ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MARYNARKI WOJENNEJ ROK XLIX NR 3 (174) 2008

Jerzy Bdmirowski Akademia Marynarki Wojennej

WSPPRACA POLSKO-BRYTYJSKA A BEZPIECZESTWO MORSKIE POLSKI W OKRESIE MIDZYWOJENNYM

Historia, ta najstarsza nauczycielka, lubi si powtarza. Niestety jej lekcje, z takim nieraz zapaem suchane w szkoach, rzadko kiedy stosowane s w yciu przez ludzi dorosych Taki ju pono porzdek rzeczy na wiecie. Podporucznik, ktry w podchorwce entuzjazmowa si Cezarem czy Napoleonem, osignwszy stopie oficera sztabowego, sdzi czstokro, e wie ju wszystko lepiej. A lepiej jest wrogiem dobrze jako powiada francuskie przysowie. J. Ginsberg, Czy Batyk jest morzem zamknitym?, Warszawa 1938, s. 95.

STRESZCZENIE
Polsko-brytyjska wsppraca polityczno-militarna rozpocza si faktycznie po zakoczeniu procedur zwizanych z traktatem wersalskim. Rozwijano j przez kilkadziesit lat, z kilkuletnimi przerwami wynikajcymi z priorytetw polityki zagranicznej Polski i Wielkiej Brytanii. Celem wsppracy bya budowa sprawnego systemu bezpieczestwa granicy morskiej naszego kraju. Za wany komponent uznawano Polsk Marynark Wojenn, ktra wsplnie z Royal Navy miaa gwarantowa bezpieczn eglug na wodach terytorialnych Polski. Wspprac t mona podzieli na dwa charakterystyczne okresy. Pierwszy to lata 19191920, kiedy polska dyplomacja czynia zabiegi o pomoc militarn i gospodarcz w zwizku z trwajc wojn polsko-bolszewick. Drugi obejmuje czas od 1936 do 1939 roku, kiedy Admiralicja Brytyjska zainteresowaa si rozwojem potencjau bojowego Polskiej Marynarki Wojennej.

WSTP Stosunki polsko-brytyjskie nie maj zbyt dugiej tradycji. Wynika to z faktu, i zainteresowania polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii dotyczyy innych obszarw wiata ni Europa rodkowo-Wschodnia. Wielka Brytania ze wzgldu na bogate
73

Jerzy Bdmirowski

tradycje i osignicia w szeroko rozumianej dziaalnoci kolonialnej kwestie europejskie kontrolowaa przez pryzmat wpyww Francji. Kada prba przejcia dominacji nad dowolnym skrawkiem Europy przez Francj doprowadzaa do aktywnej polityki brytyjskiej w tym regionie. O rozwoju stosunkw polsko-brytyjskich przesdzay nie relacje dwustronne (bilateralne), ktrych zakres by niewielki, lecz sytuacja midzynarodowa. Ona wyreyserowaa dwa gwne wydarzenia, ktre rozpoczynay i zamykay stosunki pomidzy tymi pastwami w okresie midzywojennym, tj. uznanie odrodzonego pastwa polskiego przez rzd brytyjski i sojusz polsko-brytyjski1. Wanie w tym czasie mamy do czynienia z powolnym procesem narastajcego zainteresowania sprawami polskimi politykw brytyjskich i coraz intensywniejszymi zabiegami politykw polskich o pozyskanie Wielkiej Brytanii jako sojuszniczego mocarstwa. Ustalenia traktatu wersalskiego nie byy dla Polski zbyt korzystne, pomimo otrzymanego dostpu do morza. W trakcie rozmw prowadzonych w Paryu bylimy tylko petentami, ktrzy przybyli z dalekiego kraju (przywoujc sowa Jana Pawa II), a gwnym rozdajcym by premier Wielkiej Brytanii David Lloyd George. To on wymg na pozostaych uczestnikach konferencji akceptacj zasad demograficznych w ustalaniu polskiego dostpu do morza. Wbrew naciskom strony polskiej nie uwzgldniono wanych dla powstajcego pastwa wzgldw strategicznych i komunikacyjnych. Dodatkowo premier Wielkiej Brytanii wymusi na prezydencie Stanw Zjednoczonych zgod na to, by Gdask by Wolnym Miastem nadzorowanym przez Lig Narodw2. Warto pamita, e podczas konferencji wersalskiej Lloyd George nigdy nie akceptowa polskich da. Szczeglnie negatywnie wypowiada si na temat polskich propozycji terytorialnych: Ich [Polakw] roszczenia byy z punktu widzenia samostanowienia wygrowane, niedopuszczalne3. W ten sposb zwalczajc Polsk i jej terytorialne plany, zwalcza Francj4. Poza tym nigdy nie by on wolny od uprzedze wobec naszego kraju. Potwierdzi to brytyjski uczestnik konferencji wersalskiej Harold Nicolson, mwic: Lloyd George nigdy nie splami si propolskimi sentymentami5.
M. Nowak-Kiebikowa, Polska Wielka Brytania w dobie zabiegw o zbiorowe bezpieczestwo w Europie 19231937, Warszawa 1989, s. 5. 2 T. Skinder-Suchcitz, Rok 1939. Polsko-brytyjska polityka morska, Warszawa Londyn 1997, s. 12. 3 D. Lloyd George, Prawda o traktacie wersalskim, t. 12, Warszawa 1939, s. 276, cyt. za: J. Karski, Wielkie mocarstwa wobec Polski 19191945. Od Wersalu do Jaty, Lublin 1998, s. 40. 4 J. Ciechanowski, Wielka Brytania i Polska. Od wersalu do Jaty, Putusk 2008, s. 14. 5 J. Karski, Wielkie mocarstwa wobec Polski 19191945..., wyd. cyt., s. 40.
1

74

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

Ostateczny werdykt traktatu wersalskiego ogoszono w czerwcu 1919 roku. Powstao wspomniane Wolne Miasto Gdask, a Polsce przyznano Pwysep Helski z najblisz okolic, a wiec wski odcinek wybrzea wcinity midzy ten dziwny twr pastwowy a Rzesz Niemieck6. Gdask oddalony od morza o cztery kilometry by kluczem caego dorzecza Wisy. Ustanowione przepisy prawa midzynarodowego uniemoliwiay Polsce prowadzenie skutecznej obrony wybrzea morskiego i zablokowanie jej dostpu do morza. Ju w 1921 roku gen. Wadysaw Sikorski susznie ocenia, e () obrona naszego dostpu do morza bez wzgldu na to, czy punktem kocowym bdzie Gdask, czy Gdynia, jest nadzwyczaj trudna7. Wybrzee przyznane Polsce przez Rad Ambasadorw w kwietniu 1919 roku, a ostatecznie przekazane w lutym 1920 roku, ograniczao si do 72 kilometrw, na ktrych znajdoway si dwa rybackie porty: Puck i Hel. Po raz kolejny swoj sympati w stosunku do Polski zaprezentowa wspomniany premier Wielkiej Brytanii w trakcie konferencji w Spa w 1920 roku. Wwczas strona polska zwrcia si z prob o pomoc w zatrzymaniu dziaa bolszewickich na terytorium Polski. Pomoc zostaa uzaleniona od zgody na mianowanie przewodniczcego Rady Portu i Drg Wodnych w Gdasku przez Lig Narodw. Strona polska reprezentowana przez premiera Wadysawa Grabskiego i ministra spraw zagranicznych Eustachego Sapieh wyrazia zgod na te procedury wyznaczenia na stanowisko przewodniczcego, natomiast strona brytyjska z obiecanej pomocy nie wywizaa si8. Byo to bardzo bolesne uderzenie zadane Polsce ze strony kraju, w ktrego dobre intencje dotyczce budowy pokojowego wspistnienia w Europie wierzya przewaajca cz spoeczestwa polskiego. Pozycja Polski w tym czasie bya szczeglnie trudna, gdy w okresie walk polsko-bolszewickich rzd niemiecki zastosowa wobec naszego kraju blokad gospodarcz. Polegaa ona na wstrzymaniu eksportu do Polski wszystkich towarw z wyjtkiem artykuw luksusowych i innych nie posiadajcych znaczenia gospodarczego9. W Wielkiej Brytanii zwizki zawodowe potpiy zaadunek statku z pomoc dla Polski i zagroziy premierowi strajkiem.

H. Mka, Sarmaci na morzach, Warszawa 2008, s. 278. P. Stawecki, Polityka wojskowa Polski 19211926, Warszawa 1981, s. 25. 8 Tame, s. 13. Por. Historia dyplomacji polskiej XXX w., red. G. Labuda, W. Michowicz, Warszawa 2002, s. 470. 9 K. Grynberg, J. Serczyk, Droga do rozbioru Polski 19181939. Nowe ustalenia, Warszawa 2005, s. 62.
7

3 (174) 2008

75

Jerzy Bdmirowski

Brytyjski premier ywi dla polskiej polityki wschodniej jedynie pogard. Atakowa imperium Polski. Ostro gani Polakw za wejcie w gb Rosji i okupacj tych terytoriw10. Pomimo wielu negatywnych opinii wypowiedzianych przez premiera Wielkiej Brytanii o Polsce i jej rzdzie strona polska uwaaa, e trzeba szuka wsplnych paszczyzn porozumienia, ktre pozwol na budow bezpieczestwa morskiego naszego pastwa. Zdawano sobie spraw, e tylko Wielka Brytania pozwoli stworzy polskie siy morskie, ktre wsplnie z Royal Navy zagwarantuj bezpieczestwo granicy morskiej i tras eglugowych na Morzu Batyckim. Dlatego podejmowano w tym kierunku stosowne dziaania. Wsppraca polsko-brytyjska, a cilej wspdziaanie Polskiej Marynarki Wojennej (PMW) z Royal Navy, siga lat 19191921, a wic okresu tworzenia naszych si morskich. Od momentu powoania do ycia Polskiej Marynarki Wojennej przybywaa do niej kadra oficerska i podoficerska z flot zaborczych. Niewtpliwie najbardziej oczekiwan grup osobow byli wysoko wykwalifikowani oficerowie. Niestety, zaczy si wrd nich nieporozumienia na tle rnic jzykowych oraz roli i zada PMW. Innym problemem by nadmiar oficerw starszych (niewspmierny do liczby etatw), ze znacznym dowiadczeniem dowdczym i kierowniczym. Humorystycznie mona powiedzie, e w PMW byo wwczas wicej wodzw ni Indian, co musiao negatywnie wpywa na sprawno dowodzenia. Ten problem miaa rozwiza specjalna Komisja Weryfikacyjna dla oficerw PMW. Udao si jej to zrobi do koca 1920 roku11. W pocztkowym okresie tworzenia PMW oficerowie z byej rosyjskiej marynarki wojennej tworzyli najliczniejsz grup wrd kadry liczya 59 osb. Byli oni absolwentami rosyjskich uczelni wojskowych: Morski Korpus (MK) w Petersburgu ukoczyo 45 oficerw, Oddzielne Gardemaryskie Klasy (OGK) 9 oficerw, studia prawnicze 3 oficerw, Politechnik Petersbursk jeden oraz Szko Morsk w Archangielsku jeden oficer. Wrd nich byli midzy innymi wiceadmira Konstanty Biergel, kpt. Rafa Czeczot, por. Romuald Dziewatowski-Gintowt, kmdr por. Stefan Frankowski, por. Jan Bronisaw Giedroj, por. Stanisaw Hryniewiecki, kmdr por. Konstanty Jacynicz, kpt. Jerzy Kossowski, kmdr ppor. Adam Mohuczy;
J. Karski, wyd. cyt., s. 56. S. M. Piaskowski, Kroniki Polskiej Marynarki Wojennej 19181946, t. 1, Albany 1983, s. 26. Por. J. Tuliszka, Wysza kadra dowdcza Marynarki Wojennej II Rzeczypospolitej, [w:], Kierownicza kadra Polskiej Marynarki Wojennej w latach 19181989, materia pokonferencyjny, Gdynia 2004, s. 4243.
11 10

76

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

por. Aleksander Mohaczy, kmdr Witold Panasiewicz, kpt. Eugeniusz Pawski, kontradmira Kazimierz Porbski, kmdr ppor. Eugeniusz Solski, por. Roman Stankiewicz, kmdr ppor. Wodzimierz Brunon Steyer, por. Edward Stanisaw Szystowski, kmdr Jerzy Wodzimierz wirski, por. Stefan de Walden, kpt. Marian Wolbek, kmdr ppor. Witold Zajczkowski12. Drug co do liczebnoci grup stanowili oficerowie przybyli z floty austrowgierskiej 16 osb. W tej grupie czterech oficerw byo absolwentami Akademii Morskiej w Austrii, a pozostali ukoczyli Szko Aspirantw Morskich w Austrii. Wrd nich byli midzy innymi: kpt. Karol Edward Durski-Trzasko, kpt. Henryk Jan Eibel, kmdr ppor. Karol Walerian Korytowski, wiceadmira Napoleon Louis-Wawel, kpt. Tadeusz Jzef Morgenstern-Podjazd, kmdr Bogumi Franciszek Nowotny, kmdr Czesaw Karol Petelentz, por. Ludwik Ziembicki, kontradmira Jerzy Anzelm Zwierkowski13. Z floty niemieckiej przybyo 4 oficerw, absolwentw szk: Oficerskiej Szkoy Morskiej w Mrwick jeden oficer (Jzef Unrug), Szkoy Kadetw Morskich Flensburg jeden oficer, Szkoy Nawigacyjnej jeden oficer oraz jeden absolwent szkoy, ktrej nie mona ustali14. Flota polska praktycznie nie istniaa. Mielimy kilka okrtw, ale tylko z nazwy, gdy uzbrojenie, jakie na nich si znajdowao, suyo raczej do straszenia rybakw ni potencjalnych przeciwnikw. Polska otrzymaa zgodnie z decyzj Rady Ambasadorw sze poniemieckich torpedowcw, ktrych stan techniczny by zy. I tu po raz kolejny Brytyjczycy zademonstrowali niech do budowy polskiej floty wojennej, twierdzc, e okrty te s za due i ich czny tona przekracza limit przyznany Polsce. Nie przeszkodzio to wcieli okrty do PMW15. Szefostwo DSM, szczeglnie jej wczesny szef wiceadmira Kazimierz Porbski, a take wczeniejszy szef Sekcji pk mar. Bogumi Nowotny, byli znani z probrytyjskich sympatii i uwaali, e powstajca PMW powinna wzorowa si na wczesnej najlepszej marynarce wiata, jak w ich opinii bya Royal Navy. W lipcu 1919 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych za porednictwem posa polskiego w Londynie Eustachego Sapiehy zwrcio si do Admiralicji Brytyjskiej z propozycj przysania do naszego kraju misji morskiej, ktra udzieliaby
Pena lista zob.: Kadry Morskie Rzeczypospolitej, t. II, Polska Marynarka Wojenna, cz. I, Korpus oficerw 19181947, red. J. K. Sawicki, Gdynia 1996, s. 133134. 13 Tame, s. 135. 14 A. Jankowski, Oficerowie zawodowi korpusu morskiego Polskiej Marynarki Wojennej w latach 19211947, Biuletyn Historyczny Muzeum Marynarki Wojennej, 1995, nr 14, s. 9798. 15 E. Kosiarz, Programy rozbudowy floty polskiej w latach 19201926 i ich realizacja, Przegld Morski, 1961, nr 9, s. 5657.
12

3 (174) 2008

77

Jerzy Bdmirowski

pomocy w tworzeniu struktur organizacyjnych marynarki wojennej. Zakadano rwnie, e Admiralicja Brytyjska przekae polskiej flocie wojennej okrty (1 krownik, 4 niszczyciele, kilka maych okrtw torpedowych i 2 okrty-bazy), ktre stanowi bd jej zalek. Niestety, po pewnym czasie Brytyjczycy wycofali si z tej propozycji16. Ze wzgldu na sytuacj midzynarodow, jaka wytworzya si na kontynencie europejskim, a take brytyjskie interesy polityczne w tym rejonie w rzdzie brytyjskim wystpiy rnice zda w kwestii przyszej wsppracy wojskowej z Polsk. Pojawio si szereg negatywnych wystpie niektrych politykw brytyjskich, midzy innymi premiera Davida Lloyda Georga, ktry w czasie trwania rozmw pokojowych w Wersalu prawdopodobnie stwierdzi: () prdzej oddabym mapie zegarek ni Polsce Grny lsk17, czy te przedstawiciela Foreign Office (Ministerstwo Spraw Zagranicznych Wielkiej Brytanii), ktry tak skomentowa starania Polski o pomoc w tworzeniu floty wojennej: Kto powiedzia, e w ogle bdzie istnie polska marynarka, czy Konferencja Pokojowa, czy Liga Narodw, czy Admiralicja zgadzaj si, aby Polska posiadaa marynark wojenn18. Brytyjczycy nie tylko utrudniali tworzenie PMW, ale rwnie starali si nie wywizywa z ustale wersalskich. Dopiero naciski przedstawicieli wojskowych Najwyszej Rady Wojennej na pastwa sprzymierzone, w tym Wielk Brytani, w kwestii pomocy Polsce wpyny na ofiarowanie przez Brytyjczykw: 30 samolotw, 50 tysicy karabinw, 40 armat, 40 haubic oraz innych materiaw bojowych. Dodatkowo strona polska zakupia za gotwk w Wielkiej Brytanii 75 samolotw. W tych zakupach nie miecio si nic, co byoby zwizane z rozbudow potencjau bojowego PMW19 Arthur Balfour, czonek brytyjskiej misji pokojowej w Paryu, uwaa, e wysyanie do Polski misji brytyjskiej byoby znakiem zgody na utworzenie tam marynarki wojennej. Jej brak przynisby rozgoryczenie20. Admiralicja Brytyjska pocztkowo zgadzaa si na wysanie misji morskiej do Polski, jednak w cigu dwch miesicy jej stanowisko ulego radykalnej zmianie. W czerwcu 1919 roku wyrazia negatywne zdanie w kwestii utworzenia Polskiej Marynarki Wojennej, twierdzc, e flota wojenna zostaaby wykorzystana przez
Cz. Ciesielski, Polska flota wojenna na Batyku w latach 19201939 na tle batyckich flot wojennych, Gdask 1985, s. 82. 17 N. Davies, Boe igrzysko. Historia Polski, t. II, Krakw 1991, s. 494. 18 T. Skinder-Suchcitz, Rok 1939. Polsko-brytyjska polityka morska, Warszawa Londyn 1997, s. 14. 19 K. Krzyanowski, Wydatki wojskowe Polski w latach 19181939, Warszawa 1976, s. 5455. 20 Tame, s. 12.
16

78

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

rzd Polski do szerzenia ktni wrd ssiadw. Zdaniem T. Skinder-Suchcitz, o tym, e Admiralicja Brytyjska wyrazia zgod na wysanie do Polski misji morskiej, zadecydoway dwa czynniki: 1/ Polacy chcieli mie marynark wojenn i uwaali, e by to ich wasny interes; 2/ marynarka byaby formowana z pomoc Brytyjsk albo z pomoc innych mocarstw Francji, USA lub Woch21. Zaakceptowano wspprac wojskow z PMW i w sierpniu 1919 roku przekazano do DSM skad personalny Brytyjskiej Misji Morskiej. Szefem czteroosobowej misji zosta kmdr ppor. Eric Worhrton, a w jej skad wchodzili: kpt. mar. Robert Gore-Brown, kpt. Henry Maxse oraz por. korpusu administracyjnego Geoffrey Childs, sekretarz misji22. Zadania dla grupy zostay precyzyjnie okrelone przez Brytyjczykw i ograniczay si faktycznie tylko do doradztwa w kwestiach oczyszczania tras eglugowych z min (gwnie Zatoki Gdaskiej), rozbudowy sieci telefoniczno-telegraficznej wzdu wybrzea dla potrzeb PMW, oznakowania nawigacyjnego, organizacji portw i dokw, a take kontroli celnej. Kilka dni po przybyciu do Polski szef misji brytyjskiej skierowa do MSZ i Admiralicji Brytyjskiej stosowny raport. Jego tre bya zrwnowaona i przychylna interesom Polski, szczeglnie pozytywnie wypowiadano si w nim o przyszoci Polskiej Marynarki Wojennej. Czas pobytu Brytyjskiej Misji Morskiej w PMW by stosunkowo krtki. Przebywaa ona od sierpnia 1919 do stycznia 1921 roku. Niewtpliwie bezporedni przyczyn zakoczenia wsppracy byo wycofanie si Admiralicji Brytyjskiej z ustale dotyczcych przekazania PMW wspomnianych wczeniej okrtw. Wedug Brytyjczykw negatywna decyzja Rady Ambasadorw w kwestii wykorzystania Gdaska jako bazy dla polskiej floty wojennej zadecydowaa o nieprzekazywaniu okrtw23. Ju w grudniu 1920 roku MSZ Wielkiej Brytanii zapowiedziao wycofanie misji z Polski. Pomimo ostrych protestw posa Wielkiej Brytanii w Warszawie w styczniu 1921 roku strona Brytyjska motywowaa to potrzeb zaprowadzenia cisych oszczdnoci w budecie Royal Navy24. Chocia pojawio si tyle rys na wsppracy z Brytyjczykami, w grudniu 1920 roku DSM udao si skierowa piciu oficerw PMW na omiomiesiczne kursy do Wielkiej Brytanii (planowano realizacj kilku kursw). W grupie tej byo
Tame, s. 16. Tame, s. 17. 23 S. Ordon, Realizacja programw rozbudowy polskiej floty wojennej w latach 19201939, Rocznik Orodka Nauk Spoecznych i Wojskowych Marynarki Wojennej, 1964, nr 2, s. 220. 24 T. Skinder-Suchcitz, wyd. cyt., s. 21.
22 21

3 (174) 2008

79

Jerzy Bdmirowski

czterech oficerw korpusu morskiego: porucznicy mar. Romuald Gintowt-Dziewatowski, Roman Piekowski, Roman Stankiewicz i Ludwik Ziembicki, a take przedstawiciel korpusu technicznego por. mar. in. Walerian Hawro. Niestety, by to jedyny kurs zorganizowany dla oficerw MW tym kraju. Jednym z kryteriw kwalifikacyjnych na powyszy kurs bya znajomo jzyka angielskiego w pimie i mowie. Departament dla Spraw Morskich dodatkowo wymaga, by kandydaci posiadali nastpujce specjalnoci: artyleria, czno, bro podwodna lub okrtowe urzdzenia napdowe. Podczas pobytu oficerowie mieli zdobywa dowiadczenie z zakresu suby na okrtach, ich organizacji codziennej i bojowej25. Po powrocie z Wielkiej Brytanii uczestniczyli oni w przygotowywaniu odpowiednich dokumentw organizacyjnych, zapewniajcych prawidowy przebieg suby i szkolenia zag na okrtach. Liczba oficerw uczestniczcych w tym kursie bya przysowiow kropl w morzu potrzeb. Kontradmira Porbski zdawa sobie spraw, e zadanie postawione marynarce wojennej w kwestii obrony morskiej granicy wymaga odpowiedniej liczby okrtw. Musi ona by znaczc si morsk w basenie Morza Batyckiego, musi by zdolna do zablokowania nieprzyjacielskiej floty w portach batyckich, a take obrony wasnego wybrzea, linii komunikacyjnych oraz przerywania pocze morskich przeciwnika. Sztab Generalny Naczelnego Dowdcy WP, w oparciu o dokumenty przedstawione przez DSM z lutego 1920 roku, stwierdzi, e: (...) Polska nie bdzie moga podj bez pomocy z zewntrz wojny przeciwko Niemcom i Rosji, wystpujcych wsplnie, ani te przeciwko Niemcom samym. Takie ewentualnoci wojenne moliwe s do pomylenia tylko, o ile Polska wystpowaaby wsplnie z pastwami dzisiejszej Ententy26. Bardzo podobne stanowisko zaj komandor Jerzy wirski, ktry stwierdzi: Z dwch naszych nieprzyjaci powaniejszym z punktu widzenia morskiego s Niemcy. Brytyjska albo francuska flota nie zaryzykuj odcicia od Morza Pnocnego swych si, eby przyj na pomoc Polsce. Natomiast jest przejcie wykonalne w wypadku wojny z Sowietami. Na ten wypadek trzeba, eby sojusznicze floty miay w czasie wojny pomocnicz baz na naszym wybrzeu. Wojna z Sowietami jest normaln wojn silniejszego ze sabszym, ktrego bazy mog by zagroone tylko przez desant. Natomiast wojna z Niemcami jest beznadziejna z powodu bliskoci ldowej granicy27.
A. Jankowski, Szkolenie polskich oficerw w marynarkach obcych w latach 19201930, Przegld Morski, 1994, nr 6, s. 6263. 26 Tame, s. 30. 27 M. Graczyk, Admira wirski, Gdask 2007, s. 49.
25

80

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

W tym okresie (19201925) sytuacja midzynarodowa w rejonie Morza Batyckiego bya raczej stabilna. Niemniej w dniach 69 wrzenia 1924 roku Reichsmarine przeprowadzia na Batyku wiczenia, ktrych celem byo sprawdzenie wspdziaania jej si w momencie prowadzenia dziaa zbrojnych na tzw. dwa fronty. Prawdopodobnie Niemcy liczyli si z przybyciem na Batyk czci floty francuskiej na pomoc polskiej flocie stacjonujcej w Gdyni w wypadku polsko-niemieckiego konfliktu zbrojnego28. Strona niemiecka nie do koca znaa wic stanowisko Francji w kwestii wejcia ich okrtw na akwen Morza Batyckiego. Chocia stosunki polsko-brytyjskie ulegy ochodzeniu wraz z zakoczeniem misji Admiralicji Brytyjskiej, starano si utrzymywa pewne symptomy wsppracy. Przykadem byy wizyty kurtuazyjne okrtw Royal Navy w portach polskich i Polskiej Marynarki Wojennej w brytyjskich. W 1922 roku brytyjski kontrtorpedowiec HMS Vendetta uczestniczy w inauguracji portu w Gdyni, a pi lat pniej w 1927 roku zesp brytyjskich okrtw podwodnych odwiedzi Gdyni. Reprezentanci Polskiej Marynarki Wojennej, OORP Wilia i Iskra, zawijay do portw brytyjskich w ramach praktyk morskich29. Wiceadmira Porbski bardzo liczy na wspprac z Wielk Brytani, ale niestety jego oczekiwania nie zostay spenione. Dlatego te Kierownictwo Marynarki Wojennej [od 1922 r. KMW] postanowio oprze rozwj si morskich na innym sojuszniku Francji. Ocena, jaka zostaa wystawiona Brytyjskiej Misji Morskiej przez oficerw PMW, a szczeglnie pniejszego szefa KMW, bya raczej negatywna: Przybya w 1920 r. misja morska angielska, zoona z 4-ch oficerw. 3 z nich s obecnie w Anglii. Misja widocznie miaa instrukcje, by przeszkadza rozwojowi spraw morskich w Polsce30. Budowa bezpiecznej granicy pastwa polskiego wymagaa intensywnych dziaa politycznych. Dotychczasowy potencjalny sojusznik, Wielka Brytania, nie by zainteresowany jakkolwiek wspprac z Polsk Marynark Wojenn, szczeglnie w kwestii rozbudowy jej potencjau bojowego. Ale jak prowadzi dziaania polityczne na arenie midzynarodowej, ktrej celem ma by bezpieczestwo morskiej pastwa, skoro premier Polski Wincenty Witos podczas wizyty w porcie puckim, gdzie stay okrty, potrafi si tak skompromitowa: () Latem 1921 roku. Towarzyszy mu [premierowi Witosowi] admira Porbski. W porcie puckim powita przybyych wirski. Premier ogldajc traowiec ORP Jaskka, stwierdzi: To
28 29

P. Stawecki, wyd. cyt., s. 38. T. Skinder-Suchcitz, wyd. cyt., s. 29. 30 M. Graczyk, wyd. cyt., s. 51.

3 (174) 2008

81

Jerzy Bdmirowski

byoby dobre do woenia ledzi. Wywoao ono konsternacj oficerw marynarki. wirski prbowa tumaczy premierowi, co to jest okrt wojenny, ale jego wyjanienia na nic si nie zday31. Taki stosunek szefa rzdu do sprztu bojowego znajdujcego si na wyposaeniu PMW wynika z braku zainteresowania, jaki panowa wrd przedstawicieli najwyszych wadz naszego kraju. Marynarka wojenna w latach 19181921 w strukturze wydatkw wojskowych zajmowaa faktycznie ostatnie miejsce. Wwczas wydatki na utrzymanie centralnych wadz wojskowych stanowiy 0,9% ogu wydatkw wojskowych, wydatki na pobr koni 6,8%, a na marynark wojenn 0,8%. Najwiksze rodki finansowe z budetu przeznaczano na utrzymanie wojska 57,1%, na cele mobilizacyjne 11,3% i wojska ldowe okoo 20%32. Warto wspomnie o pewnym wydarzeniu, jakie miao miejsce w 1925 roku. Forreign Office (MSZ) Wielkiej Brytanii poprzez Poselstwo RP w Londynie podjo dziaania majce na celu przekonanie rzdu polskiego do budowy okrtw podwodnych w stoczniach brytyjskich. Wwczas stocznie brytyjskie stay bezczynnie, gdy nie byo zamwie na budow okrtw. Tysice stoczniowcw nie miao pracy. Gdyby Polska zamwia w Wielkiej Brytanii budow kontrtorpedowcw i okrtw podwodnych, byyby one zbawieniem dla tych stoczni. Rzd Polski nie skorzysta jednak z oferty z dwch powodw: nawizanej wsppracy z Francj i tzw. wzgldw natury technicznej, co oznaczao, e francuskie okrty podwodne bardziej odpowiaday oczekiwaniom PMW ni brytyjskie, gdy byy mniejsze i tasze. Brytyjczykom zaproponowano udzia w realizacji planu fortyfikacji portu w Gdyni oraz zaopatrzenie PMW w samoloty dla lotnictwa morskiego. Ta propozycja nie znalaza uznania w oczach rzdu brytyjskiego. W budow zaangaowaa si firma francuska. Jak zwykle strona brytyjska ocenia te dziaania negatywnie, co potwierdza pismo sir Williama Max-Mullera, posa Wielkiej Brytanii, w ktrym napisa on: () osobicie jestem zadowolony, e Wielka Brytania nic nie miaa wsplnego z propozycj polskiego rzdu do wydatkowania pienidzy na tak kosztowne i w danej chwili zbyteczne przedsiwzicie33. Dopiero w 1935 roku na skutek osabienia sojuszu polsko-francuskiego z przyczyn politycznych oraz przede wszystkim z powodu nienajlepszej jakoci okrtw dla PMW zbudowanych we Francji dwa niszczyciele zostay zamwione w stoczniach brytyjskich. Rok 1925 to rwnie zmiana na stanowisku szefa KMW. Odszed wiceadmira Porbski, a jego miejsce zaj komandor Jerzy wirski. Miaem do szeciu
31 32

Tame, s. 71. K. Krzyanowski, wyd. cyt., s. 38. 33 P. Stawecki, wyd. cyt., s. 2223.

82

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

lat walki z ignorancj wadz w sprawie morza w Polsce stwierdzi rozgoryczony wiceadmira w licie do jednego z przyjaci. Z wojskiem rzdzonym przez legionowo-austriack sfor. Rzuciem Majewskiemu [zastpca Sikorskiego, genera dop. J.B.] dymisj na st i powiedziaem: niech szuka, kogo chce na moje miejsce. Wieczni nie jestemy ()34. Admiralicja Brytyjska bardzo niechtnie patrzya na rozbudow Polskiej Marynarki Wojennej i jej baz morskich, szczeglnie we wsppracy z Francj. Strona polska zdawaa sobie spraw z tego faktu, dlatego te, chocia od 1921 roku istniay stosowne porozumienia polsko-francuskie, wszystkie rozmowy dotyczce rozbudowy potencjau bojowego PMW w oparciu o pomoc Francji byy prowadzone w tajemnicy przed Brytyjczykami. Rnice w polityce Polski i Wielkiej Brytanii w kwestii regionu batyckiego byy zasadnicze, ale z czasem protok rozbienoci obejmowa coraz mniej punktw. Popraw stosunkw polsko-brytyjskich upatrywano w zaniechaniu ze strony brytyjskiej dziaa zmierzajcych do stworzenia Ligi Pastw Batyckich, a take zrezygnowania przez stron polsk z koncepcji tworzenia Zwizku Batyckiego pod egid Polski (rola jego malaa po 1921 roku, kiedy Francja kategorycznie owiadczya, e jej siy morskie nie bd uczestniczyy w potencjalnym konflikcie z Rosj Radzieck). Zarwno Polska, jak i Wielka Brytania w jednym aspekcie wyraay jednomylno, a mianowicie chciay zapobiec dominacji Zwizku Radzieckiego na wodach Morza Batyckiego. Wielka Brytania nie zmienia jednak zdania w kwestii umocnienia pozycji Polski w zachodniej czci Morza Batyckiego, ze wzgldu na interesy z Niemcami35. Rok 1925 by wany dla bezpieczestwa Polski. Jesieni odbya si konferencja w Locarno, ktra w sposb jednoznaczny ukierunkowaa polityk Niemiec. Niewtpliwie udzia w tym miaa Wielka Brytania, poniewa chocia sama nie uczestniczya w obradach konferencji i ograniczya si do zoenia podpisu pod kocowym protokoem, to zgodniej z jej koncepcj dokonano podziau Europy na Zachd objty gwarancjami, take brytyjskimi, i na Wschd majcy tylko namiastk gwarancji, i to bez wspudziau Wielkiej Brytanii.
W maju 1925 r. Porbski zosta przeniesiony w stan nieczynny, a 30 kwietnia 1927 r. w stan spoczynku. Historycy zajmujcy si tym okresem uwaaj, e chodzio raczej o koncepcj rozwoju i wzorce dla tworzcej si PMW. Wiceadmira Porbski uwaa, e naley rozwija j w oparciu o sprawdzone wzorce i stocznie brytyjskie, podczas gdy gen. Sikorski uznawa w tej dziedzinie priorytet Francji. Pniejsze wydarzenia potwierdziy suszno koncepcji Porbskiego, niestety nie doy ju tej satysfakcji. Zmar w Warszawie 20 stycznia 1933 r. Por. H. Mka, wyd. cyt., s. 286. 35 M. Nowak-Kiebikowa, wyd. cyt., s. 68.
34

3 (174) 2008

83

Jerzy Bdmirowski

T pogarszajc si midzynarodow sytuacj Polski oceniono na posiedzeniu Rady Ministrw wiosn 1926 roku. W trakcie dyskusji o warunkach wykonywania ustawy o powszechnym obowizku suby wojskowej stwierdzono: Zagroenie Polski ze strony Niemiec nie zostao usunite, przeciwnie, wzroso ono faktycznie, zwaywszy, e: a/ Niemcy odzyskuj mocarstwowe stanowisko w Europie; b/ istotnie ustaje kontrola zbroje niemieckich, co umoliwi Niemcom czynienie wszelkich przygotowa do przyszej wojny; c/ Niemcy maj zapewnione wejcie do Rady Ligi Narodw, gdzie bd wci wytyka spory z Polsk; d/ w Locarno wprowadzono rnic midzy zachodni i wschodni granic Niemiec, zachcajc wprost Niemcy do denia ku zmianie granicy z Polsk36. Po przewrocie majowym rwnie Jzef Pisudski wypowiedzia si na temat polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii: W stosunku do nas karaa nas Anglia niejednokrotnie, wywoujc inspirowane przez siebie podniecenia za pomoc Niemiec bd Rosji. Lecz Anglia w tych podnietach wojennych nigdy nie chce pj za daleko, bo sama wojny wicej si boi ni my37. Jzef Pisudski postulowa, aby w stosunkach midzynarodowych zachowywa rwnowag midzy partnerami, niezaleno wobec innych podmiotw politycznych oraz wariantowo w sytuacjach decyzyjnych. Niewtpliwie susznie stwierdzi Jerzy Krasuski, e dla Marszaka znacznie waniejsze byo samodzielne i systematyczne osabianie wrogw ni orientowanie si na potnych sojusznikw38. Dlatego te w przygotowanych dokumentach Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 1932 roku pt. Bezpieczestwo a rozbrojenie szczeglny nacisk pooono na czynniki bezpieczestwa bdce w gestii suwerennych wadz Rzeczypospolitej (sia obronna, przygotowanie wojenne, sojusze), deprecjonujc wszystkie wielostronne ukady pokojowe. Wszyscy, ktrzy w tym czasie z namaszczenia Pisudskiego zajmowali si polityk midzynarodow, opowiadali si za polityk pokojow, poniewa ten stan by dla Polski najkorzystniejszy. Zdawali sobie spraw z faktu, i Polski nie sta na intensywne zbrojenia, a szanse na udan i wygran kolejn wojn s prawie rwne zeru39.

Tame, s. 128129. A. Garlicki, Przewrt majowy, Warszawa 1978, s. 363. 38 J. Krasuski, Tragiczna niepodlego: Polityka zagraniczna Polski w latach 19191945, Pozna 2000, s. 1819. 39 W. Paruch, Pisudczykowska koncepcja polityki rwnowagi (19261939): przesanki, zaoenia, skadniki, ewolucja, [w:], wiat wok Rzeczypospolitej. Problematyka zagraniczna w polskiej myli politycznej w pierwszej poowie XX wieku, red. W. Paruch, K. Trembecka, Lublin 2007, s. 193.
37

36

84

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

W wypowiedziach politykw zwizanych z Pisudskim podkrelano wano przymierzy z mocarstwami zachodnioeuropejskimi Francj i Wielk Brytani. Na tym tle widziano misj Polski, gdy bya ona potrzebna Francji jako sojusznik przeciwko niemieckiemu ekspansjonizmowi, a Wielkiej Brytanii jako przeciwwaga dla Niemiec i Rosji. Chocia w tym czasie obowizyway porozumienia bilateralne polsko-francuskie z 1921 roku, to wrd polskich politykw coraz czciej pojawiay si wypowiedzi wiadczce o tym, e Wielka Brytania nie moe zastpi Francji w polskiej polityce. Ale w wietle niezbyt racjonalnej polityki rzdu francuskiego w stosunku do Polski coraz waniejsze stawao si stanowisko brytyjskie w kwestii bezpieczestwa europejskiego. Potwierdzeniem tego bya ocena polskiej polityki zagranicznej przez stron brytyjsk w 1927 roku: Kady rok, ktry mija, czyni zrozumienie midzy Wielk Brytani a Polsk nieco blisze. () Mimo to Polska zaja w 1927 roku powaniejsze miejsce w Anglii ni dotychczas. Jest to efekt kontynuacji przez Polsk polityki pokojowej, zarazem prolokarneskiej i proligowej40. W Polsce praktycznie do 1929 roku midzynarodow polityk morsk interesowano si symbolicznie, tylko podczas konferencji, na ktre zapraszano nasz kraj, jako e mielimy dostp do morza. Wynikao to midzy innymi z negatywnego stanowiska Pisudskiego wobec rozwoju si morskich. Marszaek argumentowa swoj postaw nieznaczn lini wybrzea morskiego i jego zym pooeniem strategicznym w stosunku do caoci obszaru pastwa, uniemoliwiajcym obron morsk. Negatywn ocen rozbudowy floty wojennej Pisudski przedstawi w tzw. Wytycznych badania zagadnie specjalnych z 5 czerwca 1929 roku: Jeeli w naszej dziwnej modzie megalomanji wyraonej w sowach nie majcych treci, jeeli w naszej miesznej projektomanii czynicej z muchy sonia, albo przynajmniej panter lub tygrysa, mamy mnstwo kwiatkw w naszej armii, to bodaj nieszczsna nasza marynarka trzyma prym w tych wielkich sowach. Bo gdy myli s bezbrzene, to gdzie ich szuka jak nie na oceanach. Jest to zdaniem moim gwna choroba marynarki, ktra z tego powodu z trudem daje si nacign do roli skadniowej czci jednolicie pracujcej dla obrony pastwa. Pastwo bowiem nie posiada ani monoci, ani jakichkolwiek rodkw do tego, aby tak drog prawd o swojej sile, jak flot wojenn mogc by uyt na wielkich morzach czy kreowa, czy zbudowa41. W ten sposb Pisudski oceni koncepcj budowy potnej floty wojennej dziaajcej na morzach i oceanach wiata. Bya ona adekwatna do moliwoci
M. Nowak-Kiebikowa, wyd. cyt., s. 198. Centralne Archiwum Wojskowe [dalej CAW], Generalny Inspektorat Si Zbrojnych [GISZ], Wytyczne badania zagadnie specjalnych.
41 40

3 (174) 2008

85

Jerzy Bdmirowski

finansowych Polski oraz zada, jakie miaa spenia Polska Marynarka Wojenna. Prezentowana koncepcja bya autorstwa szefa KMW. Jako czowiek inteligentny, znajcy ju wczeniej niech Pisudskiego do swojej osoby i do budowy floty wojennej, a take cik sytuacj gospodarcz kraju [kryzysy wiatowy dop. J.B.] nie powinien lansowa wizji rozbudowy oceanicznej floty wojennej. Odpowied Marszaka bya jednoznaczna. Rwnoczenie postawi on siom morskim zadania ograniczajce si do obrony i panowania nad Zatok Gdask oraz rozwijania wsppracy z wojskami ldowymi. Wiadomym jest, e dla Pisudskiego flota wojenna i suba na okrtach bya problemem nie do koca zrozumiaym, niemniej to on wwczas decydowa o rozwoju si zbrojnych. Propozycje szefa KMW komandora (od 1931 r. kontradmiraa) Jerzego wirskiego zmierzay w kierunku rozwoju potencjau bojowego PMW, tak aby w 1935 roku moga ona wykonywa zadania zwizane z obron wasnych pocze morskich na Batyku, obron baz wzdu wybrzea i przerywaniem linii komunikacyjnych przeciwnika na Batyku42. Z pocztkiem 1930 roku politycy polscy zostali pochonici londysk konferencj morsk, w ktrej uczestniczyy potgi morskie wczesnego wiata: Wielka Brytania, Francja, Wochy, Stany Zjednoczone i Japonia. Celem byo wprowadzenie ogranicze zbroje i zapewnienie bezpieczestwa na morzu. Polska majc od niedawna dostp do morza, a tym samym brak czytelnej i dalekowzrocznej polityki morskiej, niewiele angaowaa si w polityczne i wojskowe problemy morskie. Biorc jednak pod uwag to, co dziao si w kwestii bezpieczestwa na morzu w skali wiatowej, a take to, e konferencja miaa by preludium do przygotowywanej Konferencji Rozbrojeniowej, na czas jej trwania skierowano do Londynu komandora Eugeniusza Solskiego, ktry nie mg uczestniczy w konferencji ze wzgldu na brak udziau w niej reprezentantw maych pastw. Prawdopodobnie o wyjedzie do Londynu komandora Solskiego zadecydowa Sztab Gwny WP, o czym wiadcz pisma kierowane do ministra spraw zagranicznych, w ktrych krytykowano brak koordynacji polityki zagranicznej ze stanowiskiem organw wojskowych43. Konferencja w znacznym stopniu podzielia uczestnikw w kwestii dotychczasowych ustale konferencji wersalskiej. Dla Polski niebezpieczne okazao si stanowisko Wielkiej Brytanii, w ktrym widoczna bya niech do podejmowania
S. M. Piaskowski, wyd. cyt., s. 90. M. Nowak-Kiebikowa, wyd. cyt., s. 274275. By on ekspertem PMW, ktry zajmowa si zagadnieniami dotyczcymi zbroje na morzu w odniesieniu do redukcji marynarek wojennych. Dokadnie analizowa wnioski poszczeglnych pastw i skada systematyczne raporty na rce gen. Burchardta-Bukackiego. Por. Cz. Ciesielski, Konferencja rozbrojeniowa w Genewie a program morski II Rzeczypospolitej, cz. II, Przegld Morski, 1988, nr 6, s. 45.
43 42

86

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

jakichkolwiek dziaa w kwestii wsppracy i zobowiza wobec pastw lecych na kontynencie. Niepokoio to szczeglnie ze wzgldu na ochadzanie si stosunkw polsko-francuskich. Dodatkowo niebezpieczne byy propozycje Brytyjczykw dotyczce wprowadzenia ogranicze w tonau i liczbie odzi podwodnych (okrtw podwodnych). Ot te okrty dla maych marynarek wojennych, w tym dla PMW, byy wanym komponentem si ze wzgldu na ich zadania w systemie obrony i ochrony morskiej granicy pastwa. Sytuacja w Europie zmieniaa si z roku na rok, przyjmujc w latach 19321933 bardzo niebezpieczn dla Polski konstelacj wydarze. Dojcie do wadzy Hitlera i przystpienie do amania przez Niemcy obowizujcych postanowie traktatu pokojowego poprzez inicjowanie wielkich zbroje doprowadziy do przerwania konferencji rozbrojeniowej w Genewie w czerwcu 1934 roku. Brak reakcji na te wydarzenia takich mocarstw, jak Wielka Brytania i Francja pozwoli Hitlerowi na realizacj wasnych planw dotyczcych budowy floty wojennej. Polska musiaa bardziej uwanie przyglda si temu, co dziao si za zachodni granic i co naleao zrobi, aby przygotowa si do obrony wasnych granic. Splot tych wydarze sprawi, e wadze wojskowe zwrciy wiksz uwag na rozwj potencjau bojowego PMW i przystpiy do usilnych poszukiwa rodkw finansowych na ten cel. A jakie to byy dziaania, niech wiadczy nastpujce wydarzenie: () w maju 1933 roku szef Oddziau I Sztabu Gwnego przedstawi szefowi Sztabu Gwnego WP referat na temat zmniejszenia budetu mobilizacyjnego wojsk ldowych na korzy PMW. () Gen. Zamorski stwierdzi, e w obecnej sytuacji jest niemoliwa jakakolwiek redukcja wydatkw wojska ldowego (dotyczyo to sumy 2 300 000 z w latach 1934/35). Zaproponowa jednak inne rozwizanie: Pozwalam sobie natomiast zaproponowa Panu Generaowi, jako moliwe rdo wydobycia potrzebnej kwoty, budet Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego (dzisiaj Ministerstwo Edukacji Narodowej), ktre od szeregu lat posiada na wychowanie fizyczne kwot prawie 8 mln z. Uwaam bowiem, e jednoroczna ofiara w wychowaniu fizycznym i subwencjach na rzecz klubw sportowych nie odbije si na tynie narodu tak dobitnie, jak zahamowanie rozbudowy floty wojennej odbi si moe na koniecznoci obronnej Pastwa44. Rok 1932 potwierdzi po raz kolejny, e Wielka Brytania bya bardziej zainteresowana utrzymywaniem dobrych stosunkw dyplomatycznych z Niemcami ni z Polsk. wiadczyo o tym kontrowersyjne zachowanie brytyjskiego MSZ w sprawie wizyty eskadry brytyjskiej marynarki wojennej w Gdasku. Wielka Brytania
44

Cz. Ciesielski, wyd. cyt., s. 50.

3 (174) 2008

87

Jerzy Bdmirowski

powiadomia stron polsk, e w przypadku kolejnego incydentu wniesie spraw do Ligi Narodw, natomiast dotychczasowy sojusznik, Francja, odmwi Polsce udzielenia wojskowych kredytw. Naley w tym miejscu podkreli, i kredyty francuskie byy faktycznie jedynymi, jakie Polska uzyskaa z zewntrz w latach 19211935 na rzecz obrony narodowej. Gdyby zostay wstrzymane, zakoczyby si proces dozbrajania armii, w tym Polskiej Marynarki Wojennej. Bardzo niepokojce informacje napyway do Polski z brytyjskiego MSZ-tu, gdzie pojawiay si dyskusje nad ewentualn rewizj granicy polsko-niemieckiej oraz zajmowano nieprzychylne stanowisko wobec polityki polskiej w Wolnym Miecie Gdasku. Potwierdza to bardzo powany incydent, jaki mia miejsce w noc sylwestrow. Spiker prowadzcy audycj BBC pt. Jak Europa oglda noc noworoczn powiedzia: Obecnie przechodzimy przez tak zwany Polski korytarz, ktry dzieli Niemcy na dwie czci i przybywamy do Warszawy, stolicy nowego pastwa, Polski, ktra wydaje jedn trzeci budetu na sw ogromn armi45. Chocia z jednej strony MSZ Wielkiej Brytanii odegnywao si od tego incydentu, ju w styczniu sformuowao projekt rewizji granicy polsko-niemieckiej na Pomorzu i zmiany statusu Gdaska. Strona niemiecka wykorzystaa skrupulatnie dziaania dyplomacji brytyjskiej i w lutym Senat Wolnego Miasta Gdaska rozwiza policj portow, w skad ktrej wchodzili rwnie Polacy, a spraw bezpieczestwa powierzy w porcie policji gdaskiej. Odpowied Polski bya natychmiastowa. Na rozkaz Pisudskiego do basenu Westerplatte wszed okrt transportowy Wilia i wysadzono 120 onierzy celem wzmocnienia stacjonujcej tam zaogi polskiej. O ile w kwestii dziaa niemieckich w Gdasku Wielka Brytania nie zaja stanowiska, to na wie o wysadzeniu desantu na Westerplatte zareagowaa ostro. Wspomniane wydarzenia na arenie midzynarodowej oraz przywoane incydenty niewtpliwie zmieniy stanowisko rzdu RP w kwestii rozbudowy potencjau bojowego PMW. Starano si jak najszybciej wyposay siy morskie w moliwie najnowoczeniejsze okrty. Byo to ogromne wyzwanie, biorc pod uwag, e w latach 19241929/1930 wydatki na marynark wojenn stanowiy od 0,3% do 4,06% budetu Ministerstwa Spraw Wojskowych. W 1930 roku pod wzgldem budetu (1,26 z wydatek na marynark wojenn na gow mieszkaca) PMW zajmowaa bardzo odlege miejsce pord znaczcych pastw europejskich. Dla porwnania (w przeliczeniu na zotwki) we Francji wynosi on 23,56 z, w Holandii 18,34 z, nawet w Turcji by wikszy i wynosi 2,30 z46.
45 46

M. Nowak-Kiebikowa, wyd. cyt., s. 321322. K. Krzyanowski, wyd. cyt., s. 105.

88

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

Budet PMW w pierwszej poowie lat 30. stanowi okoo 5,0% budetu MSWojsk. i przeznaczano go na: budow jednostek pywajcych od 20 do 40%, budowle i zakupy gruntw (naley pamita, e w tym czasie powstaj jednostki nadbrzene PMW) okoo 10% oraz cele wegetacyjne okoo 30%47. We wspomnianym okresie, pomimo wielu przeciwnoci, korzystajc w racjonalny sposb z przyznanych rodkw, udao si rozbudowa potencja bojowy PMW o nowoczesne okrty: ORP Wicher, ORP Burza, ORP Ry, ORP Wilk, ORP bik. Lata 19321934 to okres, w ktrym zostay zawarte z ZSRR (1932 r.), a nastpnie z Niemcami (1934 r.) traktaty o nieagresji, ktre w pewnym stopniu stabilizoway sytuacj na wschodniej i zachodniej granicy Polski. Pisudski zdawa sobie spraw z faktu, e traktaty te stanowi wany element bezpieczestwa pastwa, lecz s one tylko czasowe: Majc te dwa pakty ostrzega wsppracownikw siedzimy na dwu stokach to nie moe trwa dugo. Musimy wiedzie () z ktrego spadniemy najpierw i kiedy48. Podczas spotka z przedstawicielami MSZ-tu i MSWojsk. podkrela niezbdno dziaa politycznych, ktrych efektem mia by sojusz z Francj (wwczas faktycznie istnia tylko w dokumentach) i Wielk Brytani: () skuteczna droga do Parya prowadzi przez Londyn. Jak dugo nie nawiemy bezporednich stosunkw z Angli, tak dugo polityka polska sta bdzie na lotnym piasku49. W ekipie rzdowej i MSWojsk. zaczto zdawa sobie spraw z faktu, i bezpieczestwo tras eglugowych wiodcych do polskich portw, a take ochrona i obrona morskiej granicy pastwa mog by zagwarantowane tylko przez wasne siy morskie oraz powstajce jednostki nadbrzene PMW. Zrozumiano, e w wypadku konfliktu zbrojnego na wodach Morza Batyckiego pomoc militarna francuskiej marynarki wojennej raczej nie nadejdzie. To samo dotyczyo Royal Navy, gdy zarwno przedstawiciele rzdu brytyjskiego, jak i francuskiego w swoich wystpieniach zwracali uwag na to, e potencja bojowy ich armii wymaga jeszcze rozbudowy. By to niewtpliwie czytelny sygna dla tych pastw, ktre w wikszym lub mniejszym stopniu liczyy na pomoc z ich strony. Naczelne wadze wojskowe podjy w tej sytuacji dziaania, ktrych celem byo przeprowadzenie modernizacji armii. Pod wzgldem wyposaenia technicznego miaa ona odpowiada wspczesnym wymogom pola walki. W opracowanych
Tame, s. 105 i 106. P. Wieczorkiewicz, Historia polityczna Polski 19351945, Warszawa 2005, s. 33. 49 W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 18641945, t. II, cz. 1, s. 559, przyp. 40. Por.: P. Wieczorkiewicz, wyd. cyt., s. 33.
48 47

3 (174) 2008

89

Jerzy Bdmirowski

planach budetowych w dalszym cigu wielko rodkw finansowych przeznaczonych na rozwj marynarki wojennej pozostawiaa wiele do yczenia i nie byy one w stanie uzupeni potrzeb. W latach 19361939 w dalszym cigu najwicej przewidziano na uzbrojenie i lotnictwo, z tym e na marynark wojenn przeznaczono procentowo wicej ni na wojska techniczne. W 1936 roku odbyo si wodowanie dwch okrtw dla PMW wybudowanych w stoczniach brytyjskich (zamwienie zoono w 1933 r., gdy oferty francuskie zostay odrzucone): ORP Grom i ORP Byskawica. Podczas tej uroczystoci ambasador Polski w Londynie Edward Raczyski powiedzia: Polska to drzewo, ktrego korzenie tkwi w morzu () Korzeniami swego handlu Polska tkwi w wodach Batyku i oceanw. Zadaniem marynarki polskiej, a tym samym obu kontrtorpedowcw Groma i Byskawicy jest strzec tych korzeni i tego pnia ycia polskiego50. Natomiast admira sir John Fisher, Commander in Chief Portsmouth, czyli dowdca okrgu morskiego, podkreli: Najstarsza marynarka wiata cieszy si z owocnej wsppracy z najnowsz ze wspczesnych marynarek. To e marynarka polska jest najmodsz oznacza, e jest rwnie najbardziej nowoczesn, czego dowodem s oba kontrtorpedowce51. Wszelkie dziaania dyplomatyczne podejmowane przez Wielk Brytani jesieni 1937 roku wynikay z intensywnych de rzdu brytyjskiego do ostatecznego sprecyzowania programu wasnej polityki zagranicznej w wietle zmian na arenie midzynarodowej. W tym czasie po myli Hitlera zosta rozwizany problem Nadrenii oraz funkcjonowa pakt antykominternowski zawarty midzy Niemcami, Japoni, a od 1937 roku take Wochami. MSZ Wielkiej Brytanii w porozumieniu z szefami sztabu armii brytyjskiej (marynarki wojennej, wojsk ldowych i lotnictwa) dokonao analizy sytuacji midzynarodowej z uwzgldnieniem potencjaw bojowych poszczeglnych pastw, ktre mogyby tworzy przeciwwag dla rozwijajcej si siy militarnej pastw osi. W trakcie tych rozmw okazao si, e zarwno marynarka wojenna, jak i wojska ldowe oraz lotnictwo nie dysponuj siami uderzeniowymi gwarantujcymi obron metropolii rozcigajcych si od Europy Zachodniej, przez Morze rdziemne do obszaru Dalekiego Wschodu. Charakterystyczne byo pominicie terytorium Europy Wschodniej, na ktrym Wielka Brytania miaa zobowizania militarne.

50 51

Cyt. za: T. Skinder-Suchictz, wyd. cyt., s. 27. Tame.

90

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

W wietle tych analiz ustalono, e najwaniejsze zadania zwizane z bezpieczestwem Zjednoczonego Krlestwa dotycz: zabezpieczenia kraju przed atakiem; zabezpieczenia szlakw czcych imperium; utrzymania si dla obrony obszarw zamorskich przed atakiem z morza, ldu i powietrza. Na czwartym miejscu wymieniono wspprac w obronie terytorium sojusznikw, jednoczenie uzaleniajc j od bliej niesprecyzowanych warunkw. Ustalono, e w momencie wybuchu konfliktu zbrojnego Wielka Brytania bdzie musiaa prowadzi dziaania rozoone w czasie, ktrych celem bdzie wyczerpanie surowcw przeciwnika52. Wanym czynnikiem, ktry ponownie kierowa Polsk w kierunku nawizania bliszej wsppracy politycznej i militarnej z Wielk Brytani, byy efekty zakoczonej w marcu 1936 roku konferencji londyskiej. Dotyczya ona kwestii ograniczenia zbroje morskich, a na podpisanie stosownych ustale zdecydoway si tylko trzy mocarstwa: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja. Pastwa te zaniepokoia negatywna postawa Japonii i Woch, ktre podjy decyzj o wycofaniu si z prac w konferencji. Tym samym day do zrozumienia, e w kwestii zbroje morskich bd realizoway wasn polityk. Takie postawienie sprawy przez wspomniane pastwa wymusio na Wielkiej Brytanii kontynuowanie dziaa majcych na celu ograniczenie zbroje morskich na wiecie. Niewtpliwie instytucj, ktra miaa firmowa tego typu porozumienie, miaa by Liga Narodw. Natomiast gwarantem penego sukcesu w tej materii miay by, zdaniem dyplomatw brytyjskich, morskie ukady bilateralne zawierane midzy Wielk Brytani a poszczeglnymi pastwami. W pierwszej kolejnoci powinny zosta one zawarte z Niemcami, Zwizkiem Radzieckim oraz Polsk53. Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP na tak propozycj zareagowao pozytywnie, natomiast pewne zastrzeenia przedstawi wczesny szef Kierownictwa Marynarki Wojennej kontradmira J. wirski. Uwaa on, e podpisanie takiego porozumienia wpynie na krpowanie w przyszoci rozwoju polskiej floty wojennej. Przeciwstawne stanowisko w tej kwestii prezentowa wczesny szef Sztabu Gwnego gen. Wacaw Stachiewicz, ktry sugerowa podjcie rozmw54. Pomimo takich czy innych zastrzee rozmowy polsko-brytyjskie dotyczce ukadu morskiego rozpoczy si w poowie 1936 roku. Uczestniczyli w nich rwnie oficerowie PMW: kmdr dypl. Eugeniusz Solski, a po jego mierci kmdr por. dypl. Tadeusz Stoklasa55. Pojawio si szereg rozbienoci, ktre niewtpliwie wpyny na
M. Nurek, Polska w polityce Wielkiej Brytanii w latach 19361941, Warszawa 1983, s. 9091. Problematyka ta w szerszym ujciu zostaa przedstawiona przez J. W. Dyskonta w: Konflikty i zbrojenia morskie 19181939, Gdask 1983, s. 278282. 54 M. Kuakowski, Kierownictwo Marynarki Wojennej wobec przystpienia Polski do Traktatu Morskiego, Przegld Morski, 1986, nr 10, s. 7477. 55 Cz. Ciesielski, Polsko-brytyjski ukad morski, Przegld Morski 1988, nr 6, s. 53.
53 52

3 (174) 2008

91

Jerzy Bdmirowski

odsuniecie w czasie podpisania porozumienia polsko-brytyjskiego. Dopiero po prawie dwch latach negocjacji 27 kwietnia 1938 roku podpisano wspomniane porozumienie. Jesieni dokonano wymiany dokumentw ratyfikacyjnych i od tego momentu Polska formalnie wesza do grona pastw zwizanych tzw. drugim ukadem londyskim o ograniczeniu zbroje morskich. Warto podkreli, e ratyfikacja tego dokumentu stawiaa Polsk w grupie pastw realizujcych zaoenia drugiej konferencji londyskiej o ograniczeniu zbroje morskich. Zapewne ukad ten byby wwczas dla Polski najwaniejszy56. Dowodzi tego wypowied kmdr. por. dypl. M. Majewskiego (szef Sztabu Dowdcy Floty), ktry stwierdza: Propozycja angielska wiadczy, e Rzeczpospolita poczyna by na morzu wielkoci rzeczywist i pozytywn, wprawdzie na razie niewielk, ktr jednak trzeba bra w rachub. Oczywicie, nie wwczas, kiedy w gr wchodz zagadnienia na skal wiatow, lecz tymczasowo znacznie wsze batyckie. A nasze aspiracje kolonialne nakazuj pilniej i arliwiej pomyle o przyszoci. Wzrost za naszej siy realnej zwikszy samo przez si wag naszego gosu57. Naley wspomnie, e ukad mia obowizywa do koca 1942 roku. Mia on znamiona sojuszu wojskowego, chocia faktycznie nie nis adnych zobowiza ze strony Royal Navy w stosunku do PMW oraz by dokumentem o znaczeniu moralno-prestiowym: oto Polsk zaczto postrzega na morzu. Z pocztkiem 1939 roku dyplomacja polska aktywnie zabiegaa o podpisanie ukadu politycznego i wojskowego z Wielk Brytani. Byo to trudne przedsiwzicie, poniewa Wielka Brytania w styczniu i lutym 1939 roku we wsppracy z Polsk Marynark Wojenn praktycznie nie widziaa jakichkolwiek korzyci dla siebie, jednak nie chciaa zniechci Polakw58. W pewnym stopniu na zmian stosunku Wielkiej Brytanii do Polski wpyn zabr Czech przez Niemcy. Rzd brytyjski obawia si, e strona polska ugnie si pod presj Hitlera i bdzie on mg skutecznie dziaa politycznie i militarnie w kierunku Europy Zachodniej. Dlatego premier Wielkiej Brytanii 31 marca 1939 roku zoy specjalne owiadczenie, w ktrym stwierdzi: () na wypadek jakichkolwiek dziaa wojennych mogcych wyranie zagrozi niepodlegoci Polski i ktre by rzd polski uzna () za konieczne odeprze przy uyciu swych narodowych si zbrojnych, rzd Jego Krlewskiej Moci bdzie czu si zobowizany do udzielenia rzdowi polskiemu natychmiastowego poparcia, bdcego w jego mocy59.
Powysz problematyk w szerszym zakresie przedstawi M. Nurek w wyd. cyt. Cz. Ciesielski, wyd. cyt., s. 57. 58 T. Skinder-Suchcitz, wyd. cyt., s. 23. 59 P. Wieczorkiewicz, wyd. cyt., s. 54. Szerzej: M. Nurek, wyd. cyt., s. 187189.
57 56

92

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

Powysza deklaracja bya wczeniej konsultowana ze sztabem brytyjskim oraz z wieloma politykami brytyjskimi. Jednomylnoci nie byo. Przewaya teoria, e lepiej wspdziaa z Polsk jako sojusznikiem, ni pozwoli na jej wchonicie przez Niemcy. Polska zgodnie z ocen dowdztwa brytyjskiego zostaaby pokonana w cigu dwch, trzech miesicy, ale Niemcy ponieliby jednoczenie due straty. A to pozwolioby Wielkiej Brytanii lepiej przygotowa si do ewentualnego uderzenia wojsk niemieckich na Wysp. W kwietniu 1939 roku z wizyt w Londynie przebywa minister spraw zagranicznych Polski Jzef Beck. Ogoszono wzajemne gwarancje na wypadek agresji. Zgodnie z zawartym dokumentem oba kraje postanowiy zastpi jednostronn gwarancj brytyjsk trwaym wzajemnym zobowizaniem wsppracy i pomocy. Dodatkowo zaczono tajne klauzule gwarantujce warunki obustronnej wsppracy do czasu formalnego traktatu. Stwierdzano midzy innymi, e Wielka Brytania zobowizuje si do udzielenia Polsce pomocy w wypadku bezporedniego ataku niemieckiego lub kadej akcji wyranie zagraajcej niepodlegoci Polski, a rzd Polski uznaby za swj ywotny interes przeciwstawienie si siami zbrojnymi60. Dla polskiej dyplomacji przebieg wizyty i wspomniane ustalenia stanowiy bardzo wane osignicie, gdy w znacznym stopniu likwidoway istniejc od Monachium pewn izolacj Polski na arenie midzynarodowej. Natomiast opinia publiczna w Polsce z ogromnym zadowoleniem przyja wspomnian gwarancj. Inaczej porozumienia oceniali niektrzy politycy brytyjscy, midzy innymi Churchill oraz Lloyd George, ktrzy uwaali, e gwarancje dla Polski odciy Wielk Brytani od wszelkich nadziei na sojusz z ZSRR61. Informacja o zacienieniu wsppracy polsko-brytyjskiej wzburzya Hitlera, czemu da upust w swoim wystpieniu, krytykujc polityk zagraniczn Wielkiej Brytanii. W maju 1939 roku zgodnie z ustaleniami rozpoczy si w Warszawie polsko-brytyjskie rozmowy sztabowe, ktre miay wykaza warto gwarancji politycznych w przeoeniu na militarne. Niestety ujawniy one, e s nike moliwoci udzielenia pomocy militarnej Wielkiej Brytanii dla Polski w wypadku wojny. Rwnie kwestie udzielenia poyczki stronie polskiej trafiy na nieprzychylny grunt w gremiach finansowych rzdu brytyjskiego. W trakcie tych rozmw jeden dzie powiecony by wycznie tematom morskim. Strona brytyjska oficjalnie mwia, e Batyk nie jest w krgu zainteresowania Royal Navy, a co za tym idzie, jest raczej mao prawdopodobne, aby jej siy weszy na ten akwen (takie zdarzenie miao miejsce w czasie I wojny wiatowej).
60 61

M. Nurek, wyd. cyt., s. 196. Tame, s. 202.

3 (174) 2008

93

Jerzy Bdmirowski

Brytyjczycy byli przekonani, e w kilka godzin po rozpoczciu wojny Morze Batyckie stanie si wewntrznym morzem niemieckim. W zwizku z nienajlepszymi perspektywami dla strony polskiej delegacja brytyjska zaproponowaa uycie baz brytyjskich przez polskie jednostki (dotyczyo to gwnie kontrtorpedowcw, ktre w takich warunkach nie miay szans dziaa na Batyku). Jednoczenie szef KMW zwrci si z prob do strony brytyjskiej o moliwo nabycia monitorw (okrtw artyleryjskich), ktre mogyby peni rol nadbrzenej cikiej artylerii w obronie bazy na Helu. Niestety, pomimo zapewnie delegacji brytyjskiej podczas rozmw w Polsce Wielka Brytania nie miaa zamiaru przekaza monitorw do obrony Wybrzea62. Faktycznie formalny ukad o pomocy wzajemnej midzy Polsk a Wielk Brytani zosta podpisany 25 sierpnia 1939 roku w Londynie przez ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Edwarda Halifaxa i ambasadora Polski Edwarda Raczyskiego63. Ze wzgldu na sytuacj midzynarodow ukad brytyjsko-polski wchodzi natychmiast w ycie bez wymaganej ratyfikacji. Polska Marynarka Wojenna zgodnie z zaoeniami MSWojsk. miaa skupi si na prowadzeniu dziaa przeciwko siom przeciwnika na akwenie Morza Batyckiego i Zatoki Gdaskiej, zwracajc szczegln uwag na zapewnienie bezpieczestwa bazom morskim oraz na szlakach komunikacyjnych. Jednostki nadbrzene PMW miay chroni granic morsk przed ewentualnymi desantami wojsk przeciwnika i broni jej od strony ldu. Plan Peking by konsekwencj rozmw prowadzonych ze stron brytyjsk i zosta on zrealizowany w stu procentach jako jedyny z trzech planw. Zgodnie z ustaleniami zawartymi w protokole ORP Byskawica, ORP Burza i ORP Grom z kocem sierpnia uday si do portw brytyjskich, natomiast pozostae okrty podwodne i nawodne miay wykonywa swoje zadania bojowe na Batyku. Zamiast pomocy militarnej ze strony Brytyjczykw, Polacy musieli wiadczy tak pomoc Wyspie, aby nie zostaa zdobyta przez wojska hitlerowskie. Wybuch wojny w 1939 roku rozpoczty uderzeniem na Polsk pokaza, na ile zobowizujce s podpisane porozumienia bilateralne w kwestii bezpieczestwa pastwa. Otrzymalimy taki, a nie inny skrawek granicy morskiej. Przystpiono z wielkimi blami do tworzenia PMW, ktra zgodnie z rnymi koncepcjami miaa by potna, gotowa do wykonywania zada na morzach i oceanach wiata lub te miaa realizowa podstawowe zadanie broni i chroni morsk granic pastwa oraz zapewni bezpieczestwo na trasach eglugowych.
T. Skinder-Suchcitz, wyd. cyt., s. 72, 79 i 83. Wiliam H. Colbern, Polska. Stycze sierpie 1939. Analizy i prognozy. Komentarze do wydarze attach wojskowego ambasady USA w Warszawie, Warszawa 1986, s. 51.
63 62

94

Zeszyty Naukowe AMW

Wsppraca polsko-brytyjska a bezpieczestwo morskie Polski

Podejmowane prby tworzenia potencjau bojowego si morskich trafiay na opr materii i brak rodkw finansowych. Do tego dochodziy rne zapatrywania polityczne na rozwizywanie problematyki bezpieczestwa granicy morskiej przy pomocy sojusznikw, ktrych siy morskie stacjonoway daleko od naszych granic. Jednym z nich bya Wielka Brytania. Brytyjczycy nie przejawiali zainteresowania wiadczeniem pomocy politycznej i militarnej Polsce. Pomimo tego e w latach 19191939 podpisywano stosowne porozumienia oraz umowy bardziej lub mniej zobowizujce, we wrzeniu 1939 roku zostalimy sami. Sojusze polityczno-militarne s wanym elementem stosunkw midzynarodowych oraz budowy wsplnego bezpieczestwa, s gwarantami pokojowego istnienia ukadajcych si stron. Musz one jednak by zawierane z tymi pastwami, ktrych czy ssiedztwo. Gdyby Polska w tym okresie bardziej skupia si na budowie sojuszy z pastwami basenu Morza Batyckiego, a takim mia by tworzony Zwizek Batycki, uzyskaaby z pewnoci racjonalny komponent budowy bezpieczestwa morskiego. Mona jednoznacznie stwierdzi, e budowa systemu bezpieczestwa morskiego pastwa w oparciu o wspprac polityczno-militarn z Wielk Brytani nie powioda si. Powinnimy nauczy si wycigania wnioskw z historii.

ABSTRACT
Political and military co-operation between Poland and Great Britain started when procedures concerned with the Treaty of Versailles had been concluded. It continued for decades, except for breaks resulting from priorities of foreign policies pursued by Poland and Great Britain. The aim of the co-operation was to build an efficient maritime security system for our countrys coast border. The Polish Navy was considered an important component as it was intended along with the Royal Navy to secure safe sailing on the Polish territorial waters. The co-operation can be divided into two periods. The first one covering the years 19191920 when the Polish diplomacy made efforts to obtain military and economic support due to the Polish Bolshevik war. The other one covers the period from 1936 to 1939 when the British Admiralty started to be interested in the growth of combat capabilities of the Polish Navy.

Recenzent prof. dr hab. Henryk Hermann

3 (174) 2008

95