Sze kapeluszy mylowych

Autor: Edward De Bono Tumaczenie: Joanna Krzemie-Rusche ISBN: 978-83-246-1383-0 Tytu oryginau: Six Thinking Hats Format: 122x194, stron: 272 Myl samodzielnie!
Jak wyrzuci z gowy przeszkody w myleniu? Jak by systematycznie kreatywnym? Jak korzysta z przewagi koncepcyjnej w kadym aspekcie ycia?

Gotowi do biegu? Czas start! Tak wyglda mylenie, jakie znamy na co dzie. Kto daje Ci zadanie, a Ty je wykonujesz. Nie rozgldasz si na boki, tylko biegniesz naprzd: wprost do celu. Tak byo w szkole i tak jest w pracy. Tymczasem jednostki naprawd mylce to te, ktre ukadaj zadania dla innych. Musisz myle, eby rozwiza test na IQ, ale jak myli ten, kto go ukada? Pomyl o tym. To ksika o tym, jak uwolni umys od sztampowego mylenia. O tym, jak wiadomie przestawia si na rne tryby rozumowania: krytyczne ocenianie, tworzenie pomysw, analizowanie, dedukowanie, szukanie alternatyw. Edward de Bono, autor znanej dzi koncepcji mylenia lateralnego, otworzy Twj umys na sze torw-kapeluszy mylowych:
biay kapelusz wizanie faktw i liczb, czerwony kapelusz korzystanie z intuicji, czarny kapelusz obiektywna krytyka, ty kapelusz logiczne konstruowanie, zielony kapelusz mylenie kreatywne i lateralne, niebieski kapelusz szerokie spojrzenie na problem.

Spis treci

O autorze 7 Przedmowa 11 1 Odgrywanie rl: Jeli bdziesz odgrywa rol myliciela, to si nim staniesz 15 2 Wkadanie kapelusza: Proces bardzo wiadomy 18 3 Intencja a wykonanie 28 4 Odgrywanie rl: Wylij swoje ego na wakacje 34 5 Melancholia i inne fluidy 39 6 Po co nam sze kapeluszy? 46 7 Sze kapeluszy, sze kolorw 48 8 Biay kapelusz mylowy: Fakty i liczby 52 9 Biay kapelusz mylowy: Czyje to s fakty? 59 10 Biay kapelusz mylowy: Dostarczanie informacji w japoskim stylu 64 11 Biay kapelusz mylowy: Fakty, prawda i filozofowie 68 12 Biay kapelusz mylowy: Kto wkada kapelusz? 75 13 Biay kapelusz mylowy: Podsumowanie 78

SZE

MYLOWYCH KAPELUSZY

14 Czerwony kapelusz mylowy: Emocje i odczucia 80 15 Czerwony kapelusz mylowy: Gdzie w myleniu jest miejsce dla emocji 83 16 Czerwony kapelusz mylowy: Intuicja i przeczucia 88 17 Czerwony kapelusz mylowy: Od chwili do chwili 94 18 Czerwony kapelusz mylowy: Wykorzystanie emocji 98 19 Czerwony kapelusz mylowy: Jzyk emocji 103 20 Czerwony kapelusz mylowy: Podsumowanie 107 21 22 23 24 Czarny kapelusz mylowy: Co z nim jest nie tak 109 Czarny kapelusz mylowy: Tre i metoda 116 Czarny kapelusz mylowy: Tre przesza i przysza 123 Czarny kapelusz mylowy: Przyjemno bycia na nie 133 25 Czarny kapelusz mylowy: Co najpierw: aspekt pozytywny czy negatywny? 139 26 Czarny kapelusz mylowy: Podsumowanie 144

27 ty kapelusz mylowy: Mylenie spekulatywno-pozytywne 146 28 ty kapelusz mylowy: Spektrum pozytywne 151 29 ty kapelusz mylowy: Przyczyny i logiczne podstawy 155 30 ty kapelusz mylowy: Mylenie konstruktywne 157 31 ty kapelusz mylowy: Spekulacje i przypuszczenia 163 32 ty kapelusz mylowy: Powizanie z kreatywnoci 169 33 ty kapelusz mylowy: Podsumowanie 173

SPIS

TRECI

34 Zielony kapelusz mylowy: Mylenie kreatywne i lateralne 175 35 Zielony kapelusz mylowy: Mylenie lateralne 181 36 Zielony kapelusz mylowy: Przemieszczanie zamiast oceniania 185 37 Zielony kapelusz mylowy: Potrzeba prowokacji 191 38 Zielony kapelusz mylowy: Alternatywy 198 39 Zielony kapelusz mylowy: Osobowo i umiejtnoci 207 40 Zielony kapelusz mylowy: Co si dzieje z pomysami? 211 41 Zielony kapelusz mylowy: Podsumowanie 216 42 Niebieski kapelusz mylowy: Kontrola mylenia 218 43 Niebieski kapelusz mylowy: Koncentracja uwagi 225 44 Niebieski kapelusz mylowy: Projektowanie programu 231 45 Niebieski kapelusz mylowy: Podsumowania i wnioski 239 46 Niebieski kapelusz mylowy: Kontrola i monitorowanie 243 47 Niebieski kapelusz mylowy: Podsumowanie 250 Konkluzja 252 Podsumowanie 255 Literatura 267

18

SZE

MYLOWYCH KAPELUSZY

ROZDZIA 2

Wkadanie kapelusza
PROCES BARDZO WIADOMY

Jeli spojrze na jakkolwiek fotografi sprzed czterdziestu lat przedstawiajc bezimienny tum na ulicy, najbardziej uderzy nas fakt, e wszyscy nosz na gowach kapelusze. Fotografie w gazetach oraz filmy z tego okresu nie pozostawiaj wtpliwoci co do popularnoci tego nakrycia gowy. Dzisiaj kapelusz to rzadko, zwaszcza wrd mczyzn. Obecnie kapelusz lub czapka zazwyczaj oznaczaj odgrywan przez kogo rol lub penion przez kogo funkcj. Dlatego czsto mona je spotka jako dopenienie munduru lub uniformu, ktre same w sobie oznaczaj rol lub funkcj. Apodyktyczny m, trzymajcy krtko swoj rodzin, moe powiedzie, e ma na sobie swj dyrektorski kapelusz. Pani dyrektor moe odgrywa dwie rne role, wkadajc kapelusz dyrektorski lub kapelusz gospodyni domowej. Margaret Thatcher, bya premier Wielkiej Brytanii, mawiaa, e czasami rzdzc krajem, zachowuje si jak roztropna i oszczdna gospodyni domowa.

WKADANIE

KAPELUSZA

19

Mona wic powiedzie, e czasem czowiek przyjmuje punkt widzenia okrelonej osoby, co bdziemy nazywa umownie naoeniem kapelusza mylowego albo czapki mylowej. Musz woy kapelusz mylowy i rozway pastwa now ofert. Nie jestem pewien, czy naprawd chciabym sprzeda ten dom. W czapk mylow i zadzwo do mnie jutro. To niebezpieczna sytuacja. Musimy woy kapelusze mylowe i zastanowi si, jak wyj z niej obronn rk. Kapelusz mylowy zawsze wyobraaem sobie jako oklapnit szlafmyc z chwostami. Co w rodzaju czapki bazna, ale bez tej caej sztywnej arogancji bdcej jedynie rozpoznawalnym symbolem gupoty. Ludzie wkadaj kapelusze mylowe z wasnej inicjatywy albo prosz innych, eby to zrobili. wiadome wkadanie kapelusza jest czym bardzo zobowizujcym. W minionych czasach, kiedy niania woya swj kapelusz, stanowio to wyrany i zdecydowany sygna, e ona oraz dzieci bdce pod jej opiek wychodzi z domu. Nie byo w zwizku z tym adnych dyskusji. Sygna by ostateczny. Kiedy policjant wkada swoj czapk, rozpoczyna

20

SZE

MYLOWYCH KAPELUSZY

sub. onierze z goymi gowami nigdy nie wygldaj tak powanie i przeraajco, jak w hemach. Naprawd szkoda, e nie mona pj do sklepu i kupi sobie takiego kapelusza mylowego. W Niemczech i Danii nosio si czapki studenckie bdce czym w rodzaju czapki uczonego. Ale uczono i mylenie rzadko oznaczaj to samo. Uczeni zbytnio zajci s studiowaniem mylenia innych osb, przez co sami nie maj ju czasu na wasne mylenie. Wyobra sobie poytki z istnienia prawdziwego kapelusza mylowego. Nie przeszkadzaj mi. Nie widzisz, e myl? Proponuj przerwa t bezowocn dyskusj, niech teraz kady woy swj kapelusz mylowy i ukierunkuje swoje mylenie na t kwesti. Chc, ebycie przemyleli to teraz. Prosz natychmiast woy swoje kapelusze mylowe. Uwaam, e powiniene si jeszcze nad tym zastanowi. W z powrotem na gow swj kapelusz mylowy. Paci mi pan za mylenie. Siedz wic i myl. Im lepiej pan paci, tym lepiej myl.

WKADANIE

KAPELUSZA

21

Zamiast dawa mi oglnikowe odpowiedzi, lepiej dobrze si nad tym zastanw. No dalej, wkadaj kapelusz mylowy! Mylenie to droga do skuteczniejszego dziaania, a nie wymwka dla bezczynnoci. Bierzmy si wic do roboty. Obraz mentalny przedstawiajcy kogo noszcego na gowie prawdziwy kapelusz mylowy moe posuy nam jako sygna pozwalajcy na przejcie do stanu obiektywnego spokoju, niezbdnego dla procesu mylenia bdcego czym wicej ni tylko reakcj na zaistnia sytuacj. By moe sumienni myliciele mogliby powica pi minut kadego dnia na celowe nakadanie kapelusza mylowego. Zaley to od tego, czy Twoim zdaniem pac Ci za mylenie, czy za dostosowywanie si do mylenia innych osb. Chc skoncentrowa si na kwestii wiadomego mylenia. Taki jest sens kapelusza mylowego. Wkadasz go sobie na gow w sposb wiadomy. Mylimy cay czas jest to swego rodzaju mylenie automatyczne. Odbieramy dzwonicy telefon. Przechodzimy przez jezdni. Wykonujemy rutynowe dziaania. Idc do sklepu, nie musimy za kadym razem uwiadamia sobie, ktr nog wysuwamy teraz do przodu, ani zastanawia si, co naley robi podczas oddychania. Takie automatyczne i nieuwiadamiane mylenie towarzyszy nam bez przerwy, stanowic co w rodzaju mylowego ta. Jednake

22

SZE

MYLOWYCH KAPELUSZY

istnieje te inny rodzaj mylenia, ktre odbywa si w sposb bardziej skupiony i wiadomy. Mylenie automatyczne pozwala nam sprosta rutynowym sytuacjom. Mylenie wiadome ma na celu osignicie lepszych rezultatw. Kady umie jako tako biega, ale sportowiec potrafi biega o niebo lepiej, bo robi to w sposb wiadomy i trenuje technik biegania. Trudno jest znale sposb na zasygnalizowanie zmiany mylenia z automatycznego na wiadomy. Dlatego przyjmijmy koncepcj kapelusza mylowego bdcego zdecydowanym sygnaem zmiany sposobu mylenia zarwno dla nas, jak i dla innych. Przyjrzyjmy si rnicom pomidzy obydwoma typami mylenia: rutynowym i wiadomym. Kiedy prowadzisz samochd, musisz wybiera ulice, ktrymi pojedziesz, jecha zgodnie ze wskazaniami znakw drogowych i nie wchodzi w kolizje z innymi pojazdami. Wiele wykonywanych przez Ciebie czynnoci zaley od danej chwili, od tego, co zrobie przed chwil i co bdziesz musia za chwil zrobi. Wypatrujesz sygnaw i odpowiednio na nie reagujesz. Jest to mylenie reaktywne. Tak wic mylenie automatyczne przypomina proces jazdy samochodem po ulicy. Patrzysz na znaki drogowe i podejmujesz decyzje. Ale przy tym nie tworzysz mapy. Innym rodzajem mylenia jest tworzenie mapy. Dokonujesz rozeznania terenu i tworzysz jego map w sposb

WKADANIE

KAPELUSZA

23

obiektywny i neutralny. W tym celu musisz ogarn cao terenu, a ta czynno jest znacznie bardziej wymagajca ni odczytywanie pojawiajcych si na drodze znakw drogowych. Rnica pomidzy obydwoma sposobami mylenia widoczna jest w nastpujcym przykadzie. Wyobra sobie, e bierzesz udzia w debacie. Przedstawiasz swoje racje i przywoujesz wszystkie argumenty na poparcie swej tezy. Argumentw swojego oponenta wysuchujesz tylko po to, aby je zbi i obnay ich sabe punkty. Przechodzisz od defensywy do ataku i od ataku do defensywy. Jedna strona reaguje na dziaania drugiej strony. Dla kontrastu, oto jak przedstawia si procedura tworzenia mapy. Prowadz program nauki mylenia w szkoach. Program ten nosi nazw CoRT (Cognitive Research Trust Zesp Bada Kognitywnych) i uczestniczy w nim kilka milionw dzieci w wieku szkolnym z rnych krajw. Pierwsza lekcja przebiega pod hasem PMI (Plusy Minusy Interesujce). Jej celem jest odejcie od postawy polegajcej na reagowaniu na dan sytuacj i zyskanie szerszego spojrzenia poprzez nakrelenie prostej mapy sytuacji. Ucze najpierw zastanawia si nad Plusami i zapisuje swoje obserwacje. Potem koncentruje si na Minusach sytuacji, a na koniec odnotowuje czynniki, ktrych nie uzna ani za plusy, ani za minusy, ale s one

24

SZE

MYLOWYCH KAPELUSZY

jego zdaniem istotne dla sprawy. Mapa gotowa. Teraz mody myliciel wybiera swoj tras. Jak to uja jedna z uczennic: Mylaam, e ta analiza PMI jest gupia i wymuszona, bo ja od pocztku wiedziaam, co myl na ten temat. Ale po zrobieniu mapy PMI stwierdziam, e zmieniam zdanie w oparciu o dane, ktre sama na t map naniosam. Jest to kwestia ukierunkowania swojej uwagi oraz okrelonego sposobu postpowania. W trakcie realizacji programu CoRT w Sydney w Australii klasa zoona z trzydziestu chopcw w caoci gosowaa za pomysem przyznania kademu uczniowi piciu dolarw za to, e chodzi do szkoy. Po dokonaniu analizy PMI, bez adnej interwencji ze strony nauczyciela, dwudziestu dziewiciu spord tych chopcw zmienio zdanie i zadecydowao, e wcale nie jest to taki dobry pomys, jak pocztkowo sdzili. Pewien biznesmen, ktry od miesicy nie mg doj do porozumienia z du firm z brany naftowej, na kolejnym spotkaniu poprosi wszystkich o nakrelenie mapy PMI. Jak mi potem powiedzia, problem zosta rozwizany w cigu dwudziestu minut. W momencie powstania mapy wystarczyo ju tylko nakreli drog wyjcia z sytuacji.

WKADANIE

KAPELUSZA

25

Pewna kobieta od dwch lat planowaa przeprowadzi si z Kalifornii do Arizony, a w kocu wraz ze swoimi synami sporzdzia map PMI. Po chwili akcja przeprowadzki zostaa ostatecznie odwoana. Jeden z najwikszych wspczesnych wynalazcw, Paul MacCready (wynalaz maszyn latajc napdzan si ludzkich mini), znalaz si w kopotach natury urzdowej. Jego syn poradzi mu narysowa map PMI, dziki czemu zorientowa si, co moe zrobi, eby wykona nastpny ruch. W odrnieniu od mylenia automatycznego, mylenie niezbdne do sporzdzenia mapy PMI wymaga pewnego oderwania si. Reaktywny typ mylenia moe mie miejsce jedynie pod warunkiem istnienia czego, na co mona zareagowa. To dlatego bardzo niebezpieczne moe by pojcie mylenia krytycznego stanowicego kompletn posta mylenia. Jest to naiwne przekonanie wynikajce z bdnej interpretacji greckich klasykw filozofii, jakoby mylenie oparte byo na dialogu i dyskursie dialektycznym. To przekonanie niekorzystnie odbio si na zachodniej filozofii. Zachodni zwyczaj uprawiania dyskursu i dialektyki jest bdny, poniewa nie uwzgldnia czynnikw twrczych i rozwojowych. Mylenie krytyczne sprawdza si przy reagowaniu na sytuacj, ktra ma miejsce, ale nie wnosi niczego w kwestii znajdowania nowych rozwiza.

26

SZE

MYLOWYCH KAPELUSZY

Uczniw w wieku szkolnym bardziej interesuje mylenie reaktywne w zwizku z tym, z czym si bezporednio stykaj: program nauczania w szkole, pytania nauczycieli, seriale telewizyjne itp. Ale kiedy tylko modzi ludzie wyjd ze szkoy, ycie bdzie od nich wymagao czego wicej ni tylko reagowania. Bd musieli umie wyj z inicjatyw i planowa swoje dziaania, a tego nie da si zrobi za pomoc reaktywnego mylenia. Chcc okreli owo mylenie w kategoriach dziaania, posuguj si terminem umiejtnoci dziaania (ang. operacy). Jest to umiejtno zarwno samego dziaania, jak i zwizanego z nim mylenia. Jestem przekonany, e umiejtno dziaania powinna stanowi podstawowy element edukacji na rwni z umiejtnoci czytania i pisania oraz liczenia. Lekcje mylenia w ramach programu CoRT s nastawione wanie na wiczenie umiejtnoci dziaania: ustanawianie celw, wyznaczanie priorytetw, tworzenie alternatyw itd. Jeli nie chcemy tylko biernie reagowa na to, co dzieje si wok nas, musimy zna sposb ukierunkowania uwagi. W ramach programu CoRT rol t peni midzy innymi analiza PMI. W niniejszej ksice przedstawiony zostanie inny sposb.

Edward de Bono celowo nada omawianemu terminowi operacy brzmienie podobne do funkcjonujcych od dawna w jzyku angielskim terminw literacy (umiejtno czytania i pisania) oraz numeracy (umiejtno liczenia) przyp. tum.

WKADANIE

KAPELUSZA

27

Podczas drukowania kolorowej mapy kolory nakadane s osobno, po kolei. Najpierw na papier nanosi si jeden kolor, potem kolejne kolory i tak dalej, a w kocu powstaje wydrukowana mapa w penym kolorze. Omawiane w niniejszej ksice sze kapeluszy mylowych odpowiada rnym kolorom wykorzystywanym podczas drukowania mapy. To jest wanie ta metoda ukierunkowania uwagi, ktr zamierzam wykorzysta. W zwizku z powyszym sprawa nie ogranicza si po prostu do woenia kapelusza. Najpierw trzeba wybra, jakiego koloru kapelusz zamierza si wykorzysta.