Krytyczne mylenie to umiejtno zdiagnozowania zjawiska, wycignicia wnioskw oraz pozyskanie wiedzy jak wnioski te wdraa w przyszoci w praktyce

, nieustanna gotowo i otwarto do zrozumienia zagadnienia/problemu, jest istotne zarwno ze strony twrcy, jak i odbiorcy Stereotyp konstrukcja mylowa, zawierajca komponent poznawczy (zwykle uproszczony), emocjonalny i behawioralny, zawierajca pewne faszywe przewiadczenie, dotyczce rnych zjawisk, w tym innych grup spoecznych. Stereotyp etniczny - Najczciej spotykany rodzaj stereotypw, odnoszcych si swoj treci do grup etnicznych. Moe by albo zbyt duym uproszczeniem reprezentacji typowych cech czonkw grupy etnicznej lub faszywym twierdzeniem powtarzanych wiele razy i przyjtym przez wielu ludzi za ogln prawd. Egocentryzm tok rozumowania, ktry polega na centralnym umiejscowieniu wasnej osoby w wiecie. Przekonanie o tym, e jest si najwaniejsz osob, a wiat "krci si wok niej". Relatywizm - pogld filozoficzny, wedle ktrego prawdziwo wypowiedzi mona ocenia wycznie w kontekcie systemu, w ktrym s one wypowiadane. Tym samym relatywizm stwierdza, e nie istniej zdania niosce absolutn tre, ktrych ocena byaby identyczna i niezalena od jej kontekstu. Prawdziwo dowolnego sdu zaley od przyjtych zaoe, pogldw czy podstaw kulturowych. Mylenie yczeniowe - sposb rozumowania i podejmowania decyzji opierajcy si o wizj "optymistycznego scenariusza", w miejsce odwoywania si do dowodw i racjonalnoci. Moe by take jednym z objaww psychozy reaktywnej, nerwicy, a nawet schizofrenii. Przed wojn Melchior Wakowicz uku termin chciejstwo. Standardy mylenia krytycznego: jasno, precyzja, dokadno, zwizek z tematem, niesprzeczno, poprawno logiczna, zupeno, obiektywno Wyjanianie - zwane rwnie tumaczeniem, jest zadaniem mylowym, ktre polega na wskazaniu racji dla stwierdzonego przez nas zdania. Innymi sowy, wyjanienie polega na odpowiedzi na pytanie "dlaczego tak jest jak stwierdzilimy?" (w odrnieniu od rozumowania typu dowodzenie, gdzie orzekamy o wartoci logicznej stwierdzenia, odpowiadajc np. na pytanie "czy to, co stwierdzilimy jest prawd?"). Zatem mona powiedzie, e wyjanianie jest szukaniem zwizkw midzy stwierdzonymi faktami(uznanymi za prawdziwe), bez potrzeby dowodzenia ich wartoci logicznych. Indukcja (ac. inductio - wprowadzenie) - typ rozumowania redukcyjnego okrelany jako wnioskowanie "od szczegu do ogu, tj. wnioskowanie z prawdziwoci racji (wnioskw w szerokim znaczeniu tego sowa) o prawdziwoci nastpstw (przesanek w szerokim znaczeniu tego sowa), przy czym bardziej zoone ni prosta indukcja enumeracyjna niezupena typy indukcji przy pewnych interpretacjach stanowi rozumowania dedukcyjne. W odrnieniu od rozumowania dedukcyjnego indukcja enumeracyjna niezupena stanowi rozumowanie zawodne, tj. takie, w ktrym prawdziwo przesanek nie gwarantuje pewnoci wniosku. Gwnymi postaciami indukcji s indukcja enumeracyjna niezupena, indukcja enumeracyjna zupena, indukcja eliminacyjna i indukcja statystyczna - indukcja matematyczna jest natomiast uznawana za specyficzne rozumowanie dedukcyjne. Bdy logiczno-jzykowe s to inaczej bdy w sownym wypowiadaniu myli. Dziel si na trzy grupy: bdy znaczeniowe, bdy w argumentacji i bdy polegajce na pogwaceniu reguy ekonomii wypowiadania si. Bdy znaczeniowe przejawiaj si gwnie pod postaciami wypowiedzi: nieinformujcych, wieloznacznych, mylcych znaczenia, o chwiejnym znaczeniu. Przyczyny bdw znaczeniowych: wadliwie okrelone na gruncie danego jzyka funkcje znakowe wyrae; uycie wyrae niezgodne z ustalonymi dla nich funkcjami znakowymi (przypisanie im znacze innych ni powszechnie przyjte). Podstawowe odmiany bdw znaczeniowych: wypowiedzi nieinformujce, wieloznaczne, mylce znaczenia, o chwiejnym znaczeniu. Mowa chaotyczna - wypowied, ktra nie posiada logicznie poprawnej struktury. Gdy stopie tego bdu jest odpowiednio wysoki, wypowied ta przestaje cokolwiek znaczy. Przykad: Zasadniczo jest tak, e kot to ssak, ktry miauczy, ma apy, ogon i pazury, ktre np. u geparda nigdy si nie chowaj, a gepard te jest kotem, chocia z Afryki i nie pi na piecu. W Afryce yje wiele dziwnych zwierzt i kot te jest dziwny, bo duo pi. I Afryka jest dziwna, bo nie jest czarna, chocia tak o niej mawiaj. Nonsens jzykowy - W potocznym znaczeniu sowa nonsens to wypowied faszywa w sposb oczywisty. W przeciwiestwie do tego, jako nazwa bdu logiczno-jzykowego, nonsens (wypowied pozorna) oznacza wypowied, ktra nie peni adnych funkcji znakowych. Inaczej to wyraajc, nonsens to wypowied nic nie znaczca, czyli nie pozwalajca si rozumie w aden okrelony sposb. Inna nazwa nonsensu to wypowied pozorna, czyli wypowied, ktra by moe w intencji jej nadawcy miaa co znaczy, jednake ze wzgldu na bdy jakie zawiera, nie znaczy nic. Wyrni mona dwa rodzaje nonsensu jzykowego: absolutny i wzgldny. Nonsens absolutny jest wypowiedzi, w ktrej ukad wyrazw lub wyrae jest niezgodny z reguami skadni danego jzyka, jednake kady wyraz (zwrot) wzity w izolacji ma znaczenie. Przykady: Za jaki jest wykres? Nieprawda, e czy w tym jzyku logika jest trudna. Nonsens wzgldny jest wypowiedzi zawierajc jaki obcy, ze wzgldu na dany jzyk, wyraz lub zwrot i jednoczenie nie jest jego definicj. Przykady: Body-mind problem jest jednym z zasadniczych problemw filozofii umysu. Twj Weltanschauung jest podobny do mojego. Tu quoque jeste dobrym przyjacielem. Wypowied sprzeczna - wypowied, ktra sprowadza si do pary takich zda (twierdze), z ktrych jedno zaprzecza dokadnie temu, co stwierdza drugie, i jednoczenie adne z tych zda nie jest odwoaniem drugiego. Przykad Rozwaajc kwesti wartoci i ich kryterium odwoujemy si do okrelonych elementw samej rzeczywistoci, a nie do logicznego charakteru wypowiedzi o nich. To logiczny charakter wypowiedzi o wartociach ma znaczenie fundamentalne. Wieloznaczno aktualna - jest bdem logiczno-jzykowym. Mwimy o niej w dwch przypadkach, gdy: Wieloznaczny jest kontekst danej wypowiedzi np. Wykapany tatu Wieloznaczna jest wypowied w danym kontekcie np. Bylimy na owach z koleg. Trafilimy w pikne okolicznoci przyrody, w ktrych natknlimy si na pikne anie. Stay spokojnie niewiadome zbliajcego si niebezpieczestwa Niedopowiedzenia - O niedopowiedzeniu mwimy wtedy, gdy opuszczamy jaki element wypowiedzi, podczas gdy kontekst informacyjny, ktrego skadnikiem jest pozostaa cz wypowiedzi, nie pozwala si tego elementu jednoznacznie domyli. Najczstsz przyczyn niedopowiedzenia jest opuszczenie w wypowiedzi zwrotu kwantyfikujcego (takiego jak: kady, aden, pewien, niektrzy, wszyscy, nikt, zawsze, itp.), bez ktrego trudno zrozumie dan wypowied Wieloznaczno w kontekcie stanowi drugi rodzaj wieloznacznoci aktualnej. Podstawow kategori tego bdu stanowi ekwiwokacja. Ekwiwokacja polega na tym, e: pewne wyraenie potencjalnie wieloznaczne wystpuje w danej wypowiedzi przynajmniej dwukrotnie; przynajmniej w dwch miejscach tej wypowiedzi jest ono uyte w rnych znaczeniach; wypowied ta zakada, e w wieloznaczny jej element posiada w kadym miejscu, w ktrym jest w niej uyty, to samo znaczenie. Gwnym powodem popeniania ekwiwokacji jest sytuacja, w ktrej jedno z pokrewnych znacze danego wyrazu (zwrotu) uywane jest znacznie czciej ni drugie jego znaczenie, co powoduje, i to pierwsze uywane jest na mocy nawyku, nawet wtedy, gdy powinno by uyte znaczenie drugie. Celem uniknicia ekwiwokacji naley pamita o nastpujcej regule: zanim uyjesz danego terminu w swojej wypowiedzi, zastanw si, czy w jej kontekcie moe on posiada to znaczenie, w ktrym chcesz go uy. Wypowiedzi mylce znaczenia - wypowied, ktrej rozumienie zgodne z jej znaczeniem w danym jzyku byoby niezgodne z treci intencji mwicego. Przykady (1) Z okazji mierci ma lemy wyrazy gbokiego wspczucia. W kontekcie tej wypowiedzi zwrot z okazji jest niewaciwie uyty, powinno by z powodu (w zwizku z). (2) W zwizku ze mierci mojej matki prosz o wypacenie mi ekwiwalentu pieninego. W kontekcie tej wypowiedzi sowo ekwiwalent - znaczce tyle co rwnowarto - w ogle nie ma zastosowania. Naley go zastpi wyraeniem o zupenie innym znaczeniu - przysugujca mi zapomoga. (3) Dziki swemu kalectwu nie moe biedak dosta pracy. W kontekcie tej wypowiedzi sowo dziki zostao uyte w niewaciwy sposb, w znaczeniu z powodu. Kontekst informacyjny wyznaczany jest przez: niedorzeczno treci wypowiedzi na gruncie danego jzyka wyklucza moliwo zgodnoci owej treci z intencj nadawcy informacji; niedorzeczno treci wypowiedzi na gruncie danego jzyka wyklucza moliwo zgodnoci owej treci z intencj nadawcy informacji; mamy prawo zaoy, e nadawca informacji chcia przekaza informacj sensown; w wypowiedzi znajduje si dostateczna ilo wyrazw lub zwrotw uytych w ich waciwych znaczeniach. Wypowied mylca znaczenia prowadzi moe do powanych nieporozumie. Ma to miejsce zwaszcza wtedy, gdy tre wypowiedzi mylcej znaczenia jest sensowna rwnie i przy jej dosownym rozumieniu. Przykad: Na egzaminie profesor zapyta studenta: Co si stao z bibliotek Zauskich?. Po kilku odpowiedziach studenta, prawidowych ze wzgldu na sens zadanego pytania, ktre profesor kwitowa tak: Nie o to mi idzie, okazao si, i oczekiwa nastpujcej odpowiedzi: Bya to pierwsza publiczna biblioteka w Polsce. Tyle, e student nie mia podstaw do przypuszcze, e o tak wanie odpowied chodzi egzaminatorowi. Wypowied o chwiejnym znaczeniu to wypowiedzi, ktre zawieraj nazwy niewyrane lub nieostre. Przykady:

Spotkaem wczoraj wysokiego mczyzn. Nieostra nazwa "wysoki mczyzna" czyni to wyraenie chwiejnym znaczeniowo; Jan Kowalski interesuje si sztuk wspczesn. Niewyrana nazwa "sztuka wspczesna" czyni to wyraenie chwiejnym znaczeniowo. Sofizmat (z gr. "sophisma" - wybieg, wykrt) czyli sztuka "wykrcania kota ogonem", jest to nazwa funkcjonujca w co najmniej trzech znaczeniach: zwodniczy "dowd" matematyczny, pozornie poprawny, lecz faktycznie bdny, zawierajcy rozmylnie wprowadzony bd logiczny, trudny do wykrycia na pierwszy rzut oka; wypowied lub sformuowanie, w ktrym wiadomie zosta ukryty bd rozumowania nadajcy pozory prawdy faszywym twierdzeniom; wszelka prba dowiedzenia swoich racji, bez wzgldu na warto logiczn przedstawionej argumentacji. Sposobem walki z sofizmatami jest unikanie niedomwie i wieloznacznoci, przez stosowanie definicji wszdzie tam, gdzie jest to moliwe. Definicje uatwiaj ustalenie znacze spornych terminw, wystpujcych w dyskusji. Uoglniajc, wszelkie narzdzia, jakie proponuje logika, po ktrych zastosowaniu wypowied staje si jasna, rwnie pomagaj w unikaniu sofizmatw. Dyskusja (ac. discussio - roztrzsanie) - jeden ze sposobw wymiany pogldw (poparty argumentami) praktykowany przez dwoje lub wicej osb zainteresowanych danym tematem lub zjawiskiem. Przeprowadzana zwykle w formie ustnej, ale nie tylko (np. dyskusje w formie pisemnej prowadzone s na internetowych forach dyskusyjnych). W wyniku dyskusji dochodzi zwykle do cierania si rnych pogldw, czasami wypracowywania kompromisw i okrelania wsplnych stanowisk. Bardziej sformalizowan form dyskusji (i toczon zwykle przez bardziej kompetentne grono lub wybranych uprzednio przedstawicieli) jest debata(np. debata parlamentarna). Argument - w retoryce to fakt lub okoliczno przytaczana w komunikacie celem potwierdzenia lub obalenia tezy. Argumenty dzielimy na: logiczne,emocjonalne,rzeczowe inne: oparte na dowiadczeniu, powszechnej opinii lub wiedzy; autorytetach Argumentem przeciwnym do danego jest kontrargument. FAKT - w rozumieniu potocznym jest to wydarzenie, ktre miao miejsce w okrelonym miejscu i czasie. W tym sensie faktem nie moe by zdarzenie, ktre nie miao jeszcze miejsca, mona jednak mwi o przewidywaniu przyszych faktw - czyli zdarze ktre najprawdopodobniej si wydarz. Zdarzenia te jednak staj si faktami dopiero wtedy, gdy si ju wydarz. TEZA zdanie, zaoenie, twierdzenie jzyka, ktre jest zawsze prawdziwe niezalenie od wstawie w nim dokonanych. Tezy wyrnia si na podstawie regu dedukcyjnych. argumentum ad auditorem pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym dyskutant nie zwraca si bezporednio do oponenta, lecz do audytorium. Jednoczenie nie odpowiada racjonalnie na zarzuty stawiane przez rozmwc, w sposb populistyczny odwoujc si do gustw i upodoba suchaczy. Pozyskanie audytorium ma na celu wywarcie presji na oponencie, ktry nie bdzie mia miaoci przeciwstawi si opiniom grona suchaczy. argumentum ad baculum - (ac. argument odwoujcy si do kija) pozamerytoryczny sposb argumentowania, polegajcy na groeniu dyskutantowi przykrymi konsekwencjami przyjcia jego tezy, przy czym zabieg ten ma na celu nie przedstawienie jej logicznych nastpstw, lecz wywarcie presji na rozmwcy za pomoc emocji. W skrajnych wypadkach argument ten moe dotyczy groby uycia przemocy ze strony samego dyskutanta. "Argument" mona przedstawi zarwno werbalnie, jak i niewerbalnie, np. mona powiedzie zamknij si, bo oberwiesz, ale mona te w sposb niewerbalny, czyli bez uycia sw, a zamiast nich np. gestw przekaza rozmwcy, e spotkaj go przykre konsekwencje jeli bdzie dobrze argumentowa swoje zdanie podczas dyskusji. argumentum ad hominem - (ac. argument dostosowany do danego czowieka) pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym, na poparcie swojej tezy, dyskutant powouje si na nasze, nie do koca zwizane z tematem, opinie lub zachowania. Zabieg ten ma pokaza, e w gruncie rzeczy zgadzamy si z tez przedstawion przez dyskutanta, a jeeli nadal upieramy si przy swoim to znaczy, e jestemy niekonsekwentni w swoich przekonaniach. argumentum ad ignorantiam - (ac. argument odwoujcy si do niewiedzy) pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym dyskutant uznaje za dowd prawdziwoci swojej tezy fakt, e jego oponent nie potrafi uzasadni tezy przeciwnej. Jest to bd logiczny polegajcy na niewziciu pod uwag, e brak dowodw prawdziwoci jakiej tezy nie implikuje jej faszywoci. argumentum ad misericordiam - (ac. argument odwoujcy si do litoci) pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym dyskutant porzuca waciwy spr, starajc si odwoa do naszych uczu. W ten sposb chce wywrze na nas presj do zmiany przekona. argumentum ad numerum - bd logiczny bardzo blisko zwizany z bdem argumentum ad populum. Popeniany jest, gdy kto przekonuje, e suszno jakiego pogldu jest wprost proporcjonalna do liczby tych, ktrzy go popieraj. argumentum ad personam - (ac. argument skierowany do osoby) pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym dyskutant porzuca waciwy spr i zaczyna opisywa faktyczne lub rzekome cechy swego przeciwnika. W ten sposb unika stwierdzenia, e jego racjonalne argumenty zostay wyczerpane, a jednoczenie sugeruje audytorium, e nasze pogldy s faszywe. Dodatkowo, obraanie oponenta ma na celu wyprowadzenie go z rwnowagi, tak by utrudni mu adekwatne reagowanie na przedstawiane postulaty. argumentum ad populum - (ac. argument odwoujcy si do upodoba ludu) pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym mwca odwouje si do gustw, upodoba i przesdw tumu. Bazujc na egoizmie narodowym, instynktach, stereotypach czy uprzedzeniach, retor prbuje w ten sposb pozyska lud do swojej tezy. Argument ten bazuje na niechci wikszoci ludzi do naruszenia status quo innowacji, wszystkiego, co nowe i nieznane, trudnych problemw wymagajcych intensywnego mylenia, niejednoznacznoci czy nonkonformizmu. argumentum ad traditionem - pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym dyskutant dla potwierdzenia swojej tezy odwouje si do wczeniejszych powszechnie uznawanych pogldw. Bd logiczny wystpuje wwczas, gdy kto argumentuje, e co musi by prawdziwe, bo wczeniej uznawano taki to a taki pogld. argumentum ad vanitatem - (ac. argument odwoujcy si do prnoci) pozamerytoryczny sposb argumentowania, w ktrym dyskutant wykorzystuje prno drugiej strony w dyskusji, drog umiejtnie dawkowanych, mniej lub bardziej zasadnych, pochlebstw, celem uzyskania akceptacji na wygaszany pogld. argumentum ad verecundiam - (ac. argument odwoujcy si do autorytetu) pozamerytoryczny sposb argumentowania, polegajcy na powoywaniu si na jaki autorytet, ktrego wprawdzie druga strona nie uznaje, ale te nie moe go zakwestionowa, bdc skrpowana uczuciami szacunku lub niemiaoci, czy te obaw naraenia si na zarzut zarozumiaoci. ignoratio elenchi (niezrozumienie przeciwnika) - bd polegajcy na tym, e dowodzi si (argumentuje si na rzecz) czego innego ni to, co ma by udowodnione (ni to, co jest przedmiotem argumentacji). W skrajnych przypadkach ignoratio elenchi prowadzi moe do wzajemnego niezrozumienia oponentw i zamiany dialogu w rwnolege monologi bez rozpatrywania wysuwanych argumentw. petitio principii (bd niedostatecznego uzasadnienia) - przybierajcy dwie formy: Bd polegajcy na przyjciu za przesank tego, co dopiero ma by wywnioskowane w danym rozumowaniu; Bd polegajcy na przyjciu jakich przesanek, bez naleytego uzasadnienia stopnia pewnoci, z jakim przesanki te si uznaje. circulus vitiosus (bdne koo) - bd w rozumowaniu polegajcy na tym, e przy wyprowadzeniu wniosku W oparto si na przesance P, a nastpnie, by uzasadni przesank P, powoano si na wniosek W. Np. dowodzc, e Sowacki by genialnym poet powoano si na to, e jego utwory s arcydzieami, a nastpnie by uzasadni tez, e utwory Sowackiego s arcydzieami, powoano si na tez, e by genialnym poet fallacia accidentis (bd uwydatniania przypadkowego szczegu) - bd uwydatniania przypadkowego szczegu polega na tym, e w trakcie dyskusji czy argumentacji zwraca si uwag na cech nieistotn dla rozwaanego zagadnienia, jednoczenie pomijajc cechy dla samej dyskusji istotne. Du sztuk jest umie odnale sedno dyskutowanego zagadnienia i nie traci go z oczu podczas caej dyskusji, pomimo, niejednokrotnie koniecznych, dygresji, oddalajcych nas od sedna sprawy. bd faszywego zaoenia - bd polegajcy na tym, e w dyskusji przyjmuje si, czsto milczco, faszywe zaoenie i prbuje si na jego podstawie dowodzi kolejnych tez. Brak refleksji na temat prawdziwoci wszystkich jawnych i ukrytych zaoe, grozi budowaniem zawieszonych w prni rozbudowanych teorii, ktre w caoci falsyfikuj si po zniesieniu zaoenia. Za pomoc nastpujcych trzech punktw sformuowa mona regu ekonomii wypowiadania myli: 1.Naley wypowiada si tylko w tym przypadku, kiedy si ma do przekazania wartociowe informacje; 2. Naley podawa w zasadzie tylko takie informacje, ktrych znajomoci u odbiorcy nie ma si prawa zakada; 3. Naley uywa tyle i tylko tyle sw, ile potrzeba dla jednoznacznego i jasnego przekazu informacji. WERBALIZM - (pustosowie) jest to wypowied beztreciowa lub prawie beztreciowa, czyli zawierajca nieproporcjonalnie wiele sw w porwnaniu z przekazywan treci. Wystpuje on midzy innymi w dyskusjach publicznych, przemwieniach, artykuach prasowych oraz w codziennych rozmowach. Z reguy z bdem tym wie si faszywa intencja przekonywania odbiorcy informacji, e ma do czynienia z przekazem wielce doniosej treci. Werbalizm czasami sprawia pozory obszernej informacji lub argumentacji za dan tez. Przykad pustosowia: Dziki konkretnemu pod wzgldem historycznym zastosowaniu materialistycznej dialektyki, dziki dobrej znajomoci rzeczy i

leninowskiej elastycznoci Eisler sformuowa i reprezentowa w obrbie marksistowsko-leninowskiej estetyki, a zwaszcza estetyki muzyki, historycznie najdojrzalsze stanowisko w sprawie teoretycznego opanowania problemw, przed ktrymi stana sztuka socjalistyczna. ... Wraz z rosncym przyswojeniem faktycznego zasigu kolektywnego porozumienia w obrbie ruchu socjalistycznego staje si to w dziedzinie formuowania aktualnych teorii marksistowskich wyraniejsze ni kiedykolwiek przedtem. PLEONAZM (z gr. pleonasmos "nadmiar"), pot. maso malane jeden z bdw logiczno-jzykowych; niepoprawne wyraenie, w ktrym jedna cz wypowiedzi zawiera te same treci, ktre wystpuj w drugiej czci. DYDAKTYZM (gr. didaktiks - dajcy si nauczy) denie do ksztatowania u kogo waciwych postaw lub pogldw poprzez pouczanie go lub dawanie wzorw do naladowania