali pierwszy wikszy zakad przemysowy w USA w XVII wieku (hut szka w Jamestown). Czy tego, e wanie Polak - A. Kurczewski (Curtius) ju w poowie XVII wieku wsawi si zaoeniem pierwszej wyszej uczelni w Nowym Amsterdamie (pniejszym Nowym Jorku). Pisze o tym m.in. Piotr Taras w podstawowym, prawie 900-stronicowym dziele Wkad Polakw do kultury wiata" (Lublin 1976, pod red. prof. M.A. Krpca i in., s. 807). Pomimo tego postaci Curtiusa nie mona znale w nowszych polskich encyklopediach. Prno szuka w naszych encyklopediach te innej bardzo zasuonej polskiej postaci, wspomnianego ju profesora Leopolda J. Boecka, zaoyciela pierwszej amerykaskiej politechniki w Nowym Jorku w 1854 roku. Rwnie przykre pominicia zasuonych Polakw mona znale i w odniesieniu do postaci z XX-wiecznej nauki. Prno szukaem np. w najnowszych polskich encyklopediach postaci doktora Hilarego Koprowskiego, ktry kilkadziesit lat temu wsawi si w USA wykryciem pierwszej szczepionki przeciwko chorobie Heinego-Medina. Pami4

tam jak par lat temu wraz ze synnym ekonomist prof. Stefanem Kurowskim uskaralimy si na fakt do powszechnego przemilczenia dokona dr. Koprowskiego w Polsce. Gdyby Koprowski by Czechem, Wgrem, ydem czy Anglikiem ile rozpisywano by si wwczas wrd kadej z tych nacji na temat jego odkrycia. Znam dobrze Wgrw i pamitam, z jakim entuzjazmem komentuj kade wybitniejsze dokonanie swoich rodakw, opatrujc je zaraz najwyszymi pochwaami, najchtniej okreleniem vilaghiru" (wiatowej sawy). Dr Koprowski dokona za rzeczywicie odkrycia na wiatow saw, a jednak jako dziwnie nie uznaje si go nawet za godnego sawy w Polsce. Skar si na zaniedbania w popularyzacji polskich zasug dla rozwoju Stanw Zjednoczonych, ale przecie podobne uwagi mona odnie do historii naszych rodakw w jake wielu innych krajach. Std tym usilniejsze pragnienie, aby ten tomik przyczyni si do pokazania peniejszego obrazu polskiego wkadu w cywilizacj wiata i... pokrzepienia serc. W tym czasie, gdy przemilcza si jake wiele cennych informacji o polskim wkadzie cywilizacyjnym, tym chtniej i tym czciej sczy si rne twierdzenia o rzekomym naszym tradycyjnym jakoby zapnieniu kulturowym i naukowym. Nader typowe pod tym wzgldem byy prawdziwe brechty zaprezentowane przez fizyka prof. ukasza M. Turskiego na amach tygodnika Wprost" z 4 maja 1997 r. .A. Turski zabysn" tam kompromitujcym jego samego i redakcj Wprost" uoglnieniem goszcym jakoby w Polsce panuje cigy marazm intelektualny" poczwszy od XV wieku! Od XV wieku, a wic od Wodkowica, Dugosza, poprzez Kopernika, FryczaModrzewskiego, Heweliusza, braci niadeckich, Staszica, Kotaja, Mickiewicza, ukasiewicza, Kolberga, Wrblewskiego, Olszewskiego do Skodowskiej-Curie, Balzera, Brucknera, Sienkiewicza, Reymonta, Konecznego, Znanieckiego, T. Zieliskiego, Weigla, Hirszfelda, Greckiego, Herberta, Miosza etc. etc. Jak okreli postaw autora tego typu uoglnie o polskim marazmie intelektualnym" od XV w., i redakcji, ktra nagonia tego typu oszczercze uoglnienia?! W tym tomiku chciabym pokaza, jak bardzo kamliwe s te i im podobne uoglnienia rnych oczerniaczy i pomniejszaczy polskiego dorobku cywilizacyjnego. wiadomie - ze wzgldw objtociowych - ogranicz przy tym w jak najwikszym stopniu omawianie postaci najbardziej znanych i spopularyzowanych ju w Polsce, czsto wrcz rezygnujc z ich przedstawienia. Tym chtniej upomn si za to o nazwiska jake wielu osb za mao docenionych, a czasem wrcz zapomnianych. A zwaszcza tych Polakw, ktrzy w dalekich krajach dawali swj wkad cywilizacyjny, czsto bardzo znaczcy, a ktrych dotd jako cigle nie eksponuje si w Polsce stosownie do ich wartoci. Podjta przeze mnie tematyka zasugiwaaby na grube tomy. Ze wzgldw objtociowych nie mogem si oczywicie pokusi o przekazanie penego obrazu jake bogatego wkadu Polakw do cywilizacji rnych krajw wiata.

ZASUGI DAWNEJ POLSKI

Goosowno twierdze o rzekomym polskim "marazmie intelektualnym" od XV wieku staje si szczeglnie widoczna w zestawieniu z rozlicznymi wiadectwami zagranicznymi, wanie w XV wieku wysoko oceniajcymi poziom polskiej Akademii Krakowskiej w rnych dziedzinach. Szczeglnie entuzjastyczne byy zagraniczne opinie na temat znakomitego rozwoju polskiej astronomii - dowodzio to, e genialne dzieo Mikoaja Kopernika nie zrodzio si na jakim pustkowiu intelektualnym w izolacji od jakichkolwiek polskich poprzednikw. Przypomnijmy tu, co napisa o znaczeniu Akademii Krakowskiej ok. 1480 r. niemiecki kronikarz Hartman Schedel: W Krakowie przy kociele w. Anny znajduje si uniwersytet, gony z bardzo wielu sawnych i uczonych mw, w ktrym uprawiane s wszelkie umiejtnoci: nauka wymowy, poetyka, filozofia i fizyka. Najbardziej jednak kwitnie tam astronomia, a pod tym wzgldem, jak wiem od wielu osb, w caych Niemczech nie ma szkoy sawniejszej (podkr. - J.R.N.) (cyt. za: Wkad...", op.cit., s. 377). Szczeglnie dua saw cieszyli si tacy astronomowie krakowscy jak Wojciech z Brudzewa, autor wielu fundamentalnych prac astronomicznych, Jan z Gogowa czy Micha z Wrocawia. Rzecz znamienna - ju w latach czterdziestych XV wieku wanie do Akademii Krakowskiej zwrci si obradujcy Sobr Bazylejski z prob o opracowanie kalendarza. Tak oceniano polski marazm"! W licie napisanym do Decjusza w 1523 roku Erazm z Rotterdamu skada powinszowania Polakom jako: narodowi, ktry - chocia niegdy uwaany by za barbarzyski teraz tak piknie rozwija si w dziedzinie nauk, prawa, obyczajw, religii i we wszystkim, co przeciwne jest wszelkiemu nieokrzesaniu, e wspzawodniczy moe z najbardziej kulturalnymi narodami wiata (podkr. - J.R.N.) (cyt. za: Janusz Tazbir, Spotkania z histori", Warszawa 1979, s. 64). Wypisujcy brednie o polskim marazmie intelektualnym" polscy uczeni w stylu prof. .A. Turskiego nie znaj ani troch (albo udaj, e nie znaj) wasnej rodzimej narodowej historii. Powinni chyba jak najszybciej zapisa si na korepetycje z tej dziedziny do takich zagranicznych znawcw naszych dziejw jak choby prof. Norman Davies. Przypomnijmy, e prof. Davies jednoznacznie akcentowa, i: (...)w dziedzinie nauki, literatury i wiedzy talent Polakw okaza si zadziwiajco bogaty i gboki (podkr. - J.R.N.). Bez cienia hiperboli mona tu okres panowania dwch ostatnich Jagiellonw nazwa Zotym Wiekiem Polski (N. Davies, op.cit., s. 175). Zbyt mao przypomina si tradycje rozwoju polskiej astronomii i fizyki w dobie przedkopernikowskiej, co sprawia wraenie, jak gdyby Kopernik by wyjtkowym zjawiskiem, ktre pojawio si jak Deus ex machina na tle dotychczasowej cakowitej pustki" w polskich naukach cisych. Przypomnijmy wic, e ju w 1458 roku Eneasz Sylwiusz (pniej papie Pius II) 6

pisa o krakowskim uniwersytecie: Cracovia... in qua artium liberalium schola floret, arte, mathematica celebris. Wychwala krakowskie osignicia naukowe niemiecki uczony Hartman Schedel w 1493 roku, a Anglik Leonard Cox wyda nawet rozprawk De laudibus Academiae Cracoviensis" (1518). W XV wieku akademia krakowska staa si najwaniejsz wysz uczelni w caej Europie rodkowej i Wschodniej. cigali na ni przybysze z rnych czci Europy, m.in. najsynniejszy alchemik XV wieku Faust, pniej tak wsawiony jako tytuowy bohater dziea Goethego.

WRD WIELKICH POSTACI POLSKIEJ MYLI XVI WIEKU

Wiek XVI w polskiej nauce zabysn przede wszystkim wspaniaymi odkryciami astronomicznymi Mikoaja Kopernika, nazbyt powszechnie znanymi, by je tutaj omawia. Warto wspomnie natomiast o duo mniej znanej roli Kopernika jako wybitnego ekonomisty i dziaacza gospodarczego, zajmujcego si w swych pracach z tej dziedziny gwnie problemami pieninymi, a zwaszcza procesem psucia pienidza oraz postulatami ujednolicenia monety Polski rdzennej (tzw. Korony) z monet przyczonych do Polski w poowie XV wieku tzw. Prus Krlewskich. Do najwybitniejszych polskich uczonych owych czasw, wsawionych w skali midzynarodowej nalea budzcy podziw s wszechstronnoci geograf, lekarz i historyk Maciej z Miechowa (1457-1523). Ten wieloletni rektor akademii Krakowskiej zasyn przede wszystkim Traktatem o dwch Sarmacjach": azjatyckiej i europejskiej. Dzieo to jest powszechnie uznawane za pierwsz nowoytn geografi Wschodu europejskiego. Zawierao obraz Sarmacji europejskiej (terytoriw midzy Wis a Donem) i azjatyckiej (midzy Donem a Morzem Kaspijskim). Dzieo Miechowity prostowao przy tym szczeglnie wiele bdnych wyobrae o terytoriach pastwa moskiewskiego pastwa carw. Ksika Miechowity tylko w jednym XVI wieku zyskaa a jedenacie wyda aciskiego oryginau. W cigu XVI i XVII wieku Traktat o dwch Sarmacjach" by tumaczony na wiele jzykw. Maciej Miechowita by rwnie autorem pierwszej drukowanej historii Polski Chronica Polonorum", obejmujcej wydarzenia do 1506 roku. Dodajmy, e by on rwnie pierwszym polskim lekarzem wenerologiem. Ta rzekomo grzznca w marazmie intelektualnym" Polska wydaje w XVI wieku kolejnych gonych na ca Europ pisarzy politycznych. W 1551 roku wychodzi dzieo Commentatorium De Re-publica Emendata" Andrzeja Frycza Modrzewskiego, opowiadajce si za rwnoci praw dla wszystkich ludzi, przeciw niewoli chopw paszczynianych, ze stanowczym sprzeciwem wobec wojen. Prace Modrzewskiego s tumaczone na niemiecki, francuski, hiszpaski i rosyjski. Prof. I.C. Pogonowski nazywa go jednym z pionierw europejskiej myli politycznej (I.C. Pogonowski, Poland. An Illustrated History", New York 2000, s. 65).
7

Z jeszcze wikszym rozgosem midzynarodowym spotkao si wydane w 1586 roku dzieo biskupa Wawrzyca Golickiego, zdecydowanego przeciwnika wszelkiego despotyzmu: De Optimo Senatore". Ksika biskupa Golickiego wysuna gon w caej wczesnej Europie teori o odpowiedzialnoci monarchw za sprawowan przez nich wadz. Biskup Golicki domaga si ograniczenia wadzy krlewskiej, rwnoci wszystkich obywateli wobec prawa i opartej na zasugach rwnorzdnoci szans. Ksika wywoaa irytacj wszystkich zwolennikw rzdzenia tward rk i spotkaa si szybko z zajadymi przeladowaniami. Z najsurowszymi zaleceniami niszczenia ksiki Golickiego wystpia m.in. synna krlowa Anglii Elbieta . II Tudor. Przeladowano ksik Golickiego rwnie za nastpnych wadcw Anglii, skazujc jej egzemplarze na spalenie. Przeladowania ze strony wadcw nie potrafiy powstrzyma niezwykej wprost popularnoci dziea bp. Golickiego na terenie Anglii. Zyskao ono sobie kolejne trzy przekady w Londynie: w 1598 roku, w 1607 roku i w 1733 roku, nie mwic o duo wikszej iloci wyda. Szereg autorw uwaa, e posta Poloniusa w Hamlecie" i szereg umieszczonych tam tyrad politycznych znalazy si na skutek gbokiego zainteresowania Szekspira dzieem bp. Golickiego (por. I.C. Pogonowski, op.cit., s. 73). Zdaniem profesora Iwo Gollancza z Cambridge University, Szekspir najwyraniej zna ksik Golickiego i woy kilka fragmentw z niej do dwch swoich sztuk (wg W.S. Kuniczak, My Name is Million", New York 1978, s. 14). Zdaniem polonijnego badacza wpyw myli Golickiego bardzo widoczny jest w opracowywanej w 1776 roku przez jednego z ojcw rewolucji amerykaskiej" Thomasa Jeffersona Deklaracji Niepodlegoci (tame, s. 14).

rw ocenia, e Stanisaw Polak by twrc pierwszego w wiecie nowoczesnego wydawnictwa (podkr. - J.R.N.) (por. Wkad...", op.cit., s. 774; B. Orowski, Nie tylko szabl i pirem", Warszawa 1985, s. 32). Polscy drukarze mieli szczeglnie wielkie zasugi rwnie dla rozwoju sztuki drukarskiej w Wiedniu. Pierwsz nowoczesn wielk drukarni w Wiedniu zaoy szlachcic poznaski Rafa Skrzetuski, ktry przybra przydomek Heffhalter. Sw drukarni rozwija z wielkim rozmachem, czc j z odpowiedni ksigarni asortymentow i odlewni czcionek. Po niecaych dziesiciu latach dziaania przenis si na Wgry, gdzie rwnie sta si pionierem sztuki drukarskiej (por. uwagi w rozdzialiku o Wgrzech). W kilkadziesit lat pniej Skrzetuski znajduje znakomitego kontynuatora sztuki drukarskiej w innym Polaku Mateuszu Kocmyrzowskim, wystpujcym pod aciskim imieniem Matthaeus Cosmerovius Polonus. Ocenia si go jako najwybitniejszego drukarza i wydawc wiedeskiego a po wiek XIX. Wyda razem okoo 350 drukw, co stanowio blisko jedn trzeci caej wiedeskiej produkcji wydawniczej w XVII wieku (wg B. Orowski, op.cit., s. 32). Polak Franciszek Skoryna z Poocka wsawi si wydawaniem pierwszych ksiek drukowanych po rosyjsku. Polacy w ogle odegrali bardzo du rol we wspieraniu Rosjan sw sztuk drukarsk. Ocenia si, e w przecigu dwch stuleci wytoczylimy ponad 1500 ksiek drukowanych po rosyjsku. Polska uczelnia krakowska wyksztacia pierwszego drukarza w Czechach Mikoaja Szczecin, podpisujcego si na swych drukach jako Mikoaj bakaarz przesawnej szkoy krakowskiej". Jzef H. Retinger wspomina o pionierskiej roli polskiego drukarza Jana Adama z Polski w Neapolu i w Anglii. Doda naley, e drukarze polscy wydrukowali wiele ksiek dla Czechw, mieszkacw Wooszczyzny i poudniowych Sowian.

EKSPANSJA POLSKIEJ SZTUKI DRUKARSKIEJ W XVI WIEKU

Dzi, gdy polska ksika przeywa tak trudne chwile, mona tylko z prawdziw nostalgi wspomina niebywae sukcesy polskich drukarzy w rnych krajach Europy. Sam druk bardzo szybko rozpowszechni si w Polsce. Ju w 1465 roku, a wic w dziesi lat po wydaniu Biblii Gutenberga, ukazuj si pierwsze drukowane ksiki w Krakowie. Pniej dochodzi tam do prawdziwego rozkwitu sztuki drukarskiej. Na przykad tylko w cigu 33 lat od 1503 r. do 1536 roku w Krakowie wyszo 294 ksiki, to jest tyle, co w caej Anglii. Co najwaniejsze jednak to to, e polscy drukarze stali si pionierami sztuki drukarskiej w licznych krajach Europy, od Hiszpanii i Anglii po Austri, Wgry, Siedmiogrd, Wooszczyzn, Rosj. W Hiszpanii szczeglnie zasuonym pionierem druku sta si Stanisaw Polak z Sewilli. Zosta tam zaproszony w 1491 roku przez rzdzc par krlewsk Ferdynanda i Izabel, co dowodzio posiadanej ju wwczas przez niego renomy. Szereg auto8

WPYWY POLSKIE NA WGRZECH, MODAWII I WOOSZCZYNIE

Rzeczpospolita Obojga Narodw moga si poszczyci bardzo powanym oddziaywaniem kultury rwnie na swoich ssiadw z poudnia w cigu XVI i XVII wieku, zwaszcza na Wgry, Modawi i Wooszczyzn. Klska Wgier pod Mohaczem w 1526 roku w wojnie z Turkami i upadek pastwowoci wgierskiej sprawiy, e na wiele dziesicioleci przyjazna Polska staa si najbliszym i najpewniejszym miejscem intelektualnego schronienia dla Wgrw. Po 1526 roku przez bardzo dugi okres czasu humanista wgierski mia waciwie tylko dwa wyjcia - albo z broni w rku toczy osamotnion walk przeciwko jednemu z dwch zaborcw w straszliwie spustoszonym kraju albo ucieka ku Krakowowi, gdzie istniay szanse dalszej twrczoci literackiej i naukowej. Dla Wgier XVI wieku Krakw na pewien czas sta si tym, czym Pary dla polskiej emigracji - Chopina, Mickiewicza, Sowackiego czy Norwida. Jak pisa czoowy wgierski
9

znawca stosunkw polsko-wgierskich prof. Endre Kovacs: Krakw, dawna stolica Polski, zajmuje wydatne miejsce w uksztatowaniu wgierskiej kultury narodowej... W toku XV-XVI wieku sta si on zarazem centrum wgierskiej kultury (podkr. - J.R.N.)- Kiedy w kraju zniszczonym przez Turkw dziki reformacji zrodzia si tsknota za ksikami, gwnie Krakw zaopatrywa w ksiki domy wgierskie. Podobn opini wyrazi historyk literatury Bela Varjas, piszc, i: Krakw przyczyni si do narodzenia ksiki wgierskiej i do rozwoju drukarstwa wanie w dwch najbardziej krytycznych dziesicioleciach wgierskiej historii XVI wieku. Dopomogo to do przezwycienia najtrudniejszych lat, zanim na Wgrzech moga powsta samodzielna produkcja wydawnicza. Pierwsz ksik wgiersk wydrukowano ju w 1527 r. w drukarni Hieronima Wietora w Krakowie. Przez mury tamtejszego uniwersytetu przeszy tysice wgierskich studentw. Wrd pionierw wgierskiego drukarstwa spotykamy kilku Polakw: Balinta Mantskowitsa i dwch Skrzetuskich: Rafaa (ojca) i Rudolfa (syna). Szczeglny rozgos zyskali sobie zwaszcza dwaj ostatni. Rafa Skrzetuski, ktry pocztkowo drukowa ksiki w Wiedniu, przenis si stamtd do Debreczyna, gdzie wyda w tamtejszej drukarni jedne z najpikniejszych ksiek wgierskich XVI wieku, m.in. wspaniae wydanie wspomnianego zbioru praw Tripartitum" Werbocziego. Mianowany pniej przez narodowego krla Wgier Jana Zygmunta Zapoyl typographus regni" osiedli si w Gyulafehervar w Siedmiogrodzie (dzi rumuska Alba Julia), zapocztkowujc tam drukarstwo. Bogat sztuk graficzn odznaczay si rwnie dziea drukowane w debreczyskiej drukarni jego syna Rudolfa, syncego z przepiknych drzeworytw. Jeszcze wiksze, prawdziwie przemone, byo polskie oddziaywanie kulturowe na Modawi i Wooszczyzn, krainy, ktre byy poprzedniczkami dzisiejszej pastwowoci rumuskiej. Zaoona przez jezuitw z Polski szkoa w Jassach odegraa wyjtkow wprost rol w ksztatowaniu zacztkw rumuskiej kultury. Wpywy polskie wida w licznych bardzo znaczcych utworach autorw rumuskich XVII wieku. Na przykad w 1673 roku w Uniechowie ukaza si Psaterz wierszem" napisany przez rumuskiego metropolit Dosoftei. Psaterz ten by przerbk synnego Psaterza Dawidw" Jana Kochanowskiego. Jeden z najwybitniejszych rumuskich twrcw XVII wieku, polonofil Miron Costin ksztaci si w polskim kolegium jezuickim w Barze i pozna doskonale jzyk polski. Costin spisa po polsku pionierskie wrcz dzieo dla historii Rumunii - kronik Modawii i Wooszczyzny z 1677 roku. Z kolei pierwsza kronika w jzyku rumuskim wysza spod pira wielkiego bojara Grzegorza Ureche, ktry rwnie ksztaci si w Polsce, a w swej pracy szczeglnie mocno korzysta z kronik polskich. Na tle tych faktw najlepiej wida jakimi banialukami jest wypisywanie twierdze o polskim marazmie intelektualnym" w tamtych stuleciach. Wrcz przeciwnie, Polska wczesna w licznych dziedzinach kultury i nauki cieszya si prawdziwym rozkwitem w odrnieniu od autentycznego mara10

zmu w licznych krajach ssiednich. Poczwszy od cesarstwa rosyjskiego, ktrego ycie kulturowe i naukowe w XVI i XVII wieku byo bardzo zuboone i ratowao si z tego ubstwa wanie ogromnymi wpywami cywilizacyjnymi Polski w drugiej poowie XVII wieku. Poprzez Wgry, ktre po przejciowej dobie rozkwitu wgierskiego humanizmu za czasw krla Macieja Korwina w drugiej poowie XV wieku, przeyway straszliw katastrof od czasw klski pod Mohaczem w 1526 roku. Podczas gdy w Polsce Mikoaj Rej mg sobie wypisywa sielskie pochway ywota czowieka poczciwego, intelektualici wgierscy XVI wieku byli skazani albo na emigracj (gwnie do Polski), albo na wegetacj, a nawet mier w cigych walkach z Turkami i Austriakami. W jednej z takich walk zgin najwikszy poeta wgierski tamtych stuleci Balint Balassi. Inny przykad przymusowego marazmu - Czechy po klsce pod Bia Gr w 1620 roku, ktra otworzya drog do stulecia austriackich represji, prawdziwie mrocznych czasw, jak uskara si w XIX wieku najwikszy czeski powieciopisarza historyczny Alojzy Jirasek. A prawd o wczesnej sytuacji Polski tym lepiej si widzi na tle fatalnego stanu ycia kulturalnego i naukowego naszych niektrych ssiadw. Nie mwic o Modawii i Wooszczynie, gdzie dopiero rodzio si ycie kulturalne, i to znw gwnie pod polskim wpywem. Czy jake ubogich intelektualnie w owych czasach pastwach skandynawskich na czele z pastwem XVII-wiecznych rabusi - Szwecj. Olgierd Budrewicz cytowa kiedy opini wspczesnego uczonego szwedzkiego, ktry wspominajc jak bardzo prymitywny i zacofany by jego kraj w XVII wieku przyzna: Midzy Polsk a Szwecj bya wtedy taka rnica poziomu ycia i kultury jak teraz midzy Szwecj a Suazilandem (wg tekstu O. Budrewicza, Po potopie", Wprost" z 13 kwietnia 1977 r.).

POLSKIE ODDZIAYWANIA CYWILIZACYJNE W ROSJI

Szokujco due zalegoci nagromadziy si rwnie w sferze popularyzacji polskich oddziaywa cywilizacyjnych na Rosj. Dziao si tak nieprzypadkowo. Zarwno w dobie zaborw, jak i w czasach PRL-u nie wypadao" zbytnio eksponowa historii polskiej ekspansji" kulturowocywilizacyjnej w Rosji XVI-XVII wieku. A by to czas tym wikszych polskich oddziaywa, e okres owych stuleci by faktycznie czasami rosyjskiego marazmu intelektualnego, pomimo coraz bardziej rosncej potgi pastwowej. Rosja, ktrej literatura uzyskaa takie triumfy w XIX-wiecznej Europie, naleaa do bardzo ubogich kulturowo w czasach naszego jagielloskiego zotego wieku". Tym wiksze byy wic zasugi cywilizacyjne Rzeczypospolitej Obojga Narodw dla Rosji w wieku XVI i XVII. Jake mocno i z uzasadnieniem podkrela je profesor Janusz Tazbir w ksice Polska na zakrcie dziejw", piszc: Jest rzecz powszechnie wiadom, i Rosja XVII stulecia czerpaa caymi garciami z dorobku polskiego Renesansu. Za naszym wa11

nie porednictwem poznajc tamtejszy teatr, poezj czy filozofi. Wwczas te zreszt na terytorium Rzeczypospolitej wytoczono cyrylica daleko wicej ksiek anieli si ich ukazao wspczenie w Rosji (podkr. J.R.N.).

DOMINACJA KULTUROWA POLSKI W ROSJI XVII WIEKU

Cigle za mao znana i spopularyzowana jest historia jake wielkich wpyww polskiej kultury w Rosji XVII wieku. Mona wrcz mwi o dominacji wpyww polskiej kultury w Rosji za kolejnych carw Aleksego i Fiodora II oraz w okresie regencji carwny Rosji - odsyam tu do rdowej Historii Rosji" Ludwika Bazylowa. Szczeglnie wielk rol w rozpropagowaniu kultury acisko-polskiej w Rosji odegra absolwent Akademii Mohylaskiej w Kijowie, od 1664 roku przebywajcy w Moskwie Samuel Sitniatowicz (Symeon Poocki), pisarz religijny, wychowawca dzieci cara Aleksego. Pod wpywem literatury polskiej, z ktr zawsze by jak najsilniej zwizany, opracowa on dwa ogromne (50 tysicy wierszy) zbiory poetyckie. Z jego inicjatywy powstaa pierwsze wysza szkoa w Rosji, zaoona w 1687 roku i przetrwaa do pocztkw XIX wieku Akademia Sowiasko-Grecko-aciska w Moskwie. W tym czasie tumaczono w Rosji wiele publikacji z jzyka polskiego. Jzyk polski by gwnym jzykiem salonw bojarskich za regencji carwny Zofii. Profesor Bazylow pisa o bardzo duych wczesnych wpywach polskich rwnie w sferze kultury materialnej. Panowaa ogromna moda na stroje polskie. Zaczo si to od pierwszej ony cara Fiodora, szlachcianki ze Smoleszczyzny, ktra wyranie opowiedziaa si za zamian cikich szat rosyjskich na polskie kontusze, z szabl u boku. Wrd rosyjskich bojarw bardzo popularne byy meble na mod polsk. Starano si rwnie bardzo naladowa wytwory polskiego rzemiosa. Szczegln rol Polski w cywilizowaniu Rosji XVII wieku tak wysawia Jzef H. Retinger: Jeli chodzi o kultur ycia, to powierzchowny nawet wgld porwnawczy w ycie rosyjskie i polskie pozwala stwierdzi, e Polacy byli wychowawcami Moskwy (...). Kniaziowie i bojarowie rosyjscy wanie w Polsce uczyli si manier i nabierali polotu. Przyjedali na dwory naszych Ostrogskich, Zbaraskich lub rzadziej na dwr krlewski, by nabra towarzyskiej ogady. Kronikarze rosyjscy opowiadaj, e nawet cielcin nauczyli si je mieszkacy Moskwy od Polakw na dworze Maryny Mniszjwny (...). O ile nauka sza do Rosji, to sza przez Polsk: wiadomo przecie, e wszystkie druki w jzyku rosyjskim, przeznaczone dla obszarw moskiewskich drukoway si w Polsce albo za staraniem polskich bibliopolw (...) od pocztkw XVII wieku a do pocztkw XVII wieku, Polska i Polacy s najwaniejszym elementem kultury na caych dzierawach moskiewskich (wg J.H. Retingera, Polacy w cywilizacjach wiata", Gdask 1991, s. 90-91).

Jake wymownym uznaniem tej dawniejszej cywilizacyjnej roli Polski wobec Rosji bya ocena Rosjanina, publicysty i dziaacza politycznego Mikoaja Sazonowa, ktry tak pisa w artykule publikowanym na amach La Tribune des Peuples" 10 czerwca 1849 roku: Kiedy cywilizacja wschodnia zniszczona zostaa przez najazdy Tatarw, nauki i sztuki, wszystkie wielkie idee postpu i wolnoci pyny do Rosji z jednego tylko rda, mianowicie z Polski, kiedy ta bya wolna i niepodlega.

POLSKA W WIEKU XVII I XVIII

XVII stulecie na pewno znaczco odstawao pod wzgldem dorobku polskiej kultury i nauki od zotego wieku jagielloskiego. Nie byy to jednak w adnym razie czasy zupenego marazmu intelektualnego. Przypomnijmy tu choby kilka jake wybitnych nazwisk z rnych dziedzin. M.in. wrd XVIIwiecznych Polakw znalazo si szereg wybitnych teoretykw sztuki wojennej o midzynarodowej sawie. Niebyway rezonans w caej wczesnej Europie zyskaa teoretyczna ksika o artylerii Kazimierza Siemienowicza Ars magnae artileriae" (Amsterdam 1650). Tumaczona na francuski, angielski, niemiecki i holenderski praca polskiego autora przez prawie 200 lat bya podstawowym dzieem teoretycznym o artylerii. Jeszcze w XIX wieku dzieo to byo uznane za pionierskie przez synnego historyka artylerii niemieckiej M. Jansa. Do najcenniejszych osigni polskiej myli technicznej w XVII wieku naleay prace matematyka jezuity Adama Adamandy Kochaskiego. Znaczco ulepszy on konstrukcj zegarw, wprowadzajc do nich wahado magnetyczne oraz spryn regulujc ruch wahada koowego. Wiek XVII wyda rwnie najsynniejszego po Koperniku polskiego astronoma w skali midzynarodowej - gdaszczanina Jana Heweliusza. By on autorem licznych wybitnych dzie publikowanych po acinie, czonkiem londyskiego Royal Society" od 1664 r. Heweliusz jako pierwszy w historii astronomii opublikowa kompletny katalog komet i katalog pooe 1500 gwiazd. On te jako pierwszy wprowadzi oznaczenie wystpujcych na Ksiycu acuchw grskich podobnymi nazwami jak na Ziemi (Alpy, Apeniny). W swych badaniach korzysta z olbrzymiego jak na owe czasy teleskopu o dugoci 150 stp (czyli ok. 50 m) (wg Wkad...", op.cit., s. 379). Zawsze wierny Polsce i cieszcy si yczliwoci kolejnych krlw polskich Heweliusz nazwa odkryt przez siebie konstelacj gwiazd tarcz Sobieskiego" (acutum Sobiescii). Do wybitniejszych postaci nauki XVII wieku do koca ycia podkrelajcych swe zwizki z Polsk nalea Samuel Hartlib, urodzony w Elblgu syn kupca pomorskiego i polskiej szlachcianki. Po osiedleniu si w Anglii zasyn tam jako reformator szkolnictwa. Wpyn na Miltona, ktry pod jego wpywem zdecydowa si na napisanie gonego Traktatu o wychowaniu". Wedug J.H. Retingera, Hartlib najbardziej wsawi si jako pierwszy
13

12

agronom nowoczesny i jemu przypisuj w Anglii reform rolnictwa, ktra rozpocza si w XVII w. Midzynarodowy rozgos zyskaa sobie w XVII wieku Logica" jezuity, profesora Akademii Wileskiej Marcina migleckiego (1562-1619), przetumaczona m.in. we Francji i w Anglii (miaa tam 3 wydania). Synny pisarz Jonathan Swift jeszcze w 1685 roku, zdajc egzamin z logiki na uniwersytecie w Dublinie, by przepytywany z tego olbrzymiego polskiego dziea. W wczesnej Francji tak wychwalano walory dziea polskiego logika: Jezuita Smiglecius, Polak by jednym z ostatnich dialektykw, ktry pisa o logice Arystotelesa bardzo subtelnie i jednoczenie bardzo pewnie. Przenikn mdrze jego ducha (...) (cyt. za: Wkad...", op.cit., s. 171). Warto przypomnie rwnie posta pioniera upowszechnienia kawy w chrzecijaskiej Europie XVII-wiecznego mieszkaca Wiednia Polaka Jerzego Franciszka Kulczyckiego. Nasz rodak, znajcy biegle jzyk turecki przez wiele lat zajmowa si handlem towarami ze Wschodu. Przypisuje mu si wielkie zasugi dla oblonego Wiednia w 1683 roku, gdy mia wwczas przekra si przez linie nieprzyjacielskie i jako pierwszy przynie wie o zbliajcej si odsieczy. Wedug Bolesawa Orowskiego tradycja gosi, e za te swoje nieocenione usugi dla Wiednia Kulczycki mia otrzyma w nagrod zdobyczne zapasy kawy, ktr podobno uznano za pasz dla wielbdw. Korzystajc z tych zapasw Kulczycki otworzy wwczas w Wiedniu pierwsz w wiecie chrzecijask kawiarni. I tak si to zaczo. Dziki pionierskiej inicjatywie wiedeskiego Polaka zwyczaj picia kawy stopniowo opanowa ca chrzecijask Europ.

NAJBARDZIEJ ZASUONY EMIGRANT XVIII WIEKU

Polski wkad w cywilizacje zagraniczne XVIII wieku to przede wszystkim wiekopomne dokonania lotaryskie byego krla Polski Stanisawa Leszczyskiego. aden Francuz nie zrobi tyle dla rozwoju i wzbogacenia jakiejkolwiek francuskiej prowincji ni krl Leszczyski zrobi przez dziesiciolecia swego zarzdu Lotaryngi. Mg przy tym wydawa na to odpowiednio due rodki dziki protekcji swego zicia krla Ludwika XV, ktry odda mu Lotaryngi w doywotnie posiadanie. Jako zarzdca Lotaryngii Stanisaw Leszczyski okaza si znakomitym administratorem, wielkim protektorem jej rozwoju gospodarczego, kulturalnego i naukowego. Lotaryczycy uczcili S. Leszczyskiego za zasugi dla ksistwa lotaryskiego piknym pomnikiem wzniesionym w 1831 roku na cze polskiego krlawygnaca w Nancy. Na pomniku upamitniano midzy innymi powstaa z inicjatywy S. Leszczyskiego: Krlewsk szko medyczn i Krlewsk akademi umiejtnoci, literatury i sztuki, wielk bibliotek publiczn, Ogrd Botaniczny, liczne szkoy powszechne i szkoy rednie, bezpatne poradnie lekarskie, szpitale dla ubogich, upikszenie Luneville, Commercy itd. Pisano,
14

e podczas 30 lat zaradzania ksistwem lotaryskim Stanisaw Leszczyski sta si prawdziwym wzorcem owieconego wadcy XVIII-wiecznego, ksicia-filozofa (Le roi-philosophe beinfaisant"). Leszczyskiemu zawdzicza swe powstanie jedna z pierwszych wyszych szk wojskowych na wiecie, utworzona 1 maja 1737 roku Ecole des cadets gentilhommes". Pamitajc o Polsce poow z miejsc dla uczniw (24 na 48) zarezerwowa Leszczyski dla Polakw. Ukoczyo j 167 przybyszw z Polski. Leszczyski zrobi bardzo wiele rwnie dla upikszenia Lotaryngii rozlicznymi paacami i ogrodami. Ocenia si, e stolica Lotaryngii - Nancy wanie Leszczyskiemu zawdzicza swoje wysokie miejsce wrd szczeglnie cenionych pod wzgldem architektury zespow miejskich Europy. Generalnie biorc jednak wiek XVIII nie by dla nas szczeglnie szczliwym stuleciem take w sferze kultury i nauki. Ciko zapacilimy za prawdziwy marazm czasw saskich. Synny polski pijar Stanisaw Konarski, ktry omieli si by mdrym" dopiero zapocztkowywa powolne polskie odrodzenie w upadku". Polscy twrcy i uczeni na og nie mogli si przebi poza rodzime opotki. Do wyjtkw naleay przykady wybicia si" jakich polskich dzie na zagraniczny rezonans. Tak jak si stao z dwutomowym dzieem Jdrzeja niadeckiego Teoria jestestw organicznych", ktre doczekao si przekadu na jzyk francuski i niemiecki. A jednak nawet w tym tak nieszczliwym dla nas stuleciu doczekalimy si jednej rzeczy, z ktrej moemy by prawdziwie dumni. Powoli odradzajca si z upadku Polska wsawia si stworzeniem Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego w wiecie ministerstwa owiaty, organu prawnego o penej autonomii prawnej i materialnej, niezalenej od monarchy. Znamienne, ze wprowadzenie podobnej instytucji zalecano z wyrazami podziwu dla jej dokona w szeregu krajach Europy, od Francji po Prusy. Jeszcze 1803 roku car Aleksander I sw reform szkolnictwa opar na projekcie zaczerpnitym wanie z Ustaw" Komisji Edukacji Narodowej" (wg Wkad...", op.cit., s. 249). Kolejny przykad podwaajcy twierdzenia o rzekomym nieustajcym polskim marazmie intelektualnym" od stuleci!

15

POLACY W PIERWSZYCH STULECIACH ROZWOJU STANW ZJEDNOCZONYCH

POLACY TWRCAMI PIERWSZEGO AMERYKASKIEGO ZAKADU PRZEMYSOWEGO (HUTY SZKA) W 1608 R.
Polacy nale do niewielu narodw europejskich, ktrych przedstawiciele znaczco zapisali si do historii pierwszych stuleci rozwoju Stanw Zjednoczonych. Pierwsi polscy osadnicy przybyli ju w 1608 roku do Jamestown w Wirginii. Wedug zgodnej oceny historykw, ci polscy pionierzy: 1) dopomogli w uratowaniu Jamestown od ruiny ekonomicznej; 3) zbudowali pierwsze w Stanach Zjednoczonych zacztki przemysu, stawiajc tam i uruchamiajc hut szka; 3) wzmocnili gospodarczo koloni, gdy zaczli tam wytwarza smo, dziegie i wyroby stolarskie na eksport do Anglii. To byy faktycznie pierwsze wyroby made in America" wywoone z kontynentu amerykaskiego statkami do Anglii (por. A.L. Waldo, True heroes of Jamestown", Miami, Floryda 1977, s. 161). Szczeglne znaczenie mia fakt, e polscy osadnicy w Jamestown, uruchamiajc hut szka, stworzyli tym samym i pierwszy zakad przemysowy w historii Stanw Zjednoczonych. Thomas E. Kissling pisa w The Monitor" w 1958 r.: Przybycie do Wirginii w 1608 roku rzemielnikw z katolickiej Polskaj uratowao od upadku pierwsze brytyjskie osiedle w Ameryce. Takie jest wiadectwo przywdcy kolonistw kapitana Johna Smitha, przedstawione w publikowanej w 1630 roku ksice Prawdziwe podre, przygody i obserwacje kapitana Johna Smitha". Jakie byyby skutki upadku osady w Jamestown? Zdaniem Luisa B. Wrighta, profesora historii amerykaskiej: Jeliby upado Jamestown Hiszpanie i Francja ostatecznie podzieliyby ca Ameryk pnocn midzy siebie i nigdy nie powstayby Stany Zjednoczone (cyt. za: A.L. Waldo, op.cit., s. 161). Pose Izby Reprezentantw Frank C. Omers w Michigan akcentujc znaczenie uratowania angielskiej osady w Jamestown od upadku przez rzemielnikw, akcentowa: Do dziwnym byo to, e ci rzemielnicy nie byli Anglikami, lecz najwczeniejszymi polskimi imigrantami do tego kraju (tame, s. 162). W padzierniku 1973 roku przywdca republikanw Gerald Ford (pniej wiceprezydent, a wreszcie prezydent USA) publicznie uczci w wystpieniu w Izbie Reprezentantw 365. rocznic przybycia pierwszych Polakw do Ameryki Pnocnej, mwic m.in.: Historia jak pierwsi polscy imigranci pomagali w zaoeniu kolonii w Jamestown jest niezwykle barwna.
16

Pomysowo i kwalifikacje, jakie zaprezentowali ci polscy imigranci napawaj wszystkich Amerykanw polskiego pochodzenia wielk dum. Te wanie cechy uczyniy Ameryk wielkim krajem. Przybycie pierwszych Polakw do Ameryki jest wane z wielu powodw - poniewa oznacza pocztek polskiej emigracji do tego kraju i poniewa praca tych pierwszych imigrantw miaa zasadnicze znaczenie dla przetrwania kolonii Jamestown (podkr.-J.R.N.).

PIERWSZY STRAJK POLITYCZNY W USA, WYGRANY PRZEZ POLAKW (1619 R.)

Rzemielnicy polscy w Jamestown przeszli do historii Stanw Zjednoczonych rwnie z innego powodu. To oni zorganizowali i doprowadzili do zwycistwa pierwszy na caym kontynencie amerykaskim strajk polityczny. Polscy rzemielnicy (smolarze) wywoali ten strajk w 1619 roku, walczc nie o korzyci materialne, ale o rwnouprawnienie obywateli, domagajc si przyznania im pierwotnie zanegowanego prawa gosu w lokalnych wyborach. Protestujcy przeciwko dyskryminacji Polacy zastrajkowali, przerywajc dziaalno fabryki szka, zakadu destylujcego dziegie i zakadu produkujcego mydo. Strajk uznany zosta za bardzo powane zagroenie dla interesw gospodarczych Wirginii. Poza polskimi wyrobami z kolonii tej eksportowano do Anglii tylko tyto. W efekcie gubernator Yeardley i zgromadzenie ustawodawcze Wirginii musiao ulec daniom strajkujcych Polakw. Na posiedzeniu z 31 lipca 1619 roku uznano, e Polacy maj by obdarzeni penymi prawami gosu i dysponowa rwn wolnoci jak pozostali mieszkacy kolonii. Norman Davies wspomina o jeszcze jednym specyficznym novum, jakie wnieli pierwsi polscy rzemielnicy w pocztkach XVII wieku w USA z racji uprawiania przez nich gry w palanta uwaa si ich za wynalazcw tak popularnego dzi w USA baseballu.

POLAK ZAOYCIELEM PIERWSZEJ WYSZEJ UCZELNI W NOWYM AMSTERDAMIE (DZI NOWYM JORKU) Poza Jamestown wanym skupiskiem Polakw sta si Manhattan na terenie obecnego Nowego Jorku, a wwczas nalecego do Holandii Nowego Amsterdamu. Ju w 1643 roku istniao tam cae osiedle polskie. Zachowane z tamtych czasw rda dowodz, ze Polacy odegrali znaczca rol na terenie Nowego Amsterdamu. Do najbardziej zasuonych postaci nalea Polak Aleksander Kurczewski (Curtius), ktry w poowie XVII w. zaoy pierwsz wysz szko w Nowym Amsterdamie. Warto doda, e Kurczewski by uwaany za pierwszego lekarza z prawdziwego zdarzenia" w No17

wym Amsterdamie. W zaoonej przez Kurczewskiego wyszej szkole nauczao rwnie pani innych polskich nauczycieli: Jan Rutkowski i Kazimierz Budkiewicz. Jeden z polskich kolonistw, kapitan Marcin Krygier by dwukrotnie wybierany na burmistrza Nowego Amsterdamu (w 1653 r. i 1661 r.). Krygier by komendantem jednego z miejskich fortw nazwanego Casimir" (Kazimierz). Przypuszcza si, e nazw t nadano fortowi na cze wczesnego polskiego krla Jana Kazimierza. Do czoowych polskich postaci Nowego Amsterdamu nalea Wojciech Adamkiewicz, budowniczy gubernatora P. Stuyvesanta. Adamkiewicz zasyn jako twrca pierwszych wikszych budynkw Nowego Amsterdamu. W zapiskach z wczesnej historii Nowego Amsterdamu utrwalia si rwnie pami polskiego oficera garnizonu Daniela Liczko, ktry by zarazem wacicielem najlepszej gospody w miecie.

ZNACZENIE WIELKIEJ EMIGRACJI

Cigle zbyt mao znany jest wkad polskich emigrantw do cywilizacji wiata, rola odegrana przez nich w yciu kulturalnym, naukowym, gospodarczym i politycznym rnych krajw, a take w walkach o wolno rnych narodw wiata. A przecie ju w odniesieniu do ludzi z Wielkiej Emigracji po Powstaniu Listopadowym najsynniejszy dzi zagraniczny badacz dziejw Polski prof. Norman Davies pisa jake celnie: W szeregach Wielkiej Emigracji znalaza si caa niemal elita polityczna Krlestwa Kongresowego, a take znaczny procent wybitnych przedstawicieli wiata artystycznego epoki. To, czego dokonali, byo o wiele znakomitsze ni osignicia wspczesnych im rodakw, ktrzy zdecydowali si pozosta w ojczynie (podkr. - J.R.N.). Na poddaszach Parya - czy na rozlegych poaciach Syberii - Polacy wykazywali godn szacunku i podziwu intensywno uczu, niewyczerpan energi w podtrzymywaniu politycznych organizacji i debat, imponujc byskotliwo w podejmowaniu literackich i naukowych przedsiwzi. Faktem jest, e historii polskiego ycia umysowego w XIX wieku w ogle nie sposb opisa bez naleytego docenienia osigni umysowych Wielkiej Emigracji. Po 1831 roku centrum polskiego ycia duchowego przenioso si na wiele dziesicioleci na Zachd. Z jednej strony wyraao si to w bardzo silnym oddziaywaniu polskich myli wolnociowych na Zachodzie, o ktrym ju wspominaem w pierwszym tomie, dyplomacji ks. A. Czartoryskiego, francuskich" wykadw i artykuw A. Mickiewicza i in. Z drugiej strony w bardzo znaczcym wkadzie, jaki wnioso tysice polskich wygnacw w kultur, nauk i technik krajw, ktre udzieliy im schronienia. Wkadzie tym wikszym, e patronoway mu gwiazdy pierwszej wielkoci na firmamencie intelektualnym typu Fryderyka Chopina czy Adama Mickiewicza, zaprzyjanionych z czoowymi francuskimi intelektualistami owej epoki. Do szczeglnie niedocenionych po dzi dzie spraw naley dorobek polskiej emigracji w dziedzinie nauki i techniki. A by on rzeczywicie bardzo znaczcy.

POLSCY ZAOYCIELE MIAST AMERYKASKICH W XVIII W.

Paru przedsibiorczych Polakw z XVIII wieku stao si zaoycielami osad, ktre pniej stay si znaczcymi orodkami. Profesor Norman Davies pisa w Boym Igrzysku" (op.cit., t. 2, s. 309), i: Na rodkowym zachodzie Antoni Sadowski, handlarz futer z Filadelfii, dokona w XVIII wieku odkrycia doliny Ohio. Jego synowie: Jakub i Jzef Sandusky" odegrali wybitn rol w dziejach kolonijnych ekspansji, ktrych celem byo zaoenie osad Cincinnatii w stanie Ohio (dzi znaczcy orodek naukowy i kulturalny - J.R.N.) i Harrodsburgh (w stanie Kentucky). Polak Piotr Stadnicki opracowa w 1776 roku pierwsze plany osady Buffalo w stanie Nowy Jork, ktre pniej wyroso na wielka amerykask metropoli. Piotr Taras nazywa wrcz Stadnickiego zaoycielem Buffalo i przypomina, e synny amerykaski m stanu Jefferson nazywa Stadnickiego gwnym bankierem amerykaskim (wg Wkad...", op.cit., s. 805). Polak Karol Baszkowicz wsawi si wykonaniem licznych planw i map regionw amerykaskich, w tym pierwszej mapy caego wybrzea Nowej Anglii, dzi przechowywanej w British Museum. Inny Polak - Kazimierz Teodeor Goerck wykona pierwszy plan miasta New Yorku, ktry by poddany jego administracji (tame).

POPOWSTANIOWA EMIGRACJA WE FRANCJI

Badania francuskich archiww odsoniy znaczc rol polskich emigrantw w budowie francuskiej infrastruktury gospodarczej, zwaszcza kolei i mostw. Okazao si, e tylko w okresie lat 1835-1880 we francuskim rzdowym Korpusie Drg i Mostw zatrudnionych byo a 223 Polakw na stanowiskach tzw. konduktorw (czyli kierownikw) robt III klasy i wyszych. Rodowici Francuzi uskarali si, e rzd zapcha" Korpus Drg i Mostw Polakami...

18

19

Wrd licznego grona polskich inynierw na emigracji we Francji szczeglnie piknie zapisa si byy pukownik artylerii w czasach Powstania Listopadowego Franciszek Tomasz Bartmaski, ktry kierowa wykonaniem najwikszego w owym czasie tunelu we Francji, dugoci 7800 m. Inny polski inynier Karol Chrobrzyski odegra czoow rol w budowie francuskiej Kolei Pnocnej (por. B. Orowski, Nie tylko szabl i pirem", Przegld Techniczny" z 1 listopada 1981 roku). Dodajmy, e wyej wspomniany inynier Bartmaski zasuy si rwnie dla rozwoju kolejnictwa w Hiszpanii, budujc tam linie kolejowe : Madryt-Aranjuez i Walencja-Kartegena. Polscy emigranci we Francji zasynli osigniciami rwnie w przernych innych dziedzinach. Mao si dzi na przykad przypomina uznanie, z jakim spotkay si efekty prac gen. Jzefa Bema w dziedzinie mnemotechniki (krl Ludwik Filip przyzna mu za nie Legi Honorow). Bem wyjani wwczas, e ju posiada to najwiksze odznaczenie francuskie dziki przyznaniu mu go za bohaterstwo w walkach w subie Napoleona w 1813 roku. Najsynniejsz postaci wrd licznych polskich lekarzy na emigracji we Francji sta si Adam Raciborski. Jego wydany w 1835 roku podrcznik Nouveau Mantel complet d'auscultation et de percussion" zosta przeoony na wiele jzykw i przez cae dziesiciolecia cieszy si ogromnym uznaniem u lekarzy na caym wiecie. Dodajmy, e Francja przez cae dziesiciolecia stanowia wielkie centrum polskiej publicystyki midzynarodowej. Publicystyki, ktra odegraa ogromn rol w niweczeniu nimbu naszych zaborcw, obnaaniu caej ich maoci i nicoci. Nie s to twierdzenia goosowne. Z jakim podziwem pisa o dokonaniach polskich XIX-wiecznych publicystw wietny amerykaski znawca naszych dziejw - Richard M. Watt, autor jednej z najgruntowniejszych zagranicznych historii Polski najnowszej Bitter Glory": Przez ptora stulecia do uzyskania niepodlegoci Polacy wyrniali si wrd najwikszych publicystw wiata (podkr. - J.R.N.). Polacy byli widoczni i wymowni w reprezentowaniu atrakcyjnych spraw na caym wiecie (R.M. Watt, Bitter Glory. Poland and its Fate 1918-1939", New York 1979, s. 462). Do przypomnie gon w caej wczesnej Europie publicystyk Mickiewicza na amach midzynarodowego dziennika politycznego La Tribune des Peuples" (1849), gdzie opublikowa ponad 70 artykuw. Czy pniejsz o kilkanacie lat publicystyk Juliana Klaczko na amach Revue des Deux Mondes". Klaczko by wtedy zaliczany do najwietniejszych publicystw midzynarodowych. Gon ksik Deux chanceliera" (Dwaj kanclerze"), wydan w 1865 roku, bardzo mocno przyczyni si do ozibienia stosunkw midzy kanclerzami Rosji i Prus, ukazujc jak bardzo niekorzystnie dla Rosji odbia si wsppraca z Prusami Bismarcka.

kad historyk Joachim Lelewel podczas pobytu w Paryu, a potem w Brukseli wsawi si znakomitymi opracowaniami na temat geografii i numizmatyki wczesnoredniowiecznej Europy (Numismatique du moyen age" (Paris 1835) i Geographie du moyen age" (Bruxelles 1850-1852). Zdaniem historyka Jana Tyszkiewicza (Wkad...", op.cit., s. 302): Indywidualny wkad tego Polaka w prahistori i mediewistyk europejsk by ogromny. Z kolei brat Joachima Lelewela - podpukownik inynierii Jan Pawe Lelewel, niegdy bardzo zasuony przy budowie Kanau Augustowskiego oraz fortyfikowaniu Zamocia i Pragi, sta si jednym z najwybitniejszych inynierw w Szwajcarii. Od 1837 roku pracowa jako naczelny inynier kantonu berneskiego przy budowie mostw, drg, luz i kanaw. Innym szczeglnie wyrniajcym si inynierem polskim w Szwajcarii by Aleksander Stryjeski, bardzo zasuony przy opracowaniu pierwszej nowoczesnej mapy Szwajcarii. Od 1854 roku peni stanowisko inyniera kantonu genewskiego. Zawdziczano mu m.in. trasowanie licznych linii kolejowych, budow drg i mostw na Rodanie. Wspania karier zawodow zrobi w Szwajcarii byy oficer Powstania Listopadowego Norbert Patek. Sta si on jednym z gwnych twrcw szwajcarskiego przemysu zegarmistrzowskiego, wci uwaanego za najwaniejsz dziedzin produkcji w Szwajcarii. Zaoona przez patka firma Patek-Fhilippe" zasyna tym, e jako pierwsza zacza wytwarza zegarki kieszonkowe na masow skal. W Portugalii wielk karier w dziedzinie prac inynierskich i kartograficznych zrobi byy wsppracownik generaa J. Bema Jzef Konrad Chemicki. Za swe zasugi dla rozwoju myli technicznej w Portugalii Chemicki awansowa pod koniec ycia na generaa, gwnego kartografa, inspektora drg i mostw i naczelnego inspektora budowli rzdowych, pomnikw i zabytkw. To tylko nieliczne z przykadw jake bogatego zestawu karier i prawdziwych sukcesw w dziaaniu, jakie uzyskali niektrzy przedstawiciele polskiej Wielkiej Emigracji w Europie Zachodniej. A przecie jake wiele osb z Wielkiej Emigracji zasyno swymi osigniciami na innych kontynentach, poza Europ (pisz o tym szerzej w pniejszych rozdziaach).

OD NORWEGII PO WGRY, RUMUNI I GRECJ

Polscy emigranci wyrniali si aktywnoci take w innych czciach Europy, od jej pnocnej czci - Skandynawii, po kraje rodkowej i poudniowo-wschodniej Europy. Liczne lady aktywnych twrczych polskich dziaa w rnych dziedzinach odnajdujemy m.in. w Norwegii. Na przykad jeden z byych onierzy Powstania Listopadowego Adam S.A. Dzwonkowski sta si wielce zasuonym organizatorem prasy norweskiej. Dzwonkowski by wsptwrc wydawnictwa, ktre od 1835 r. zaczo wydawa pierwszy ilustrowany tygodnik popularny w Norwegii, nazywany Skilling Magazin", a pniej rwnie i inne czasopisma. Jego dynamiczna dzia21

OD BELGII PO PORTUGALI
Mona by dugo wylicza postacie z polskiej Wielkiej Emigracji, ktre zyskay bardzo znaczcy autorytet w krajach, w ktrych osiady. Na przy21

alno wydawnicza i ksigarska w Norwegii trwaa ponad wier wieku (por. T. Cielak, Zarys historii najnowszej krajw skandynawskich", Warszawa 1978, s. 43). Inny Polak Aleksander Jzef Waligrski sta si autorem wielu przedsiwzi technicznych w Norwegii, midzy innymi jako wsptwrca pierwszej norweskiej linii kolejowej na trasie Christiania (dzi Oslo) - Eidsvold oraz budowniczy rozlicznych kanaw i budowli wodnych. Nie zabrako Polakw wrd XIX-wiecznych animatorw rozwoju ycia gospodarczego na Wgrzech. Pionierem wgierskiego przemysu elektrotechnicznego by Polak Janusz Krzmieniecki, zaoyciel wgierskich zakadw Wolfram, twrca pierwszych radioodbiornikw serii Orion. Synny most acuchowy (Lanchid) w Budapeszcie by rekonstruowany wg planw Szilarda Zieliskiego, pierwszego przewodniczcego Wgierskiej Izby Technicznej, inyniera, ktry jako pierwszy zastosowa na Wgrzech konstrukcje elbetonowe. Zieliski, ktry praktykowa u synnego Eiffla w Paryu, po przybyciu do Budapesztu, pracujc jako profesor i inynier, zaprojektowa i zbudowa wiele mostw, wie cinie, hal produkcyjnych. Prezesem Krajowego Towarzystwa Gospodarczego by inny Polak - Wadysaw eleski, dyrektorem eglugi na Dunaju - Stefan Maskurowicz. Pochodzcy z Kielc Leon Pantoczek by na Wgrzech zarazem pionierem przemysu szklanego i dagerotypii, a pniej fotografiki. Polacy wyrnili si rwnie w rnych dziedzinach ycia w Rumunii, a najsilniejsi w sferze medycyny. Jzef J. Retinger twierdzi w ksice Polacy w cywilizacjach wiata" (op.cit., s. 199), e okoo poowy XIX wieku wszyscy powaniejsi lekarze w Rumunii byli Polakami: dr Gluck, dyrektor generalny Najwyszej Rady Sanitarnej kraju i prymariusz szpitala Brancovanu w Bukareszcie, dr St. Wojciechowski, rzdowy komisarz sanitarny na obwd bukareszteski, ukaszewski, Nowacki, Samulewicz, Awedyk i in. Dla rozwoju Grecji szczeglnie zasuy si Zygmunt Mineyko (18401925), powstaniec z 1863 roku, ktremu jako jednego z niewielu Polakw udao si zbiec z syberyjskiego zesania. Z Tomska dotar do Petersburga i pod faszywym paszportem barona von Mebert wyjecha na Zachd. Ju w drugiej poowie lat 60. zdoby doskonaa praktyk w pracy inynieryjnej na terenie Bugarii, gdzie budowa drogi, koleje elazne i mosty, pracowa przy regulacji rzek (por. wstp E. Kozowskiego do wspomnie Z. Mineyki Z Tajgi pod Akropol", Warszawa 1971, s 9). Od 1871 roku do koca ycia przebywa w Grecji. Ju w latach 70. zostaje naczelnym inynierem Epiru i Tesalii. Wsawi si wwczas udanym poszukiwaniem synnej wityni w Dodonie. W 1880 roku opracowa now map etnograficzn Epiru. Od lat 90. przez dugi czas kierowa departamentem w greckim Ministerstwie Robt Publicznych. W czasie wojny kreteskiej pracowa jako szef sekcji topograficznej greckiego sztabu. W 1910 roku grecki parlament przyzna mu honorowe obywatelstwo Grecji. Uczestniczy w wojnie bakaskiej 1912-1913. Zatrudniony w sztabie generalnym opracowa do najdrobniejszych szczegw wszystkie plany strategiczne", ktre zadecydoway o zdobyciu przez
22

Grekw wanej twierdzy Janiny (por. J. Parandowski, Wspomnienia i sylwety", Wrocaw 1969, s. 222, rozdzia Zdobywca Janiny". Za swe efekty wojenne otrzyma najwysze wwczas greckie odznaczenie wojskowe Zoty
Krzy Zasugi.

23

EMIGRACJA W TURCJI
Cigle nazbyt mao spopularyzowany jest wielce znaczcy udzia polskiej emigracji w rozwoju cywilizacyjnym Turcji w drugiej poowie XIX wieku. A chodzi o setki dobrze wyksztaconych Polakw, ktrzy z energi zabrali si do umacniania Turcji, jako konsekwentnego wroga ciemicej nas Rosji. Jak doszo do tak wielkiego wspdziaania z dawnym mahometaskim wrogiem ze strony Polakw z kraju, ktry przez stulecia by przedmurzem chrzecijastwa". Po prostu, poczwszy od XVIII wieku w nowej zmienionej sytuacji politycznej Polacy i Turcy zaczli uwaa za swego gwnego i zarazem wsplnego wroga Rosj carw. Ju w czasie I wojny rosyjsko-tureckiej za Piotra I Wielkiego w latach 1700-1711 doszo do wielce wymownego wydarzenia. Kiedy wojskom tureckim udao si otoczy wojska Piotra I na Pwyspie Azowskim wrd warunkw, ktre narzucili Rosjanom, znalazo si zobowizanie do nie przekraczania nigdy odtd przez nic granic Polski. Car formalnie zgodzi na to, nigdy nie zamierzajc dotrzyma tego warunku. Jedn z wojen rosyjsko-tureckich w drugiej poowie XVIII wieku do dzi w historiografii tureckiej nazywa si wojn polsk", bo wywoana bya sprzeciwem Turcji wobec cigych ingerowa w Polce. Stosunek Turkw do Polski w dobie rozbiorowej najlepiej wyraa anegdotyczna historia o tym, jak na audiencjach dyplomatycznych sutan upomina si o posa z nieistniejcego ju na mapie Lechistanu, czyli Polski. Pierwsze zwycistwa polskie nad Rosjanami w czasie Powstania Listopadowego wywoay wiele radoci w tureckiej stolicy. wczesny turecki minister wojny tumaczy Polakom ogromn yczliwo wyraan im przez sutana w sowach: Rzecz niebywaa, odkd istnieje wiara mahometaska, sutan by pi razy w wielkim meczecie, aby si modli do Boga za was, psw chrzecijaskich.

POLACY W AWANGARDZIE TURECKIEJ MYLI TECHNICZNEJ

Do szczeglnie duego rozwoju polskiej emigracji politycznowojskowej w Turcji doszo po wybuchu wojny krymskiej i w pniejszych dziesicioleciach. Na terenie imperium sutanw dziaay polskie formacje wojskowe, ktre kierowano przeciwko Rosjanom. Turcy cakowicie ufali Polakom i niejednokrotnie Polacy awansowali ich do wysokich godnoci wojskowych i cywilnych. Widzc polsk racj stanu w jak najwikszym umocnieniu Turcji, Polacy intensywnie starali si o podniesienie cywilizacyjne Turcji, wwczas kraju straszliwie zacofanego. Typowym przykadem takich dziaa byy inicjatywy generaa Jzefa Bema. Schroniwszy si do Turcji w 1849 roku po klsce wgierskiej wojny niepodlegociowej, Bem dojrza w kraju sutanw najwiksz szans na przysze wsparcie Polski w wielkiej wojnie narodw. Skierowany przez wadze tureckie do syryjskiego Aleppo zbudowa tam fabryk saletry niezbdnej do produkcji prochu i 24

opracowywa kolejne projekty modernizacji armii tureckiej. W memoriaach do wadz tureckich dowodzi koniecznoci przygotowania si Turcji do nieuniknionej wojny z Rosj, projektowa utworzenie arabskiego korpusu kawalerii z polskimi oficerami na czele. Na krtko przed mierci w 1850 roku Bem rozbi przypuszczony na Aleppo atak koczowniczych plemion beduiskich. Polscy emigranci w Turcji starali si konsekwentnie wzmacnia Turcj dla przeciwdziaania ekspansjonistycznym planom Rosji, jako najciszego zaborcy Polski. Stanowili liczc si si. W drugich dziesicioleciach po 1850 roku w Turcji przebywao okoo 350 polskich emigrantw: oficerw, inynierw i rzemielnikw, ktrzy oddali swe umiejtnoci subie dla wzmocnienia Turcji, budowali forty w rozlicznych wilajetach tureckich. Polskim inynierom zawdziczano opracowanie nowoczesnych map Bakanw, Kurdystanu i Syrii. wietny znawca historii polskiej myli technicznej Bolesaw Orowski pisa na temat wyjtkowo duej roli Polakw w modernizacji Turcji m.in.: Od 1854 r. Polacy zbudowali zrby sieci telegraficznej w imperium tureckim na Bakanach, w Azji Mniejszej i w Syrii. Czoowymi pionierami w tej dziedzinie byli wyksztacony we Francji weteran Powstania Listopadowego i powstania wgierskiego Franciszek Sokulski oraz (...) Brzozowski (z zawodu agronom) (B. Orowski, Nie tylko szabl i pirem", Przegld Techniczny", 1 listopada 1981 r.). Zdaniem Orowskiego Polacy odegrali w Turcji rol wyjtkow, nadajc ton rozwojowi nowoczesnej techniki i organizacji ycia. Po zorganizowaniu w Turcji w 1865 roku pastwowej administracji drg i mostw Polacy zajli w niej liczne czoowe stanowiska. Kilkunastu Polakw zostao naczelnymi inynierami w poszczeglnych wilajetach, tj. prowincjach imperium osmaskiego, czsto odpowiadajcych obszarem dzisiejszym pastwom, takim jak Irak czy Bugaria. Wrd polskich oficerw, ktrzy przybyli na emigracj do Turcji, nie brakowao postaci prawdziwie barwnych i awanturniczych. By przypomnie choby Antoniego Aleksandra Iliskiego (Iskindera Pasz), byego onierza Powstania Listopadowego. Po dugoletnich tuaczkach emigracyjnych (walczy m.in. jako torreador w Hiszpanii, pniej bi si w Algierze, Afganistanie, Indiach i Chinach) zosta adiutantem generaa Bema w czasie jego bojw siedmiogrodzkich 1849 roku. Po przybyciu do Turcji szybko wyrni si w walkach, ju w 1854 roku w czasie wojny krymskiej dowodzc pukiem tureckich zaptyjw". Pniej dowodzi tureck stra przedni w czasie wyprawy do Gruzji. Kulminacj jego tureckiej kariery staa si nominacja na gubernatora w Bagdadzie (zob. W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia Polski", London 1967, t. I, s. 132-133). Niemniej barwn i awanturnicz postaci by inny polski oficer Micha Czajkowski (Sadyk Pasza), znany te jako autor bardzo poczytnych w swoim czasie powieci kozackich. Wspdziaajc z dyplomacj ks. A. Czartoryskiego odgrywa on przez kilka dziesicioleci wielce znaczc rol w rozwijaniu antyrosyjskiej akcji u boku Turkw na Bakanach. Historyk profe25

sor Jerzy W. Borejsza, wysoko oceniajc zasugi Michaa Czajkowskiego w przeciwdziaaniu wpywom Rosji carskiej na Bakanach, pisa, i: (...) jako szef agencji Hotelu Lambert w Konstantynopolu Czajkowski ujawni w peni swoje talenty organizatora i polityka, wywierajcego wpyw na rzd turecki i organizujcego Sowian bakaskich. To jemu zawdzicza Aleksander Karadijordjewi utrzymanie si na tronie serbskim. To on sta si rzecznikiem praw bugarskich w Konstantynopolu (podkr. - J.R.N.). Stara si odcign Sowian tureckich od Rosji i ustawicznie forsowa spraw polsk w polityce tureckiej, wysya emisariuszy na Kaukaz do narodw walczcych z caratem i penetrowa skupiska starowiercw i Kozakw wzdu europejskiej granicy Rosji (...) podczas wojny krymskiej poprowadzi sformowany przez siebie puk kozakw sutaskich i zasyn pod tureckim imieniem Sadyka Paszy (J.W. Borejsza, Pikny wiek XIX", Warszawa 1984, s. 389). Dodajmy, e za zasugi w walkach przeciwko Rosjanom w dobie wojny krymskiej Turcy mianowali Czajkowskiego gubernatorem wojennym Bukaresztu. Niestety, pod koniec ycia Czajkowski zwtpi w jakiekolwiek szanse dalszej walki o spraw polsk i pokaja si wobec wadz rosyjskich.

go twrcy Republiki Tureckiej - Kemala Ataturka najwikszy wpyw wywara wanie ksika Borzckiego. Sam twrca nowoczesnego pastwa tureckiego po pierwszej wojnie wiatowej, najsynniejszy polityk turecki XX wieku Kemal Ataturk wyzna bez ogrdek o Borzckim: Ten Polak godny jest pomnika ze szczerego zota, tak wielkie s jego zasugi w dziele tworzenia si nowoytnej Turcji (cyt. za: K. Gaczyska-Kilaska Polacy w Kraju Pksiyca", Krakw 1974, s. 181). Dodajmy, e wanie Deladdin Pasza - Borzcki wsawi si inn wielk zasug dla modernizacji i europeizacji Turcji. To on by inicjatorem wprowadzenia alfabetu aciskiego do jzyka tureckiego (K. GaczyskaKilaska, op.cit., s. 181).

POLAK - PREKURSOREM IDEI TURECKIEGO ODRODZENIA NARODOWEGO

Szczeglnie due, trudne do przecenienia zasugi dla Turcji odda inny oficer polski Konstanty Borzcki, byy uczestnik walk pod dowdztwem generaa Bema na Wgrzech. Wszedszy na sub w armii tureckiej pod mianem generaa Deladdina Paszy, Borzcki zosta kapitanem sztabu generalnego armii tureckiej i naczelnikiem dziau kartografii w Seraskieracie. Uczestniczc w kolejnych walkach tureckich przeciw Rosji doszed do rangi generaa. Nie wyczyny bojowe jednak, lecz dziaalno polityczna Borzckiego staa si jego najwikszym powodem do chway w Turcji. Chodzio o jego ogoszon w 1869 roku prac Les Turcs ancients et moderns". Byo to pierwsze w historii Turcji opracowanie dziejw narodu tureckiego stanowczo obalajce twierdzenia niektrych zachodnich historiografw o niszoci kulturowej Turkw. Ksika Borzckiego dostarczaa bardzo wiele argumentw wzmacniajcych turecki patriotyzm i poczucie dumy narodowej. W kilkadziesit lat po mierci Borzckiego zaczto wysawia jego rol jako swego rodzaju twrc tureckiej wiadomoci narodowej. Widziano w nim czoowego inicjatora ruchu ideologicznego, ktry dy do przeksztacenia kosmopolitycznej spoecznoci osmaskiej w nowoczesny nard turecki. O bardzo wielkiej roli wspomnianej ksiki Borzckiego Les Turcs ancients et modernes" w ksztatowaniu poczucia narodowego Turkw pisa m.in. Bernard Lewis, autor podstawowego dziea Narodziny nowoczesnej Turcji". Profesor uniwersytetu w Ankarze Seraffetin Turan doszed do wniosku, e ze wszystkich ksiek, jakie wpyny na rozwj umysowy przysze26 27

NA PRZEOMIE XIX I XX WIEKU

Kocowe dziesiciolecia XIX wieku i pocztek XX wieku przyniosy kontynuacj, cho na znacznie mniejsz skal, exodusu polskich uczonych do krajw Europy Zachodniej. Poczwszy od najsynniejszej polskiej uczonej - Marii Skodowskiej-Curie. Wzgldy objtociowe zmuszaj tu do rezygnacji z przedstawienia jej powszechnie znanego dorobku, ukoronowanego przyznaniem jej dwch Nagrd Nobla. Tym bardziej za to zachcibym do przyjrzenia si sylwetkom kilku jake utalentowanych, a cigle nazbyt zapomnianych osb, ktre day swj znaczcy wkad do dziejw nauki i techniki. Historyk nauki dr Andrzej Krajewski przypomnia 23 lutego 2003 roku na amach Newsweek"-a posta Polaka Michaa Doliwy-Dobrowolskiego, ktry w wieku niespena 30 lat zrewolucjonizowa wiatowy przemys elektryczny". Usunity z politechniki z Rygi za dziaalno polityczn DoliwaDobrowolski w wieku 19 lat wyemigrowa do Niemiec. W 1887 roku w wieku 27 lat zbudowa wedug wasnego pomysu trjfazowy silnik elektryczny, po dzi dzie wykorzystywany w przemyle, rolnictwie i sprzcie domowym. Kilka lat pniej za szczeglnie cenny uznano zrealizowany przez Doliw-Dobrowolskiego pomys przesyania prdu zmiennego trjfazowego liniami wysokiego napicia. Podczas wiatowej Wystawy Elektrotechnicznej we Frankfurcie nad Menem Polak zaprezentowa uczestnikom Wystawy trjfazow lini energetyczna czc oddalone od siebie o 175 kilometrw Lauffen i Frankfurt. Specjalny silnik skonstruowany przez Polaka o rekordowej w owym czasie mocy 100 KM napdza prd przesyany ow trakcj. Do pionierw kinematografii w wiecie nalea Kazimierz Pruszyski (1875-1945). Ju w latach 1894-1895 skonstruowa on pierwsz kamer (pelograf) w tym samym czasie, co bracia Lumiere kinematograf. W 1909 roku przedstawi Francuskiej Akademii Nauk oburator, przeson likwidujc drgania obrazu filmowego przy projekcji. Zyska sobie tym bardzo entuzjastyczne oceny. Szczeglnie cennym byo stworzenie przez Pruszyskiego w 1910 roku pierwszej na wiecie rcznej kamery filmowej, tzw. aeroskopu. Kamera Prszyskiego, produkowana pniej na masow skal, umoliwia nakrcenie pierwszych kronik walk na froncie zachodnim, a take robienie zdj lotniczych. W Rosji, a pniej we Francji pracowa jeden z najwybitniejszych wynalazcw przeomu XIX i XX wieku Polak Stefan Drzewiecki. Ju w pocztkach swej dziaalnoci wynalazczej Drzewiecki wynalaz licznik kulometryczny, ktry wszed w 1867 roku do produkcji. Drzewiecki by jednym z najwybitniejszych pionierw eglugi podwodnej i lotnictwa. W 1877 roku skonstruowa pierwsz jednoosobow d podwodn, poruszan rub o napdzie pedaowym. Wyprbowa j w Odessie. By wsptwrc teorii ruby okrtowej i miga lotniczego. Jako pierwszy wprowadzi peryskop. By inicjatorem budowy wyrzutni torpedowych, budowanych przy wykorzy28

staniu spronego powietrza. Zbudowa rwnie patowiec Canard", wyposaony w tylne migo i samoczynne urzdzenia stabilizacyjne. W 1911 roku dokonano pierwszego prbnego lotu tego patowca. Cho dziaa gwnie w Rosji i we Francji, czu si zawsze bardzo mocno zwizany z polskoci. W testamencie zapisa pastwu polskiemu sw pracowni w Auteuil oraz bibliotek.

POLACY W XIX-WIECZNEJ ROSJI. NA SYBERYJSKICH SZLAKACH

Niebywale znaczcy, cho cigle zbyt mao znany szerszym krgom czytelniczym, by wkad Polakw w rozwj XIX-wiecznej Rosji. By to jednak, niestety, gwnie wkad wymuszony przez zniewolenie i cierpienia - na syberyjskich trasach. Polscy zesacy odegrali najwiksz rol w zagospodarowywaniu Syberii - dziki swemu wyksztaceniu, energii i inwencji. wiadectwa pod tym wzgldem s jednoznaczne. Oto np. jak podkrela szczeglnie duy wkad Polakw w zagospodarowanie i zdynamizowanie rozwoju Syberii niemiecki podrnik Ferdynand Muller: (...) pomidzy zesacami odrni naley dwie kategorie: zwyczajnych przestpcw i skazanych na wysanie za polityczne przestpstwa. Pomidzy tymi ostatnimi grali wan rol, podczas mego pobytu w Irkucku, Polacy zesani wskutek wypadkw w 1864 r. Nie mona zaprzeczy, ze Syberia wiele ma im do zawdziczenia. Zego upywu na ludno Polacy mie nie mogli, poniewa ich wycznie polskiego patriotyzmu tutaj nie zrozumiano, a przytem trzymali si z dala od Rosjan. Tym sposobem upywa oni musieli tylko dobrze i poytecznie, ju wskutek swej znacznie wyszej kultury od innych zesacw. Podczas pobytu w Syberii wielu Polakw z ogromnym zapaem i gbok erudycj pracowao nad badaniem kraju. Zesani na Syberi lekarze prowadzili dalej i tutaj sw praktyk i szczeglniej byli czynni po wsiach, wrd ludu wiejskiego; nie szukali jednak bynajmniej korzyci, ani te nie udzielali swych rad z jakiegokolwiek bd wyrachowania. Do czasu przybycia Polakw, w wikszych nawet miastach nie byo prawie wcale ani hotelu, ani restauracji dzi istniej one w kadym, nawet malekim miasteczku i, niemal bez wyjtku, znajduj si w rkach Polakw (podkr. - J.R.N.); brak konkurencji powoduje wysokie ceny i waciciele tych zakadw ciesz si zamonoci. Inni zajmowali si rnymi rzemiosami, czasami zupenie nieodpowiednimi ich poprzedniemu zajciu; tak np. doskonae buty nieprzemakalne, ktre w podry przynosiy nieco korzyci, wyrabia szewc Polak. (...) Inny Polak, bdcy dawniej - jak mi mwiono - pukownikiem uanw, zarabia sobie na chleb fabrykujc cygarnice, fajki, oprany do albumw itp., ktre wykonywa misternie z bardzo mocnego drzewa, rzebi prawdziwie po mistrzowsku i wykada potem zotem i srebrem. Wszdzie spotka mona Polakw - krawcw, piekarzy, rzenikw itp. Dziaalno Polakw na polu rolnictwa nie jest mi znan jednak - o ile si dowiedziaem
29

- byli oni i na tym polu poyteczni, zaszczepili i aklimatyzowali wiele podw i rolin z ich rodzinnego kraju (cyt. za: A. Kuczyski Syberia. 400 lat polskiej diaspory", Wrocaw 1998, s. 397-398). Z kolei Rosjanin Micha Orfanow, ktry odwiedzi Irkuck pod koniec lat siedemdziesitych XIX wieku, relacjonowa: Hotel, w ktrym zatrzymalimy si, prowadzony by przez Polaka, zesaca politycznego. Caa suba hotelowa, poczwszy od bufetowego i koczc na wonicy - wszyscy Polacy. Wynajmujecie dorokarza - okazuje si, e i on przestpca polityczny, wchodzicie do rzenika, mleczarni, krawca, szewca, do jakiegokolwiek rzemielnika czy drobnego sklepikarza - wszdzie polityczni, ofiary powstania polskiego. (...) Polacy mieli zdecydowan przewag w wiecie lekarskim, w adwokaturze, wrd personelu urzdniczego w kopalniach zota. Sklepy z gotowymi ubraniami i obuwiem, restauracje i hotele byy bezwzgldnie polskie (cyt. tame, s. 398). Kilkanacie lat pniej inny Rosjanin - N.S. Romanow zapisa w swym dzienniku w grudniu 1883 roku, komentujc wydan w maju 1883 roku zgod wadz carskich na powrt polskich zesacw do kraju: Polacy w Syberii. Dwadziecia lat temu tysice Polakw zesano na Syberi. Wielu z nich zmaro w surowych warunkach syberyjskich z biedy i ndzy, w nazbyt cikich warunkach, w ktrych znaleli si oni modzi (po wikszej czci od 17 do 25 lat) i niedowiadczeni. Gdyby cho poowa zesanych na Sybir doya do tego roku. Teraz dziki manifestowi wadz wszyscy, ktrzy przeyli, wracaj do swego kraju. Co dali oni Syberii?... Oni bardzo mocno przyczynili si do rozwoju rzemiosa i ogrodnictwa na Syberii (podkr. J.R.N.). Student - matematyk stawa si tu lusarzem, stolarzem, zegarmistrzem, ziemianim uczy si wyrabia i sprzedawa kiebas, buki i pieczywo. Wycznie Polacy rozwinli wdliniarstwo, restauracje i niektre inne dziedziny. Przed przybyciem tu Polakw prawie zupenie nie byo kawiarni, restauracji, ani porzdnych hoteli (podkr. - J.R.N.). (...) Polscy zesacy w cigu 20-letniego pobytu wnieli tu niektre swoje sympatyczne cechy narodowe: uczciwo, solidno, takt i rzucajce si w oczy humanistyczne podejcie do sug. Znaczco przyczynili si do podniesienia poziomu warstwy redniej i niszej (podkr. - J.R.N.). W samym Irkucku dugo nie bdzie innych nauczycieli, zwaszcza w dziedzinie muzyki, rysunku i jzykw obcych. (...) Sybir uznaje i ceni te zasugi polskich zesacw politycznych. Spoeczestwo syberyjskie zachowuje dla nich za to wdziczno (cytowane za wydanym w marcu 1995 roku w Irkucku biuletynem tamtejszego centra spoeczno-naukowego pt. Poliaki w Sibirii", s. 7-8). Mona byoby dugo wylicza przerne przedsiwzicia gospodarcze, ktrych pionierami na Syberii byli polscy zesacy. I tak np. bracia Karpiscy wybudowali pierwsz na Syberii fabryk serw szwajcarskich. Na Zabajkalu powstaa fabryka wiec Wielhorskiego, Gruszeckiego i Hryniewieckiego, a w Aleksandrowsku fabryka wiec Pasierbiskiego i Wokulskiego (!) Z kolei jeden z najsynniejszych bohaterw spisku podchorych Piotr Wysocki po zwolnieniu z katorgi i staniu si wolnym osiedle30

cem zaoy fabryk myda pod szyldem P.W. Akatuja". Jeszcze wczeniej powstaa jako pierwsza w kraju zabajkalskim fabryka myda Konstantego Sawiczewskiego (przedtem mydo sprowadzano na Syberi z Rosji europejskiej). Wedug Albina Jakuba Kohna, autora wydanej w Lipsku w 1887 roku monografii Sibirien und das Amurgebiet" Polacy mieli przemony wpyw na rozwj rzemiosa na Syberii i byli powszechnie szanowanymi wytwrcami powozw, wdlin, artykuw cukierniczych, mebli, piwa. Antoni Kuczyski pisa w swej historii Polakw na Syberii, e: W Irkucku wielu Polakw prowadzio sklepy z odzie, ktre nosiy nazw sklepw warszawskich". Do dobrego tonu naleao noszenie ubra uszytych przez Polakw, zaopatrywanie si w polskie meble" i polskie wdliny" (por. tame, s. 399). Piotr Taras pisa z kolei, e: W caej Syberii panowaa moda polska". Inteligencja rosyjska nosia warszawskie ubrania", jada polski chleb", polskie ciastka", pia polskie piwo" (...) (cyt. za: Wkad...", op.cit., s. 787). W ocenie Antoniego Kuczyskiego polscy zesacy wybornie samorealizowali si rwnie w dziedzinie rolnictwa, bardzo mocno przyczyniajc si m.in. do upowszechnienia ogrodnictwa na Syberii. M.in. Polacy udoskonalili narzdzie do orki, ktrym bya socha, przystosowujc j do uprawy lekkich i pytkich gruntw. Wesza ona do powszechnego uytku na Syberii i nazwano j soch syberyjsk". Pierwsz farm pod Wadywostokiem zaoy Polak - Micha Jankowski. Polscy zesacy odegrali bardzo znaczn rol rwnie w badaniach nad Syberi. Do przypomnie takie nazwiska jak Aleksander Czekanowski, Jan Czerski czy Benedykt Dybowski. Prowadzone przez Aleksandra Czekanowskiego badania doprowadziy m.in. do powstania ogromnych zbiorw 4000 okazw paleontologicznych, 18 000 zoologicznych i 9000 botanicznych. Towarzystwo Geograficzne w Paryu uhonorowao zotym medalem wyniki bada Czekanowskeigo. Zasugi Czekanowskiego dla bada nad Syberi uczczono rwnie i w samej Rosji, w wiele dziesicioleci po jego mierci, nazywajc jego imieniem pasmo gr midzy Len a Olenkiem. Jan Czerski zasuy si szczeglnie mocno w badaniach nad budow geologiczn okolic Bajkau. Uwaa si, ze opracowana przez niego mapa geologiczna Bajkau jest po dzi dzie jedyn dajc pojcie o budowie geologicznej strefy przybrzenej Bajkau jako caoci (wg Wkad..., op.cit., s. 754). Zasugi polskiego badacza uczczono nazwaniem na jego cze Grami Czerskiego pasma grskiego pooonego na wschd od Gr Wierchojaskich. Jego imi nadano rwnie jednemu z regionw autonomicznej Republiki Jakuckiej. Inny polski badacz, rwnie zesaniec po 1863 roku Benedykt Dybowski jest dzi uwaany za czowieka, ktry swymi badaniami bardziej przyczyni si do poznania fauny najgbszego jeziora wiata - Bajkau ni wszystkie dotychczasowe ekspedycje naukowe Akademii Nauk, posiadajce doskonae wyposaenie instrumentalne i due zasoby finansowe (wg Wkad. op.cit., s. 758). Trudno nie zgodzi si z uwagami o roli Polakw w zagospodarowaniu Syberii wypisanymi ju wielu dziesicioleci temu przez znakomitego publicyst
31

Ksawerego Pruszyskiego: Jeli Niemcy uwaaj, e wkad ich narodu w nasz cywilizacj jest duy, to jest on przecie niczym w porwnaniu z wkadem polskim w kraje za Uralem. To nasz inynier budowa tam drogi i koleje wytycza, i skarby kruszcw odkrywa, i ziemiami zarzdza, i przedsibiorstwa handlowe zakada, i szkoy wznosi. By wszystkim. Dzi, pozornie, z tego wszystkiego pozostay tylko sprchniae krzye zesacze na cmentarzach Irkucka, Semipaatyiiska, Nowosybirska. Ale kto spojrzy gbiej, ten powie, e mao ktry nard

POLAK - ODKRYWC NADKASPIJSKICH TERENW NAFTOWYCH

Innym, podobnym do Kozie-Poklewskiego typem polskiego przedsibiorcy, ktry potrafi pamita o swych ziomkach po zrobieniu bajecznej fortuny by inynier Witold Zglenicki. Dziki uparcie podejmowanemu wiertnictwu w rnych miejscach Morza Kaspijskiego udao mu si odkry ogromne zoa ropy naftowej, ktre eksploatowane s do obecnych czasw. Zglenicki, czowiek, ktrego zabia wyczerpujca praca (zmar zaledwie po pidziesitce) efekty swej ogromnej harwki przeznaczy na wsparcie polskiej nauki. Cao dywidend z odkrytych przez siebie z przepisa dla wspierajcej polskich uczonych w Kongreswce stypendiami i zapomogami Kasy im. Mianowskiego w Warszawie. Okazao si to wrcz krlewskim darem dla polskiej nauki. Bolesaw Orowski pisa w ksice Nie tylko szabl i pirem" (op.cit., s. 210): Cho brzmi

wiata w mao ktrym kraju dalekim zdoby si na tak wielki wysiek cywilizacyjny jak zniewolona Polska na niepolskiej Syberii (podkr. -

J.R.N.) (cyt. za K. Pruszyski, Wybr pism publicystycznych", wybr Z. Haraschin-Gutkowskiej, Krakw 1966, t. 2, s. 127-128). Ogromne przestworza Rosji stwarzay szanse szybkiego dorobienia si dla dynamicznych Polakw z ikr z rnych czci Kongreswki. XIX wiek by wiadkiem dziaa licznych takich wczesnych Wokulskich, ktrzy potrafili zrobi prawdziwie bajeczne kariery na rosyjskich biznesach. Wymieni tu dla przykadu dwie takie postacie godne szczeglnej uwagi ze wzgldu na to, e zarabiajc krocie na interesach w Rosji potrafili zawsze pamita o swoich polskich ziomkach. Najsynniejszym i zarazem najbogatszym polskim przedsibiorc, prowadzcym interesy na Syberii by Alfons Kozie-Poklewski. Wybudowa dwie prosperujce fabryki szka i porcelany niedaleko Tomska. To on zapocztkowa eglug parow na rzece Ob, a potem rwnie i na Irtyszu i Turze. Niezwykle przedsibiorczy, sta si wacicielem kopal zota, elaza, wgla i azbestu, budowniczym maszyn parowych. Zgromadziwszy wielki majtek nie zapomnia o swych polskich korzeniach. W swych przedsibiorstwach oraz w niezliczonych karczmach nalecych do niego stara si zatrudnia polskich zesacw, udziela im bardzo szerokiej pomocy i opieki.

to jak paradoks, sytuacja naszej nauki bya wwczas, dziki zapisowi Zglenickiego, lepsza ni w pniejszym okresie, kiedy jej mecenasem stao si odrodzone Pastwo Polskie (podkr. - J.R.N.).

POLSCY INYNIEROWIE W ROSJI

Jake niewiele dzi wie si o bardzo wielkim wpywie polskiej myli technicznej w rnych dziedzinach ycia gospodarczego w Rosji, o oszaamiajcych karierach bardzo licznych polskich inynierw. By przypomnie choby takie nazwiska jak Stanisaw Kierbed, wiceprezes Zarzdu Kolei WschodnioChiskiej, spokrewniony ze znanym budowniczym mostw Stanisawem Kierbedziem, jak Tadeusz Chrzanowski, ktry budowa kolej midzy Donem a Wog oraz lini terespolsk" czy Rydzewski (budowniczy kolei kaukaskiej i tunelu suramskiego). W ilu miejscach Rosji mona byo spotka - i to gromadnie - polskich inynierw. Na przykad w zarzdzie budowy kanau Ob-Jenisjej pracowaa caa grupa polskich inynierw: bikowski, Wok-Koraczewski, Pochacki, Balicki, Rogalski i Bobieski. Zastpc naczelnego kierownika budowy kolei Minusisk by w latach 1914-1916 inynier Kazimierz Falkowski. Piotr Taras pisa, e Polacy w Rosji rozwijali nie tylko przemys metalurgiczny (Ignacy Jasiukiewicz), ale rwnie naftowy (Wyganowski-Bacerwicz, Sokoowski), zakadali system irygacyjny Turkiestanu (Jzef yliski, Wadysaw Massalski) (...) (por. Wkad...", op.cit., s. 788). Rosyjskie wadze byy wrcz skonfundowane przewag polskich rodowisk inynieryjnych w licznych dziedzinach ycia w Rosji. Nader wymowne od tym wzgldem s zapiski synnego rosyjskiego XIXwiecznego publicysty Aleksego Suworina tak ulubionego przez CataMackiewicza. W swym dzienniku, pod dat 12 lipca 1897 r. Suworin wspomina o poirytowaniu cara w zwizku z artykuem w Nowych Wremiach" o

POLAK - TWRC PIERWSZEJ WYSZEJ UCZELNI NA SYBERII

Innym wielkim opiekunem polskich zesacw by bardzo bogaty Polak, waciciel kopal zota Zachary Cybulski, ktremu powierzono urzd prezydenta miasta Tomska. To wanie Zachary Cybulski by inicjatorem utworzenia pierwszej i jedynej wyszej uczelni na Syberii, przekazujc w 1875 roku na koszty budowy uniwersytetu z wasnych funduszy kwot 100 000 rubli, a cztery lata pniej dodajc jeszcze 40 000 rubli (wg N. Jadrincew Sibir kolonija", Petersburg 1882, s. 124). Pomimo e o lokalizacj wyszej uczelni ubiegao si a 6 miast wanie zarzdzany przez Cybulskiego Tomsk otrzyma w 1888 roku pierwsz na Syberii wysz uczelni. Jak podkrela Antoni Kuczyski: Bya to pierwsza wysza uczelnia na ogromny terytorium od Kazania do Oceanu Spokojnego. Dopiero w dziesi lat pniej (1898) powsta we Wadywostoku Instytut Wschodni (A. Kuczyski, op.cit. s. 394).

przewadze elementu polskiego wrd inynierw na kolei. Cesarz nieprzyjemnie odczu wzmiank o fakcie, o ktrym wie doskonale. Ale inynierw Rosjan nie ma.
33

32

POLACY W AMERYCE PNOCNEJ OD XLX WIEKU DO 1945 ROKU POLAK - ZAOYCIELEM PIERWSZEJ POLITECHNIKI AMERYKASKIEJ
Ju w XIX wieku Polacy w Stanach Zjednoczonych wzbogacili ten kraj licznymi utalentowanymi indywidualnociami w rnych dziedzinach (o kilku z nich, zasuonych dla armii Pnocy w wojnie secesyjnej) ju pisaem w pierwszym tomie. Niektre z tych postaci cigle nie s jeszcze dostatecznie wyeksponowane w stosunku do dokona - tak jak choby profesor Leopold J. Boeck, nazwany przez amerykaskiego pisarza Louisa E. van Normana twrc najlepszej amerykaskiej Politechniki (podkr. - J.R.N.) (por. L. van Norman Polska jako Rycerz wrd narodw", Warszawa 1908). Profesor Leopold J. Boeck w 1854 r. zaoy w Nowym Jorku pierwsz Politechnik w Stanach Zjednoczonych. Przed przybyciem do USA Boeck by wykadowc wyszej matematyki na Sorbonie. W 1873 r. prezydent USA Grant mianowa go amerykaskim komisarzem owiaty na wystawie wiatowej w Wiedniu. W 1876 r. Boeck by kolejny raz amerykaskim komisarzem na wiatowej wystawie, tym razem w Filadelfii. Zdumiewajce, e postaci Polaka tak zasuonego dla rozwoju nauk cisych w USA, nie mona znale w adnej z polskich krajowych encyklopedii. Szczeglnie ciekaw i wielostronn postaci wrd XIX-wiecznej Polonii amerykaskiej by Pawe Feliks Wierzbicki, lekarz wojskowy, nauczyciel, geolog, ekonomista i ceniony dziaacz spoeczny. Wydana przez niego w 1849 r. w San Francisco ksika California as it is, and as it may be, or Guide to the Gold Region" bya nie tylko pierwsz ksik w jzyku angielskim opublikowan na zachd od Gr Skalistych, ale zarazem najlepszym opisem Kalifornii w tym okresie.

POLSKI POMYSODAWCA KANAU PANAMSKIEGO

Norman Davies, piszc o zasugach Polakw dla rozwoju Stanw Zjednoczonych w XIX wieku pisze m.in.: Na pograniczu Dzikiego Zachodu znaleli si Polacy w rodzaju Henry'ego Lyonsa Brodarskiego z St. Louis, ktry w latach 40. i 50. XIX wieku dziaa jako jeden z najwybitniejszych przedsibiorcw na szlakach ldowych wiodcych do Kalifornii i Oregonu. Na zachodnim wybrzeu Polacy znaleli si pord Rosjan z Syberii, ktrzy byli pionierami na Alasce i ktrzy w 1811 roku zbudowali
34

nad Zatok San Francisco twierdz Fort Ross. W 1849 r. chirurg z korpusu medycznego armii amerykaskiej, doktor Paul Wierzbicki, urodzony we wsi Czerniawka na Woyniu napisa ksik, ktra wstrzsna kontynentem. Jego California" (...) bya pierwsz ksik wydrukowan na zachd od Gr Skalistych i staa si standardowym przewodnikiem dla tysicy gnanych nadziej poszukiwaczy zota, zaraonych gorczk z roku czterdziestego dziewitego. (...) Aleksander Hoyski (1816-1893) zbada poudniow Kaliforni i przepowiedzia powstanie Kanau Panamskiego (...) (N. Davies, op.cit., t. 2, s. 310, 321). Warto nieco szerzej wspomnie o postaci A. Hoyskiego, niezwykle barwnej osobowoci, poety i przyjaciela Juliusza Sowackiego, podrnika i publicysty, obdarzonego wielk, wrcz genialn wyobrani. Jedna z waniejszych jego prac La Californie et les routes interoceaniques" wydana w Brukseli w 1853 r. w poowie bya powicona analizie moliwoci budowy kanau, ktry poczyby Atlantyk z Pacyfikiem. Analizujc rne dotychczasowe projekty w tej sprawie oraz wycigajc wnioski z wasnych obserwacji, Hoyski jednoznacznie opowiedzia si za wybraniem wanie Panamy jako najlepszego terytorium dla budowy takiego kanau. Koncepcja Polaka zyskaa sobie bardzo szeroki rozgos i zdaniem rnych autorw w znaczcym stopniu przyczynia si do opracowania projektu budowy Kanau Panamskiego (por. M. Paradowska Polacy w Meksyku i Ameryce rodkowej", Wrocaw 1985, s. 205). Maria Paradowska przypomina w cytowanej ju ksice o Polakach w Meksyku i Ameryce rodkowej (op.cit., s. 205), e Hoyski uwaany by rwnie za prekursora lotnictwa. Ju w poowie XIX wieku zapowiada bowiem jego przyszy rozwj i znaczenie dla wiata, piszc m.in.: Wierz, e egluga powietrzna umoliwi przeloty na wszelkie odlegoci i Nowy Jork znajdzie si o 20 godzin od Liverpoolu. Samolot stanie si czynnikiem wolnoci handlu i bdzie mia si z ce i monopoli. Stanie si czynnikiem wolnoci poruszania si, bdzie szydzi ze wszystkich ogranicze wynalezionych dla izolowania narodw midzy sob (...). W historii Polakw w Stanach Zjednoczonych z uznaniem wymienia si nazwisko Tadeusza Sobieskiego Coulinocurta Lowe, ktremu nadano przydomek ojca amerykaskiego lotnictwa. By on twrc pierwszej jednostki balonowej, zoonej z szeciu balonw. Dokona te pierwszego lotu balonem z Cincinnati do Poudniowej Karoliny. T. Sobieski wyrni si m.in. w czasie wojny domowej w subie obserwacyjnej armii Potomac. W dniu 18 czerwca 1861 r. nada on dla prezydenta Lincolna depesz z pokadu balonu, co byo wwczas nadzwyczajnym wydarzeniem. Polakiem z pochodzenia (prawdziwe imi i nazwisko Henryk Dmochowski (by synny rzebiarz amerykaski Henry Sanders, ktrego prace zdobi waszyngtoski Kapitol, a pomniki uchodz za najlepsze w tradycji amerykaskiej (podkr. - J.R.N.) (wg W.A. Wierzewski Polskie Chicago. Lata osiemdziesite, lata dziewidziesite", Toru 2002, s. 454). Dmochowski zaoy w Filadelfii w 1856 r. szko rzeby. Wrd licz35

nych cenionych dzie Dmochowskiego byy m.in. marmurowe popiersia Puaskiego (na pomniku w Sawannah), Kociuszki i Jeffersona, robione na zamwienie amerykaskiego Kongresu oraz liczne popiersia synnych politykw USA i La Fayette'a. W 1860 r. Dmochowski zdecydowa si jednak na powrt do kraju, gdzie kontynuowa swe prace rzebiarskie, cieszc si wielkim uznaniem. Zrealizowa m.in. pikny pomnik Barbary Radziwiwny w Wilnie. Dramatyzm polskich losw zadecydowa o przerwaniu kariery artysty tak fetowanego w Stanach Zjednoczonych. Po wybuchu Powstania Styczniowego Dmochowski zosta wyznaczony komisarzem Rzdu Narodowego na powiat dinieski. Zgin na czele 100-osobwego oddziau powstaczego w bitwie z Rosjanami w maju 1863 r. (por. sylwetk H. Dmochowskiego w PSB, t. V, s. 206-207). Inny wybitny XIX-wieczny Polak Edward Sobolewski zaoy pierwsz orkiestr symfoniczn w Milwaukee i skomponowa ca oper o amerykaskiej wojnie niepodlegociowej przeciw Anglii, gwnym bohaterem swej opery czynic Kazimierza Puaskiego. Postaci, ktra przyniosa najwicej sawy dla Polski w Stanach Zjednoczonych przeomu XIX i XX wieku bya synna aktorka Helena Modrzejewska, ktra osigna prawdziwe zaszczyty popularnoci na amerykaskich scenach. Przez blisko p wieku bya uwaana za najwiksz aktork swoich czasw. Zachwycaa zwaszcza jako genialna odtwrczyni dzie Szekspira (wystpowaa w 17 rolach szekspirowskich). Z kolei jej syn Ralf Modjeski - uwaany jest za jednego z najznakomitszych amerykaskich budowniczych mostw. Wrd kilkudziesiciu zbudowanych przez niego mostw szczeglnie zasyn zbudowany w 1926 r. najduszy wwczas w wiecie most wiszcy na rzece Delaware w Filadelfii, pierwszy most wiszcy o rozpitoci powyej 1/2 km (534 m). Modjeski wsawi si rwnie jako wsptwrca teorii i techniki mostw wiszcych. Bardzo wielk popularno zdoby sobie w Stanach Zjednoczonych pianista i kompozytor Ignacy Jan Paderewski. Wiele osb w Stanach Zjednoczonych uwaao go za najwikszego pianist wszech czasw. Dodajmy do tego jeszcze ca plejad polskich wybitnych piewakw wystpujcych u progu XX wieku w Metropolitan Opera w Nowym Jorku (Jan i Edward Reszke, Jzef Hofman, Adam Didur, uwaana za supergwiazd Marcela Sembrich-Kochaska), synnych polskich dyrygentw i muzykw (poza J.I. Paderewskim m.in. Stanisaw Skrowaczewski, Artur Rodziski i Leopold Stokowski), aktork Pol Negri, nagrodzonego Oscarem reysera filmowego Ryszarda Bolesawskiego i in. (por. W.A. Wierzewski Polskie...", op.cit., s. 455). Polak, i to nie inynier, lecz wybitny pianista wirtuoz - Jzef Hofman, dugoletni profesor wyszej szkoy muzycznej w Filadelfii, wynalaz tak popularne dzi urzdzenie - mechaniczn wycieraczk szyb samochodu. Wedug historyka polskiej wynalazczoci B. Orowskiego Hofman podobno wpad na swj pomys obserwujc jednostajne wahadowe wychylenia prta 36

taktomierza, przyrzdu uywanego przez muzykw do cisego wyznaczania tempa utworu. W 1914 roku z inicjatywy inyniera Feliksa Wadysawa Pawowskiego powoano pierwszy w caych Stanach Zjednoczonych Wydzia Inynierii Lotniczej (Aeronautical Engineering), z czasem przemianowany na Wydzia Inynierii Lotniczej i Kosmicznej (Aerospace Engineering) (wg Z.J. Pasek Polskie cieki w Michigan", Periphery" 1995, vol. I, s. 76).

POLSKI EDISON" (J. SZCZEPANIK)

Za najbardziej wszechstronnego polskiego wynalazc uchodzi Jan Szczepanik (1872-1926), nazwany przez synnego amerykaskiego pisarza Marka Twaina polskim Edisonem". Ju w poowie lat 90. Szczepanik opracowa fotoelektryczn metod tkania wzorw na materiale, umoliwiajc skrcenie czasu odwzorowywania obrazu z kilku tygodni do okoo p godziny. Metod t zastosowano pniej na szerok skal w Anglii i w Niemczech. W 1897 r. Szczepanik opatentowa w Anglii urzdzenie nadawcze i odbiorcze suce do przekazywania obrazu i gosu na odlego, nazywajc je telektroskopem lub dalekowidzem. Jak pisa historyk nauki dr Andrzej Krajewski nowatorstwo wynalazku Szczepanika polegao na rozoeniu obrazw na punkty elementarne i przekazaniu ich do odbiornika, ktry znw tworzy z nich kolorowy obraz (do dzisiaj tak si go przekazuje). Wymylone przez Szczepanika urzdzenie zakwalifikowao go, zdaniem amerykaskiego historyka Alberta Abramsona, do rzdu pionierw i twrcw telewizji. W 1899 roku Szczepanik stworzy barwny film maoobrazkowy. Dr Krajewski, piszc o roli Szczepanika jako wynalazcy, przypomnia, e: W 1905 roku stworzy (on) barwny papier wiatoczuy, lecz nie zarobi na tym ani grosza. Dopiero w latach 30. patent Polaka zastosoway firmy Kodak w USA i Agfa w Niemczech - zaczy produkowa kolorowe klisze fotograficzne, co uczynio z nich wiatowe koncerny. Najwikszy rozgos przynis Szczepanikowi jednak wynalazek z zupenie odmiennej dziedziny: skonstruowanie w 1901 roku kamizelki kuloodpornej. Jego kamizelka ratowaa nie tylko przed kulami rewolweru, ale nawet przed pociskami 8 mm z karabinu manlicher. Skonstruowana przez Szczepanika kamizelka kuloodporna ju w 1902 r. uratowaa ycie zaatakowanemu przez terrorystw w czasie jazdy karoc krlowi Hiszpanii Alfonsowi XIII. Mark Twain wybra Szczepanika na bohatera paru swoich opowiada. W jednym z nich wynalazek Szczepanika, prekursorski do wspczesnych telewizorw, ratowa ycie niewinnemu czowiekowi niesusznie skazanemu na mier.

POLAK - ODKRYWC WITAMIN

Wrd najwybitniejszych polskich uczonych XX wieku mona wymieni biochemika Kazimierza Funka (pracowa w Instytucie Pasteura w
37

Paryu, Niemczech, Anglii, USA, Polsce, a od 1936 roku znowu w USA a do mierci w 1967 roku. Ju w 1912 roku Funk pierwszy odkry substancj, ktr nazwa witamin, wskazujc na to, e jej brak powoduje tropikaln chorob beriberi. Dowid, e brak tej substancji, potrzebnej dla ycia jest rdem takich chorb nazwanych awitaminozami jak krzywica czy szkorbut. Dziki jego odkryciom mona byo zwalcza choroby szczeglnie niebezpieczne dla wielkich rzesz pacjentw. Wielu Polakw przebywajcych w Stanach wsawio si inwencj i przedsibiorczoci, a nawet znaczcymi wynalazkami. Warto tu przytoczy tak pochlebn dla polskich pracownikw opini synnego krla samochodw" Henryego Forda, wsptwrcy amerykaskiego przemysu motoryzacyjnego. Piszc o racjonalizatorskiej dziaalnoci w swych zakadach spord robotnikw rnej narodowoci wymieni tylko Polakw, jako najsprytniejszych", akcentujc, e dziki ich pomysom wiele zaoszczdzono (por. H. Ford Moje ycie o dzieo", Warszawa 1925, s. 99-100). Wanie Polak Leon Melanowski by wynalazc pierwszego silnika spalinowego, ktry uzyska szerokie zastosowanie w przemyle samochodowym. Wykadowcy nauk wojskowych w Massachusets Institute of Technology w Bostonie kapitanowi Edmundowi Gray aliskiemu przypisuje si skonstruowanie pneumatycznej wyrzutni torpedowej. Duym sukcesem w przemyle stay si turbiny wodne opracowane w oparciu o patent prof. Stanisawa Zwierzchowskiego. Synny technolog polskiego pochodzenia Tadeusz Sendzimir zyska sobie renom konstrukcj walcarki Sendzimir Planetary Mili. Jego synne walce Sendzimira" znalazy zastosowanie w hutnictwie na caym wiecie. Wielostronny dynamiczny wynalazca Sendzimir by zarazem czowiekiem bardzo mocno zwizanym z polskoci. Pisano o nim jako o prawdziwym dobroczycy Polonii". Przeznaczy m.in. pokane fundusze na Fundacj Kociuszkowsk i na Polski Instytut Naukowy w Ameryce. I jeszcze jeden cigle za mao przypominany fragment roli odegranej przez polskich Amerykanw w yciu Stanw Zjednoczonych. Profesor Norman Davies przypomnia w swym Boym Igrzysku" (Krakw 1998, t. II, s. 311-312), i Polacy: Podczas obu wojen wiatowych wnieli nieproporcjonalnie duy wkad w dziaania amerykaskich si zbrojnych (podkr. - J.R.N.). Rekrutujc si z zaledue 4% ludnoci, w latach 1917-1918 Polacy stanowili 12% ogu polegych obywateli amerykaskich, w latach 1941-1945 za- 17% amerykaskich onierzy. Tak, polskiej krwi nie szczdzilimy nigdy! Szkoda tylko, e przytoczonego przez prof. Daviesa faktu nigdy nie przypominaj czoowi polscy oficjele, by lepiej zaakcentowa wkad Polonii amerykaskiej w ycie USA. Jak wiadomo, wiele z nich wolao si zajmowa zwalczaniem prezesa KPA E. Moskala czy przywdcy Polonii poudniowo-amerykaskiej J. Kobylaskiego.

POLAK, KTRY ZBUDOWA MOST NA NIAGARZE

Polakiem najbardziej zasuonym dla rozwoju Kanady by Kazimierz Stanisaw Gzowski, byy oficer saperw w czasie Powstania Listopadowego, prawnik i inynier. Rozwin ogromnie wielostronn dziaalno. By midzy innymi kierownikiem robt publicznych w zachodnim Ontario, naczelnym inynierem i budowniczym kolei oraz portu w Montrealu, czonkiem Komisji Dominalnej Kanaw Wodnych, konstruktorem mostu nad wodospadem Niagara, czonkiem Senatu Uniwersyteckiego w Toronto, inspektorem nauk Krlewskiej Akademii Wojskowej w Kingston, wacicielem walcowni stali i firmy przemysowej Gzowski Ska. By wielkim budowniczym mostw i kolei, budujc w Kanadzie setki kilometrw linii kolejowych w oparciu o wasn firm budowlan i wytwrni szyn. Dziaalno Gzowskiego jako budowniczego miewaa bardzo barwne epizody. Arkady Fiedler opisa jedn z takich do zabawnych story o Gzowskim. Polski inynier zbudowa most przez rzek Tamiz w miejscowoci London w Ontario, ale - jak pisa Fiedler: Poczciwi obywatele tej mieciny obawiali si uywa mostu: nowoczesna konstrukcja elazna wydawaa im si zbyt lekka i pajcza, niesolidna. Na szczcie kwaterowa tam puk artylerii i Gzowski poprosi dowdc, by na prb posa przez most bateri dzia. Wojak o sumiastym wsie spojrza gronie na modego inyniera, zmierzy nieufnie most- i w oczach zamigotao mu figlarnie. - Well, zgoda! - odrzek. - Ale pod warunkiem, e pan staniesz pod mostem". Bateria szczliwie przesza, przeszed cay puk. Inynier i most zdobyli zaufanie ludnoci, tak tutaj, jak i wszdzie (A. Fiedler Kanada pachnca ywic", Warszawa 1977, s. 232). Najwikszym powodem do sawy Gzowskiego stao si jednak zbudowanie przez niego w 1873 roku w niezwykle cikich warunkach terenowych mostu przez rzek Niagara pomidzy Buffalo i Fort Erie. Most, nazwany Mostem Midzynarodowym, by jedn z najbardziej gigantycznych prac na kontynencie amerykaskim. Uwaano go za jeden z cudw techniki wczesnych lat. Gzowski pooy bardzo due zasugi rwnie przy zagospodarowaniu regionu wodospadu Niagary. By zaoycielem wielu instytucji kanadyjskich, w tym zaoycielem i prezesem Kanadyjskiego Zwizku Inynierw, twrc kanadyjskiej orkiestry symfonicznej. By rwnie organizatorem zwizkw strzeleckich na terenie caej Kanady, rozbudowujc je przy duym wasnym wkadzie finansowym w trwa organizacj wojskowo-narodow. Za swe wielostronne zasugi zosta mianowany honorowym adiutantem krlowej Wiktorii i obdarowany tytuem Sir". Poza Gzowskim nie zabrako rwnie i licznych innych Polakw, ktrzy zaznaczyli si w yciu XIX-wiecznej Kanady. By przypomnie takie postacie jak Edward S. Rottermund, geolog i inspektor kopal, odkrywca rde mineralnych i wgla w Quebecu; Aleksander E. Kieszkowski, inynier,
39

38

dyrektor Towarzystwa Rolniczego i organizator wojska w Kanadzie, pose do parlamentu kanadyjskiego; Edward T. Brokowski, zaoyciel The Manitoba Gazette" w Winnipeg; geograf Karol Horecki, autor dokumentacji Peace Riva i wybrzea oceanu; Stanisaw Szyszko, odkrywca kopalni zota; inspektor kopal Jzef Opalski, ktry dokona odkry wielu z mineralnych; badacz jzyka i zwyczajw Eskimosw Fryderyk Schwatka.

POLACY W AMERYCE POUDNIOWEJ

Wiek XIX przynis prawdziw plejad wspaniaych polskich badaczy Ameryki Poudniowej.

OJCIEC CHILIJSKIEGO GRNICTWA"

Grup czoowych polskich postaci zasuonych dla rozwoju Ameryki Poudniowej w XIX wieku zdecydowanie otwiera niezwykle dynamiczny naukowiec Ignacy Domeyko, w modoci filareta, zaprzyjaniony z A. Mickiewiczem. Pracujc przez dziesiciolecia na uniwersytecie w Chile szybko zyska midzynarodowy rozgos swymi pracami badawczymi z geografii, mineralogii, geografii i chemii, ogaszanymi po francusku i hiszpasku. Doprowadzi do odkrycia wielu nieznanych przedtem mineraw. By autorem pierwszej przegldowej mapy geologicznej Chile, swymi badaniami geologicznymi nader wydatnie przyczyniajc si do rozwoju grnictwa w Chile. Nazywano go ojcem grnictwa chilijskiego. Przez 16 lat by rektorem uniwersytetu w stolicy kraju Santiago, a zarazem twrc szkolnictwa wszystkich stopni w Chile. Ocenia si, e jego dokonania zapewniy Chile przodujc rol w rozwoju szkolnictwa na tle caej wczesnej Ameryki Poudniowej (wg Wkad..., op.cit., s. 741). Napisa wiele podrcznikw, z ktrych korzystano zarwno w Chile, jak i w Hiszpanii, Peru i Boliwii. Poza pracami naukowymi odznaczy si rwnie dziaaniami w rnych wanych dla kraju sferach ycia publicznego. Zreformowa mennic chilijsk, by projektantem sieci wodocigw w Santiago. Niejednokrotnie wystpowa jako rozjemca w sprawach grniczych. Utworzy muzeum etnograficzne i zaoy sie stacji meteorologicznych. Pisano o Domeyce, e by czowiekiem instytucj, jedn z osb najbardziej zasuonych dla tworzenia zrbw nowoczesnego Chile. Do koca ycia pozosta gorcym patriot polskim. We wspomnieniach Moje podre" akcentowa niewzruszon wiar w odrodzenie Polski. Chilijczycy zachowali wdziczn pami o zasugach Domeyki dla ich kraju. W 1902 r. w stolicy Chile Santiago odsonite pomnik polskiego naukowca, a w rok pniej rzd chilijski wyda w piciu tomach jego dziea naukowe. Na cze Domeyki jedno z pasm Andw Chilijskich nazwano Cordillera Domeyko. Mianem polskiego naukowca nazwano rwnie miasto w Chile oraz minera domeykat i mae Nautilus domeykus. Poza stosunkowo lepiej spopularyzowanymi dokonaniami Domeyki w Chile cigle zbyt mao wspomina si w Polsce o innych jake cennych naukowych i technicznych dokonaniach wybitnych Polakw w rnych krajach Ameryki Poudniowej. Ile osb wie na przykad o tym, e w stolicy Peru - Limie stoi okazay pomnik powicony piciu wielce zasuonym dla tego kraju Polakom. Uczczono w ten sposb Edwarda Habicha, zaoyciela
40 41

peruwiaskiej Szkoy Inynierw, dzi Narodowego Instytutu Inynierii; najsynniejszego w Ameryce aciskiej budowniczego kolei - Ernesta Malinowskiego; budowniczego Kolei Transandyjskiej Wadysawa Folkierskiego; budowniczego drogi czcej Peru z Boliwi - Wadysawa Klugera i konstruktora mostu na rzece Rimac - Ksawerego Wakulskiego (por. wywiad z E. Dzikowsk, ycie" 30-31 marca 1996 r). Na pomniku zdobionym rzeb Ora Biaego znajduj si paskorzeby wspomnianych piciu polskich inynierw. Dodajmy, e pomnik mieci si na placu nazwanym ku czci Edwarda Habicha - Plaza de Habich" przed gmachem zaoonej przez niego Wyszej Szkoy Inynieryjnej. Gdy Habich j zaoy w 1876 roku w Limie szkoa ta bya pierwsz politechnik w caej Ameryce aciskiej.

TWRCA NAJWYSZEJ UNII KOLEJOWEJ NA WIECIE

Upamitniony na pomniku inny polski inynier Ernest Malinowski uznawany by za jednego z najwikszych talentw sztuki inynieryjnej drugiej poowy XIX wieku w wiecie. Jego najsynniejszym przedsiwziciem inynieryjnym byo zainicjowanie i przeprowadzenie wielkiej kolei transandyjskiej, cigncej si przez Ameryk Poudniow, kolei, ktra poczya Ocean Spokojny z Atlantykiem. Bya ona najwyej pooon lini kolejow na wiecie. Malinowski osobicie kierowa budow tej drogi na jej najwyszym i zarazem najtrudniejszym odcinku (4768 m n.p.m.). Z powodzeniem przeama ogromne trudnoci, ktre sprawiy, e wikszo ekspertw poprzednio w ogle wykluczaa moliwo budowy trasy na tym odcinku. W czasie budowy tej trasy musiano wykopa 62 tunele i zbudowa 30 mostw. Wybudowan przez Malinowskiego kolej transandyjsk specjalici europejscy i amerykascy uznali za najwikszy cud techniki". E. Malinowski odda jeszcze jedn wan, acz mao przypominan, przysug dla pastwa peruwiaskiego. W 1886 roku by dowdc zwyciskiej obrony wybrzea Peru w wojnie peruwiasko-hiszpaskiej. Okaza talenty militarne, przyczyniajc si do rozbicia floty hiszpaskiej. Warto przypomnie jeszcze jedn synn niegdy, a dzi niemal zapomnian posta polsk z Peru - najwybitniejszego peruwiaskiego architekta pierwszej poowy XX wieku - Stanisawa Jaxy Maachowskiego. W cigu 60 lat swej dziaalnoci architektonicznej zaprojektowa on i wybudowa kilkaset obiektw w Limie i na peruwiaskiej prowincji, w tym paac prezydencki i paac arcybiskupi, gmachy parlamentu i ratusza miejskiego. Jaxa Malinowski by przez wiele lat rwnie rektorem synnej Szkoy Inynierw w Limie. Do koca ycia nie przyj obywatelstwa peruwiaskiego, zachowujc czno z dalek ojczyzn. Wspominajc za swoich polskich poprzednikw w Peru, tak pisa w licie: Dziki tym ludziom sowo Polak stao si tu gwarancj ofiarnoci, dobrego wychowania i solidnej roboty (cyt. za wywiadem z E. Dzikowsk, ycie" z 30-31 marca 1996 r.).
42

Polscy inynierowie wyrniali si rwnie w yciu Brazylii. Np. Aleksander Brodowski wsawi si jako budowniczy kolei przez grskie pasmo Sierra do Me, od Sao Paulo do Santos. Miasto lece na tej trasie na jego cze nazwano Brodosqui. Z kolei w Itakua w Brazylii miejscowy teatr nazwano ku czci polskiego geologa - Przewodowskiego. Wrd synniejszych Polakw w Brazylii warto przypomnie rwnie postacie inyniera Henryka Babiskiego, autora pierwszej geologicznej mapy Brazylii i inyniera Jzefa Siemiradzkiego, szczeglnie zasuonego dla bada geograficznych i geologicznych w poudniowych stanach Brazylii. W sowniku brazylijskiego Instituto Historico Siemiradzkiego nazwano najwybitniejszym geologiem" Brazylii (wg J.H. Retinger, op.cit., s. 195). Innego wybitnego Polaka Hieronima Durskiego nazwano ojcem szkolnictwa brazylijskiego" (wg Wkad...", op.cit., s. 819). W powojennej Brazylii kontynuowa po wojnie tradycje wielkich architektw polskich inynier Wojciech Mieczysaw Jezierski. By on twrc najwyszych budowli w San Paulo. Ta brazylijska metropolia zawdzicza in. Jezierskiemu ok. 3 miliony metrw kwadratowych zabudowy (wg korespondencji J. Gruszyskiego ladami Polakw w Brazylii", Gos" z 18 listopada 1997). Polacy mogli si poszczyci rwnie licznymi pionierskimi przedsiwziciami w innym wielkim kraju Ameryki Poudniowej - Argentynie. Twrc argentyskiej inynierii wojskowej by Robert A. Chodasiewicz. Za patrona argentyskiego lotnictwa uwaany jest Polak Robert Chodorowski, ktrego nazwisko upamitnia specjalna tablica pamitkowa w Buenos Aires. Karol Muntawski zorganizowa pierwszy w Argentynie Instytut Miar i Wag oraz Wydzia Statystyczny. Dr Julian Jurkowski zaoy pierwsze w Argentynie sanatorium dla chorych na puca. Podobne nazwiska Polakw zasuonych dla rozwoju rnych dziedzin ycia w krajach Ameryki Poudniowej mona by dugo, dugo mnoy. Jake mocno zabrako ich talentw w przygniecionej zaborami Polsce!

43

POLACY W AFRYCE, AUSTRALII I AZJI

Polskie odkrywanie Afryki" zaczo si faktycznie od Egiptu. Polak - August Szulc, podpukownik artylerii i niegdy jeden z budowniczych Kanau Augustowskiego, sta si jedn z bardziej zasuonych postaci przy rozwoju Egiptu. Od 1836 roku dowodzi egipskimi wojskami inynieryjnymi i by budowniczym fortecy kontrolujcej tzw. Wrota Cylicyjskie w grach Taurus na poudniu Azji Mniejszej. Dziki prowadzonym przez Szulca poszukiwaniom geologicznym w Libanie odkryto tam pokady wgla. Inny Polak - Aleksander Dzieranowski - sta si organizatorem egipskiego szkolnictwa. Polski inynier Stanisaw Janicki, wsppracujc z Lessepsem sta si wspbudowniczym Kanau Sueskiego (por. Wkad..., op.cit., s.427, 796). Najsynniejszym polskim badaczem Afryki by Stefan SzolcRogoziski, ktry zorganizowa w latach 1882-1885 polsk wypraw do Kamerunu. Wyprawa zbadaa Gry Kameruskie, rzek Mungo, odkrya jezioro Malombi i zdobya szczyt Mong - la Lobach. Uwaa si, e faktycznym celem wyprawy Rogoziskiego byo zbadanie moliwoci zaoenia w Kamerunie niezalenej kolonii polskiej. W 1883 roku Rogoziski zorganizowa w zachodniej czci Kamerunu federacj miejscowych plemion. Liczy na to, e ta federacja bdzie przeciwdziaa skutecznie wpywom niemieckim, poprzez oddanie si pod protekcj brytyjsk. Niemcy do szybko zorientowali si w zamysach Rogoziskiego i chcieli nawet zaaresztowa psujcego im szyki Polaka. Ostateczna rezygnacja Anglii z wpyww w Kamerunie zadecydowaa o usadowieniu si w nim Niemcw a do I wojny wiatowej.

zoa zota, srebra i licznych innych mineraw. Szczeglne znaczenie miao dokonanie przez Strzeleckiego odkrycia zota pomidzy Wellingtonem a Bathurst i w dolinie rzeki Clyvd. Strzelecki uznawany jest rwnie za pioniera australijskiej meteorologii i pierwszego czowieka, ktry zajmowa si sprawami ochrony rodowiska w Australii (wg L. Paszkowskiego Poles in Australia and in Oceania 1790-1940, s. 154). W 1869 roku Strzelecki zosta uhonorowany przez krlow Wiktori przyznanym mu Orderem w. Michaa i w. Jerzego za picioletnie prace badawcze w Australii, odkrycie zota, odkrycie nowych obszarw zdatnych do kolonizacji i wreszcie za sporzdzenie opartych na obserwacjach astronomicznych map topograficznych i geologicznych. Na cze Strzeleckiego jego imieniem nazwano najwyszy szczyt Wyspy Flindersa w Australii (Strzelecki Peak), rzek (Strzelecki Creek) i wzniesienie w rodkowej Australii Mount Strzelecki. Badacze historii odkry Strzeleckiego pisali o wielkiej popularnoci jego postaci w krgach wczesnej inteligencji angielskiej. Wyrazem tej popularnoci byo wykorzystanie wanie osoby Strzeleckiego jako pierwowzoru do postaci hrabiego Smorltork w powieci Klub Pickwicka" K. Dickensa.

POLAK - GUBERNATOREM ASTRACHANIA

Liczni Polacy znaleli si wrd wybitnych badaczy ludw Azji. Poza wspomnianymi ju w tekcie o odkrywaniu Syberii: Czerskim, Czekanowskim czy Dybowskim warto wymieni m.in. takiego badacza, jak Bronisaw Grbczewski. Za najznakomitszego znawc Azji rodkowej i Dalekiego Wschodu na przeomie XIX i XX wieku by uwaany Bronisaw Grbczewski (by on synem polskiego zesaca). Zorganizowa on wiele wypraw do Azji rodkowej, badajc wielkie obszary mao znane albo zupenie przedtem nie badane. Zosta za to nagrodzony srebrnym i zotym medalem Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu. Awansowany do rangi generaa zosta mianowany w 1896 roku pogranicznym komisarzem nadamurskim (nadzorujc liczc 3200 km granic). Kilka lat pniej zosta mianowany generalnym komisarzem Kwantungu z siedzib w Port Arturze. W 1903 roku car Mikoaj II powierzy Grbczewskiemu urzd gubernatora i hetmana kozackiego wojsk astrachaskich. W czasie audiencji car akcentowa, e nigdy dotd za rzdw carw nie byo takiego zdarzenia, aby Polak i katolik by mianowany hetmanem Kozakw, ktrzy s ostoj tronu i dynastii. Std moe Pan wnosi, jak ceni sub pask i jak Panu ufam (cyt. za: I. Gieysztorow we Wkad...", op.cit., s. 762). Zmuszony zosta do dymisji po zaprotestowaniu w 1906 r. przeciwko projektom ograniczenia konstytucji rosyjskiej. W 1919 roku powrci na stae do niepodlegej Polski. Za pierwszego badacza mongolszczyzny uwaany jest skazany na zesanie byy filareta Jzef Kowalewski. Jemu zawdziczano opracowanie pierwszej gramatyki jzyka mongolskiego i wydanie pierwszego sownika mongolsko-rosyjskiego. Z kolei 45

NAJWIKSZY ODKRYWCA TERENW AUSTRALII

Polak Pawe Edmund Strzelecki nie mia sobie rwnej postaci jeli chodzi o zasugi w odkrywaniu wiedzy o geografii i geologii Australii. Byy to zasugi niezwykle wielostronne, a zadziwiajce, e przypady na osob jednego uczonego. Strzelecki by pierwszym odkrywc Alp Australijskich, cznie z ich najwyszym pasmem Gr nienych. W 1840 roku jako pierwszy zdoby najwyszy szczyt Australii i nazwa go Kociuszko Mount" (Gra Kociuszki). Nazw t gra ta nosi take oficjalnie od 1851 roku. Strzeleckiemu zawdziczamy rwnie pierwsze gruntowne opisanie tego szczytu. Strzelecki odkry rwnie Ziemi Gibbsa i by wykonawc pierwszej mapy caego australijskiego interioru. W 1845 roku wyda w jzyku angielskim ksik Fizyczny opis Nowej Poudniowej Walii i Ziemi Diemenasa", nader gorco przyjtej przez czytelnikw i przez dugi okres czasu polecanej jako prawdziwe wzorowe dzieo o geografii Australii". Polak odkry rwnie
44

Polak z USA Stanisaw Hernisz opublikowa w 1854 roku pierwszy sownik angielsko-chiski.

POLSKI KRL MANDURII"

Mao dzi pamitanym epizodem jest historia polskiego wychodstwa w Mandurii - w okresie jego najwikszego rozwoju w latach 1917-1920 w Harbinie mieszkao 10 tysicy Polakw. Szczeglnie ciekawe byy dzieje dziaajcej w Mandurii w latach 20. zeszego wieku wielkiej firmy drzewnej Wadysawa Kowalskiego. Firma ta dzierawia od wadz chiskich powierzchni lasw rwn poowie dzisiejszego wojewdztwa lskiego, a sam Kowalski nazywany by polskim krlem Mandurii. Badacz dziejw Polonii, historyk dr Jarosaw Neja, tak pisa o rozmiarach prosperujcych mandurskich przedsiwzi W. Kowalskiego (na amach Wprost" z 2 marca 2003 r.): Do 1923 r. przedsibiorstwo Kowalskiego zainwestowao w Mandurii ponad 10 mln dolarw, gigantyczn jak na lokalne warunki sum. Zbudowano za to nie tylko nowoczesne tartaki i infrastruktur komunikacyjn, ale take warsztaty, elektrownie oraz liczne budynki biurowe i mieszkalne. Na szeciu obszarach koncesyjnych powstao mae pastewko, w ktrym w czasach najwikszego rozwoju pracowao ponad 8 tys. osb, wrd nich wielu Polakw. Stolic krlestwa Kowalskiego zostaa osada o swojskiej nazwie Jabo, gdzie dziaay szpital, szkoa (...), a take wydawnictwa mandurskiej Polonii, prnie dziaajcej w Harbinie (...). W tym miecie Kowalski zaoy w 1925 r. nowoczesn wytwrni sklejki. Przez lata by to jedyny tego typu zakad przemysowy w Chinach. Forniry od Kowalskiego (...) eksportowano do Japonii, Australii, a nawet do Kanady oraz Ameryki Poudniowej. Okupowanie Mandurii przez wojska japoskie w 1831 r. przynioso jednak zaamanie caego przedsiwzicia Kowalskiego. Jake przejmujco pisa Mieczysaw Wionczek 14 lipca 1939 r. na amach Dziennika Bydgoskiego" o wielkich rzeszach polskich emigrantw, ktrzy oddali swoje ycie, cae powicenie, talent i energi dla rnych krajw, w ktrych znaleli schronienie: To, e gwna ulica stolicy wysp Tahiti-Papeete nosi nazw rue de la Petite Pologne (ulica Maopolska) lub e nad jeziorem Czad w francuskiej Afryce zwrotnikowej jest miasto Fort Motyliski, to nieprzemawiajce dzi do ludzi, ktrzy nad jeziorem Czad lub w Papeete mieszkaj, a mie naszemu sercu lady dziaalnoci Polakw w XIX wieku. Polakw, najczciej emigrantw politycznych, ktrzy gnbieni na ziemiach swych przodkw, za oceanem szukali warunkw do egzystencji i obcym spoeczestwom ofiarowali swe zdolnoci, sw wiedz, a czsto i serce. ladw stp polskich, wdrujcych po wszystkich ldach wiata, znale nie trudno - jest ich tysice: s na Sachalinie i w Indochinach, w Peru i na Alasce, w Nowej Zelandii i w Kongo belgijskim. To lady stp odkrywcw i misjonarzy, lekarzy i inynierw, lady przykryte latami zapomnienia, odgrzebywane przypadkowo i niespodziewanie. Gdyby tak na mapie ziemi znaczy szlaki przebyte przez Polakw w czasie wielkiej wdrwki ludu 46

polskiego w XIX wieku, to mnogoci tych szlakw bylibymy zdziwieni. Zadziwieni byliby nawet ci, co uwaaj si za dobrze zorientowanych w tych polskich po wiecie wojaach, majcych co z podry Jana z Kolna i Maurycego Beniowskiego. A zadziwienie rosoby, gdyby po przejrzeniu starych listw, pamitnikw i gazet postaci tych wielu nieprzecitnych emigrantw oyy. Ile to entuzjazmu, si pracy roztrwonili Polacy w tych przymusowych wdrwkach po globie? Ile dobrego zrobili dla obcych spoeczestw? C za cuda tym nakadem energii ludzkiej zdziaa mona by, majc wasny niepodlegy byt pastwowy? (podkr. - J.R.N.)

47

NA ZIEMIACH POLSKICH OD XIX WIEKU PO 1939 ROK

Pomimo tak licznych wyjazdw na emigracj nie zabrako wybitnych indywidualnoci wrd Polakw, ktrzy na trwae tworzyli pod panowaniem pruskim, austriackim czy rosyjskim, inicjujc wane przedsiwzicia w przernych dziedzinach nauki czy techniki. Oto niektre z ciekawszych sylwetek tych Polakw. Mieszkajcy na lsku Opolskim Polak ksidz Jan Dziero (1811-1906) uwaany jest za pierwszego wielkiego pszczelarza wiata, o niezrwnanych wrcz zasugach dla rozwoju pszczelarstwa. To on pierwszy odkry genetyczn teori dziewordztwa pszcz. Ksidzu Dzieroniowi pszczelarstwo zawdzicza stworzenie w 1840 roku pierwszego ula w ksztacie ruchomej szafki, umoliwiajcej wyjmowanie pojedynczych plastrw. Konstrukcj ks. Dzieronia powszechnie uwaa si za wyjtkowo znaczcy krok na drodze udoskonalania kapitau ula, ktry doprowadzi do jego dzisiejszej postaci. Prace ks. Dzieronia tumaczono na wiele jzykw. Zasugi ksidza upamitnia nazwa miasta (Dzieroniw) w rodzinnych okolicach duchownego na lsku Opolskim. I jeszcze inna dziedzina, w ktrej polski uczony zasyn bezcennym dzieem w skali midzynarodowej. Chodzi o ogromn spucizn naukow Oskara Kolberga (1814-1890) - jego liczce 80 tomw opisy kultury ludowej z wszystkich regionw Polski.

wysok ocen osigni badawczych Wrblewskiego i Olszewskiego dan przez noblist Kamerlinga Onnesa, twrcy synnego laboratorium kriogenicznego w Ledydzie. Prof. Onnes, przemawiajc z okazji przyznania mu Nagrody Nobla w Sztokholmie, nazwa prace Wrblewskiego i Olszewskiego podstawowymi i klasycznymi w tej dziedzinie (wg Wkad...", op.cit., s. 416). Bardzo wysoko ocenia si w wiecie midzynarodowej nauki osignicia innego polskiego fizyka krakowskiego Mariana Smoluchowskiego. Przypomina si, e sformuowa on teori fluktuacji gstoci i niezalenie od Einsteina prawa rzdzce ruchami Browna. Nieraz pisano, e zasugi badawcze Smoluchowskiego w sferze termodynamiki predestynoway go wrcz do Nagrody Nobla z dziedziny fizyki. Jeden z czoowych astrofizykw XX wieku Subrahmanyan Chandrasekhar w 1943 r. ocenia znaczenie aktualnych po dzi dzie odkry Smoluchowskiego, piszc: Jest rzecz poaowania godn, e nowsze dyskusje podstaw termodynamiki nie powouj si na Boltzmana i Smoluchowskiego. Naley szczeglnie ubolewa nad brakiem powoywa si na Smoluchowskiego, gdy nikt inny nie przyczyni si tak jak on do rzeczywistego wyjanienia podstawowych zawartych tam punktw spornych (...). Teoria fluktuacji gstoci rozwinita przez Smoluchowskiego jest jednym z najwybitniejszych osigni fizyki molekularnej (cyt. za: Wkad...", op.cit., s.
417-418).

ODKRYWCA SZCZEPIONKI PRZECIW TYFUSOWI

Polski biolog i mikrobiolog Rudolf Weigl (1883-1957) zasyn jako najwybitniejszy na wiecie badacz nad zarazkami duru plamistego, czyli tyfusu. wiat zawdzicza jego pracom odkrycie szczepionki przeciw tyfusowi, doprowadzenie do produkcji tej szczepionki i w efekcie bardzo znaczce ograniczenie groby epidemii tyfusu. Do momentu odkrycia szczepionki tyfus nalea do najgroniejszych chorb wiata. Jeszcze w czasie I wojny wiatowej choroba ta dziesitkowaa szeregi obu stron walczcych (wg B. Orowski Nie tylko...", op.cit., s. 214-215). Tym wiksze byo wic znaczenie odkrycia dokonanego przez polskiego bakteriologa. Warto doda, e prof. Weigl zawsze konsekwentnie obstawa przy polskoci, pomimo swego austriackiego pochodzenia. Jego rodzice byli Austriakami. Matka ponownie wysza za m za polskiego nauczyciela, gdy Rudolf mia 5 lat i atmosfera domu rodzinnego spowodowaa, e Rudolf sta si Polakiem z wyboru (wg R. Bujnicki Polak z krwi i koci", Rzeczpospolita" 31 padziernika 1994). W czasie okupacji niemieckiej prof. Weigl odmwi podpisania tzw. reichlisty, z czym zwizane byy propozycje wadz niemieckich, by przenis si z Lwowa na katedr na uniwersytecie berliskim. Nie pomogo ani kuszenie prof. Weigla obietnicami, e Niemcy wystpi dla o Nagrod Nobla, ani pogrki zastpcy H. Himmlera gen. Katzmana, ktry grozi, e odmowa Weigla moe spowodowa naraenie go na los grupy lwowskich
49

PIERWSZY NAFCIARZ WIATA

Ignacego ukasiewicza z caym uzasadnieniem nazwano pierwszym nfciarzem wiata. To on ju w 1854 r. (a wic na 5 lat przed Amerykanami) doprowadzi do powstania w Bbrku koo Krosna pierwszej w wiecie kopalni ropy naftowej. Polakowi jako pierwszemu czowiekowi na wiecie powiodo si opracowanie skutecznej i bezpiecznej metody wiercenia szybw naftowych (por. K. Michalski Pierwszy nafciarz wiata", Tygodnik Solidarno" 1999, nr 8). Rok wczeniej wanie ukasiewicz wynalaz jako pierwszy w wiecie lamp naftow, wprowadzajc j w 1853 roku do szpitala lwowskiego, zapalajc j po raz pierwszy 31 lipca 1853 r. w Szpitalu Powszechnym we Lwowie. Badacz historii polskiej myli technicznej Tadeusz Kotowicz napisa o tym wydarzeniu: Dzie ten zapisa si w rocznikach wiatowych wynalazkw na skal Edisona i Marconiego jako data powstania petrochemii nie tylko w Polsce, ale i na wiecie (podkr. J.R.N.) (wg Wkad...", op.cit., s. 431). Z kolei dwaj wybitni fizycy z Uniwersytetu Jagielloskiego Zygmunt Wrblewski i Karol Olszewski stali si gonymi na caym wiecie dziki swoim pionierskim pracom w dziedzinie skraplania skadnikw powietrza. Wybitny polski fizyk - profesor Tadeusz Piech - przypomnia niezwykle
48

profesorw rozstrzelanych przez nazistw w lipcu 1941 r. Ponurym wiadectwem czasw powojennych jest fakt, e tak znakomity uczony zamiast nagonienia i popularyzacji musia zderza si z cigymi barierami w swoim kraju, ktremu pozosta tak wiernym w dobie najciszych wyzwa. Jak pisa Rafa Bujnicki: W 1948 roku wadze PRL, znajce antykomunistyczne pogldy profesora, przyczyniy si do tego, e nie otrzyma on Nagrody Nobla, do ktrej kandydowa.

WSPTWRCA NOWOCZESNEJ SOCJOLOGII

Do najwikszych osigni polskich nauk humanistycznych w XX wieku naleay socjologiczne prace Floriana Znanieckiego. Po uzyskaniu w 1914 roku doktoratu w Krakowie i kilkuletniej pracy w Warszawie na stanowisku dyrektora Towarzystwa Opieki nad Wychodcami Znaniecki wyjecha w 1914 roku do Stanw Zjednoczonych. I tam wanie we wsppracy z profesorem Williamem I. Thomasem stworzyli wsplnie dzieo o wyjtkowo wielkiej renomie midzynarodowej The Polish Peasant in Europe and America". Dzieo to uwaane jest za klasyczn wrcz pozycj w dziedzinie socjologii, od ktrej zaczyna si nowy okres socjologii amerykaskiej, a jednoczenie wiatowej (wg Wkad...", op.cit., s. 203). Synny polski socjolog profesor Jzef Chaasiski tak akcentowa znaczenie tego wielkiego 5-tomowego wsplnego dziea Znanieckiego i Thomasa: The Polish Peasant in Europe and America " (...) wsplne dzieo Thomasa i Znanieckiego uwaane jest za pozycj klasyczn, od ktrej zaczyna si nowy okres socjologii amerykaskiej, a jednoczenie wiatowej (...). Dzieo Thomasa i Znanieckiego wymieniane jest w amerykaskich pracach z zakresu historii myli socjologicznej jako publikacja pionierska o fundamentalnym znaczeniu w rozwoju socjologii (por. J. Chaasiski Wkad...", op.cit., s. 203-204). Prof. Chaasiski powoywa si m.in. na zbiorow ksik o socjologii wydan w USA pod red. S.M. Lipseta i N.J. Smolsera, gdzie szczeglnie wyeksponowano dzieo Thomasa i Znanieckiego.

skiego, Stefana Piekowskiego, Ludwika Infelda), chemii (m.in. twrcy nowoczesnej termochemii Wojciecha witosawskiego), medycyny (m.in. Ludwika Hirszfelda), logiki (m.in. Jana ukasiewicza, Kazimierza Ajdukiewicza, Alfreda Tarskiego, Leona Chwistka), filozofii (m.in. Wadysawa Tatarkiewicza, Romana Ingardena). Coraz wyszy poziom osigaa rwnie polska myl techniczna. Jednym z najgoniejszych tego przykadw byy prace profesora Stefana Bryy (zamordowanego w czasie wojny przez Niemcw). Wsawi si on w 1926 roku zbudowaniem pierwszego w Europie mostu drogowego spawanego na rzece Sutwi. Opracowa te pierwsze w wiecie przepisy spawania konstrukcji stalowych.

TWRCA PIERWSZEGO W EUROPIE MOSTU SPAWANEGO

Brak miejsca nie pozwala tu na omawianie postaci nauki II Rzeczypospolitej, spopularyzowanych wrd duo szerszych krgw czytelnikw. Przypomnijmy tu, e nauka polska w owym okresie moga si poszczyci licznymi nazwiskami o midzynarodowym rezonansie. By przypomnie tu w telegraficznym skrcie nazwiska choby z takich dziedzin, jak: matematyka (m.in. Wacawa Sierpiskiego, Stefana Banacha, Hugo Steinhausa, Kazimierza Kuratowskiego, Stefana Mazurkiewicza), fizyki (m.in. Czesawa Biaobrze50 51

W POLSCE PO 1945 ROKU I NA EMIGRACJI

Ze wzgldw objtociowych nie chciabym tu omawia wkadu cywilizacyjnego wybitnych postaci z rnych dziecin kultury i nauki z Kraju, ktre s duo szerzej znane polskim czytelnikom (czoowych postaci polskiej muzyki, polskiej szkoy filmowej, nowoczesnych poszukiwa w teatrze, malarstwie czy plakacie, czoowych polskich fizykw czy matematykw). Midzynarodowe sukcesy sztuk Sawomira Mroka, kompozycji Henryka Mikoaja Greckiego i Krzysztofa Pendereckiego, Wrocawskiego Teatru Pantomimy Henryka Tomaszewskiego czy Teatru Laboratorium Jerzego Grotowskiego, filmw Wajdy, Kielowskiego i Zanussiego etc., pokazay si polskich talentw. Jake goosowne i oszczercze na tym tle wydaj si serwowane przez niektrych wpywowych anty-Polakw twierdzenia, e Polacy s mao twrczy". (Tak ocen zaprezentowano na okadce znanego z narodowego nihilizmu postkomunistycznego tygodnika Wprost".)

ZAPOMNIANY GENIUSZ ARCHITEKTURY (M. NOWICKI)

Dodajmy to, o czym pisaem ju w pierwszym tomie, e polscy twrcy zasuyli si dla caej uzalenionej od Sowietw Europy rodkowej i Wschodniej sw rol w rozbijaniu okoww tzw. realizmu socjalistycznego i torowaniu nowych drg w teatrze, muzyce, plastyce czy filmie. To nie rzekomy brak inwencji twrczej, lecz bariery komunistycznego reimu okazay si gwn przeszkod w penym wykorzystaniu na miejscu, wanie w Kraju najwspanialszych polskich talentw. Jake wymowny pod tym wzgldem jest przykad genialnego architekta, uwaanego niegdy za jednego z kilku najwikszych architektw wiata, a dzi tak niesusznie zapomnianego Macieja Nowickiego. Komunistyczni biurokraci odrzucili opracowane przez Nowickiego nowatorskie projekty zagospodarowania rdmiecia Warszawy jako wyranie sprzeczne z ich wzorowanymi na ZSRR wizjami socjalistycznego" budownictwa. Odrzucono m.in. opracowan przez Nowickiego bardzo oryginaln koncepcj powizania centrum Warszawy z Wis i projekt dwupoziomowego skrzyowania alej Jerozolimskich z ul. Marszakowsk (por. opracowany przez R. Biernack i P. Trub biogram M. Nowickiego w PSB", t. 23). Nowatorskie projekty Nowickiego zostay zamknite szczelnie w archiwach. Zlekcewaony i postponowany w oficjalnych ludowych" gremiach architekt zdecydowa si na wyjazd do Stanw Zjednoczonych, gdzie byskawicznie rozwin architektoniczn karier. Jego dokonania bardzo szybko, w cigu zaledwie paru lat zapewniy mu saw wiatow. W 1948 roku
52

wraz z czoowym fiskim architektem Eero Saarinenem zaprojektowa projekt Brandeis University. Pniej jest wspautorem gmachu ONZ w Nowym Jorku wraz z najznakomitszym wwczas architektem wiata Le Corbussierem, W.K. Harrisonem i H. Robertsonem. W 1949 roku wsplnie z Williamem H. Deitrickiem i Fredem Severudem zaprojektowa dla Raleigh w Nowej Karolinie budynek wystawowo-widowiskowy - sawne Parabellum. Byo to niezwykle nowatorskie rozwizanie, oparte na niewykorzystanych dotd pryncypiach konstrukcyjnych. Przy budowie Parabellum" po raz pierwszy w wiecie zastosowano zasad konstrukcyjn struktury przestrzennej w postaci dachu wiszcego na stalowych linach. Znaczenie Parabellum" dla rozwoju architektury na wiecie porwnywano nieraz z wpywem twrczoci F.L. Wrighta na architektur wspczesn (wg biogramu M. Nowickiego z PSB", t. 23). W 1950 r. wraz z Albertem Mayerem zdoby I nagrod w konkursie na projekt miasta Chandigarh, stolicy Pendabu w Indiach, ktre zaplanowano u stp Himalajw. Tragiczna mier Nowickiego w katastrofie samolotowej w dniu 31 sierpnia 1950 roku uniemoliwia mu zrealizowanie tego ogromnego zadania architektonicznego. Po mierci Nowickiego kierownicz rol w projektowaniu Chandigarh przej inny wielki architekt Le Corbussier. Ogromne talenty architektoniczne Macieja Nowickiego byy uznawane powszechnie w krgach najlepszych architektw i urbanistw wiata. Synny fiski architekt Eero Saarinen ocenia z emfaz: Gdyby czas pozwoli temu geniuszowi rozwin w peni skrzyda, ten poeta-filozof formy miaby upyw na cay rozwj architektury tak gboki, jak by gbokim natchnieniem dla swych przyjaci (cyt. za: Wkad...", op.cit., s. 641-642). Z kolei w ocenie gonego amerykaskiego urbanisty, historyka urbanistyki i socjologa Lewisa Mumforda Nowicki byby zdolny przestawi architektur wiata na nowe tory, tak jak nikt inny, bowiem nosi on w sobie zarodek nowej epoki, a to, co przez sw mier zostawi niedokoczone, woa o twrczy wysiek caej generacji (tame, s. 642). Mona tylko ubolewa, e ten wielki geniusz architektury nie mia szans zaprezentowania swego talentu przy realizacji przebudowy Warszawy, ktr tak strasznie spartaczono w wczesnych warunkach uzalenienia od sowieckich wzorw.

PRZEMILCZANE DOKONANIA EMIGRACYJNE

Cytowane wczeniej sowa N. Daviesa o wyjtkowym znaczeniu dokona Wielkiej Emigracji mona by z powodzeniem odnie rwnie do jake wielu postaci z polskiej XX-wiecznej emigracji wojennej i powojennej. Dokadniejsze porwnanie bilansu ich dokona doprowadzioby znw do bulwersujcych ocen. Znowu okazywaoby si, e ludzie z polskiej diaspory, cho o wiele mniej liczni ni Polacy w kraju, wyrnili si w dogodniejszych warunkach wolnociowych na Zachodzie dokonaniami w licznych dziedzinach na skal znacznie wiksz ni to, co zrobili ich rwienicy w Kraju. 53

Tylko e, i to wanie mnie najbardziej boli, te emigracyjne dokonania wzbogacay wycznie kraje zachodnie, a w Polsce s jake czsto niemal cakowicie nieznane. Nazwiska jake wielu wspczesnych wielkich Polakw z zagranicy pomijane s nawet w aktualnych polskich encyklopediach, traktowane po macoszemu w najbardziej wpywowych mediach. Pominicia te s tym boleniejsze, e jake wielu wybitnych polskich naukowcw z Polonii zawsze konsekwentnie akcentowao swe przywizanie do polskoci, a nieraz ciko pacio blokowaniem awansu wanie za otwarte manifestowanie swego polskiego patriotyzmu. Dwojaki typ refleksji budz przypominania wielkich dokona Polakw na emigracji. Z jednej strony poczucie satysfakcji i podziwu. Z drugiej strony jednak jake silna gorycz z powodu niemal powszechnej nieznajomoci w Polsce tych dokona. Niestety, trudno si nie zgodzi z ocen wyraon kilka lat temu na amach Rzeczpospolitej" przez Magorzat Dzieduszyck (b. konsul w Kanadzie) i Zygmunta Skrzyskiego: Trzeba (...) wreszcie powiedzie jasno i wyranie, e osignicia polskiej emigracji s w Polsce wbrew obiegowemu przekonaniu - niemal zupenie nieznane. O znaczcych postaciach emigracji ostatnich 50 lat, wybitnych inynierach i majcych wielkie osignicia naukowcach dowiadujemy si najzupeniej przypadkiem (podkr. - J.R.N.). Para autorw stanowczo podkrelaa, i: Cigle jeszcze jest przed nami wielki dug do spacenia wobec wasnej historii: przyblienie w kraju dziejw i dorobku wychodstwa. Pacimy tu przede wszystkim bardzo wysok cen za ideologiczne PRL-owskie niechci do wszystkiego, co byo tworzone na Emigracji po 1944 r. Jak pisa Gabriel Pierocki w wydawanym w USA polonijnym czasopimie Gazeta Polarna" z 28 lipca 2001 r.): Tematem zakazanym lub na wszelki wypadek przemilczanym, byy w PRL-u wszelkie wzmianki o osigniciach Polakw w krajach swego zamieszkania. Niestety obojtne na polsko i patriotyzm rzdzce MSZ-em elity spod znaku Geremka czy Cimoszewicza nie zrobiy nic, aby wieloletnie luki w wiedzy o Emigracji zapeni. Zapenienie tych luk oznaczaoby zblianie do Polonii, Poloni antykomunistycznej ze swej istoty i korzeni. A takie zblienie dla naszych lewicowcw czerwonych i rowych musiao oznacza co niebezpiecznego, co, co musiao wywoywa w nich krzyk: apage satanas!

POSTACIE Z EMIGRACJI W AMERYCE PNOCNEJ I EUROPIE ZACHODNIEJ

Osignicia emigracji powojennej s szczeglnie mocno zdominowane przez dokonania polskiej emigracji w USA, szczeglnie spektakularne w rnych dziedzinach gospodarki i techniki. Na nich te gwnie skoncentruj w tym przegldzie, pomijajc przy tym znw ze wzgldw objtociowych postacie najbardziej znane i wyjtkowo mocno spopularyzowane w Polsce od noblisty Czesawa Miosza po synnego sowietologa i polityka Zbigniewa Brzeziskiego byego doradcy Cartera ds. bezpieczestwa narodowego.

WSPTWRCY AMERYKASKICH RAKIET I PROGRAMU KOSMICZNEGO

Do najwybitniejszych Polakw w USA naley inynier Zdzisaw Julian Starostecki, twrca amerykaskiej rakiety Patriot". Starostecki, byy sowiecki wizie (przebywa w synnym wizieniu na Brygitkach we Lwowie, a pniej w agrze na Koymie) wydosta si z ZSRR wraz z armi Andersa. By jednym z bohaterw bitwy pod Monte Cassino, gdzie przewodzi atakowi plutonu czogw. Ranny pod Monte Cassino, a pniej przy zdobywaniu Bolonii, zosta odznaczony za swe mstwo Orderem Virtuti Militari i dwukrotnie Krzyem Walecznych. Od lat 60., pracujc w Centrum Bada Obronnych Armii USA, odegra decydujc rol w skonstruowaniu wietnej rakiety bojowej Patriot" (stworzy jej gowic i 17 pozostaych elementw rakiety, m.in. systemy kodujce i dekodujce sygnay radarowe). Patriot" ma 5,5 metra dugoci i 41 centymetrw rednicy. Way okoo tony. Szybko nieco ponad 1800 m na sekund (wg Z.K. Rogowskiego Polak, ktry uskrzydli amerykask rakiet", Nasza Polska" z 25 wrzenia 2001 r.). Rakiety Patriot" zostay uznane za prawdziw amerykask Wunderwafife" w czasie wojny Pustynna Burza" z Irakiem, skutecznie strcajc uywane przez Irakijczykw sowieckie rakiety Scudy". Z.K. Rogowski pisa, i: Mwiono nawet, e Patrioty" wygray wojn w Zatoce". Warto tu zaakcentowa, e in. Starostecki czu si zawsze ogromnie zwizany z Polsk i polskoci, wychowa swoje dzieci w duchu i jzyku polskim. Innym wybitnym polskim specjalist w USA, szczeglnie zasuonym dla amerykaskiego lotnictwa jest profesor Janusz Przemieniecki, szef Instytutu Technologii Wojsk Lotniczych w olbrzymiej amerykaskiej bazie lotniczej Wright-Patterson w Ohio. Jako rektor, czyli szef cywilnego personelu naukowego uczelni uwaanej za najwaniejszy amerykaski instytut badajcy technologie lotnictwa prof. Przemieniecki wyszkoli ponad 6 tys. amery55

54

kaskich oficerw lotnictwa o najwyszych kwalifikacjach. Jerzy Surdykowski zapyta prof. Przemienieckiego: Jak pan to zrobi, e Amerykanie bez sprzeciwu wymawiali tak przedziwne i trudne dla nich imi i nazwisko szefa Instytutu Technologii Wojsk Lotniczych w synnej bazie Wright-Patterson w stanie Ohio? Cho cywil, zajmowa pan stanowisko odpowiadajce generaowi, kierowa pan dziesitkami najwybitniejszych specjalistw, a w rku mia projekty aerodynamiki bojowych maszyn amerykaskiego lotnictwa? - To jasne - odpowiedzia profesor Przemieniecki. - eby zaj wysoko w Anglii, Polak musi by dwa razy lepszy od miejscowego. W Ameryce wystarczy... ptora raza" (por. J. Surdykowski Odtajnione yciorysy", Wprost", 7 czerwca 1998). Polski inynier Henryk Sikorski wsawi si jako jeden z najbardziej zasuonych konstruktorw uczestniczcych w realizacji amerykaskiego programu kosmicznego, od samych jego pocztkw. Sikorski by wsptwrc rakiety Redstone, ktra niosa pierwszego amerykaskiego kosmonaut w orbit. Sikorski pracowa rwnie przy skonstruowaniu rakiety Saturn, ktra umoliwia ldowanie na ksiycu i umieszczenie na orbicie amerykaskiego laboratorium kosmicznego. Jeszcze goniejszym od Sikorskiego konstruktorem polskim, uczestniczcym w realizacji amerykaskiego programu podbijania kosmosu, by zmary przed kilkunastu laty twrca pierwszego wehikuu ksiycowego profesor Mieczysaw G. Bekker. W latach 30. utworzy on Laboratorium Pojazdw Specjalnych na Politechnice Warszawskiej, pniej walczy w polskiej wojnie obronnej 1939 r. i w armii polskiej we Francji. cignity do Kanady w 1943 roku na zaproszenie rzdu kanadyjskiego, stan na czele prowadzonych w Departamencie Narodowej Obrony w Ottawie bada nad ruchliwoci pojazdw, analiz i w czasie wojny ulepszaniem wojskowych pojazdw. Po przeniesieniu si w latach 50. do Stanw Zjednoczonych w ostatnich 10 latach pracy zawodowej pracowa, poczwszy od 1960 roku, w synnych laboratoriach Santa Barbara w Kalifornii. Tam wanie, w oparciu o jego koncepcje, skonstruowano wehiku ksiycowy Lunar Rover (LVR) w ramach programu Apollo. Wehiku way 1200 funtw i mia napd elektryczny na kade koo. W 1971 r. doczeka si ogromnego triumfu swych koncepcji - pojawienia si na ksiycu pierwszego z serii pojazdw ksiycowych zbudowanych w Santa Barbara. Warto doda, e profesor Bekker, autor szesnastu patentw z dziedziny konstrukcji pojazdw by autorem ok. 200 artykuw w midzynarodowej literaturze technicznej. Jego zasugi uhonorowano m.in. doktoratem honoris causa Politechniki w Monachium, Uniwersytetu Carleton w Ottawie, Uniwersytetu w Bolonii oraz zotym medalem Kolumba, przyznawanym wybitnym ludziom przez miasto Genu. Nie doczeka si tylko doktoratu honoris causa na rodzimej Politechnice Warszawskiej z przyczyn politycznych! (por. E. Kamiska O Polaku, ktry wysa panu Twardowskiemu wehiku na Ksiyc", Biuletyn Informacyjny AK", stycze 1993). 56

Do najwybitniejszych polskich konstruktorw w USA nalea Frank Nicholas Piasecki, skdind bardzo aktywny dziaacz Polonii amerykaskiej. Zacz on prace konstrukcyjne nad migowcami ju w 1943 roku, a wic ju w pocztkowym okresie ich powstawania. Jego zasug byo zbudowanie w 1945 r. pierwszego w wiecie migowca o ukadzie tandem, czyli z wirnikami jeden za drugim, na obu kocach kaduba. Swoje osignicia techniczne Piasecki potrafi wykorzysta do dziaa biznesowych, zakadajc w 1946 r. dobrze prosperujc wytwrni Piasecki Helicopter Copr. w Morton. W 1955 roku powstaa nowa wytwrnia Piasecki Aircraft Corporation w Filadelfii, skupiajca si na konstrukcjach dowiadczalnych. Znalazy si wrd nich m.in.: migowiec bezpilotowy PA-4 Sea Bat i dwig latajcy PA-97 Heli Stat, poczenia sterowca i czterech migowcw. Frank Nicholas Piasecki nader chtnie zatrudnia w swych wytwrniach polskich konstruktorw (m.in. inyniera Wiesawa Steppie" Stpniewskiego, ktrego uczyni gwnym aerodynamikiem czy inyniera Szczepana Grzeszczyka, twrc systemu wyawiania i zwalczania min morskich).

POLSKI PASTEUR" W AMERYCE

Amerykaska Polonia wydaa wielu znaczcych lekarzy, w tym kilka osb cieszcych si autorytetem w skali midzynarodowej. Niestety s oni prawie zupenie nieznani w kraju ojczystym, dziwnie przemilczani i pomijani, zamiast godnego ich rangi wyeksponowania. Prawdziwym skandalem jest pomijanie nawet w najnowszych polskich encyklopediach nazwiska jednego z najwikszych polskich lekarzy XX wieku - profesora Hilarego Koprowskiego. Ju kilkadziesit lat temu zyska on wiatow saw jako wynalazca doustnej szczepionki przeciw chorobie Heinego-Medina, znanej te jako parali dziecicy lub polio. Wrd Polonii amerykaskiej prof. Koprowski zyska sobie miano polskiego Pasteura w USA"). Warto przypomnie, e prof. Koprowski opublikowa ponad 850 prac naukowych. Tym dziwniejszy jest fakt, i tak wielkie zasugi medyczne polskiego lekarza w USA w jego rodzinnej Polsce s prawie zupenie nie nagonione. Gdyby ten, tak zasuony dla ludzkoci badacz by Niemcem, Czechem, Norwegiem, Francuzem czy ydem, na pewno przedstawiono by go jako jeden z powo- dw do uzasadnionej dumy narodowej. Czy nie mona w tym kontekcie, parafrazujc sowa Mickiewicza, napisa: Haba ludom, co wasnych nie szanuj prorokw! - tyle e haba ta obcia gwnie polskie media i odpowiednich" redaktorw polskich encyklopedii!

PRZEMILCZANY NOBLISTA, SYN POLSKIEGO GENERAA

Podobnych dziwnych" przemilcze mamy w dzisiejszej Polsce a nadto wiele. Na przykad w dalszym cigu bardzo mao znana w Polsce jest
57

posta noblisty z dziedziny medycyny w 1977 roku - profesora Andrew Schally'ego. Jego ojciec - nowosdecczanin Kazimierz Piotr Schally - by onierzem legionw i Armii Hallera, a pniej oficerem artylerii. Od wrzenia 1935 r. jako genera brygady K. Schally peni funkcj szefa Gabinetu Wojskowego Prezydenta RP. W czasie wojny by m.in. polskim attache wojskowym w Ottawie, a od kwietnia 1944 r. do sierpnia 1945 r. szefem Misji Wojskowej przy Naczelnym Dowdztwie Wojsk Sprzymierzonych w Europie. Po wojnie przebywajc na emigracji genera Schally bardzo silnie angaowa si w mchu antykomunistycznym. Sprawiao to, e jego syn Andrew, cho wychowa si w Polsce (od urodzenia w 1898 do 1939 roku), dugo wstrzymywa si przed przyjazdem do Polski pod rzdami komunistycznymi. Obawia si bowiem, eby go wiadomie nie uwikano w jakie przestpstwo wymian pienidzy na czarnym ryku czy tym podobne. Tak tumaczy swe dugotrwae unikanie przyjazdu do Polski przeprowadzajcej z nim wywiad Aleksandrze Zikowskiej (por. jej ksik Korzenie s polskie"). Dopiero po przyznaniu mu Nagrody Nobla pierwszy raz po dziesicioleciach przyjecha, by obejrze tak dawno niewidziany kraj ojcw. Warto przypomnie, e prof. Schally, prowadzc badania w USA, po przyjciu obywatelstwa amerykaskiego w 1962 r., nie straci zwizkw z amerykask Poloni. Dowodzio tego m.in. jego aktywne czonkostwo w Polish Institute of Arts and Sciences of America (wg biogramu A.W. Schally'ego przedstawionego przez dr K. Grodzisk w Polityce" z 23 czerwca 2001 r.). Komunizm formalnie upad ju 15 lat temu, a w Polsce niewiele zrobiono dla odpowiedniego nagonienia i wyeksponowania noblisty, syna polskiego antykomunistycznego generaa. Jake inaczej pod tym wzgldem zachowuj si Czesi, Wgrzy czy Litwini, ktrzy po 1989 r. maksymalnie starali si nagoni w swym kraju wybitne postacie z antykomunistycznej emigracji. Niektrzy z nich zostali posami do parlamentu, a Adamkus nawet prezydentem Litwy. Najwyraniej rzdzca po 1989 roku przez grubokreskowiczw" Polska wolaa by maksymalnie ostrona przed wzmocnieniem polskiego ycia przez napyw wybitnych Polakw z zagranicy jako zaraonych antykomunizmem". W ten sposb - jake odmiennie ni w II Rzeczypospolitej, ktra cigna tak wielu wybitnych Polakw z zagranicy - zatracilimy bardzo due szanse wykorzystania wielkiego polonijnego kapitau intelektualnego. Do najsawniejszych polskich lekarzy w Stanach Zjednoczonych naley profesor Stanisaw Burzyski, odkrywca antyneoplastonw uywanych w terapii nowotworw, waciciel gonej kliniki w Houston. Pocztkowo napotka na bardzo due bariery z powodu stosowanej przez niego nowatorskiej terapii antyneoplastonami. Agencja ds. ywnoci i Lekw wytoczya mu nawet w zwizku z tym proces. Prof. Burzyski, wsparty wiadectwami rozlicznych pacjentw, ktrych wyleczy sw terapi, wygra proces, ktry przysporzy mu tylko dodatkowego rozgosu. Dzi produkowane przez nalec do niego wytwrnie farmaceutyczn leki s stosowane w 95
58

krajach wiata. Sam Burzyski cieszy si bardzo du renom w wiatowym rodowisku onkologw. Za wiatowy autorytet w leczeniu taczki uwaany jest prof. Krzysztof Krawczyski. Polka dr Ewa Radwaska jest dyrektork Instytutu Medycyny na Uniwersytecie North Western. I wreszcie, last but not least, profesor Jan Moor Jankowski przez kilka dziesicioleci pracujcy w Nowym Jorku jako znakomity znawca medycyny sdowej, jedyny lekarz w USA, ktry jest czonkiem francuskiej Akademii Nauk, nagrodzony m.in. jednym z najwyszych odznacze izraelskich przez premier Gold Meir. Moor Jankowski znany jest nie tylko z umiejtnoci zawodowych, ale i z pomiennego patriotyzmu. Pamitam, z jak pasj wystpowa w Telewizji Trwam, protestujc przeciwko niegodnemu przerwaniu ekshumacji w Jedwabnem wtedy, gdy staa si ona niewygodna dla J.T. Grossa i jego polskich adherentw. Prof. Moor Jankowski, powoujc si na dowiadczenia lekarzy ydowskich w Nowym Jorku i Izraelu, akcentowa, e wszdzie tam stosuje si ekshumacje w sposb peny, zgodnie z zaleceniami prawa. Bo nie moe by poowicznej ekshumacji, tak jak nie ma poowicznej ciy!

OD ASTRONOMII PO KOMPUTERY APPLE"

Do najwybitniejszych postaci polskich naukowcw w USA nale cieszcy si od wielu lat midzynarodow saw astronomowie: Aleksander Wolszczan i Bohdan Paczyski. Prof. Wolszczan, pracujcy w Teksasie, zasyn odkryciem pierwszego ukadu planetarnego poza nasz Galaktyk. W amerykaskim prestiowym czasopimie Nature" uznano dokonane przez profesora Wolszczana odkrycie pierwszych planet znajdujcych si poza Ukadem Sonecznym za najbardziej fundamentalne dla nauki spord wszystkich, ktre opublikowano na jego amach, plasujc polskiego uczonego w doborowym towarzystwie obok takich znakomitoci nauki, jak Einstein czy Roentgen (wg Rzeczpospolitej" z 3-4 lipca 1999 r.). W USA na Uniwersytecie w Princeton od ponad 20 lat pracuje inny gony polski uczony astrofizyk Bohdan Paczyski, twrca tzw. metody mikrosoczewkowania grawitacyjnego sucej do poszukiwania metod planet pozasonecznych. Jego zasugi badawcze bardzo wysoko oceni laureat Nagrody Nobla, profesor Subrahmany an Chandrasekhar, mwic, e prof. Paczyski jest najlepszym w swojej dziedzinie po obu stronach Atlantyku. Jednym z pionierw nowej dziedziny fizyki - fizyki wgla w USA sta si emigrant z Polski profesor Stanisaw Mrozowski, dugoletni redaktor naczelny midzynarodowego czasopisma Carbon". Dyrektorem naukowym Laboratorium Cikich Jonw w Oak Ridge National Laboratory na Uniwersytecie Tennessee jest inny polski uczony prof. Witold Nazarewicz, ktrego prace s szczeglnie czsto cytowane w midzynarodowej literaturze przedmiotu. Wrd najwybitniejszych polskich uczonych w Stanach Zjednoczonych naley wymieni m.in. fizyka - prof. Romana Smoluchowskiego, spe59

cjalisty w dziedzinie nauki o ciaach staych, w latach 1950-1961 przewodniczcego Komisji Cia Staych Krajowej Rady Badawczej Stanw Zjednoczonych. Mona by dugo wymienia Polakw - wybitnych przedstawicieli osigni myli technicznej, od projektanta wielkiego mostu w San Diego S. Gazowskiego, po synnego informatyka - wsptwrc Apple Computers Steve Woniaka. Warto zaakcentowa, e w Stanach Zjednoczonych pracuje liczna rzesza polskich uczonych (okoo 2 tysicy wykada na uniwersytetach, a dalsze kilka tysicy pracuje w instytutach naukowych i przemysowych).

Tower, nazywana krlow manhattaskiej architektury" (wg M. Ogdowski i in., op.cit.).

ROZBROJONY NIEWYPA ANTYPOLONIZMU

W pocztkach 1999 roku zarzdca synnego amerykaskiego tygodnika Time" Ted Turner popisa si" szczeglnym antypolskim wybrykiem. Publicznie wypowiedzia oryginalny" Polish Joke, twierdzc, e w czasie II wojny wiatowej polscy onierze zaprawiali si w oczyszczaniu terenu z min wasnym nogami. Dowcip" Turnera okaza si prawdziwym niewypaem! Polonia amerykaska przedstawiaa bowiem fakty dowodzce, e to wanie polski oficer - porucznik Jzef Stanisaw Kozacki by wynalazc pierwszego skutecznego wykrywacza min w czasie II wojny wiatowej. Kozacki, sucy w I Korpusie Armii Polskiej, stacjonujcej w Szkocji, skierowa swj wynalazek zim 1941-1942 roku do British War Office. Wynalazek Kozackiego zosta pozytywnie przetestowany. Musiaa to przyzna redakcja amerykaskiego Time" a w osobnej informacji z 8 marca 1999 r. podkrelajc zasugi polskiego oficera-wynalazcy. W Time" przyznano m.in., e dziki wynalezionemu przez Kozackiego wykrywaczowi min dwukrotnie przyspieszona zostaa przeprawa brytyjskich wojsk przez ciko zaminowane piaski ze 100 na 200 metrw na godzin. Ten sam wykrywacz min stosowany by odtd przez 50 lat, a po raz ostatni uyto go w czasie wojny Pustynna Burza" w 1991 roku.

INNI WYBITNI POLACY

Warto przypomnie rwnie niektre wane funkcje zajmowane w amerykaskim yciu publicznym przez Polakw po wojnie: duchowny Jan Krl doszed do stanowiska kardynaa i arcybiskupa Filadelfii; John Gronowski by ministrem poczty; bardzo wpywowe stanowisko gubernatora Federalnego Systemu Rezerw Stanw Zjednoczonych piastowa M. Szymczak, ktry niejednokrotnie sprawowa rwnie funkcje szefa amerykaskich misji gospodarczych w Anglii, Belgii i w Niemczech; genera Jzef Pieklik by dowdc wojsk pancernych USA; burmistrzami Buffalo byli Polacy: Jzef Mruk i Stanley Makowski; Barbara Mikulska bya wiceprzewodniczc Komisji Reform w Partii Demokratycznej. Bezapelacyjnie najbardziej wpywowym politykiem polskiego pochodzenia w USA przez kilka dziesicioleci by Dan Rostenkowski, uwaany za szar eminencj" amerykaskiego Kongresu. Szczeglnie du pozycj zapewniao mu kierowanie Ways and Means Committee", tj. komitetu sprawujcego kontrol nad finansami. O te finanse jednak w kocu potkn si i straci dobre imi. Polakiem z pochodzenia jest jeden z najbardziej wpywowych wojskowych amerykaskich - genera Edward Rowny. Uznaje si go za szczeglnie zasuonego w promowaniu stanowiska Stanw Zjednoczonych w czasie negocjacji z ZSRR nad ukadami SALT I i SALT II. Wrd czoowych postaci Polonii w USA, usilnie lobbujcych na rzecz wzmocnienia jej pozycji w tym kraju, coraz wiksz rol odgrywa wybitny publicysta, laureat najsynniejszej nagrody dziennikarskiej pulitzera w 1999 roku - Alex Storoyski. Przez lata by czoowym publicyst najpopularniejszej gazety Nowego Jorku Daily News", a od 2003 r. zacz kierowa dziennikiem am New York" (por. M. Ogdowski i in., op.cit.) Do goniejszych polskich postaci w USA nale rwnie m.in. wspwacicielka potnego koncernu farmaceutyczno-chemicznego Johnson & Johnson Barbara Piasecka-Johnson; prezes Amerykaskiego Centrum Farmaceutycznego Izabela Roman; wynalazca maszyn do produkcji rub i autor wielu patentw, waciciel fabryki spryn i rub Chester Sawko; synni graficy Andrzej Czeczot i Rafa Olbiski; jeden z najwybitniejszych operatorw filmowych wiata Janusz Kamiski; twrca eksperymentalnych filmw animowanych w USA Zbigniew Rybczyski (nagrodzony w 1983 r. Oscarem za krtkometraowy film Tango"); architekt Marta Rudzka, wsawiona zaprojektowaniem najwikszego w wiecie budynku mieszkalnego Trump World
60

WRD POLONII KANADYJSKIEJ

Niejednokrotnie podziwiano osignicia naukowe i kulturalne Polakw z Kanady (np. ju przed 1967 r. 143 profesorw) w sytuacji, gdy Polonia kanadyjska reprezentowaa stosunkowo niewielki procent caej jej ludnoci. Piotr Taras pisa w 1976 r. we Wkadzie Polakw do kultury wiata" (op.cit., s. 819): Biorc pod uwag obecn liczebno Polonii kanadyjskiej ok. 330 tys., tj. 1, 7% caej ludnoci - jej znaczenie w yciu spoeczestwa Kanady jest proporcjonalnie bardzo wielkie. Wrd wybitniejszych Polakw w powojennym yciu Kanady wymieniano m.in. takie postacie, jak: Tadeusz Janowski, profesor architektury w Manitoba University, laureat wielu nagrd w Kanadzie, USA i ZSRR; profesor Konstanty Piekarski, jeden z rzadkich specjalistw w bioinynierii; Tadeusz J. Bachut, wiatowej sawy specjalista w fotogrametrii; profesor Leonard Shebeski, kierownik katedry botaniki w Manitoba University; wielokrotnie odznaczony za zasugi dla nauki kanadyjskiej. Konstanty Kowalewski, autor popularnych w midzynarodowych krgach naukowych prac z zakresu endokrynologii i metabolizmu; cieszcy si midzynarodowym uznaniem fizjolog i immunolog Wincenty W. Adamkiewicz. Polacy zdobyli sobie mocne pozycje rwnie w niektrych naukach
61

humanistycznych (m.in. kanadyjskiej slawistyce). Gone byy nazwiska takich naukowcw, jak ekonomici Zbigniew Koczacki i Stanisaw Judek (sporzdzajcy dla rzdu kanadyjskiego raporty o stanie zatrudnienia), socjolog Stanisaw widerski. Ju od poowy lat 70. Polacy w Kanadzie opublikowali 2292 prace naukowe. Pniejsze dziesiciolecia przyniosy dalsze znaczce poszerzenie polskiego wkadu w kanadyjsk nauk. By przypomnie choby dziaajcego przez par dziesicioleci w Kanadzie profesora Witolda Kieuna, jednego z najznakomitszych w wiecie specjalistw od zarzdzania.

W EUROPIE ZACHODNIEJ
Powojenna emigracja w Europie Zachodniej duo silniej ni amerykaska zaznaczya si w dziedzinie kultury i sztuki. Synne s osignicia yjcych w Europie Zachodniej polskich muzykw. By przypomnie choby takie postaci, jak: klawesynistka Elbieta Chojnacka, pianista Krystian Zimmerman i dyrygent Jerzy Semkow. Uznawana za jedn z najlepszych klawesynistek wiata Chojnacka rozpocza karier w Paryu w 1970 roku. Obecnie wystpuje na caym wiecie jako solistka w koncertach symfonicznych tak znakomitych orkiestr jak Cleveland Symphony czy Orchestre de la Suisse Romande. Od 1995 r. profesor Mozarteum w Salzburgu (wg M. Ogdowski i in. 100 najbardziej wpywowych Polakw za granic", Przegld" z 16 maja 2004). Do najsynniejszych pianistw wiata naley Krzysztof Zimmerman, mieszkajcy od 1984 r. w Bazylei, gdzie prowadzi klas mistrzowsk fortepianu. Wielokrotnie zdobywa prestiowe nagrody dziki 22 ju albumom pytowym nagranym w wytwrni Deutsche Gramophon. wiatow saw jako dyrygent cieszy si mieszkajcy w Paryu Jerzy Semkow, ktry dyrygowa najsynniejszymi orkiestrami europejskimi i amerykaskimi. By dyrektorem artystycznym teatrw operowych w Kopenhadze, Saint Louis i Rzymie. Po wojnie Pary sta si swego rodzaju Mekk dla polskich malarzy. Tam y i tworzy jeden z najbardziej fascynujcych polskich malarzy eseistw i krytykw sztuki, zwizany z parysk Kultur" Jzef Czapski. Szereg tworzcych w Paryu polskich malarzy od Jana Lebensteina i Romana Opaki zostao laureatami licznych midzynarodowych nagrd. Podobnie jak przebywajcy w Paryu znakomici graficy i rysownicy, tacy jak Jan Lenina i Walerian Borowczyk. W rzebie najwicej sawy zyska tworzcy od 1968 roku we Francji i Woszech Igor Mitoraj. Dziea jego wystawiane s w kilkudziesiciu muzeach wiata, a take na wielu placach i ulicach Europy, USA i Japonii (por. M. Ogdowski, op.cit.). do najbardziej wpywowych postaci sztuki europejskiej naley Polak - Adam Szymczyk, dyrektor Konsthalle w Bazylei. Powojenna Francja staa si miejscem pobytu wielu polskich architektw. Ju w 1969 roku do Stowarzyszenia Architektw Polskich we Francji naleao 105 architektw, dzi we Francji pracuje kilkuset architektw polskich. Wielu z polskich architektw wsawio si wykonaniem dzie o najwyszej renomie. Np. polski architekt Jan Galinowski by twrc Paacu Rady
62

Europy w Strasburgu. Najbardziej dzi renomowany polski architekt w Paryu Stanisaw Fiszer zaprojektowa m.in. Francuskie Archiwum Narodowe i paryski plac Chalon. Cigle stosunkowo za mao doceniany jest wkad niektrych polskich intelektualistw yjcych na Zachodzie do sowietologii, poszerzania autentycznej, pozbawionej idealizacji wiedzy o zagroeniach ze strony sowieckiego totalitaryzmu. Pod tym wzgldem szczeglnie due znaczenie miay prace wiatowej sawy logika i filozofa, dominikanina ojca Jzefa Marii Bocheskiego. Trudno przeceni rwnie rol ksiki o agrach Inny wiat" pira synnego emigracyjnego pisarza, eseisty i publicysty Gustawa HerlingaGrudziskiego. Tumaczona na liczne jzyki odegraa niema rol w odkrywaniu na Zachodzie istoty komunistycznej zbrodni. Powszechnie znana, jest rola Jerzego Giedroycia i jego paryskiej Kultury" w podwaaniu systemu komunistycznego. Cigle za mao docenione natomiast jest znaczenie podejmowanych przez Giedroycia dziaa dla wzmacniania i popularyzowania na Zachodzie rosyjskiej, ukraiskiej, litewskiej, biaoruskiej, czeskiej czy wgierskiej wolnociowej myli antykomunistycznej. Warto wreszcie wspomnie o rezonansie, jaki miay w krgach zachodnich naukowcw niektre prace historyka idei Feliksa Konecznego czy historyka Oskara Haleckiego. Powszechnie znany jest szeroki oddwik myli filozoficznej pracujcego w Oksfordzie prof. Leszka Koakowskiego, pierwszego laureata nagrody im. Johna W. Klugego, nazywanej humanistycznym Noblem". Warto wreszcie wspomnie o wybitnych pracach polskich ekonomistw yjcych na Zachodzie, choby niezwykle gruntownego krytyka tzw. terapii szokowej w gospodarce - profesora ekonomii w szwajcarskim Fryburgu Pawa Dembiskiego, wspkierujcego genewskim Instytutem Bada Ekonomicznych Eco Diagnostic Analyses. W dziedzinie myli technicznej emigracja polska w Europie Zachodniej pozostaje daleko w stosunku do osigni polskich inynierw i wynalazcw w Stanach Zjednoczonych. Nie brakowao i tu jednak wybitnie utalentowanych polskich konstruktorw. By przypomnie choby posta najsynniejszego polskiego konstruktora we Francji Lucjana Sobkowiaka, twrcy specjalnego yrokompasu lotniczego czy najwybitniejszego przedstawiciela polskiej myli technicznej w powojennej Szwajcarii - inyniera Stefana Kudelskiego, konstruktora i wytwrc synnych magnetofonw Nagra". W Tygodniku Solidarno" z 31 maja 1991 r. pisano, e wytwarzana przez in. Kudelskiego Nagra" wyrzdzia japoczykom przykro porwnywaln z t, jak japoczycy uczynili Amerykanom w Pearl Harbour. Jest to bowiem najlepsza rodzina magnetofonw profesjonalnych (radio, tv, film), ktrym japoski przemys elektroniczny, mimo usilnych stara, nie potrafi dorwna! Wierny polskiemu patriotyzmowi, mimo dziesicioleci pobytu na emigracji, Kudelski bezskutecznie ostrzega w maju 1991 r. polskiego ministra przemysu i dyrektorw polskich firm elektronicznych przed wyprzeda polskich zakadw, mwic: Zrbcie wszystko, by si nie sprzeda. Przemys musi by polski. I dodawa: Bd chcieli was uzaleni od siebie, potem 63

wyssaj" z was co najlepsze i wyrzuc jak ogryzek (cyt. za Tygodnikiem Solidarno" z 31 maja 1991 r.). Trudno nie ubolewa, e referowany tu, cho bardzo skrtowo i czstkowo, tak wielostronny i bogaty dorobek intelektualny polskiej emigracji na Zachodzie jest dzi cigle tak mao znany w Polsce. Nie mwic o niemal zupenym jego niewykorzystaniu. Tu jednak zaczepiamy o podstawowe rdo tych zaniecha. Rzdzce Polsk po 1989 roku czerwonorowe kosmopolityczne elity nie byy i nie s zainteresowane przycigniciem jak najwikszej liczby specjalistw z Polonii. Wiedz, e zdominowana jest ona przez ludzi wywodzcych si ze rodowisk gboko katolickich i patriotycznych, a zarazem antykomunistycznych. wiadomie wic, i to jest z ich punktu widzenia a nadto zrozumiae, d do ograniczania i osabiania wizi z Poloni, wzgldnie jej rozbijania od wewntrz (vide: konsekwentne ataki na prezesa Kongresu Polonii Amerykaskiej Edwarda Moskala czy przywdc Polonii poudniowoamerykaskiej - prezesa Jana Kobylaskiego). Polityka rzdzcych Polsk czerwono-rowych elit jest a nadto widoczna na przykadzie blokowania przyswojenia w Polsce dorobku czoowych naukowcw polonijnych z krgu humanistyki, takich jak profesorowie I.C. Pogonowski czy prof. M.K. Dziewanowski.

ODKRYWANIE WIATA" PRZEZ POLSKICH DUCHOWNYCH

Jednym z najsynniejszych polskich misjonarzy by przebywajcy w XVII wieku przez wiele lat w Chinach jezuita Micha P. Boym. Wykaza si on niezwykle szerokimi zainteresowaniami i znakomitym darem obserwacji zwiedzanych terytoriw. W 1652 roku wyda po francusku szereg razy po tym wznawian nader popularn relacj o pobycie w Chinach pt. Breve relation de la Chine". W 1656 roku ukazaa si w Wiedniu opracowana przez Boyma botanika rolin chiskich - Flora Sinensis". Byo to pierwsze w wiecie opracowanie flory chiskiej, ozdobione przy tym bardzo piknymi rycinami, opartymi na rysunkach sporzdzonych wasnorcznie przez zakonnika podczas pobytu w Chinach. Badacze uwaaj, e prawdopodobnie wanie w ksice Boyma po raz pierwszy w druku zostao uyte okrelenie flora" przy opisie rolinnoci jakiego terenu. Kolejnym, bardzo znaczcym wkadem Boyma do poszerzenia wiedzy o Chinach bya wydana przeze ksika Clavis Meidca", streszczajca prace chiskiego lekarza Weng-Czo-ho o pulsie i sposobach opracowywania diagnozy w oparciu o badania ttna. Ksika Boyma staa si znaczcym impulsem dla europejskiej nauki medycyny. W XVII wieku polscy misjonarze zasuyli si szczeglnie w misjach na terenie Persji. Polski misjonarz Juda Tadeusz Krusiski, przebywajcy w Persji od 1707 do 1720 roku jako prokurator generalny misji, uwaany jest za jednego z najwybitniejszych misjonarzy wiata. Szczegln saw przyniosa mu tumaczona na wiele jzykw Historia rewolucji w Persji". Zapewnia ona Krusiskiemu tym wikszy rozgos jako pierwszemu europejskiemu badaczowi historii perskiej. Znany libaski publicysta Bulus Aszkar osiem lat temu przypomnia w polskiej prasie niesusznie zapomnian rol polskiego jezuity ojca Ryo w nowoczesnej historii Libanu. Jak pisa Bulus Aszkar: Z najnowszych bada historycznych wynika, e na ide ojczyzny chrzecijan na grze Liban" wpad w poowie XIX wieku polski jezuita ojciec Ryo (podkr. J.R.N.), uczestnik powstania listopadowego, ktry znalaz schronienie na Bliskim Wschodzie (Bullus Aszkar Czekajc na cud", Gazeta Wyborcza" 1011 maja 1997 r.). Misjonarz Maksymilian Ryo by czowiekiem o nader wielostronnych zainteresowaniach naukowych. Midzy innymi to wanie on pokierowa w 1837 roku jedn z pierwszych ekspedycji archeologicznych, penetrujc ruiny staroytnej Niniwy. O. Ryo zaoy w stolicy Libanu Bejrucie pierwsz wysz uczelni, ktra przeksztacia si pniej w dziaajcy po dzi dzie uniwersytet. Szczeglnie wielkimi osigniciami misyjnymi wsawi si arcybiskup Wadysaw Zaleski, w latach 1892-1916 sprawujc godno delegata apostolskiego dla Indii. Mia niebywae zasugi w rozwoju tamtejszej spoecznoci 65

64

katolickiej. M.in. ufundowa w Indiach 8 metropolii i 27 biskupstw, zaoy Centralne Seminarium Duchowne w Kandy na Cejlonie i wiele niszych seminariw. Zaleski odznacza si bardzo wielostronnymi zainteresowaniami. Poza swymi pracami dla Kocioa wsawi si m.in. jako botanik. Zebra olbrzymi zbir rysunkw rolin (przeszo 30 tysicy), czyli wicej od caego zbioru Ogrodu Botanicznego w Kew pod Londynem.

WYJTKOWE POLKI
Chlubimy si jake susznie postaciami wielkich Polek z niedawnej przeszoci, od najsynniejszej chyba uczonej wiata Marii SkodowskiejCurie, po jedn z najwikszych aktorek wszech czasw Helen Modrzejewsk. Tu chciabym si jednak upomnie o kilka Polek z duo odleglejszej przeszoci, ktre swymi dziaaniami i ogromn energi wywary wpyw na histori innych krajw. Ju w pocztkach pastwowoci polskiej pojawia si typ niezwykle prnej, mdrej i wadczej Polki, ktra na trwae zapisuje si na kartach historii. Bya ni crka Mieszka I witosawa (Sigryda) (ur. 970, zm. Po 1014 r.) wydana za m za krla szwedzkiego i duskiego Eryka Segersoela. Po jego mierci zostaa on krla szwedzkiego Olafa Trygvenssona, na koniec on synnego wikinga duskiego Svena Ottona Trikkerbegga, znanego z najazdw na Angli. Jeden z synw Sigrydy zostaje po ojcu krlem duskim, a potem umacniajc podboje swego ojca sta si potnym pierwszym wadc zjednoczonej Anglii jako Kanut Wielki (995-1035). Jzef H. Retinger komentowa, e: Mieszko, pierwszy historyczny wadca Polski, sta si dziadem pierwszego nowoczesnego suwerena Anglii (J.H. Retinger, op.cit., s. 22). Kanut Wielki by rwnie krlem Danii, Norwegii i Szwecji, i w kadym z tych krajw jest uwaany za jednego z najbardziej zasuonych wadcw z pocztkw pastwowoci. Pisarz historyczny Zbigniew wich wspomina, e w kadym z krajw, ktrymi rzdzi Kanut Wielki bardzo chwalono to, e otrzyma wspaniae wychowanie przez matk witosaw. Jake niesusznie dzi niemal zupenie zapomniana pozostaje posta polskiej wadczyni Siedmiogrodu Izabeli Jagiellonki, crki krla Zygmunta Starego i krlowej Bony. Izabela, ona walczcego przeciw Habsburgom narodowego" krla Wgier - Jana Zapolyi w kilka lat po jego mierci musiaa schroni si w Polsce. W 1556 r. ponownie przybya jednak do Siedmiogrodu na wezwanie tamtejszego sejmu. I wanie ona staa si pierwsz wadczyni niezalenego Siedmiogrodu, tworzc od podstaw jego organizacj pastwow. Zasyna ze stanowczego wspierania tolerancji religijnej i gruntownego wyksztacenia; biegle mwia czterema jzykami. Wgierski historyk Endre Veress okreli j jako najbardziej wyksztacon krlow w caych dziejach Wgier. Popieraa pisarzy i rozwj drukarstwa, a jej dwr sta si wielkim centrum humanistycznej kultury. Chtnie nawizywali do jej postaci wczenie twrcy polscy, od Janickiego po Reja. Ten ostatni napisa o niej artobliwie w Zwierzycu": Izabella z narodu zacnego Polskiego Dzyewka onego Krla, Zygmunta sawnego Potym bya zostaa, Wgiersk Krlow, A wiele wiatem trzsa, w modoci sw gow. Krle, zacni Ksita, a snad y pogani, Mieli z ni pracey dosy, dziwna bya pani.

66

67

Mao si dzisiaj wspomina w Polsce, e najwiksze wgierskie powstanie narodowe w latach 1703-1711 pod dowdztwem ksicia Franciszka II Rakoczego nigdy nie miaoby szans na tak dugie trwanie, gdyby nie wielostronna pomoc Polki - Elbiety Sieniawskiej z domu Lubomirskiej. ona wojewody bezkiego, pniejszego hetmana koronnego A. Sieniawskiego, na ktrego wywieraa wpyw przemony, bya niewtpliwie jedn z najbarwniejszych postaci kobiecych nie tylko w polskiej, ale i w europejskiej historii. Nieprzypadkowo wanie do Sieniawskiej zwrci si pose Ludwika XIV z prob o pomoc dla ksicia Franciszka Rakoczego ciganego przez austriackich siepaczy (ksi ucieka na krtko przed groc mu egzekucj z celi mierci w austriackim wizieniu). Poczwszy od pierwszego spotkania w noc Boego Narodzenia 1701 r. w Warszawie midzy Rakoczym i Sieniawsk rozpocza si ich dugoletnia wsppraca polityczna. Bez tej wsppracy trudno byoby nawet wyobrazi sobie szanse paruletnich przygotowa ks. Rakoczego do wywoania powstania oglnonarodowego. Sieniawska pomagaa Rakoczemu w nawizaniu szerszych kontaktw z rnymi wpywowymi postaciami politycznymi w Polsce, stworzya mu stosunkowo bezpieczne warunki przetrwania najtrudniejszych dni do chwili wybuchu powstania na Wgrzech, przez dwa lata udzielajc w swych wociach schronienia ksiciu i jego zwolennikom. Po rozpoczciu walk powstaczych Sieniawska faktycznie kierowaa pomoc dla wgierskiego powstania, udzielajc mu wielokrotnie pomocy finansowej i militarnej, werbujc setki oficerw i onierzy, poredniczc w dyplomatycznej korespondencji powstacw Francj. Dziki pomocy Sieniawskiej sabo uzbrojone wojska Rakoczego zostay w 1703 r. wzmocnione przez doskonale uzbrojony i wyszkolony 600-osobowy oddzia polski. Ukraiski historyk Thomasivskij, skdind niezbyt przychylnie nastawio-

KU POKRZEPIENIU SERC (uwagi kocowe)

Nie przecz, e ksika ta jest pisana przede wszystkim dla pokrzepienia serc". Od dziesicioleci zbyt dugo zohydzano i oczerniano polsk histori, zakompleksiano cay Nard. Std to moje skupienie si tym razem gwnie na pikniejszych kartach naszych dziejw, wiadomie przemilczanych i zapomnianych. Najwyszy czas, by o tym wanie przypomina w czasie, gdy chce si nas poniy i ubezwasnowolni. To, co prezentuj w tomiku jest z natury rzeczy tylko pewnym wyborem z rnorakich polskich osigni kulturowych i naukowych. Chciabym nim jednak zasygnalizowa, jak wiele jest rzeczy, ktre powinnimy lepiej ni dotd popularyzowa i nagania, by uczci dokonania tak wielu zasuonych Polakw z przeszoci. I aby nie da si zapdzi w zauki zakompleksie, systematycznie stwarzanych przez amatorw sczenia tez, e Polak nie potrfi i e Polacy s mao twrczy. Smutne jest, e tak wielka cz rozrzuconego w wiecie wkadu badawczego i kulturowego Polakw jest dzi zbyt mao przypominana w kraju, co tym bardziej uatwia szerzenie masochistycznych tez o naszym marazmie intelektualnym. Przeciwstawiajc si takim faszom sigaem do faktograficznych wiadectw zawartych w publikacjach autorw najrniejszych opcji politycznych i wiatopogldowych, nie pomijajc osb o nader odlegych mi postawach (od J. Retingera po J.W. Borejsz). Mona tylko ubolewa, e ten tak wielki i imponujcy wkad cywilizacyjny najwybitniejszych Polakw swej epoki jest dzi w Polsce w tak maym stopniu znany, gwnie ze wzgldu na swoje rozproszenie w tak licznych krajach wiata. Za bardzo przypomina rzek, ktra rozlaa si na dziesitki odng i strumykw. Bogactwo i dynamizm polskich tak rozproszonych w wiecie dokona kulturalnych i naukowych XIX wieku powinno by jednak w peni uprzytomnione polskim czytelnikom. Jest ono bowiem najlepszym dowodem, e nie stracilimy jako nard XIX wieku. e Polska XIX wieku nie bya ropiejcym wrzodem", jak insynuuj renegaci i nihilici narodowi. e Polacy dali bardzo wiele z siebie dla odkrywania wiata i uczynienia go lepszym, opartym na wolnoci prawach. By moe niektrzy czytelnicy uznaj prezentowany w tych dwch tomikach obraz Polski i Polakw za nazbyt idylliczny, nazbyt mocno koncentrujcy si na polskich zaletach, a pomijajcy cikie wady, bdy i zaniechania. Przypomn jednak, e o rnych polskich bdach i wadach niejednokrotnie pisaem w rnych wczeniejszych publikacjach, zarwno w odniesieniu do teraniejszoci, jak i do historii (m.in. w Mylach o Polsce i Polakach", gdzie przytaczaem rozliczne krytyki polskich wad narodowych, w szkicach typu: Dzieje polskich zaniecha", etc.). W sytuacji jednak, gdy polskie najbardziej wpywowe media zalewa ogromna fala oczernia Polski i Polakw, gdy konsekwentnie dy si do zakompleksienia naszego Narodu, tym silniej potrzebne jest dziaanie dla pokrzepienia serc". Musimy przypo-

ny do Sieniawskiej, przyznawa: A jednak bez jej pomocy nie mona byo sobie wyobrazi moliwoci przygotowania ruchu niepodlegociowego, a nawet w pewnej mierze i jego podtrzymania. I za to wanie odczuwa Rakoczy szczer i gbok wdziczno (podkr. -J.R.N.).
Pomoc wpywowej Polki w przygotowaniu i podtrzymaniu powstania Rakoczego miaa wielkie znaczenie dla Wgier. W czasie tego najduszego powstania narodowego Wgry zbudoway nowy system administracji, oparty na nowoczesnych podstawach swej gospodarki. Rakoczy zrobi rwnie bardzo wiele do uczynienia ze swego dworu centrum wgierskiego ycia kulturalnego. Wtedy wanie nastpi okres prawdziwego rozkwitu rnych dziedzin wgierskiej kultury, jej odrodzenia, po dugotrwaym zastoju. Pomimo ostatecznej klski powstania w 1711 roku (ks. Rakoczy znw schroni si w Polsce, we wociach Sieniawskiej) powstanie znaczco umocnio wgierskiego ducha narodowego.

68

69

mnie wszystko, co moe pobudzi tak starannie niszczone w polskojzycznych mediach poczucie godnoci narodowej Polakw. Musimy doprowadzi do obudzenia dumy narodowej z jake wielu spraw tak niesusznie, a wiadomie przemilczanej chlubnej przeszoci. Mam nadziej, e oba przedstawiane tu tomiki speni w jakim stopniu t tak potrzebn dzi pokrzepiajc rol, umacniajc narodow tosamo w czasie tak gronych dla niej wyzwa.

SPIS TRECI
Wspaniali niedocenieni (uwagi wstpne).................................................. 3 Zasugi dawnej Polski............................................................................... 6 Wrd wielkich postaci polskiej myli XVI wieku............................... 7 Ekspansja polskiej sztuki drukarskiej w XVI wieku............................. 8 Wpywy polskie na Wgrzech, Modawii i Wooszczynie................... 9 Polskie oddziaywania cywilizacyjne w Rosji..................................... 11 Dominacja kulturowa Polski w Rosji XVII wieku.............................. 12 Polska w wieku XVII i XVIII............................................................. 13 Najbardziej zasuony emigrant XVIII wieku..................................... 14 Polacy w pierwszych stuleciach rozwoju Stanw Zjednoczonych............. 16 Polacy twrcami pierwszego amerykaskiego zakadu przemysowego (huty szka) w 1608 r.............................................. 16 Pierwszy strajk polityczny w USA, wygrany przez Polakw (1619 r.) 17 Polak zaoycielem pierwszej wyszej uczelni w Nowym Amsterdamie (dzi Nowym Jorku).....................................................17 Polscy zaoyciele miast amerykaskich w XVIII w...........................18 Znaczenie Wielkiej Emigracji...................................................................19 Popowstaniowa emigracja we Francji................................................19 Od Belgii po Portugali.................................................................... 20 Od Norwegii po Wgry, Rumuni i Grecj........................................ 21 Emigracja w Turcji.................................................................................. 24 Polacy w awangardzie tureckiej myli technicznej............................ 24 Polak - prekursorem idei tureckiego odrodzenia narodowego.........26 Na przeomie XIX i XX wieku................................................................. 28 Polacy w XIX-wiecznej Rosji. Na syberyjskich szlakach..................... 29 Polak - twrc pierwszej wyszej uczelni na Syberii......................... 32 Polak - odkrywc nadkaspijskich terenw naftowych....................... 33 Polscy inynierowie w Rosji..............................................................33 Polacy w Ameryce Pnocnej od XIX wieku do 1945 roku...................... 34 Polak - zaoycielem pierwszej Politechniki amerykaskiej...............34 Polski pomysodawca Kanau Panamskiego.....................................34 Polski Edison" (J. Szczepanik)........................................................ 37 Polak - odkrywc witamin............................................................... 37 Polak, ktry zbudowa most na Niagarze......................................... 39 Polacy w Ameryce Poudniowej.............................................................. 41 Ojciec chilijskiego grnictwa".......................................................... 41 Twrca najwyszej linii kolejowej na wiecie.................................... 42 Polacy w Afryce, Australii i Azji.............................................................. 44 Najwikszy odkrywca terenw Australii.............................................44 Polak - gubernatorem Astrachania................................................... 45 Polski krl Mandurii".................................................................... 46 71

70

Na ziemiach polskich od XIX wieku po 1939 rok....................................48 Pierwszy nafciarz wiata...................................................................48 Odkrywca szczepionki przeciw tyfusowi........................................... 49 Wsptwrca nowoczesnej socjologii................................................ 50 Twrca pierwszego w Europie mostu spawanego.............................50 W Polsce po 1945 roku i na emigracji.....................................................52 Zapomniany geniusz architektury (M. Nowicki)............................... 52 Przemilczane dokonania emigracyjne............................................... 53 Postacie z emigracji w Ameryce Pnocnej i Europie Zachodniej.............55 Wsptwrcy amerykaskich rakiet i programu kosmicznego............55 Polski Pasteur" w Ameryce..............................................................57 Przemilczany noblista, syn polskiego generaa................................. 57 Od astronomii po komputery Apple".............................................. 59 Inni wybitni Polacy...........................................................................60 Rozbrojony niewypa antypolonizmu................................................ 6l Wrd Polonii kanadyjskiej.............................................................. 6l W Europie Zachodniej......................................................................62 Odkrywanie wiata" przez polskich duchownych.................................. 65 Wyjtkowe Polki..................................................................................... 67 Ku pokrzepieniu serc" (uwagi kocowe)............................................... 69

72