II Liceum Oglnoksztacce im. A.

Frycza Modrzewskiego we Wodawie

Autor: Emilia Sidor Opiekun: mgr Mirosaw Trociuk

Wspczesny obraz Wszechwiata

Bibliografia:
Andrzej Woszczyk, ,,Wspczesny obraz Wszechwiata, Nauczanie

przedmiotw przyrodniczych, 2001 r., nr 2, str. 33-38

Andrzej Woszczyk, ,,Astronomia w nowym tysicleciu, Urania, 2001 r.,

nr 1, str. 4-8
Marek Demiaski, ,,Nowy, wspaniay Wszechwiat, Wiedza i ycie,

1999 r., nr 6, str. 34-37

Stuart Clark, ,,Wszechwiat w obiektywie, Wydawnictwo RTW, 1997 r.

Wodawa 2002

Emilia Sidor

Pocztki, ekspansja i wiek Wszechwiata

W XX wiek wkraczano wyobraajc sobie, e cay Wszechwiat to ogromne skupisko soc Droga Mleczna, zoona z okoo 140 mld gwiazd, poza granicami ktrej rozciga si nieskoczona, statyczna, pusta przestrze. Badajc rozkad gwiazd na sferze niebieskiej, wywnioskowano, e Droga Mleczna ma ksztat spaszczonego dysku o rednicy okoo 160 tys. lat wietlnych. Alfa Centauri, najblisza nam gwiazda, znajduje si w odlegoci 4 lat wietlnych. Soce bdce do typow gwiazd, jest w odlegoci 27 tys. lat wietlnych od rodka Galaktyki. Gwiazdy, gaz i py znajdujce si w dysku galaktycznym kr wok centrum Galaktyki. Analizujc ten ruch, mona oszacowa mas dysku: okazao si, e skada si on z okoo 60 mld gwiazd. Wiek XX zakoczylimy w zupenie innym Wszechwiecie. Dziki coraz lepszym teleskopom i coraz doskonalszym metodom obserwacyjnym astronomowie stwierdzili, e Droga Mleczna jest tylko jedn z icie ,,astronomicznej liczby galaktyk. Obecnie szacuje si, e w obserwowalnym Wszechwiecie jest ich okoo 120 mld. Wszechwiat okaza si znacznie wikszy i ciekawszy ni przypuszczano. Ma niewyobraalne rozmiary i cigle si rozszerza. Galaktyki oddalaj si od siebie. Taki wniosek wypywa z rozwizania rwna teorii wzgldnoci Einsteina, ktre le u podstaw wspczesnych teorii budowy Wszechwiata. Sam Einstein pocztkowo uwaa, e Wszechwiat jest pusty i statyczny. I dopiero Aleksander Friedman udowodni, e krzywizna czasoprzestrzeni Einsteina moe si zmienia i wobec tego Wszechwiat moe podlega wielkoskalowym zmianom, moe by ewolucyjny. Za Edwin Hubble obserwacyjnie potwierdzi, e galaktyki rzeczywicie oddalaj si i to z prdkociami proporcjonalnymi do ich wzajemnej odlegoci. Oznacza to, e rozmiary Wszechwiata systematycznie powikszaj si. Gdybymy spojrzeli na ten proces wstecz, odwracajc kierunek biegu czasu, to w skoczonym czasie caa materia Wszechwiata musi si znale z powrotem w jednym punkcie dzisiaj nazywanym osobliwoci pocztkow. Friedman nie zawaha si nazwa czasu, jaki nas dzieli od osobliwoci pocztkowej, ,,czasem jaki upyn od pocztku wiata i oszacowa nawet wiek Wszechwiata na okoo10 mld lat. Dzi okrelamy ten wiek na 12 15 mld lat, ale zaley on od staej Hubblea i redniej gstoci materii we Wszechwiecie. S to dwa podstawowe parametry okrelajce model kosmologiczny, ktre okazay si bardzo trudne do wyznaczenia i dopiero ostatnie lata przyniosy ich rozsdnie wiarygodne wartoci. Przyjmowana dzisiaj warto staej Hubblea wynosi H0=65 km/sMpc, a rednia gsto materii Wszechwiata materii =2 10-30g/cm3. Wynikajca z tego tzw. staa kosmologiczna jest najprawdopodobniej rna od zera, co sprawia, e Wszechwiat rozszerza si coraz szybciej. Jestemy przekonani, e znajdujemy si w fazie ekspansji zamknitego i skoczonego Wszechwiata. Nie potrafimy dzi powiedzie, czy i kiedy ekspansja zmniejszy swoje tempo, zatrzyma si i przejdzie do fazy kontrakcji. Gdyby tak si stao, to nasz Wszechwiat powrciby do stanu pierwotnej ognistej kuli i osobliwoci pocztkowej, z ktrego nowym ,,wielkim wybuchem rozpoczby nowe wcielenie Nowy Wszechwiat. Gwna trudno polega na niepewnoci okrelenia masy, a cilej redniej
Emilia Sidor
2

gstoci Wszechwiata. Wystpuje tutaj problem ,,ukrytej masy Wszechwiata, ktr poszukujemy w postaci np. brzowych karw, czarnych dziur i nawet ,,masywnych neutrin. Prawie wszyscy astronomowie przekonani s, e Wszechwiat rzeczywicie powsta w procesie gwatownego ,,Wielkiego Wybuchu. Z pocztkowej fazy wielkich gstoci i temperatur przeszed fazy: hadronow, promienist, tworzenia si galaktyk i na kocu gwiazd i planet, a rozszerzajc si systematycznie styg. Aktualne oceny najczciej wydaj si wskazywa na to, e nasz Wszechwiat ma 14 15 mld lat. Std te otrzymujemy ograniczenie rozmiaru moliwej do zaobserwowania jego czci. Wynosi on okoo 15 mld lat wietlnych.

Instrumenty badawcze wspczesnej astronomii

Kopernik oglda wiat tylko swoimi oczyma. Budowa instrumenty, rozwija aparat matematyczny, mierzy i rozwaa kierunki promieniowania cia niebieskich. Dzisiaj mierzymy zarwno kierunki do cia niebieskich, jak i zawarto fizyczn docierajcego do nas promieniowania oraz wycigamy wnioski dotyczce kinematyki i dynamiki cia niebieskich oraz natury fizycznej pojedynczych gwiazd, ukadw gwiazdowych, galaktyk i caego Wszechwiata. Prowadzimy ten ,,podgld i ,,podsuch Wszechwiata we wszystkich zakresach widma elektromagnetycznego od najkrtszych fal wysokoenergetycznego promieniowania gamma, poprzez promieniowanie rentgenowskie, ultrafioletowe, widzialne podczerwone i mikrofalowe do radiowego. Ale dopiero od niedawna mamy moliwo badania otaczajcego nas wiata we wszystkich jego barwach i stanach skupienia. Robimy to budujc coraz wiksze i doskonalsze teleskopy pracujce w rnych zakresach dugoci fal, ktre lokujemy w najbardziej korzystnych dla obserwacji miejscach na Ziemi oraz w przestrzeni kosmicznej, na orbitach wokziemskich lub woksonecznych i pojazdach midzyplanetarnych. Od przeszo 10 lat kry wok Ziemi teleskop kosmiczny Hubblea, ktry z precyzj 50 razy wiksz ni jest to moliwe z powierzchni Ziemi ,,wpatrzony jest w najdalsze peryferie Wszechwiata. Na Ziemi buduje si wiele duych teleskopw optycznych i radiowych. Najwikszym teleskopem bdzie, budowany w Chile, ,,bardzo duy teleskop (VLT - Very Large Telessope) zoony z 4 teleskopw o rednicy 8,2 metrw i kilku mniejszych, ktry bdzie mia powierzchni zbierajc rwnowan teleskopowi o rednicy lustra 16 m, a pod wzgldem precyzji widzenia bdzie rwnowany teleskopowi przeszo 200 metrowemu. Od szeregu lat na falach radiowych efekt duej precyzji widzenia osiga si poprzez rwnoczesne obserwacje danego obiektu przez wiele radioteleskopw ustawionych w rnych miejscach na wiecie nazywa si to interferometri na bardzo dugich bazach, z angielskiego VLBI (Very Long Base Interferometry). Przed paru laty wprowadzono na orbit 8-metrowy radioteleskop HALCA, ktry wraz z ok.40 radioteleskopami naziemnymi utworzy wirtualny megateleskop VSOP o rednicy 3 razy wikszej od rednicy Ziemi. Obrazy przez niego
Emilia Sidor
3

utworzone maj rozdzielczo 30 mikrosekund uku, czyli 10 razy lepsz ni ma midzykontynentalny system VLBI i 1000 razy lepsz, ni ma w zakresie optycznych dugoci fal teleskop kosmiczny Hubblea.

Fot. 1. Obserwatorium VLT na grze Paranal w Chile. Na tej samej pustyni Atacama w Chile, na ktrym stoi teleskop VLT, na pooonym na wysokoci ok.5000m.npm paskowyu Chajnantor w cigu najbliszych kilku lat powstanie wielkie midzynarodowe obserwatorium radioastronomiczne ALMA, zoone z 64 anten radiowych o rednicy 12m rozstawionych na przestrzeni ok.10 km2. Na krtkich falach radiowych teleskop ten bdzie obserwowa najdalsze regiony Wszechwiata, formowanie si nowych gwiazd i planet, kwazary, czarne dziury i inne zjawiska kosmiczne. A nawet bdzie zdolny do wykrywania ewentualnych ladw ycia organicznego w przestrzeni pozaziemskiej. Astronomowie buduj due teleskopy z dwch zasadniczych powodw. Po pierwsze, chc zebra jak najwiksz ilo promieniowania od bardzo sabych obiektw, pooonych w odlegych gbiach Kosmosu. Ilo zebranej energii jest wprost proporcjonalna do powierzchni zbierajcej teleskopu, czyli kwadratu rednicy jego lustra D2. Po drugie chc te obiekty ,,widzie lepiej, to znaczy z moliwie najwiksz zdolnoci rozdzielcz w caym zakresie widma. Za zdolno rozdzielcza jest tym lepsza, im wiksza jest rednica D. Utworzony przez teleskop rzeczywisty obraz ciaa niebieskiego poddawany jest analizie: mierzy si jego jasno, kieruje do spektrografu dla przeprowadzenia analizy widmowej i bada przy pomocy polarymetru. We wspczesnych teleskopach wykorzystuje si dwa nowe sposoby formowania obrazu. Pierwszy polega na utrzymaniu w czasie rzeczywistym obserwacji ksztatu gwnego zwierciada teleskopu w taki sposb, aby utworzony przeze obraz gwiazdy mia moliwie najmniejsze rozmiar. T metod nazywamy ,,optyk aktywn. Budowane dzisiaj 8-metrowe teleskopy np. wieloskadnikowego teleskopu VLT maj lustra o gruboci zaledwie 17cm, spoczywajce na setkach ruchomych, sterowanych
Emilia Sidor
4

komputerem wspornikw. Po komputerowej analizie jakoci obrazu, wsporniki dopasowuj ksztat zwierciada tak, aby obraz gwiazdy tworzony w ognisku by minimalny, aby w najmniejszej powierzchni obrazu zebra moliwie najwiksz ilo wiata. Drug metod jest tzw. technika optyki adaptywnej, polegajca na usuniciu zaburze frontu fali docierajcej do teleskopu. W tej metodzie jedno z luster teleskopu systemu coude ulega deformacji w miar, jak zmienia si zaburzony front fali wietlnej docierajcej od obserwowanego obiektu. Lustro adaptywne ,,prostuje front fali, dziki czemu po skupieniu w ognisku powstaje obraz o duo lepszej jakoci. Obie opisywane tutaj techniki sprawiy midzy innymi, e stao si moliwe dostrzeenie pojedynczych gwiazd w centrum gstych gromad gwiazdowych przy pomocy naziemnych teleskopw.

Rys. 1. Schemat systemu optyki adaptywnej teleskopu VLT.

Rys. 2. Zasada dziaania systemu optyki adaptywnej. Po lewej front fali wietlnej i przykadowy obraz w zwykym teleskopie; po prawej ten sam obraz poprawiony dziki optyce adaptywnej.

Emilia Sidor

Wszechwiat jak laboratorium fizyczne

Wszechwiat to wielkie i wspaniae laboratorium fizyczne. Znajdujemy w nim ekstremalne warunki: najmniejsze i najwiksze z moliwych odlegoci, najmniejsze i najwiksze gstoci, ekstremalne temperatury i przerne stany materii. W przestrzeniach kosmicznych gstoci materii zawieraj si midzy 10-23 1018 kg/m3, temperatury 2,7 1011 K, indukcja magnetyczna siga 1011 T, a pola grawitacyjne maj warto 1012 kg/m3. Na Ziemi najlepsza prnia wyraa si wartoci 10-10 kg/m3, a pole magnetyczne siga zaledwie 6 T (chwilowo 200 T). Astronomowie badaj materi w tych ekstremalnych warunkach. Sprawdzaj dziaanie praw fizyki w warunkach kosmicznych, pomagaj odkrywa nowe prawa i nowe stany fizykochemiczne materii. Kierujc teleskop na rne obiekty, mona bada rne stany materii, a sigajc do coraz dalszych obiektw, siga si do coraz bardziej wczesnych epok ycia naszego Wszechwiata. Wypeniony jest on obiektami, ktre maj bardzo rn natur. Rne s mechanizmy promieniowania i w rnych zakresach dugoci fal promieniowania elektromagnetycznego rne obiekty objawiaj nam swoje istnienie i swj ,,charakter. Mamy wic rda wysokoenergetycznego promieniowania gamma, rda promieniowania rentgenowskiego, aktywne galaktyki i gwiazdy promieniujce gwnie w ultrafiolecie, wiat gwiazd i galaktyk, ktry poznawa moemy naszym zmysem wzroku w wietle widzialnym, obiekty podczerwone, mikrofalowe i radiowe. Rnorodno jest ogromna, dlatego te w tych rnych domenach spektakularnych uywa musimy rnych instrumentw zbierajcych to promieniowanie i rnych odbiornikw je rejestrujcych.

Najwaniejsze odkrycia astronomiczne XX wieku

Oto dwanacie najwaniejszych odkry astronomicznych lat 90-tych minionego wieku: Odkrycie planet wok innych gwiazd; obecnie znamy takich gwiazd ok.50 Wyznaczenie struktury wewntrznej Soca z obserwacji jego aktywnoci sejsmicznej. Te rezultaty potwierdziy modele teoretyczne struktury wewntrznej Soca z dokadnoci do 0,1% i potwierdziy hipotez, e obserwowany deficyt liczby neutrin ze Soca bierze si std, e ich masa nie jest zerowa. Odkrycie Pasa Kuipera, czyli duej grupy maych, prawdopodobnie pierwotnych cia w zewntrznych czciach Systemu Sonecznego, ktre 50 lat temu byy przewidywane przez rozwaania teoretyczne. Pas Kuipera jest prawdopodobnie rdem wikszoci krtkookresowych komet i zawiera ,,zapis wczesnej historii powstania naszego systemu planetarnego. Obserwacje spadku komety Shoemaker-Levy na Jowisza. Stanowiy one dramatyczna ilustracj potencjalnych skutkw podobnego spadku na Ziemi.
Emilia Sidor
6

 Odkrycie ,,brzowych karw gwiazd zimnych i zbyt maych, aby utrzyma w ich wntrzu procesy reakcji jdrowych. Odkrycie zjawiska mikrosoczewkowania grawitacyjnego, przewidywanego teoretycznie, w ktrym jasno gwiazd ta jest wzmocnione poprzez efekty grawitacyjne wywoane obiektami o masie rzdu masy Soca. Odkrycie wybuchw promieniowania gamma bardzo odlegych obiektw i stwierdzenie, e powoduj one powiat, czyli wiecenie w innych dugociach fali. Przekonanie o istnieniu masywnych czarnych dziur w jdrach galaktyk, z Drog Mleczn wcznie, co potwierdzioby wczeniejsze teoretyczne przewidywania, e takie czarne dziury s dosy powszechne we Wszechwiecie. Odkrycie modych galaktyk z przesuniciem ku czerwieni, wiadczcymi o dramatycznej ewolucji od wczesnego Wszechwiata do chwili obecnej. Odkrycie drobnej fluktuacji mikrofalowego promieniowania ta, stanowicego pozostao po Wielkim Wybuchu w skali od milionw do miliardw lat wiata, ktre stanowiy zalki tworzenia si kolejnych struktur Wszechwiata. Wyznaczenie tempa ekspansji Wszechwiata z dokadnoci blisk 10%. Znalezienie argumentw przemawiajcych za tym, e Wszechwiat jest ,,paski, jak to przewidyway inflacyjne teorie kosmologiczne oraz, e jego ekspansja jest przypieszona poprzez obecno tzw. ,,czarnej energii.

Ukad Soneczny i inne systemy planetarne

wiat Kopernika by to wiat planet. Zna on tylko 6 planet: od Merkurego do Saturna. W nastpnych wiekach odkryto kolejne: Uran, Neptun i Pluton oraz mae planetki zwane asteroidami a take wiele naturalnych satelitw planet.

Rys. 3. Nasz Ukad Soneczny Emilia Sidor

7

Ten ,,inwentarz Ukadu Planetarnego moemy jeszcze uzupeni o komety i ich ,,rezerwuar na peryferiach naszego Ukadu, czyli Pas Kuipera oraz o materi midzyplanetarn. Cay ten wiat zosta ostatnio zbadany przy pomocy sond kosmicznych. Niektre z nich cigle jeszcze dziaaj i przekazuj na Ziemi nowe fascynujce obrazy planet, planetoid, ksiycw itp. Inne za przygotowywane s do startu i dziki nim mamy nadziej na lepsze poznanie komet i innych drobnych cia Ukadu. Sondy Voyager 1 i 2 potrzeboway prawie 10 lat na spenetrowanie naszego Ukadu Planetarnego. Najbardziej zaskakujcym z ich odkry byo wykrycie niezwykej aktywnoci wulkanicznej ksiyca Jowisza nazwanego Io. Obecnie wok Jowisza pracuje stacja kosmiczna Galileo ledzc z bliska niektre z jego ksiycw. Na ksiycu Europa wydaj si istnie pod grub warstw lodu wielkie pynne oceany. Natomiast ostatnio przypuszcza si, e rwnie na powierzchni Marsa istniej zbiorniki pynnej wody. Okoo 50 lat temu Gerard Kuiper wysun hipotez, e niektre komety nie pochodz z odlegej chmury Oorta, lecz z lecego tu za Neptunem, silnie skoncentrowanego w paszczynie ekliptyki pasa planetoid, nazwanego od nazwiska pomysodawcy pasem Kuipera. Przez wiele lat nie byo adnego wiadectwa istnienia takiego pasa planetoid. Dopiero kilka lat temu, szukajc hipotetycznej ,,dziesitej planety, zaczto odkrywa takie transneptunowe ciaa. Maj one rozmiary sigajce 150300 km. Dzisiaj znamy ich okoo 80. Powstao rwnie pytanie, czy Pluton to planeta, czy te najwiksza z planetoid pasa Kuipera? Ile wic planet liczy Ukad Soneczny?

Rys. 4. Nowy obraz Ukadu Sonecznego

Emilia Sidor

Nie rozstrzygnito jeszcze tego dylematu, a pojawiy si odkrycia plant wok innych gwiazd. Na og s to pojedyncze planety wielkoci Jowisza, krce wok swojego ,,soca w rnej odlegoci i na orbitach o rnych ksztatach. Wszystkie odkryto po systematycznych poszukiwaniach drog spektroskopow wykorzystujc efekt Dopplera do pomiarw zmian prdkoci radialnych gwiazd. Ukad gwiazda planeta obraca si wok wsplnego rodka masy obu cia, a wic widziana przez nas gwiazda wykonuje oscylacje wykrywane jako zmienna prdko radialna, raz oddalajcej si od nas, a kiedy indziej przybliajcej si do nas gwiazdy. Aleksander Wolszczan polski astronom - odkry, e aby wytumaczy zmiany obserwowanych czci byskw pulsara PSR 1257+12 musz wok niego znajdowa si 2 lub 3 obiekty o masie planetarnej. Byo to pierwsze odkrycie ,,planet poza naszym Ukadem Planetarnym.

Gwiazdy i materia midzygwiazdowa

Soce jest nasz najblisz gwiazd. Poznanie jego struktury, zjawisk na powierzchni i w jego atmosferze znakomicie pomaga zrozumie inne gwiazdy. Dlatego te obserwujemy je z wielk uwag, ledzimy powstawanie i ewolucj rnych zjawisk w jego fotosferze, chromosferze i koronie. Wysyamy pojazdy kosmiczne, aby mie informacj o tym wszystkim co dzieje si w obszarach niedostpnych z Ziemi i zakresach promieniowania, ktrego nie przepuszcza ziemska atmosfera ( np. w dziedzinie wysokoenergetycznego promieniowania gamma i promieniowania rentgenowskiego itp.). ycie gwiazd, ich narodziny, ewolucja i kocowe fazy istnienia s przedmiotem szczeglnego zainteresowania wspczesnych astronomw. Gwiazdy rodz si w wielkich molekularnych obokach gazowo pyowych, w naszej galaktyce pooonych w pobliu paszczyzny Drogi Mlecznej. Ultrafioletowe wiato modych gorcych gwiazd rzebi swe ,,mateczniki w przerne ksztaty. Dziki temu podziwia moemy na przykad urzekajce swym piknem i niezwykoci kolumny materii w mgawicy M16 (Orze) w gwiazdozbiorze Wa. Pyowe kokony kryj w tej mgawicy miejsca nowo narodzonych gwiazd. W emisyjnej mgawicy Oriona M42 teleskop kosmiczny Hubblea odkry nie tylko wiadectwo wspczesnego powstania gwiazd, ale rwnie i planet. Spowite kokonami pyw i gazw okolice gwiazd nazwanych proplydami s zapewne takimi miejscami. Teleskop kosmiczny wykona te zdjcia wielu obiektw Hergiga Haro, ktre s modymi gwiazdami na najwczeniejszych etapach ewolucji. Widzimy na nich zjawiska dyskw akrecyjnych i wytryskw (,,detw) materii, towarzyszce powstawaniu gwiazd. Skala tych zjawisk jest porwnywalna z rozmiarami naszego Ukadu Sonecznego. Na fotografiach uzyskanych teleskopem Hubblea moemy podziwia przepikn, bardzo bogat w szczegy, struktur mgawicy Tarantula (NGC 2070) w Wielkim Oboku Magellana. Jest to najwiksza znana nam chmura wodorowa i gwiazdowy matecznik w lokalnej gromadzie galaktyk. Ley w najbliszej nam, naszej satelitarnej galaktyce LMC w odlegoci zaledwie 180 tysicy lat wietlnych. Wielka
Emilia Sidor
9

cz tej gwiazdy powstaa jakie 3-5 miliardw lat temu, czyli wtedy, gdy powstao nasze Soce ze swym ukadem planetarnym. Mgawica NGC 2070 wieci dziki wzbudzeniu jej gazw wiatem pobliskich gorcych gwiazd na drodze mechanizmw fluorescencji. Mgawice pyowe na og wiec na skutek rozpraszania promieniowania okolicznych gwiazd. Tak na przykad wieci w naszej Galaktyce mgawica M45, ktr stanowi pyy, w ktrych ,,zatopiona jest pikna gromada otwarta gwiazd nazwana ,,Plejady w gwiazdozbiorze Byka.

Fot. 2. Mgawica M16 w gwiazdozbiorze Wa.

Japoski teleskop Subaru na Mauna Kea wykona ostatnio bardzo efektowne zdjcia Wielkiej Mgawicy Oriona w dziedzinie podczerwonej widma. W mgawicy tej dominuje wodr o temperaturze 2000 K. W podczerwieni szczeglne zainteresowanie wzbudza cz tej mgawicy, ktra okrelana jest katalogowym mianem ,,obszar KL. W jego centrum stwierdzono rodzce si gwiazdy, ktre swym modzieczym wiatem owietlaj pyy i gazy znajdujce si w pobliu. Procesy tego rodzaju trwaj tylko miliony lat. Rwnie ciekawe s obserwacje procesw towarzyszcych umieraniu gwiazd. Niektre gwiazdy w ostatnich stadiach ewolucji odrzucaj swoje zewntrzne warstwy, ktre nastpnie moemy obserwowa w postaci mgawic planetarnych. Jedn z takich mgawic jest NGC 6543 w gwiazdozbiorze Smoka. Patrzc na ni widzimy skomplikowany ukad gazowych otoczek, odrzuconych przez wybuchajc gwiazd z szybkoci kilku tysicy kilometrw na sekund. Odrzucona materia gwiazdowa zderza si z otaczajca gwiazd materi okoogwiazdow, a dalej midzygwiazdow, powodujc powstanie fal uderzeniowych. Wybuchy gwiazdy mog by wielokrotne i w ten sposb jestemy wiadkami niesamowitego przepiknego spektaklu. Jednak obserwowana mgawica rozproszy si bardzo szybko, w cigu kilku tysicy lat.

Emilia Sidor

10

Fot. 3. Mgawica NGC 6543 w gwiazdozbiorze Smoka.

Jeszcze bardziej gwatowne procesy towarzysz umieraniu gwiazd masywnych w zjawisku zwanym supernow. W gwiedzie masywnej ciar materii wywierany na jdro jest tak wielki, e temperatura i gsto wzrastaj w nim na tyle, by mogy zachodzi tam reakcje termojdrowe wgla. W wyniku fuzji wgla powstaj takie pierwiastki jak tlen, neon, magnez i krzem, ktre mog reagowa dalej. W ostatnim etapie fuzji nuklearnej zsyntetyzowane dotd pierwiastki przeksztacaj si gwnie w elazo. Wszystkie dotychczasowe fazy reakcji jdrowych wydzielay energi; wanie ta energia bya rdem wiata, ktre gwiazda wysyaa przez miliony lat. Jdra elaza s bardzo stabilne i trzeba im dostarczy energii, aby mogy wzi udzia w reakcjach. Z tego powodu w centralnych czciach gwiazdy zaczyna gromadzi si elazo. Gdy masa elaznego jdra gwiazdy przekroczy ok. 1,4 masy Soca, panujce w nim cinienie nie jest w stanie podtrzymywa jego ciaru. W czasie krtszym od sekundy jdro gwiazdy zapada si do rozmiarw bdcych malutkim uamkiem swej dotychczasowej objtoci. Nastpuje fotodezintegracja elaza, czyli rozpad jder tego pierwiastka po pochoniciu przez nie energii. Aby zrwnoway jej niedobory, zaczyna si zapada caa gwiazda. Robi to w sposb tak gwatowny, e energia, jaka si wtedy wydziela, jest tak wielka, i powoduje powstanie fali uderzeniowej, ktra rozrywa gwiazd. Supernowe s tak jasne, e przez kilka tygodni mog swym blaskiem przewyszy jasno wszystkich gwiazd w ich macierzystych galaktykach. Rozproszona w przestrzeni midzygwiazdowej materia staje si budulcem nowych generacji gwiazd. Jej cz moe ulec kompresji i utworzy gwiazd neutronow lub czarn dziur; jest to zalene od pierwotnej masy. Wszystko to stanowi przedmiot fascynujcych bada wspczesnej astronomii we wszystkich zakresach spektralnych widma promieniowania elektromagnetycznego.

Emilia Sidor

11

Droga Mleczna i inne galaktyki

Galaktyki s jak gwiezdne miasta Wszechwiata. Ich gwnymi skadnikami s gwiazdy i materia midzygwiazdowa. S ich miliardy, a ich wzajemne odlegoci sigaj milionw lat wietlnych. Maj oglny ksztat przypominajcy sportowy dysk, ktry w swej strukturze jest eliptyczny, spiralny, spiralno belkowy lub nieregularny. Niektre galaktyki s bardzo aktywne z ich jder tryskaj wielkie strugi materii. O wygldzie wielu galaktyk prawdopodobnie decyduj masywne czarne dziury ulokowane w ich jdrach. Przypuszcza si, e to one napdzaj nieznane nam jeszcze mechanizmy wyzwalajce ogromne iloci energii w kwazarach czy galaktykach o aktywnych jdrach tzw. AGN-w, ktre wzbudzaj dzisiaj due zainteresowanie astronomw. Galaktyki aktywne wyrniaj si bardzo jasnym jdrem, ktrego wiato nie moe pochodzi od gwiazd. Energia generowana przez aktywne jdra galaktyk jest tak ogromna, e przymiewa wiato wszystkich gwiazd w galaktyce. Galaktyki skupiaj si w tzw. gromady galaktyk. Na zdjciu wielu gromad widzimy galaktyki podwjne i wielokrotne, a w licznych przypadkach mamy do czynienia z ewidentnym oddziaywaniem grawitacyjnym midzy ssiadujcymi ze sob galaktykami. Czsto si zdarza, e obserwujemy cae pola galaktyk, w ktrych wszystkie obiekty wystpuj w skomplikowanych wzajemnych zwizkach. Nasz Galaktyk widzimy w postaci Drogi Mlecznej. W jej centrum jest wielka koncentracja gwiazd oraz pyw i gazw midzygwiazdowych i prawdopodobnie znajduje si wielka czarna dziura. Centralne jdro otoczone jest przez system stosunkowo cienkich ramion spiralnych. wiato przechodzi z jednego kraca naszej Galaktyki na drugi w czasie 100 tysicy lat. Nasz Ukad Planetarny znajduje si raczej na peryferiach Galaktyki w odlegoci przeszo 30 tys. lat wietlnych od rodka, w pobliu jednego z jej ramion.

Fot. 4. Centralna cz Drogi Mlecznej.

Emilia Sidor

12

Co przyniesie przyszo
Wedug niedawno opublikowanego w Waszyngtonie specjalnego raportu Narodowej Akademii Nauk Stanw Zjednoczonych A P, ktrego autorami by 15-osobowy zesp pod przewodnictwem profesorw Christophera F. McKee z Berkeley w Kaliforni i Josepha H. Taylora Jr. z Princeton w New Jersey istnieje szereg kluczowych problemw, ktre dojrzay do znacznego postpu wiedzy o nich i do ich zrozumienia w pierwszej dekadzie nowego tysiclecia. S to: wielkoskalowe wasnoci Wszechwiata: ilo i rozkad materii, wieku i historii ekspansji; najwczeniejsze etapy ycia Wszechwiata, kiedy powstaway pierwsze gwiazdy i galaktyki; powstawanie i ewolucja czarnych dziur wszystkich wielkoci; tworzenie si gwiazd i ich systemw planetarnych oraz narodziny i ewolucja planet olbrzymw i planet ziemiopodobnych; zrozumienie jak otoczenie astronomiczne wpywa na Ziemi. S to tematy, ktre rokuj obecnie najwikszy postp ich zrozumienia i stanowi ma cz kluczowych problemw wspczesnej astronomii i astrofizyki. Nie moemy mie nadziei, na przykad, na poznanie procesw formowania si czarnych dziur bez zrozumienia pnych stadiw ewolucji gwiazd czy te obserwacje galaktyk we wczesnych stadiach ewolucji nie bd dla nas jasne dopty, dopki nie zrozumiemy, jak te galaktyki rozwijay si od czasu swych narodzin do obecnej chwili. Raport Komitetu McKee i Taylora rekomenduje na najblisze dziesiciolecie budow szeregu nowych instrumentw i podjcie nowych inicjatyw badawczych. Planuje si budow m. in.: Teleskopu kosmicznego nowej generacji NGST (Next Generation Space Telescope) o rednicy lustra 8 m, ktry w podczerwonym zakresie widma bdzie 100-600 razy czulszy od teleskopu Hubblea i bdzie dawa obrazy 10 razy bardziej ostre. Planuje si umieszczenie go wiele kilometrw od Ziemi w punkcie L2 rwnowagi systemu SonceZiemia. Teleskop ten pozwoli ledzi ewolucj galaktyk od chwili ich powstania a do czasw wspczesnych oraz pozwoli nam zrozumie, jak tworz si gwiazdy i planety w naszej Galaktyce. Olbrzymiego optycznego teleskopu naziemnego GSMT (Giant Segmented-Mirror Telescope) o klasie 30 m stanowicy naziemne uzupenienie teleskopu NGST. Bdzie pracowa gwnie w zakresie optycznym 0,3 do 1 m z nieosigaln dotychczas zdolnoci zbiorcza i 10-krotnym wzrostem czuoci w stosunku do najwikszych istniejcych obecnie teleskopw. W zakresie okna atmosferycznego od 1 do 25 m, przy zastosowaniu optyki adaptywnej, teleskop ten osiga bdzie zdolno rozdzielcz ograniczon tylko dyfrakcj (0,008 sekundy uku przy = 1m ). Zespou teleskopw promieniowania X (Constelation-X Obserwatory), ktry bdzie si skada z 4 teleskopw X umieszczonych w przestrzeni kosmicznej w celu badania
Emilia Sidor
13

tworzenia si i ewolucji czarnych dziur wszelkich rozmiarw. Kady z instrumentw bdzie mia wysok zdolno rozdzielcz w szerokim zakresie energii. Teleskop bdzie pracowa w zakresie 0,25-40 keV i spodziewane jest uzyskanie czuoci 100 razy lepiej ni miay dotychczasowe teleskopy X. Bdzie doskonaym instrumentem do bada kwazarw w pobliu krawdzi widzialnego Wszechwiata i do ledzenia ewolucji pierwiastkw chemicznych. Teleskopu LSST (Large-aparture Synoptic Surwey Telescope) optyczny teleskop naziemny klasy 6,5 m, przeznaczony do systematycznego przegldania caego nieba przynajmniej raz na tydzie. Skataloguje on 90% obiektw bliskich Ziemi o rozmiarach wikszych ni 300 m i prawdopodobnie znajdzie ok. 10 tys. obiektw Pasa Kuipera, ktre stanowi kopalny zapis stanu materii w chwili tworzenia si naszego Systemu Sonecznego. Przyczyni si on rwnie do lepszego poznania struktury Wszechwiata przez obserwacje tysicy bliskich i dalekich supernowych oraz przez badanie rozkadu ciemnej materii, obserwujc soczewki grawitacyjne i mikrograwitacyjne w gbokich otchaniach Kosmosu. Poszukiwacza planet ziemiopodobnych TPF (Terrestrial Planet Finder). Ma to by interferometr przeznaczony do badania planet ziemiopodobnych wok pobliskich gwiazd. Ma je znajdowa, charakteryzowa ich atmosfer i poszukiwa na nich ladw ycia. Spektralnym zakresem jego pracy bdzie = 3 30 m , przestrzenna zdolno rozdzielcza osignie 0,00075 sekundy uku dla 3 m . Teleskop bdzie te dostarcza obrazy obszarw rodzcych si gwiazd oraz odlegych galaktyk z nieosigaln dotychczas zdolnoci rozdzielcza. Wielkiego teleskopu dalekiej podczerwieni SAFIR (Single-Aperture Far InfraRed Observatory), ktry ma by podczerwonym obserwatorium kosmicznym pracujcym w zakresie spektralnym od 30 do 300 m z rozdzielczoci 5-1000. Jego lustro bdzie miao rednic 8 m, a on sam bdzie niejako teleskopem komplementarnym w stosunku do teleskopu NGST.

Emilia Sidor

14

Podsumowanie
W minionym stuleciu udao nam si osign ogromne postpy w dziedzinie astronomii i astrofizyki. Cigle budujemy nowe instrumenty badawcze i dymy do ich jak najlepszego udoskonalenia. Intryguje nas to co odlege, nieodkryte, niezbadane. Chcc sign jak najgbiej, ,,okiem teleskopu wpatrujemy si dzie i noc w czelucie Wszechwiata. Ze wszystkich stron jestemy otoczeni galaktykami. Ogldamy je z gbin jednej z nich, yjc na malekiej planecie imieniem Ziemia. Czy uda nam si zgbi najwiksze tajemnice Wszechwiata? Czy poznamy jego struktur na tyle dobrze, aby mc przewidzie jego dalsze losy? Jest jeszcze wiele pyta, na ktre nie znamy odpowiedzi. Tajemnicza otcha Wszechwiata zawsze bya, jest i bdzie najbardziej fascynujca dla maej istoty, jak jest czowiek.

Emilia Sidor

15