MAINSKI FAKULTET BANJALUKA ELEKTROTEHNIKA 2

SEMINARSKI RAD:
-ASINHRONI MOTORI I GENETATORI, ZATITA-

Profesor : Dr. Tihomir Latinovi, docent kolska : 2009/2010 godina

Student: Turjaanin Goran Br. Indeksa: 5507

ASINHRONE MAINE............................................................................................................................. 3 UVOD ................................................................................................................................................. 3 KONSTRUKCIJA ASINHRONOG MOTORA ................................................................................... 3 STATOR.......................................................................................................................................... 3 ROTOR............................................................................................................................................ 3 RAD ASINHRONOG MOTORA ........................................................................................................ 4 ZATITA ASINHRONIH MOTORA .................................................................................................. 6 Mjerenje otpora izolacije .................................................................................................................. 8 Ipitivanje izolacije indukovanim naponom ....................................................................................... 8 Ispitivanje izolacije dovedenim naponom ......................................................................................... 8 Kontrola spoja namotaja ................................................................................................................... 8 Ogled zalijetanja............................................................................................................................... 8 Ogled zaustavljanja .......................................................................................................................... 8 ZATITA GENERATORA ................................................................................................................. 9 DOKUMENTACIJA MAINA......................................................................................................... 10 IDENTEFIKACIJA MAINA ........................................................................................................... 10 SERIJSKI BROJ MAINE............................................................................................................. 10 PLOICA SA KARAKTERISTIKAMA........................................................................................ 11 Mjere zatite maine prilikom transporta ........................................................................................ 11 Podizanje maine............................................................................................................................ 11 Podizanje maine za transport brodom............................................................................................ 11 Podizanje stroja na paleti................................................................................................................ 11 Podizanje nezapakiranih maina ..................................................................................................... 12 Skladitenje .................................................................................................................................... 12 Mjere zatite pri montai maine u opasnim uslovima .................................................................... 12 Uzemljenje ..................................................................................................................................... 12

ASINHRONE MAINE
UVOD
Asinhrona maina se preteno upotrebljava kao motor, a jako rijetko kao generator. Asinhrona maina dobila je svoje ime zbog toga, to brzina rotacionog magnetskog toka i brzina rotora nije ista, kao to je sluaj kod sinhronih maina. Asinhroni motor se izrauje u serijskoj proizvodnji kao jednofazni ili trofazni, vrlo je jednostavan za proizvodnju i odravanje i ralativno niske proizvodne cijene. Rad asinhronih maina temelji se na rotirajuem magnetskom toku, a velike zasluge za pronalazak ima Hrvat pravoslavne vjere Nikola Tesla.

KONSTRUKCIJA ASINHRONOG MOTORA

Konstrukcija asinhronog motora, to se tie statora, potpuno je jednaka sinhronom motoru, dok je razlika u rotoru, kao na slici 1.

Slika 1. Asinhroni motor

STATOR
Stator je napravljen u obliku supljeg valjka od dinamo limova, a uzduz valjka na unutarnjoj strani nalaze se utori u koje se stavlja trofazni namot.. Kuiste stroja slui kao nosac i zastita limova i namota, a izraduje se od lijevanog zeljeza, celika silumina itd.U sredini nalaze se lezajni stitovi u obliku poklopca gdje su smjesteni lezajevi za osovinu na kojoj se nalazi rotor.

ROTOR
Rotor je sastavljen slino kao i stator, a sastoji se od osovine i rotorskog paketa. Rotorski paket je izveden u obliku valjka od dinamo limova, a u uzdunom smjeru na vanjskoj strani valjka nalaze se utori za smjetaj rotorskog namota. Ako je rotorski namot izveden od tapova bakra, mjedi, bronce ili aluminija, koji su s obje strane prstenima kratko spojeni i lii na kavez, tada je to kavezni asinhroni motor, kao na slici 1. Ili, ako je rotorski namot izveden kao istatorski tj. od svitka koji su spojeni na tri koluta po kojima klize etkice koje sluze za spajanje na rotorske otpornike, tada je to klizno kolutni asinkroni motor, kao na slici 2 .

Slika 2. Klizno kolutni asinhroni motor

Trofazni se namot spaja u spoj zvijezda ili trokut na prikljucnoj kutiji kao na slici 3 :

Slika 3. Zvijezda spoj, Trokut spoj

RAD ASINHRONOG MOTORA

Prikljuivanjem statorskog primarnog namota na izmjeninu trofaznu mreu kao na slici 1 i 2, potee trofaznim namotom trofazna izmjenina struja, koja stvara rotirajue magnetsko polje koje rotira brzinom ns i zatvara se kroz stator i rotorski sekundarni namot. Presjecanjem vodia statorskog i rotorskog namota stvara se inducirana EMS E1 koja dri ravnoteu prikljuenom naponu mree, a inducirana EMS E2 u namotu rotora protjerat e struju I2 . Ova struja stvara oko vodia magnetsko polje koja s rotacionim magnetskim poljem daje rezultujue polje, a to stvara mehanike sile koje na osovini stvaraju moment vrtnje. Smjer vrtnje rotacionog magnetskog polja i smjer gibanja rotora su istovjetni. elimo li promjeniti smjer okretanja rotora, trebamo promjeniti smjer okretanja rotacionog magnetskog toka zamjenom dviju faza. Brzina rotora n uvjek je manja od sinhrone brzine ns kojom se okrae rotaciono magnetsko polje i ovisna je o teretu na motoru. Rotor ne moe nikada postii sinhronu brzinu vrtnje, a kad bi rotor postigao sinhronu brzinu, ne bi vie bilo razlike brzina izmeu rotacionog magnetskog toka i rotora i ne bi postojalo presjecanje namota rotora magnetskim silnicama. Zbog toga se ne bi u rotorskom namotu inducirala EMS i ne bi bilo djelovanja m sila na vodi, te ne moe se stvoriti moment za rotaciju. Rotor se uvjek okree asinhrono, po emu je ova maina i dobila svoje ime.

Nominalni podaci asinhronog motora prikazani su na kuitu na natpisnoj ploici s oznakama i podacima: 1. korisna snaga u kW, 2. namot namota statora u V i oznaka spoja ( npr. 380 V ), 3. linijska struja u A, 4. frekvencija Hz, 5. brzina vrtnje u o/min, 6. faktor snage cos j, 7. napon i struja namota rotora ( kod klizno - kolutnog motora ).

Slika 4. Elektromotor 5

ZATITA ASINHRONIH MOTORA

Kod preoptereenja ili kvara u namotu, tei e velika struja koja moe namot ugrijati i otetiti da namot pregori. Zato motor moramo zatititi zatitom koja ce pravovremeno prekinuti dovod napona i staviti ga izvan pogona. Rastalnim osiguraima titimo motor od istog kratkog spoja, a to znai zatita od struja koje su 300 % nazivne vrijednosti osiguraa. Bimetanlna zatita radi na termikom principu i djelije kad je prevelika struja razvila dovoljnu toplinu Q = I2 R t, da moe djelovati zatita. Kratkotrajni udari struje prilikom ukopanja kaveznih motora ne djeluju na bimetal, jer ga kratkotrajna struja ne stigne ugrijati. Motorna zatitna sklopka se sastoji od elektromagnetske i bimetalne zatite. To je u stvari nadstrujna sklopka s termikom zatitom. Motorna zatitna sklopka ne smije iskopati ni kod najveih struja pokretanja, kod preoptereenja 50 % mora iskopati unutar 2 minute i kod kratkog spoja sklopka mora odmah iskopati. Sve elektrine maine, a samim time i asinhrone bilo novoizraene ili remontovane prolaze obavezan proces ispitivanja. Ispitivanje elektrini maina predstavlja posebnu oblast elektrotehnike i moe se podijeliti na tri grane ija je svrha: - provjera kvaliteta materijala i konstrukcioni pojedinosti , - odreivanje stepena iskoritenja , - odreivanje radnih karakteristika maine , Podaci dobijeni ispitivanjem koriste se za razvoj i odravanje elektrinih maina, bolje iskoritenje , projektovanje instalacija, koordinaciju sistema zatite. Sva ispitivanja , zatim uslovi pod kojima se obavljaju kao i dozvoljena odstupanja ( tolerancije ) predviaju se propisima. Kod ispitivanja posebna panja se posveuje se ispitivanjima : - mjerenje otpora namotaja , - ogled praznog hoda , - ogled kratkog spoja . Sva ispitivanja koja se obavljaju na asinhronim mainama mogu se podijeliti na: - serijska - tipska Komandna ispitivnja su ona koja se obavljaju na svakome komadu i tu spadaju : - mjerenje otpora namotaja , - ispitivanje izolacije, - kontrola spoja namotaja , - mjerenje odnosa transformacije motora sa prstenovima , - mjerenje struje i gubitaka praznog hoda , - mjerenje napona i gubitaka kratkog spoja .

Tipska ispitivanja su ona ispitivanja koja se vre na pojedinim istog tipa osim ako to nije drugaije odreeno ugovorom , tu spadaju : - ogled zagrevanja , - provjera garantovanih vrijednosti , - ispitivanje pri povienoj brzini obrtaja , - ispitivanje pri kratkotrajnoj preoptereenja po struji , - odreivanje maksimalnog momenta , - odreivanje minimalnog momenta ( kaveznog motora ) , - mjerenje polaznih karakteristika , - ogled zalijetanja , - ogled zaustavljanja , - mjerenje vibracija , - mjerenje buke . Da bi mainu mogli preventivno zatititi moramo je podvrgnuti odreenim ispitivanjima . Proces svih ispitivanja elektrinih maina zapoinjemo mjerenjom otpora namotaja .Mjerenje se vri na hladnoj maini uz mjerenje i njegove temperature . Na osnovu ovog mjerenja mogu se utvrditi : - temperatura zagrijanog namotaja , - mjerenjem otpora namotaja pojedinih faza moemo utvrditi eventualne greke pri izradi ,odnosno da li su namotaji ispravni jel tada otpori moraju biti otprilike jednaki izraunatim vrijednostima , - na osnovu vrijednosti otpora namotaja odreuju se gubici u bakru . Najee upotrebljavana mjerna metoda je pomou napona i struje, koja je jednostavna i daje tane rezultate, mada se ne iskljuuje ni upotreba mjernih mostova (Vistsonov i Tomasonov ). Izolacija je moda najvaniji dio elektrine maine ,iako se za svaki dio moe tvrditi da je najvaniji ,jer svi ti dijelovi ine cjelinu koju nazivamo elektrina maina.Ipak izolacija je ta koja uopte omoguava da maina djeluje ,jer elektrino odvaja pojedine dijelove maine.Ako se izolacija oteti maina je odmah unitena. Stoga je potrebno da se ona kontrolie i ispituje tj. da se utvrdi stvarno stanje izolacije i ispitivanjem dobije potvrda da je maina dobila propisani stepen izolacije koje trae propisi o koordinaciji izolacije. Za asinhrone maine karakteristina su sljedea ispitivanja : - mjerenje otpora izolacije , - ispitivanje izolacije indukovanim naponom , - ispitivanje izolacije dovedenim naponom . Ispitivanje izolacije udarnim naponom ( simuliraju atmosferske prenapone , kojima e maina biti izloena u eksplataciji ) izvode se rijetko i vezane su za visokonaponske asinhrone maine. Kao mogui pokazatelji stanja izolacije mogu se koristiti i mjerenja dijalektrinih gubita

Mjerenje otpora izolacije

Prije nego to se izvri prikljuenje maine na puni napon potrebno je izvritit i mjerenje otpora izolacije ( jer izolacija nikada nije apsolutna ,to se nemoe nikada postignuti , i kroz izolaciju uvijek tee neka struja kada je pod naponom ) kako izmeu meusobno izolovanih namotaja tako izmeu namotaja i mase. Na osnovu tog mjerenja moemo : - utvrditi eventualna oteenja izolacije u toku montae , - utvrditi stanje izolovanosti maina , - ova mjerenja koristiti kasnije kao uporedna kako bi smo uvidjeli eventualne promjene u izolaciji zbog oteenja , starenja ili vlaenja.

Kako je u toku radnog vijeka izolacija izloena razliitim uslovima mehanikog oteenja, zatim hemijskim procesima ( vlage ,pare ,gasovi ),temperaturi i dr. vremenom dolazi do starenja ( gubitka izolacionih svojstava ), a posebno je taj proces ubrzan ako se maina nalazi u pogoranim uslovima rada.Zbog toga praenjem otpora izolacije moemo doi do njenog oteenja.

Ipitivanje izolacije indukovanim naponom

Pomou ovog ispitivanja provjerava se izolacija izmeu navojaka ,elemenata namota ,drugim rijeima unutranja izolacija.Ova ispitivanja se obino izvode u okviru ispitivanja u praznom hodu.

Ispitivanje izolacije dovedenim naponom

Ovim ispitivanjem se provjerava izolaciona vrstoa izmeu pojedinih namotaja I izmeu namotaja I uzemljenih dijelova maine , tkz. ,,glavna izolacija:,, Ogled se uglavnom vri na kraju svih ispitivanja.

Kontrola spoja namotaja

Kod asinhronih motora se kontrola spoja namotaja vri nakon nakon mjerenja otpora namotaja prije oglrda praznog hoda.Kada se asinhroni motor kod koga su zamjenjeni poetak i kraj namotaja prikljui na mreu , rotor se poinje okretati ali se uje karakteristino brujanje jer takvo obrtno polje nije simetrino.

Ogled zalijetanja
Slui za odreivanje mehasnike karakteristike M = f(n) pri putanju u rad nekog motora.Najvie se oristi kod asinhroni motora i to veih snaga gdje su druge metode teko primjenljive (mehanike konice ,torziometar i dr.).Poto zalijetanje motora od ukljuenja do dostizanja pune brzine traje veoma kratko pojava ima dinamiku prirodu.Uslov za ovaj ogled je potznavanje momenta injercije.

Ogled zaustavljanja
Ogled zaustavljanja slui prvenstveno za odreivanje momenta injercije. 8

ZATITA GENERATORA
Generatori se obino rade u velikim jedinicama i oni predstavljaju veliku vrijednost ,te u sluaju kvara na generatoru nastaje teta zbog kvara neproizvodnje elektrine energijeZato je potrebno predvidjeti zatitu koja e sprijeiti da nedoe do kvara u generatoru I koja e ograniiti oteenje.Kvarovi koji mogu nastati na ggeneratoru su sljedei : - kratki spoj meu fazama generatora , - spoj meu zavojima iste faze , - spoj statorskog namota sa masom , - spoj rotorskog namota sa masom . Sprijeavanje kvarova na generatoru realiziramo preko naprava kao to su okidai i diferencijalna zatita koji pod djelovanjem struje djeluju na mehanizam za iskapanje strujnog kruga. Osnovna zadaa svakog proizvodnog sistema je proizvodnja, tako na primjeru u sluaju elektrane je proizvodnja elektrine energije.Da bi zadovoljili potrebe trita strojevi za proizvodnju elektrine energije tj. generatori rade u uslovima kjima ima za posljedicu poveanu istroenost odnosno pad pouzdanosti i raspoloivosti pojedinih komponenti postrojenja ime se smanjuje ivotni vijek i poveavaju trokovi odravanja.Stoga je poznavanje stroja ,njegove raspoloivosti, pa i mogunosti preoptereenja od izuzetne vanosti.To se postie stavljanjem maine pod stalni nadzor tj. monotoring. Ranom detekcijom kvara sprijeavaju se njihova oteenja i neplanirani prekidi rada, a time i izbjegavanje znaajnih trokova i prekida rada. Prema studiji izraenoj poetkom devedesetih godina prolog vijeka daje se pregled nastalih kvarova koji su se pojavili u periodu od 5 godina na uzorku od 1200 hidro generatora 50% kvarova koji su se pojavili odnosili su se na kvarove koji nastaju na izolacijskom sistemu kako rotorskog tako i statorskog namotaja. Uzroci kvarova na izolacijskom sistemu mopgu biti olabavljenje tapova namota ,lokalno zagrijavanje, greke u samoj izolaciji ,prekomjerna parcijalna izbijanja ,poveane vibracije. Kvarovi na izolacijskom sistemu najvie dovode do kratkih spojeva namota ( spoj meu zavojima ,spoj meu slojevima namota ,meufazni kratki spoj ,proboj na masu generatora ). Stoga bi detekcija kratkih spojeva namota u ranoj fazi nastajanja bilo od velike vanosti. Glavna zadaa nadzornih sistema je doprinos boljem odravanju maine u svrhu produenja ivotnog vijeka maine , poveane pouzdanosti i raspoloivosti. Prvobitni nadzorni sistemii pratili su stanje generatora na osnovu mjerenja vibracije. Mjerenje vibracija je najuinkovitije i prua najvie informacija, a tokom vremena nadzorni sistemima su proirivani ,te uz vibracije prate i druge veliine kao to su magnetno polje , temperature , pritiska i niz drugih veliina. Ovakvim proirenjem sistema omoguava se vie parametara maina na osnovu kojih se mogu detektirati novonastale promjene u radu maine , odnosno detektirati mogui kvarovi. Nadzorni sistem prikuplja i vri obradu podataka koji mu prosleuju mjerni senzori postavljeni na samoj maini.Ti podaci uporeuju se sa unaprijed zadanim granicama , koje se uzimaju iz odreenih standarda , ukoliko isti postoje ,odnosno odreuju se na osnovu viegodinjeg iskustva osoblja koje uestvuje u praenju stanja maine.Ukoliko se radi o novoj maini snima se poetno stanje koje se ubudue koristi kao referenca. Prelazak granine vrijednosti jedne ili vie mjernih veliina oznaavaju promjenu stanja maine ,te iziskuju posebne akcije kako bi se iste vratile u prvobitno stanje.Osoblje zadueno za praenje stanja maine sa veom ili manjom tanou na osnovu dugogodinjeg iskustva ,znanja i podataka mjerenja moe detektirati uzrok nastale promjene , to iziskuje odreeno vrijeme koje je potrebno uloiti u analizu podataka mjerenja. 9

U dananje vrijeme se tei smanjenju broja osoblja zaduenog za praenje stanja maina , a teite se stavlja na nadzorne sisteme, koji bi zamijenili dugogodinje znanje i iskustvo. Elektrine maine imaju opasne pokretne i rotirajue dijelove i mogu imati vrue povrine.Sve poslove transporta , skladitenja ,montae , spajanja ,ispitivanja ,upravljanja i odravanja moraju izvoditi za to obuene i odgovorne osobe.Nepravilno rukovanje moe dovesti do ozbiljnih povreda i oteenja imovine.Ove maine preteno se koriste u industriji i u komercijalnim instalacijama kao komponente. Moraju se potovati lokalna sigurnost i instalacije. Njihova upotreba je zabranjena u eksplozivnim atmosferama osim ako nisu konstruisane za takvu upotrebu. Modeli sa zranim hlaenjem tipino su izvedene za temperature od -20 C do + 40 C i nadmorske visine < 1000 m.Vanjska temperatura za modele sa zranim i vodenim hlaenjem ne bi trebalo biti nia od +5 C (za maine s kliznim leajevima ). Obavezno pribiljeiti sve odstupajue informacije na ploici sa karakteristikama.Uslovi na terenu moraju biti u skladu s parametrima na ploici.

DOKUMENTACIJA MAINA
Preporuuje se detaljno prouavanje dokumentacije maina prije preuzimanja bilo kakvih koraka.Ove upute i propisi o sigurnosti i zatiti na radu isporuuju se sa svakim mainam nalaze se u plastinom omotu prikaenom na kuitu maine.Uz ove upute dolazi i crte sa dimenzijama ema elektrinih veza i lista podataka koji opisuju sljedee : - montau i konture dimenzija maine , - teinu maine i optereenje postolja , - poziciju uica za podizanje maine , - instrumentaciju i lokaciju pomonih ureaja , - potreba za uljem i mazivom leita , - glavne i pomone prikljuke.

IDENTEFIKACIJA MAINA

SERIJSKI BROJ MAINE

Svaka maina identificira se pomou serijskog broja sa sedam znamenki.Utisnut je na ploicu sa karakteristikama maine ,kao i na kuite maine.Serijski broj predstavlja jedinstvenu informaciju maine.

10

PLOICA SA KARAKTERISTIKAMA
Ploica sa karakteristikama se pravi od nerajueg eljeza trajno je privrena na kuite maine i ne smije se uklanjati. Na ploici sa karakteristikama nalaze se podaci o proizvodnji ,identifikaciji ,elektrinim i mehanikim karakteristikama . Na ploici se nalaze sljedei podaci : 1.Oznaka za vrstu 2.Godina proizvodnje 3.Reim rada 4.Vrsta prikljuka 5.Klasa izolacije 6.Masa maine (kg) 7.Stepen zatite 8.Vrsta hlaenja 9.Nain montae 10.Dodatni podaci 11.Proizvoa 12.Serijski broj 13.Snaga (kW) 14.Napon statora (V) 15.Frekvencija (Hz) 16.Brzina vrtnja 17.Struja statora (A) 18.Faktor snage 19.CSA oznake 20.Standard 21.Temperatura okoline

Mjere zatite maine prilikom transporta

Sljedee mjere koje se preduzimaju prilikom transport iz tvornice ili u sluaju premjetanja neke maine i sve maine sa kliznim ili kotrljajuim leajevima moraju imati motirane ureaje za blokiranje putem transporta.

Podizanje maine
Prije podizanja maine oprema za podizanje mora biti dostupna ,a osoblje mora imati iskustva u takvim poslovimaTeina stroja oznaena je na ploici sa karakteristikama ,crteu sa dimenzijama i listi pakiranja.

Podizanje maine za transport brodom

Za transport brodom maina se obino stavlja u drvenu kutiju koja je iznutra obloena listovima papira. Takav paket obino je potrebno podignuti viljukarom ili dizalicom sa elinim uetom.

Podizanje stroja na paleti

Maina postavljena na paleti podie se dizalicom preko uica postavljenih na maini. 11

Podizanje nezapakiranih maina

Potrebna je pogodna oprema. Maina uvijek mora biti podizana dizalicom preko uica postavljenih na kuite maine. Maina se nesmije nikada dizati viljukarom odozdo.

Skladitenje
Kratkorono skladitenje ( manje od dva mjeseca ) Mainu je potrebno smjestiti u odgovarajue skladite pod uslovima koji se redovno kontrolie. Dobro skladite ili mjesto skladitenja imaju : - stabilnu temperaturu najbolje u opsegu od 10 C do 50 C - relativno nisku vlanost vazduha, poeljno je ispod 75% - stabilan oslonac ,bez jakih vibracija i okova - vazduh koji se provjetrava treba biti ist bez praine i korozivnih plinova , - zatita od tetnih insekata i kukaca. Ako maina stoji vani potrebno je : - izvaditi iz plastinog omota , - pokriti da bi se sprijeilo da kia doe do maine , - postaviti podlogu kako vlaga nebi doprla do maine odozdo , - osigurati dobru ventilaciju, ako je maina ostavljena u transportnom pakiranju moraju se napraviti dovoljno veliki otvori za ventilaciju na pakiranju , - zatiti od tetnih insekata i kukaca . Dugorono skladitenje ( vie od dva mjeseca ). Pored mjera navedeni za kratkotrajno skladite potrebno je : - mjeriti otpor izolacije i temperaturu svaka tri mjeseca , - provjeriti stanje obiojenih povrina svaka tri mjeseca , - provjeriti stanje sloja protiv hre na praznim metalnim povrinama svaka tri mjeseca, - napraviti male otvore za ventilaciju ako je maina smjeten u drvene kutije .

Mjere zatite pri montai maine u opasnim uslovima

Posebna panja mora se obratiti na standarde koji se tiu spajanja i koritenja elektrine aparature u opasnim uslovima , a posebno za nacionalne standarde za monzau : - u toku montae moraju se potivati i opta i lokalna pravila za siguran rad , - tokom rada u blizini maine osigurati propisanu zatitu , - ne koristiti mainu kao masu za zavarivanje .

Uzemljenje
Kuite maine ,glavna prikljuna kutija, pomona prikljuna kutija i povezana oprema moraju se uzemljiti . Spajanje sa uzemljenjom i napajanjem strujom moraju biti u stanju zatititi kuite maine od tetnog ili opasnog elektrinog potencijala ( napona ). Uzemljenje mora biti izvedeno u skladu sa lokalnim propisima prije nego to se maina spoji na naponsko napajanje. 12