2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

PROFESJONALNE TECHNOLOGIE SYMULATORW LOTU

Jacek Lewiski Spoeczna Wysza Szkoa Przedsibiorczoci i Zarzdzani w odzi Studia II letnie magisterskie uzupeniajce Semestr III Grupa projektowa 8 index 50564

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

Spis treci
1. Wstp.......................................................................................................................................... 3 2. Pierwsze symulatory................................................................................................................... 3 3. Symulatory wizualne................................................................................................................... 3 4. Symulatory wspczesne ........................................................................................................... 3 5. Symulatory wojskowe ...............................................................................................................9 6. Podsumowanie ........................................................................................................................11 7. Bibliografia ................................................................................................................................ 12

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

1. Wstp
Wspczesny czowiek musi posiada wiele umiejtnoci pozwalajcych mu funkcjonowa w naszej rzeczywistoci. Jednymi z najwaniejszych i najbardziej oczywistych s umiejtnoci prowadzenia obsugi pojazdw mechanicznych takich jak samochody, motocykle i tym podobne. Postp technologiczny sprawi, e nasza cywilizacja jest uzaleniona od rodkw transportu. Czy jest to transport koowy, lotniczy czy morski. Niezalenie od rodzaju trzeba umie prowadzi samochd lub inny pojazd koowy. Jednak specjalizacja w pojazdach transportowych osigna poziom w ktrym stay si niesamowicie skomplikowane. Ilo systemw wspomagania odsuwa niemal na dalszy plan sam jazd lub lot. Takie wyspecjalizowane pojazdy lub samoloty sa bardzo drogie a ich obsuga bardzo skomplikowana. Musimy rwnie pamita o bezpieczestwie samego kierowcy lub pilota prowadzcego dany pojazd. ycie ludzkie jest wartoci najwysz i musimy mie absolutn pewno, e osoba prowadzca lub pilotujca wyspecjalizowany pojazd lub samolot zrobi to bezbdnie, bez szkody dla wasnego zdrowia, ycia i zniszczenia samego drogiego sprztu. Celom tym su wszelkiego rodzaju symulatory jazdy lub lotu. S one urzdzeniami gdzie zbudowana jest kabina pilota lub kierowcy. A wszelkie zegary i urzdzenia suce kontroli lotu lub jazdy powinny zachowuj si tak jak w prawdziwym samolocie lub samochodzie.

2. Pierwsze symulatory
2.1 Symulatory lotu
Pomys symulatorw lotu jest tak stary jak sam samolot. Ju w pocztkach XX wieku zanim pilot podj ryzykown decyzj pilotowania tego co nazywamy obecnie samolotem starano si da mu jakie pojcie o tym co go czeka w powietrzu.

Rys1. Pierwsze prby symulatora w 1909 r

Rys2. Symulator Antoinette

Pierwszy symulator by po prostu krzesem zamontowanym do beczki z dwoma kkami kontrolnymi i linkami pomocnymi w tworzeniu wraenia sterowania w mniejszym lub wikszym stopniu (przewanie mniejszym) dan maszyn. W czasie I wojny wiatowej w roku 1915 w Wielkiej Brytanii pojawi si symulator lotu o nazwie rocking zaprojektowany przez H.G. Andersona a pierwszym opatentowanym urzdzeniem tego typu w 1917 roku by amerykaski Ruggles Orientator W.G. Rugglesa. Jednak w czasie pierwszej wojny wiatowej symulatory takie nie byy oficjalnie uywane ani w jaki sposb rozpowszechnione. Wypadki pilotw byy po prostu

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

wliczone w ryzyko zawodu. Samoloty pierwszej wojny wiatowej nie byy szczeglnie drogie. W wikszoci proste drewniane konstrukcje produkowao si niewiele wolniej ni niszczyo. Ten sposb mylenia zmienio dopiero lotnictwo amerykaskie kiedy w 1934 roku miay miejsce serie tragicznych wypadkw pilotw. Zdecydowano si wtedy na zakup czterech urzdze Link Trailer nazywanych przez pilotw artobliwie Blue Box.

Rys3. Link Trailer Blue Box

Suyy one do treningw lotw przyrzdowych tj. lotw gdzie pilot z powodu zych warunkw atmosferycznych lub po prostu lotw nocnych nie ma moliwoci ustalenia pozycji swojego samolotu wzrokowo. Okazay si one bardzo przydatne i ju w trakcie II wojny wiatowej byy masowo wykorzystywane do szkolenia pilotw alianckich. Wczesne symulatory lotu do zobrazowania lotu wykorzystyway kamer przesuwajc si na makiet przewanie jednostajnego terenu i w ten sposb symulujc lot. Oprcz tego oczywicie zegary kabin doczone byy do urzdze kontrolnych zadajcych im odpowiednie parametry lotu w zalenoci od sposobu pilotowania. Pierwszym kompletnym symulatorem lotu wykorzystywanym po wojnie przez lini lotnicz Pan American by symulator kokpitu samolotu transportowego Boeing 373 Stratocruiser. Nie posiada on moliwoci ruchu kabiny ani odwzorowania wizualnego. ale kokpit pilota by wiernie odwzorowany. Funkcje kontrolne urzadze i instrumentw pokadowych nadaway si doskonale do symulowania podstawowych zada wykonywanych przez zaog. Trenowano i sprawdzano wspdziaanie zaogi i sposb opanowania przez ni gwnych procedur lotu.

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu Rys4. Kabina symulatora Boing 377 Starcruiser

Wraz z pojawieniem si samolotw odrzutowych w takich jak Boeing 707 i DC-8 w Wielkiej Brytanii symulatory byy produkowane dla zapewnienia moliwoci wicze i kontroli pilotw. Przykadem symulatora samolotu odrzutowego by Comet 4. Ruch platformy tego symulatora odbywa si w trzech osiach. By on produkowany przez firm Redifon z Aylesbury w Wielkiej Brytanii.

Rys5. Kabina symulatora Comet 4

W czasie zimnej wojny w latach 60-tych do 80-tych produkowano wiele symulatorw rnych typw samolotw. Produkowano wtedy moduowe symulatory Link Trainer, ktre po modernizacji uywane s do dzi. Uywa si ich gwnie w ksztaceniu lotniczym w locie zorientowanym na instrumenty. Szczeglnie jeli mwimy o duych samolotach wojskowych nowszej generacji lat siedemdziesitych kokpit by zbudowany w technologii analogowej na czas. Procedury w kokpicie nie mog jednak odda w peni dynamiki lotu. Jedn z ciekawostek jest fakt, e niektre stworzone w latach siedemdziesitych symulatoru lotu symuloway warunki wybuchu jdrowego za pomoc zamontowanych w nich lamp byskowych. Przykadami takich symulatorw mog by produkowane w Wielkiej Brytanii symulatory Valiant, Vulcan i Victor produkowanych przez spk Redifon w Aylesbury w Crawley w latach 1950 i pocztku 1960. Symulator mia szyby z matowego szka. Proste efekty monochromatyczne zaczto dodawa dopiero w poowie lat szedziesitych.

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

Rys 6. Kabina symulatora Vulkan

Rys 7. Kabina samolotu Valiant

3. Symulatory wizualne.
W pocztkach wizualnych systemw symulacyjnych teren widziany przez pilota by modelem wykonanym z tradycyjnych materiaw, ktry by owietlony zwykle przez szereg fluorescencyjnych lamp. Miniaturowa kamera odwzorowujca ruchy drka sterowego pilota przesuwaa si nad terenem dajc w telewizorze przed pilotem wraenie przesuwania si terenu podczas startu i ldowania. Odwzorowanie terenu w tych symulatorach obejmowao tylko bezporednie ssiedztwo bazy. W symulatorach wojskowych tzw. pyty z modelami terenu produkowane byy dla wikszych obszarw obejmujce teren lotw niskich i atakowanie celw na niskich wysokociach.

Rys 8. Pyta z odwzorowaniem terenu dla symulatora lotu lat 80 - tych

Zastosowanie maszyn cyfrowych w symulatorach rozpoczo si w latach 60-tych i stao si powszechne w latach 80 - tych. Byy to maszyny dedykowane produkowane przez due firmy takie jak Concurrent, Encore, Harris, IBM, etc. Na podstawie modeli budowano cyfrowe obrazy

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

wirtualnego wiata, moliwie podobnego do wiata rzeczywistego. Ten sposb budowania map cyfrowych jest stosowany do czasw obecnych. Wczesne systemy pokadowe do zobrazowania w jaki sposb sytuacji taktycznej uyway telewizora i kamery. Jednak obraz ten pozostawia wiele do yczenia. W 1972 roku firma Singer-Link z siedzib w Birmington opracowaa wywietlacz potraficy odda odlegew obiekty w ostroci przyblionej do realnej. By to oczywicie obraz telewizyjny ale dziki zastosowaniu filtrw zmieniajcych dugo ogniskowej dawa o wiele lepsze wraenie realizmu.

4. Symulatory wspczesne.
Przeom nastpi w 1982 roku kiedy firma Reddiffusion z Crawley wprowadzia szerokoktne systemy potrafice w realny sposb bardzo realistyczny oddawa perspektyw nieskoczonoci.

Rys 9. Symulacja obrazu w kokpicie nowej generacji

Systemy wywietlay obraz na lustrach bdcych elastycznymi arkuszami mylaru. Gdy symulator jest w pracy dokadny ksztat jest odwzorowywany na elastycznym arkuszu przymocowanym w

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

sposb cinieniowy do powierzchni. Obecnie wiele firm tworzy wasne lustra oparte na tej technologii.

Rys 10. wspczesny symulator lotu

Rys 11. kokpit samolotu pasaerskiego.

Symulatory lotu s intensywnie uywane w treningu pilotw i caych zag statkw powietrznych, zarwno cywilnych jak i wojskowych. Uywa si ich rwnie do szkolenia inynierw obsugi jesli chodzi o dziaanie systemw samolotu w realiach wykonywania zada lub subie w cywilnych liniach lotniczych. Posiadaj oprogramowanie do symulacji wszelkich wydarze mogcych zdarzy si w czasie lotu. Trening pilotw jest niemniej wany ni urzdzenia na ktrych si odbywa.

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

5. Symulatory wojskowe.
Szkolenie podstawowe (Basic Course) w ramach przygotowania naziemnego (Ground School) polega na wykonaniu omiu misji na symulatorze przed pierwszym lotem na dwusterze F16. Obejmuje ono trening: standardowych procedur naziemnych (uruchomienie, sprawdzenie systemw); wykonywania lotw instrumentalnych (procedury IFR); procedur awaryjnych instalacji: silnikowej, elektrycznej, paliwowej, hydraulicznej i sterowania; procedur awaryjnych podczas operacji naziemnych i ldowania. Przed samodzielnym wylotem szkolony pilot musi zaliczy misje na symulatorze w celu potwierdzenia opanowania wszystkich procedure awaryjnych (z naciskiem zwaszcza na procedury awaryjne stosowane w deficycie czasu). Automatyzm wykonywanych czynnoci jest weryfikowany przez instruktora i stanowi podstaw do kontynuowania szkolenia w powietrzu. Po zakoczeniu pierwszego etapu szkolenia pilot zaczyna przygotowywa si do wykonywania lotw z zastosowaniem systemw uzbrojenia. Etap ten obejmuje: nauk posugiwania si uzbrojeniem (posugiwanie si radiolokatorem oraz obsuga systemw uzbrojenia z wykorzystaniem systemu HOTAS); opanowanie taktyki zwalczania przeciwnika powietrznego i naziemnego.

Rys 12. Panel kontrolny symulatora lotu.

Wykonanie lotu z symulowanym uyciem uzbrojenia w rodowisku charakteryzujcym si dynamicznymi zmianami parametrw lotu oraz wzajemnego pooenia samolotw, a take wymg odpowiedniego zinterpretowania informacji pochodzcych z kilku rde to czynniki, ktre powoduj, e pilot dziaa w deficycie czasu. Brak umiejtnoci odpowiedniego podziau uwagi czy bdne zinterpretowanie sytuacji taktycznej, wynikajce z braku wiedzy lub niewystarczajcego treningu, istotnie zmniejsza bezpieczestwo lotu. W kontekcie tych uwarunkowa szkolenie symulatorowe nabiera nowego znaczenia. Nauka taktyki zwalczania przeciwnika powietrznego obejmuje wszystkie elementy walki powietrznej w warunkach zarwno widzialnoci wzrokowej (WVR), jak i jej braku (BVR). Dotyczy wic identyfikacji elektronicznej, zastosowania manewru przechwycenia adekwatnego do sytuacji (geometrii), reagowania na zagroenia (AAMD) oraz uycia uzbrojenia rakietowego i artyleryjskiego podczas walki manewrowej.

jaceklewinski@gmail.com

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

Misje na symulatorze majce na celu przygotowanie pilota do zwalczania obiektw naziemnych rozpoczynaj si od zapoznania z charakterystykami lotu na maych wysokociach. Nastpnie pilot opanowuje standardowe manewry. Na zakoczenie tego etapu uczy si oraz odbywa trening wykorzystania systemw pokadowych z uyciem uzbrojenia kierowanego podczas atakowania obiektw naziemnych. Podczas treningu cigego, przeprowadzanego po zakoczeniu szkolenia podstawowego, personel latajcy jest okresowo oceniany musi wykaza si umiejtnoci wykonywania lotu w przestrzeni kontrolowanej (IFR), a take misji taktycznych oraz waciwego dziaania w tzw. szczeglnych przypadkach podczas lotu. Trening szczeglnych przypadkw podczas lotu, przez wielu uwaany za gwny powd zastosowania symulatorw lotniczych, jest ujty w precyzyjnie okrelone ramy programowe. W pocztkowej fazie szkolenia pilot odbywa sesj treningow przynajmniej raz na dwa tygodnie. Musi ona obejmowa wszystkie szczeglne przypadki zwizane z dziaaniem w deficycie czasu oraz wybrane elementy z tzw. check listy (o ich wyborze decyduje instruktor). Scenariusz taktyczny jest drugorzdny i z zasady nie ma wikszego wpywu na ocen. Gwnymi elementami podlegajcymi oszacowaniu s: umiejtno rozpoznania i zinterpretowania objaww, automatyzm podjtych czynnoci w deficycie czasu oraz umiejtno posugiwania si list kontroln szczeglnych przypadkw. Check lista jest sporzdzona w taki sposb, aby pilot posiada wszystkie niezbdne informacje, logiczne i usystematyzowane, przydatne do zminimalizowania zagroenia. Pilot w kadym przypadku zagroenia jest zobowizany postpowa zgodnie z zasad: Flight NavigateCommunicate. Polega ona na umiejtnoci korzystania z dostpnych pomocy podczas wykonywania misji. Utrzymanie kontrolowanych parametrw lotu, umiejscowienie statku powietrznego w przestrzeni oraz opisanie innemu pilotowi w ugrupowaniu sytuacji zaistniaej na pokadzie to elementy stanowice podstaw dalszego postpowania wedug check listy. Procedura korzystania z tej instrukcji wymaga bezwzgldnego prze strzegania zawartych w niej zapisw. Niedopuszczalne jest dziaanie na pami. W sytuacji stresowej awo bowiem popeni bd polegajcy na przeoczeniu czynnoci, ktra warunkuje dalsze postpowanie. Konsekwencj takiego bdu moe by zwikszenie zagroenia w zaistniaej szczeglnej sytuacji. Trening szczeglnych przypadkw jest tak samo wany, jak znajomo ukadu oraz umiejtno posugiwania si check list. Od pocztku eksploatacji F-16 w Polsce odnotowano ponad 7 tys. uszkodze i niesprawnoci. Zaliczono do nich zarwno przepalenie arwki wiate pozycyjnych, wymian podkadki, wyciek pynu hydraulicznego z goleni podwozia, zawieszenie radiostacji, jak i zderzenie z ptakiem czy awari silnika. Niektre wykryte niesprawnoci i uszkodzenia zostay sklasyfikowane jako incydenty lotnicze zanotowano ich ponad tysic. W miar kolejnych dostaw samolotw F-16 oraz rozwoju infrastruktury nalot ulega zwikszeniu w ubiegym roku wynis 6 tys. godzin. Z prostej statystyki wynika, e na jeden dzie eksploatacji samolotu przypadaj cztery niesprawnoci lub uszkodzenia. Jest to jednak obraz wypaczony, wynikajcy z potrzeby archiwizowania kadej czynnoci naprawczej, wykonanej na statku powietrznym zarwno podczas normalnej dziaalnoci, jak i planowanych przegldw technicznych. Bardziej realistyczne jest zestawienie liczby nalotu cakowitego w odniesieniu do liczby incydentw lotniczych. W takim ujciu jedno zdarzenie przypada na okoo 20 godzin nalotu. Zestawiajc statystycznie incydenty lotnicze zaistniae w powietrzu, mona stwierdzi, e jeden z nich przypada na okoo 60 godzin osignitego nalotu. Na podstawie analizy przypadkw zaistniaych w powietrzu mona wyselekcjonowa zdarzenia, ktre w najwikszym stopniu zagraaj bezpieczestwu lotw w aspekcie warunkw wykonania zadania (warunki atmosferyczne, pora doby, poziom wyszkolenia personelu latajcego). Mona rwnie wskaza na pewn prawidowo: wystpowanie niesprawnoci i uszkodze z tej samej grupy w danym okresie. Wynika z tego, e wnioski ze studiowania incydentw powinny by

jaceklewinski@gmail.com

10

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

uwzgldniane w scenariuszach prowadzonego szkolenia symulatorowego F-16. Jako przykad podam uszkodzenie gwnego komputera (Main Mission Computer), charakteryzujce si brakiem wskaza zintegrowanego wywietlacza przeziernego (HUD). Sytuacja taka zmusza pilota do wykonania lotu wedug przyrzdw znajdujcych si poniej linii wzroku wewntrz kabiny (sztuczny horyzont, zintegrowany wskanik busoli, wariometr). Mimo cyklicznego wykonywania tego rodzaju podejcia podczas szkolenia, zintensyfikowanie treningu bdzie zaleao od pory roku jesieni i zim statystycznie czstsze s uszkodzenia MMC oraz gorsze warunki atmosferyczne (nisza podstawa chmur, wiksze zachmurzenie, ograniczona widzialno). Szkolenie symulatorowe F-16 stanowi istotny element systemu utrzymania wysokiego poziomu bezpieczestwa lotw. Ujte jest w programie szkolenia naziemnego w ramach przygotowania podstawowego i treningu cigego, stanowi rwnie element systemu oceny pilota. Zaawansowane technologicznie symulatory FMT i SLT s znakomitym narzdziem do nauki obsugiwania systemw sterowania, nawigacyjnych, celowniczych oraz uzbrojenia. Pozwalaj pilotom doskonali umiejtnoci stosowania procedur taktycznych i postpowania podczas stanw awaryjnych statku powietrznego. Dziki odpowiednim scenariuszom treningu umoliwiaj dorane reagowanie na zaistniae przypadki szczeglne podczas lotu.

6. Podsumowanie
Symulatory s najtasz a jednoczenie najbardziej efektywn form szkolenia umiejtnoci czowieka. Jednakowo wane s tu technologia, oprogramowanie i umiejtnoci. Cho ostatnio rozwj technologiczny i doskonao systemw komputerowych zintegrowanych z nowymi typami samolotw przewaa szal nad umiejtnociami czowieka, ktrego mzg jest taki sam i ma tak sam pojemno od wiekw. Przykadem s systemy korekcji lotu. Gdzie samolot nie pozwoli pilotowi na przekroczenie pewnych wartoci granicznych jeli chodzi o kty natarcia w paszczynie lotu i sam wprowadza samolot na waciw ciek. Oczywicie zabezpiecze jest znacznie wicej. Droga jak przeszy samoloty i ludzie uzupeniana jest przez urzdzenia bez ktrych w obecnym czasie w adnym wypadku nie moglibymy sobie wyobrazi wspczesnego szkolenia. Przez urzdzenia, ktrych rozwijana doskonaoc staa si inspiracj dla przemysu gier komputerowych zarabiajcych krocie na produkcji symulatorw, tak naprawd niewiele mogcych odda z prawdziwego kokpitu.

jaceklewinski@gmail.com

11

2012-01-03

symulatory jazdy lub lotu

Bibliografia
1. [online] http://www.esafetysupport.org/en/welcome.htm 2. [online] http://ec.europa.eu/information_society/activities/esafety/doc/rtd_projects/fact_sheets_fp6/c all_4/esafetysupport.pdf 3. [online] http://www.cvisproject.org/en/links/esafety_support.htm

jaceklewinski@gmail.com

12