Wat is uw mensbeeld?

(2)
Tweemaal vroegen we de lezer van NRCs katern Mens& een bespiegeling te sturen over een klassieke filosofisch thema: Wat is een mens?, of, specifieker gevraagd: Wat is uw mensbeeld? Na negentig inzendingen (these) en twintig reacties ( antithese, zie hieronder) zijn we nu aangekomen bij het laatste deel van deze schrijfactie, of, moderner gezegd: crowd sourcing. Op zoek naar een synthese uit alle bijdragen zouden we kunnen vragen: Schrijf een essay van 1.000 woorden, waarbij u de inzendingen van mede-NRC-lezers als (inspiratie-)bron kunt gebruiken. Maar en dit wordt, als tussenstap, opnieuw een oproep wellicht heeft u een idee voor een verrassender aanpak? Enkele universitaire filosofen stuurden ons een bijdrage. Zouden zij zelf, en/of hun studenten, een idee hebben om uit dit materiaal en-of ander materiaal een synthese te destilleren? Kortom: geen inhoudelijke vraag dit keer, maar een procedurele. Mail uw ideen voor mensen@nrc.nl. Nader bericht volgt in de week van 5 maart.

Gijsbert van Es Eindredacteur Mens&

1 A.F. Keijzer, Den Haag Wat ik mis in alle stukken over het mensbeeld stond impliciet al enkele paginas verder in de krant vermeld in de spoedcursus leven onder de titel als spijt te laat komt van Gijsbert van Es. Een mens is pas een echt mens als hij medemens is geworden. Er zijn natuurlijk vele oorzaken, zou wilt smoezen, waarom een leven zich anders ontwikkelt dan gewenst. Mijn stelling is dat veel mensen zich niet kunnen ontwikkelen tot stabiele en sociale wezens, omdat in de huidige maatschappij de menselijke eigenschappen bescheidenheid en realiteitszin als zwakheden worden beschouwd. Het individualisme en de ambitie vieren hoogtij en het gevolg voor de omgeving, de medemensen, is ondergeschikt. En juist in de intermenselijke relatie zit de kern van het mens-zijn. Zoals John F. Kennedy zei vraag niet wat het land voor jou kan doen, maar vraag wat jij voor je land kunt doen, zo vraag ik me vaak af wat mijn gedrag voor gevolg heeft voor de medemens. Een mens wordt pas echt mens als hij functioneert als medemens tussen andere mensen. Van Es schrijft dat we er pas te laat achter komen, smoesjes. Ik stel dat we er te laat aan gaan werken. Begin, en wel nu!

 2 De mens alleen als speler mens Ren H Kijne, speler, Velp Circa tweehonderd woorden is mijn ruimte om het spel te spelen: der Mensch ist nur da Mensch wo er spielt. Geen spel geen mens, zo simpel is het, ruimte is een gegeven, regels noodzaak, beide bepaal ik zelf. Behalve wanneer ik met anderen wil spelen, of moet, want zo zit de wereld ook in elkaar. Zon veertig jaar ( ) wist ik niet beter dan dat die uitspraak van Heinrich von Kleist was, zo heb ik die stelling aan vele studenten doorgeven. - Sorry jongens en meisjes, maar niks mis als de essentie: jij bent speler, speel het spel!, is blijven hangen -. Ooit heb ik haar opgevangen tijdens een college filosofie waarbij de indruk blijkbaar groter was dan de naamgever: Friedrich Schiller. De man met het grote romantische verlangen de wereld beter te maken door middel van esthetische opvoeding. Esthetiek en spel zijn bij hem en mij n, esthetiseren is ingebakken. Om waarlijk mens te zijn, d.w.z. met behoud van onze natuur cultuur scheppen, kunnen wij niet anders dan! daar in open vrijheidsruimten spelend vorm aan te geven. Spel is, hoe vrolijk ook, een bloedernstige zaak Homo ludens is existentile essentie en opdracht.

3 De mens is een REGeLaar! George Westermann Een mens die zichzelf wil definiren, tracht via een schriftelijke cursus te leren lezen. We kunnen onszelf niet overstijgen om onszelf te doorgronden. Wij willen meer zijn dan ons brein, alle lezersbijdragen getuigen hiervan. De eigen definitie krijgt overigens pas betekenis in relatie tot een ander. Betekenisverlening en een zeker verlangen lijken basale levensvoorwaarden of zijn misschien niet meer dan evolutionaire verschijnselen. Het helpt om te beseffen dat d waarheid er niet toe doet. Als je eigen definitie maar voldoet en die met anderen is te delen. In ons werk, de jeugdgeestelijke gezondheidszorg, benaderen mijn collega Jac Maurer als klinisch psycholoog en ik als kinder- en jeugdpsychiater het doen en laten van hulpvragers en van onszelf vanuit een REGeL-metafoor. We stellen dat alle mensen vanuit een Relationele stijl, op grond van Emoties en Gedachten in een zeker evenwicht met Lichamelijke vermogens Gedrag laten zien binnen een bepaalde Omgeving in een eindeloos circulair verband (zie het plaatje). Iedereen regelt zichzelf en elkaar. We gedijen bij een zeker evenwicht, terwijl ontregeling ons telkens weer vreugde of verdriet geeft. Deze uitermate vereenvoudigde definitie van de complexe werkelijkheid komt in dialoog tot stand en biedt door een authentieke invulling het helpend houvast, in- en uitzicht waarom wordt gevraagd. Het biedt niet de waarheid over ons zijn. Die waarheid is wellicht net zo ontluisterend als het hebben van de zaak.

 4 Arnold Kemp, Nijmegen

De antithese

Wat mij opvalt is dat de systematische reflectie, anders dan een incidenteel besef zoals in de bijdrage van Katrien Schaubroeck of Caroline Harnacke, over de behoefte (zucht) naar een mensbeeld ontbreekt. Daarom ontbreekt m.i. het algemene verband tussen alle bijdragen. Bij die reflectie hoort het diepe besef bij mensbeelden altijd te maken te hebben met ideen (concepten, abstracties). Abstracties hebben altijd een onderwerp, vormen de secundaire betekenislaag op de primaire werkelijkheid en vallen onder interpretaties (daaronder invullen, oordelen, veroordelen). Alleen dit gegeven maakt al dat ze als antwoord op de vraag naar het wezen van de mens beperkt zijn. In mijn synthese zal ik proberen dit te gronden. De behoefte naar een mensbeeld lijkt deel uit te maken van de algemenere behoefte (zucht) naar de zin van het leven, kan ook uitdrukking van een rationalisatie (verdriet, wrevel) zijn. De vragen die ik in dit kader beantwoord zou willen zien zijn "Wat betekent het dat een wezen, mens of anderszins, die behoefte naar haar wezen al of niet heeft? ", "Wat is de functie van een collectief of individueel mensbeeld?", "Kunnen wij die vraag naar de essentie van het menselijke wel beantwoorden?", "Hoe, extrospectief/wetenschappelijk of introspectief, zouden wij een antwoord kunnen vinden?", "Wat zijn de mogelijke gevolgen van het hebben van een mensbeeld?" en "Wat zijn de impliciete veronderstellingen bij het formuleren van een mensbeeld?" Veronderstelt bijv. een extrospectieve benadering niet reeds een deel van het antwoord? Is het antwoord rationeel ("ik of wij mensen zijn of doen <dit of dat>") of kan het antwoord slechts aangevoeld (Kierkegaard) worden? Deze vragen zijn des te prangender gezien de gevolgen die mensbeelden, collectief en individueel, op het eerste gezicht lijken te hebben. Geen (politieke, economische, sociale, religieus) ideologie zonder ook een mensbeeld. Geen psychose, mogelijk Breivik, zonder uitgesproken individuele of collectieve denkbeelden die op de eerste plaats voor vervreemding zorgen maar ook uitsluiten. Al het vreselijke dat het leven (natuur, dieren etc.) of de mens is aangedaan lijkt te herleiden naar een mensbeeld, of dat mensbeeld nu impliciet of expliciet was. Bij een collectief denk ik aan het Communisme (Pol Pot, Stalin, Mao etc.), Nationaal-Socialisme (algemener, extreemrechts) of het Christendom (mens als hoogtepunt evolutie; uitbuitende rentmeesters van de natuur maar ook kruisvaarders). Was slavernij wel mogelijk geweest zonder een mensbeeld dat het leed dat werd veroorzaakt wel moest rationaliseren? Werden zwartmensen wel als mensen ervaren? En natuurlijk moest ook hier een antithese op volgen van "ruimdenkende" mensbeelden waaronder het humanisme. Mensbeelden sluiten als abstractie in en sluiten daarom per definitie ook uit. De rechten van de mens werden geformuleerd zonder dat er een behoefte was naar de rechten van een dier of de rest van de natuur. Kijk naar de mens vanuit een mensbeeld, individueel of collectief, en ieder contact (!) met het leven of de mens wordt m.i. onmogelijk. Wat schiet ik op met Mariet van Zanten-Hattums vaststelling, hoe begrijpelijk verder ook vanuit haar verdriet, dat

haar zwakbegaafde dochter een "onmens" is? Heeft zij daarmee niet feitelijk (onbewust) "de keus" gemaakt om haar lijden te verdiepen i.p.v. op te lossen? Hoe hieruit te komen?

De synthese Voor mijn synthese verwijs ik naar de bijdragen van Caroline Harnacke ("Ieder mens is gehandicapt ... ideen staan open voor discussie") en Ger de Wit die verwijst naar een gedicht van Ed Hoornik ("Hebben is niet leven ... is hard, Zijn is luisteren...is kind worden"). Het wezenlijke van ieder contact (met de natuur, met een individu, met ....) is "luisteren", een mensbeeld (als uitgesproken antwoord) staat dat contact alleen maar in de weg. Anders gezegd, dat mensbeeld zou ook een uitdrukking kunnen zijn van het verlies van contact en de behoefte zou mogelijk verdwijnen bij herstel van het contact. Is dit te onderzoeken? Hoe zou dat kunnen? De mens als "bewust wezen" dat al of niet onbewust kan zijn is door dit schijnbare paradoxale gegeven tweedimensionaal, het onderscheid tussen "hebben" en "zijn" van Ed Hoornik lijkt daarvan een uitdrukking te zijn. In onze "onbewustheid" identificeren wij ons met bewustzijnsinhoud (object van bewustzijn), mensbeelden (bijv. "mens als rationeel wezen, ik ben een al of niet veroordelend rationeel wezen") horen daarbij. Als "bewust" wezen weten wij afstand tot onze denkbeelden te bewaren. Het is in die afstand dat wij bewustzijn als bewustzijn (ware bewustheid) realiseren omdat bewustzijn (als subject, kenner) zichzelf niet tot object kan nemen. Afstand houden is bij identificatie ("zelfverlies" als opgaan in inhoud) onmogelijk, agressie bij kritiek (als relativering) maakt dat duidelijk. Het is in die afstand dat compassie, mededogen, humor, creativiteit en relativeringsvermogen (bij denkbeelden) wordt geboren. Openheid (Harnacke) is een uitdrukking van die afstand en ruimte. Ruimdenkendheid is onderdeel van beleefde (bewuste) ruimte, ruimte daarentegen is geen onderdeel van ons denkend vermogen. Wie hieraan twijfelt mag proberen een ingang te vinden bij een psychoot. Samengevat, mensbeelden hoeven wij niet "serieus te nemen". Dat betekent niet dat vanwege mensbeelden uitgesloten of gediscrimineerd mag en kan worden. In hun identificatie of zelfverlies zijn mensen al slachtoffer makende (daders) immers vooral ook slachtoffer van zichzelf. Compassie en mededogen met zowel slachtoffer als dader is dan op zijn plaats. Dat is wat wij ook doen bij psychotici (collectief, individueel) zonder het gevoel te hebben hier met "onmensen" te maken te hebben. Is Breivik meer onmens dan de dochter van Mariet van Zanten-van Hattum of was hij maar al te menselijk in zijn onmenselijkheid, psychotisch of niet?

 6 Piet Vernooy Wat opvalt in de antwoorden, is het vrijwel ontbreken van het besef van onsterfelijkheid bij de inzenders. Waar is dit innerlijk weten gebleven ? Van kosmische oorsprong, vertegenwoordigt de mens op aarde intelligent leven met kosmisch bewustzijn en dat is de liefde. Zonder besef van die rol in het geheel, blijft de mens het lijdend voorwerp en slaaf van zichzelf en de omstandigheden. Alles om ons heen reflecteert de kosmische oorsprong van de mens. Wij zijn het leven, er bestaat geen ander leven dan wij. Al het leven elders in de kosmos zijn wij ook, maar in een andere tijd en ruimte. Leven is eenheid met als doel het te voorschijn brengen van kosmische bewustzijn op aarde. Intelligent leven dat niet meer op zoek is naar iets voor zichzelf..... Als verspiegeling van alles, is ieder mens een alles-is. Niet een afgescheiden isje, niet een nietig sterfelijk wezen dat speelbal is van de natuur, maar een IS als een totaliteit. Als ik de sterrenhemel zie en de kosmos oneindig noem, dan ben ik dat ook. Dat maakt ons tot eeuwigheidswezens, ongeschapen en onvernietigbaar, tenzij we denken dat we ons lichaam zijn. Als mens zijn wij de paradox van de kosmos, het onsterfelijke dat verlangt naar iets dat zeker sterven moet, zintuiglijk bestaan.

....... 7 Bas Overmars, Amsterdam Opvallend vind ik dat we om ons mensbeeld te beschrijven wel erg vaak te rade gaan bij grote schrijvers, dichters, denkers en filosofen. Het is kennelijk moeilijk om een authentiek en overtuigend beeld te schetsen zonder te vervallen in verwijzingen. Verder verbaast het me dat de dood en de vergankelijkheid van de mens niet allesoverheersend is in de reacties. Want de wijze waarop we in het leven staan, de drang om te presteren of juist op je lauweren te rusten, hangt grotendeels samen met doodsangst of juist het gebrek daaraan. Ik meen dat je je pas een werkelijk mensbeeld kan vormen als je de dood van een geliefde hebt meegemaakt. Deze gebeurtenis is namelijk zo indringend, pijnlijk en soms ook zo troostrijk dat zij het alledaagse leven overstijgt. Bij de dood van een geliefde, althans zo heb ik het ervaren, verandert je kijk op het leven subiet en word je geconfronteerd met de kwetsbaarheid en betrekkelijkheid van de mens. Een vreemde ervaring waarmee je in het reine moet komen. Een gevecht dat niet van de ene op de andere dag is gewonnen. En daar helpt in principe geen moedertje lief, laat staan een groot schrijver of denker, aan !

 8 WIE ZIJN IK? Anoniem Mijn perceptie van het mensbeeld is niet alleen het beeld van de ander maar ook die van mijzelf. Uit eigen ervaring weet ik dat dit beeld niet statisch is; in tegendeel, het is dynamisch en veranderlijk. Een aantal jaren geleden was ik ervan overtuigd dat ik twee hoofden had. Een blik in de spiegel stelde mij telkens weer gerust, maar toch bleef het gevoel van die twee hoofden mij achtervolgen. Koortsachtig zocht ik naar een verklaring, ik kon en wilde mijn twee hoofden er niet bij neerleggen. In psychiatrische vaktermen noemt men dit fenomeen depersonalisatie. Was ik mezelf dan daadwerkelijk kwijt? Nee, uiteindelijk vond ik de oplossing: ik had gewoon n ziek en n gezond hoofd. Ik geloofde er heilig in dat het gezonde hoofd ooit zou overwinnen. En z ging het ook. Mijn twee hoofden vonden elkaar en werden weer n. Ik heb het beeld van de mens, dat ik ooit was, teruggevonden. Ik ben weer ik!

. 9 Leo van der Weele, Utrecht Rust, regelmaat en reinheid dat zijn de aanbevelingen van het consultatiebureau aan jonge ouders. M.n. de eerste twee elementen zijn van belang voor de vorming van het kind. De baby werkt heel hard, het liefst zonder heftige storingen, aan het opbouwen van een stabiel en coherent bewustzijn en wordt daarmee een cultuurgebonden lid van een samenleving. De ouders zorgen ervoor dat het kind zich uiteindelijk als zelfstandig wezen kan handhaven. Door de opvoeding wordt het kind lid van resp. het gezin, de straat enz. Tot het uiteindelijk een speler wordt in de nationale (sub)cultuur. De opgeslagen cultuurverschijnselen geven ons een gevoel van zekerheid over onszelf en over de relatie tot anderen. In veel dagelijks gedrag spelen we onze rol zonder na te denken of we het juiste gedrag vertonen. Totdat de wereld om ons heen (sterk) verandert. Ontzuiling, individualisering, globalisering en hedonisme. Ouders worden zeer onzeker over de opvoeding en kinderen onzeker over hun gedrag. Om aan daaraan te ontkomen wenden we ons tot activiteiten die ons verdoven: TV kijken, sporten en andere sociale drugs. Nadenken over maarschappelijke problemen laten we over aan populisten die ons simpele oplossingen aanreiken. Zo maken we onszelf tot een willig slachtoffer van malafide predikers.

 10 Albert Arts, Nijmegen De bijdragen over Wat is uw mensbeeld? maken tenminste n ding duidelijk: de meeste deelnemers hadden aan tweehonderd woorden niet genoeg. Beperking is kennelijk een moeilijke zaak. Of het nu wel of niet mogelijk is een mensbeeld in tweehonderd woorden te formuleren een uitdaging is het zeker. Dat velen zon uitdaging uit de weg gaan is opvallend maar niet verbazingwekkend. Het verwijst naar een mensbeeld dat, net als onze samenleving, wordt gekarakteriseerd door grenzeloosheid, tenderend naar oppervlakkigheid, overdaad, overbodigheid. Alles moet erin passen als in een supermarkt en menig inzender serveert dan ook iets dergelijks. Het is in de kern een bij de moderne tijd passend, egostisch mensbeeld. Weliswaar wordt hierin de eenheid van de mens bezongen, van lichaam en geest, goed en kwaad, en noem maar op, maar zelden echter wordt de samenhang met andere mensen genoemd. Het sociale, het politieke is schreeuwend afwezig, terwijl toch duidelijk is dat alles wat in die supermarkt past en aanwezig is het resultaat is van een gigantische samenwerking tussen mensen. Laten we onze tuin bewerken, zoals een der inzenders memoreert. Helemaal mee eens, dat is tevens een goede oefening in beperking, je kunt nu eenmaal niet alles. Maar kijk en werk ook verder dan je tuin groot is.

11 Allard Everts Ik die dit schrijf bijt in mijn eigen staart. Hoe iets zinnigs te zeggen over die bladerhoop van bijdragen wetende dat het eigenlijk niet mogelijk is de werkelijke boodschap van ieder schrijfsel te vatten? Want wat bewoog de hand die zon blad beschreef? En vervolgens wordt deze onzekerheid vermenigvuldigd met de subjectiviteit van de eigen observatie. Want ik lees met bijziend oog, met de kortzichtigheid die mijn mensbeeld met zich mee brengt. Gelukkig, de NRC crowd biedt een uitweg. Samen komen we verder. Wat opvalt is de enorme variteit en hoe velen zich laten inspireren door de inzichten van schrijvers, dichters, filosofen uit oost en west, verleden en heden. En zie, God en Bijbel zijn goed voor nauwelijks 4%. Wat ook opvalt is de doorgaans positieve toonzetting; er is nog hoop. Iets mis ik heel erg: het perspectief vanuit de mens die minimale mogelijkheden heeft. Die zich vandaag afvraagt wat er morgen te eten is. En wat verbaast? Het vrijwel ontbreken van een visie vanuit het nature/nurture- en het tijdsperspectief, ons evolueren over 2-20-200 miljoen jaar. En ook, meer nog, het (bijna) niet benoemen van die unieke menselijke conditie, ons eeuwige moddergevecht met dilemmas. Die tegengestelde belangen en wensen die elkaar schijnen uit te sluiten; de black matter van ons menselijk universum.

 12 Mensbeeld en macht Rob Franse, Maarssen Wat me opvalt in de bijdrages van 7-2-2012 over Mensbeeld is dat alle artikelen bijna uitsluitend gaan over de mens als mens buiten de groep waarin hij/zij functioneert. Als sociaal dier, levend in groepen, zien we al jaren lang dat velen, steeds meer, zichzelf een bepaald soort groepsgedrag aanleren wat uiteindelijk een essentieel deel van hun eigen mens-zijn wordt. Naarmate men hoger in de groep komt wordt dat steeds erger. Het lijkt wel of de behoefte aan macht ten opzichte van of binnen de groep bij velen zo belangrijk is voor het zelfbeeld, dat dit zeer bepalend wordt voor het zijn van deze mens. Voor deze mens, die zijn ego en zelfwaardering zo af laat hangen van de machtspositie binnen de groep, zijn veranderingen, zoals die de laatste jaren in de wereld plaats vinden, zichtbaar eng. Het leidt tot een verkrampt vasthouden aan die macht en ontkenning van die veranderende wereld om zich heen. En dus komen veranderingen van onderaf. Van de mens die geen macht heeft maar wel durft te kijken en te luisteren. Veranderingen die uiteindelijk weer zeer bepalend zijn voor het werkelijke zijn van deze veranderende mens. Zo zijn we sinds een jaar of twee beland in een zeer snel veranderende wereld waarbij een groot deel van deze machthebbers niet wil of niet kan veranderen. Terug naar het mensbeeld zelf. En de vraag die mij zeer bezighoudt: Is de mens met macht terug te brengen, of is hij/zij in staat terug te gaan, naar zijn oorspronkelijke authenticiteit en van daaruit te kijken naar de veranderende wereld? Is de aan macht vasthoudende mens in staat om dat los te laten? Ik weet het antwoord helaas niet, maar wil het wel graag weten.

.. 13 Mensen en niet-mensen Thecla Rondhuis Definitieve uitspraken over de mens zijn luxestandjes en gevaarlijk. Niet alleen omdat er altijd wel een mens te vinden is die niet past, maar vooral omdat dwingende waardeoordelen en ongewenste consequenties opdoemen, terwijl er tal van niet-mensen zijn met menselijke trekjes. Als filosoof heb ik veel theoretische beschrijvingen zien langskomen. Ze hebben me aan het denken gezet en bewust gemaakt van een veelkoppig vizier waarmee we naar de mens kijken. Maar zodra deze beelden vastgeklonken worden aan een mens van vlees en bloed wordt het verraderlijk. Dat geldt met name voor aberraties van de menselijke soort. Lof voor mevrouw van Zanten-van Hattum (NRC 7 februari 2012) dat ze deze stap durft te zetten en de conclusie benoemt. Maar inhoudelijk voert ze een belangrijk deel van de mensen af door het putje naar het niet-mensdom.

Meezweven op de zeventiger jaren ideen van de humanist Maslow is verleidelijk. Het is heerlijk om mens-zijn te verbinden met een geestelijk surplus, vermogens tot symboliseren en abstraheren... communiceren... en kiezen tussen goed en kwaad. Het is kijken naar de mens met cultureel bepaalde vooronderstellingen over wat waardevol heet. Maar de scheidslijn tussen mens en niet-mens valt daar niet mee samen. Omgekeerd bestaan er niet-mensen (apen) met menselijke karakteristieken en capaciteiten. Zo beschrijft Frans de Waal in De aap en de sushimeester(2009) apen die schone aardappelen wassen, die reeds gevlooide medeapen vlooien en andere trucs uithalen zonder dat dit functioneel is of een economisch doel dient, gewoon om erbij te horen, om mee te mogen doen en om zich veilig te voelen. Vermogens die mijn verstandelijk gehandicapte zoon Ramon niet presteert en sociaal-culturele motieven die veel minder exclusief menselijk blijken dan gedacht. Ramon is 38 jaar, kan nauwelijks communiceren, niet zelfstandig nadenken, geen onderscheid maken tussen goed en kwaad, mooi en lelijk, waar en niet waar, maar toont wel een hang naar rituelen die nadenken overbodig maakt. Een ritueel is een spel dat door vaste patronen wordt geleid en de deelnemers er op een geordende wijze bij laat horen. Mens of niet-mens. Waar ik de begrippen mooi en goed plak op elementen van onze menselijke cultuur, op taal, kunst, mode, muziek, waarden en normen, op de maskers die ons volgens sommige antropologen die exclusief menselijke persoonlijkheid geven, bijt Ramon zich krampachtig vast in zijn rituele rol, zonder zich van taal of andere bewust gekozen culturele uitdrukkingswijzen te bedienen. Dat roept de vraag op of we de rol die taal speelt voor onze identiteit en ons vermogen tot symboliseren, niet overschatten. In Ramons ogen geldt waar is wat hoort, mooi is wat hoort en goed is wat hoort! Als hij in een museum van schilderij naar schilderij schuifelt, blijft hij voor ieder werk even staan, handen in zijn zakken, lippen op elkaar. En zoals je proost zegt bij een opgeheven glas roept hij dan ineens iets dat lijkt op mooi. Zo hoort dat en zo hoor jij bij de gemeenschap van museumbezoekers. Evenzo ontsnapt het Goed zo alleen aan zijn lippen als de werkster stofzuigt, zijn vader op zijn computer timmert en de soldaat schiet. Zo hoort het en zo is het goed! Zonder een geestelijk surplus! Bij mensen en bij veel soorten van niet-mensen!

14 Maarten Pieters, Nieuwegein Drosteblikjezuster, Risikofall, gek? Ergernis over de slechtheid van de mens, dat vind je in nogal wat omschrijvingen. Daartegenover, een tegeltje waardig, dat we ons niet moeten ergeren, maar verbazen. Alle inzenders denken over de mens na, voor sommigen is die reflectie deel van hun mensbeeld. De inzenders verbazen zich of ergeren zich. Niemand noemt ons de kroon op de schepping. Mij trof ooit de analyse van etholoog Frans de Waal, die de beestachtigheid van de mens toont in zijn wreedheid n zijn compassie. Mensen kunnen wreder zijn dan enig ander dier, maar ook beter verzoenen. De mens zie ik als diersoort, handiger dan de andere soorten, in wreedheid en in verzoening. Die handigheid ontleent hij aan zijn weten en kunnen, zijn technologie. Daaronder ligt zijn vermogen zichzelf als individu te zien en te begrijpen; het

gedrag van andere mensen en andere soorten te begrijpen, zich voor te stellen wat zij voelen; het gedrag van de wereld, van het heelal te begrijpen. Daarmee kan de mens zichzelf en de rest van de wereld planmatig benvloeden. Niet alles: Jupiter stoten we niet uit zijn baan, met roken stoppen is een brug te ver. Maar tien keer sneller van Amsterdam naar Parijs dan Napoleon destijds, of tien keer meer voedsel per hectare, dat lukt wel. Die technologie hebben andere beesten niet, daarin onderscheidt de mens zich. Reflecteren op zichzelf doen andere dieren vast niet, al kom je daar niet achter. Wie weet ligt ook ergens een koe herkauwend te denken: "Wij zijn ons brein." Ik erger me niet aan de mens, ik vind hem de slimste soort, en de moeite van verbazing waard. Wel maak ik me zorgen over zijn vooruitzichten: hij kan inderdaad niet stoppen met roken.

15 Rene Citroen De mens werd heel compleet beschreven in de NRC van 7 februari. Completer kan haast niet: van bijbel tot Boeddha en alles ertussen. Wat viel mij op: iemand werd niet goed van een religieuze tekst en maakte hem seculier. Dat is het probleem met veel religieuze teksten: ze hebben een vertaling van vaak twee eeuwen terug. Dat spreekt niemand meer aan, vertalingen hebben een u.v.d. Wat te doen met woorden als genade, zegenen, loven en prijzen en vooral: God? Het onnoembare benoemen en het onzichtbare laten zien: dat is ook wat de mens tot mens maakt, in religie en kunst. Daarom moeten we een vertaling zoeken die bij ons en onze tijd past, zodat we ook nu die eeuwenoude begrippen kunnen begrijpen en ons er niet van afkeren. Taal kan een barrire zijn, zei mijn leermeester, wijlen rabbijn Yehuda Aschkenasy, 'net als in de muziek moeten we net zo lang zoeken tot we een vertolking hebben gevonden die wl klinkt. Iedere generatie, ieder mens, heeft een eigen vertaling nodig.'

16 Het menselijk tekort Kees Zijderveld, Almen Het valt op dat een persoonlijk verhaal meer aanspreekt dan een definitie gebrouwen uit filosofische bronnen. Zo denkt de zevenjarige Barbara: Ik kan grapjes maken, en ze heeft een mensbeeld! Een moeder zoekt vergeefs naar menselijkheid bij haar diepgestoorde dochter. Een rolstoeler gelooft dat een lichte handicap leidt tot een hoger besef van genieten: Being disabled is to accept what it is to be human. Een vrouw vraagt zich af hoe menselijk haar dementerende partner is. Niemand vraagt zich af hoe de wereld verbeterd moet worden. Is dat te link?

Bij de iconen mis ik schipbreukeling Robinson Cruso die, alleen met de scheepshond, ontmenselijkt omdat zijn geest zich niet meer kan scherpen in een dialoog. Hij verliest zijn spraakvermogen omdat hij niet meer praat. En hij roept: Een mens, een mens, in godsnaam een mens! Dan komt Vrijdag. Hij is de verlangde mens maar hij eist zijn ruimte op. Robinson realiseert zich dat de medemens een ongewenste stoorzender kan zijn. De zwerver die het tapijt vuil maakt. (aangehaald door Rene Citroen). Onze makke is dat we tegelijkertijd moeten vechten en liefhebben en dat we niet weten wat het gevolg van onze keuzes zal zijn. Die uitdaging maakt het leven boeiend. Met kleine stapjes kunnen we de wereld vooruit helpen. Die stapjes worden door Levinas la petite bont genoemd, de kleine goedheid. Daarom zijn we mens, we willen geen paard zijn.

17 Hoe er iets moois geboren wordt! Jan-Maarten Rompa, Dongen In zijn oorspronkelijke (oer)vorm zou je kunnen zeggen dat de mens zijn eigen ultieme these vormt; door de geboorte van het kind vormen man (these) en vrouw (antithese) hun eigen synthese. Mag ook andersom gelezen worden! Het is het wonder , de resultante van twee verschillende mensen ,met geheel eigen karakters. Hoe mooi te zien en te herkennen dat er vele kanten van synthese mogelijk zijn. Je ziet het in het eerste kind maar blijkbaar ook bij de tweede, of de derde. In een wereld waarin gedachten zich vrij uit kunnen ontwikkelen, helpt de dialectiek, het scherp stellen van ideen en waarden om een beter mensbeeld te vormen. In een wereld waarin de mens tegenover elkaar gaat staat- zoals we vaak zien en nu weer in de verschillende Arabische lentes- , kan er ook sprake zijn van een te verwachten synthese. op den duur; weliswaar een met het zwaard bevochten i.p.v. met de mond beleden. Machten roepen tegenkrachten op, waarbij de mens zich dikwijls beroept op hogere machten; lees: religies. Het vrije denken vervormt to een rigide vorm,waar geen of weinig ruimte blijft tot gedachten uitwisseling en respect voor de andere mens. Het politieke proces gedijt het beste door voortdurende tegenstellingen te creren die je dwingen een hoger doel te bereiken ; polemieken scherpen de geest en vormen de basis voor een democratische besluitvorming.

 18 Ton Majoor, Warnsveld Wat nog ontbreekt in de bijdragen is een duidelijke biologische context. Aristoteles bekritiseerde al de opvatting van zijn voorgangers dat de mens 'verkeerd geconstrueerd' zou zijn (Over de lichaamsdelen van dieren 4.10). Hij roemde bij de mens de veelzijdige hand, het gearticuleerde spreken, de gevoelige tastzin, het warme hart en de grote hersenen ten opzichte van de lichaamsgrootte (idem 4.7). En inderdaad, een mens bezit weliswaar geen relatief grotere hersenschors dan een mensaap. Maar wel bevatten de menselijke hersenen in verhouding verreweg de meeste witte stof (myeline), de verbindingen tussen de hersenschorsgebieden. Zon voordelige lichamelijke constructie biedt het denkvermogen evolutionair gezien een enorm perspectief. http://ebooks.adelaide.edu.au/a/aristotle/parts/book4.html

.. 19 J.W. Bosschaart Hoe je de dingen nu bekijkt bepaalt wie je op dit moment bent. Als je je begint te herinneren wie je werkelijk bent zal je dit laten zien ; dat betekent dat weten plaats maakt voor ervaren als maat voor je eigen ontwikkeling. Herinneren is in dit verband een proces van bewust vorming, het begint met hoop, gaat over in geloven en weten en wordt vervolgens scheppen en ervaren, uiten en tenslotte worden. De spiraal is cirkel geworden, wat je ziet is wat je krijgt , wat je krijgt is wat je ziet.

.... 20 Yvon Pieterse Hierbij een schilderij van Koos de Vries, Nijmegen, 18 jaar (leerling van mij, heb zijn toestemming gekregen om dit op te sturen.) Geen 200 woorden hierbij nodig