SPER POZSYON TEOREM

Sper pozisyon yntemi birden fazla kaynak ieren devrelerde uygulanr. Herhangi bir elemana ilikin akm deeri bulunmak istendiinde, devredeki bir kaynak korunup dier tm kaynaklar (i empedanslar hari tutularak) devre dna karlr (kaynaklarn devre dna karlmas demek gerilim kaynaklarnn ksa devre, akm kaynaklarnn ise ak devre yaplmas anlamna gelir). Bu artlar altnda istenen akm fazr bulunur. Daha sonra ise devrede tutulan kaynak devre dna karlarak (i empedans hari ) bir nceki admda devre dnda tutulan kaynaklardan birisi devreye konulur ve istenilen elemana ilikin akm fazr tekrar hesaplanr.Bu ilem tm kaynaklar ayn ileme tabii tutuluncaya kadar devam eder. Son admda ise hesaplanan tm akm fazrleri toplanr ve elemann gerek akm fazr elde edilir. Sper pozisyon teoremi yalnz eleman akmlarnn hesaplanmasnda deil, eleman gerilimlerinin hesaplanmasnda da benzer ekilde uygulanr. rnek 1 ;

ekilde verilen devrede kaynak empedanslar ihmal edildiine gre rezistans zerinden akan akm deerini sper pozisyon teoremini kullanarak bulunuz. zm :

nce ikinci gerilim kayna ksa devre yaplmaldr. Ortaya kan yeni devre yukardaki ekilde gsterilmitir. Kaynaktan bakldnda grlen empedans deeri ; Z = XC1 + (R //XC2) =XC1 +R*XC2/R+XC2 XC1 = 1 / 2 (100) (0,02 * 0,001)= 79,58 XC2 = 1 / 2 (100) (0,01 * 0,001)= 159,15 Z = 79,58 -90 + 50 0 * 159,15 -90 / 50 0 + 159,15 -90 Z = 104,32 -64,13 bulunur. Kaynaktan ekilen akm ; IK1 = VK1 / Z =80 0 / 104,32 -64,13 =0,766 64,13 A elde edilir. Rezistans zerinden geen akm deeri akm blc ifadesi kullanlarak ; IR1 = (XC2 -90 / R j XC2) * IK1 IR1 = (159,15 -90 / 50-j 159,15) *(0,766 64,13) IR1 = 0,73 46,7 A elde edilir. kinci adm olarak VK ksa devre edilerek devrede yalnzca VK2 braklr. Bu durumda elde edilen devre aadaki ekilde verilmitir.

Kaynaktan bakldnda grlen empedans deeri ; Z = XC2 + R*XC1 / R+XC1 Z= 159,15 -90 + 50 0* 79,58 -90 / 50 0 + 79,58 -90 Z= 185,17 -78,84 bulunur. Kaynaktan ekilen akm ; IK2 =VK2 / Z =50 0 / 185,17 -78,84 = 0,27 78,84 A elde edilir.Rezistans zerinden gecen akm deeri akm blc ifadesi kullanlarak ; IR2 = (XC1 -90 /R - jXC1) IK2 IR2 = (79,58 -90 / 50 - j79,58)*(0,27 78,84) A IR2 = 0,23 46,7 A elde edilir. Rezistans zerinden akan akm miktar her iki adm sonucu bulunan akmlarn toplamna eit olacandan ; IR = IR1 + IR2 = 0,73 46,7 + 0,23 46,7 A IR = 0,958 46,73 A bulunur.

rnek 2;

Yukarda verilen devrede kaynak empedanslar ihmal edildiine gre bobin zerinden akan akm sper pozisyon teoremini kullanarak bulunuz. zm ; nce IK2 kayna devre dna karlmaldr. Akm kaynann devre dna karlmas kaynan ak devre yaplmas anlamna gelir. IK2 akm kayna ak devre yapldnda bobin zerinden geen akm yalnzca IK1 akm olacandan ; IL1 = IK1 = 0,5 0 A olur. kinci adm olarak IK1 akm kayna devre dna karlmaldr. Bu durumda L ve C akm kaynana seri olarak bal olacaktr. Akm kaynana seri olarak balanan ykler akm kaynann deerinin deimesinde etkili olamadklar iin ; IL2 = IK2 = 1 90 elde edilir. Bobin zerinden akan akm deeri ise ; IL = IL1 + IL2 = 0,5 0 +1 90 IL = 0,5 + j1= 1,118 63,43 A bulunur.

THEVENN TEOREM
Alternatif akm devresini basitletirerek onu edeer bir alternatif gerilim kayna ve bu kaynaa seri bal edeger empedansa dntrmek iin thevenin teoreminden faydalanlr.Thevenin teoreminin alternatif akm devrelerine uygulanndaki tek fark, doru akm devrelerindeki kaynan yerini alternatif gerilim kayna, rezistansn yerini ise empedansn almasdr. ekildeki devrede thevenin edeer devresi gsterilmitir. Verilen devre ne kadar kark olursa olsun thevenin teoremi kullanlarak devrede gsterilen forma sokulabilir. Burada yaplmas gereken ilem Vth ve Zth fazr deerlerinin, basitletirilmesi istenen devrenin elemanlar yardmyla bulunmasdr. Zth deeri omik, endktif, kapasitif veya bunlarn kombinasyonlarndan oluabilir.

Thevenin edeer gerilimi (Vth): Vth gerilimi, ykn baland ular arasndan bakldnda llen gerilim fazrne eittir. Bu hesaplama yaplrken yk devre dna karlr, dier bir ifade ile yk ular ak braklr ve hesaplamalara dahil edilmez. Aada verilen problem Vth deerinin hesabn gstermektedir. rnek 3 ;

ekilde verilen devrede A B ular arasndan grlen Vth deerini bulunuz.

zm ; Ryk devre dna karldnda A-B ular arasndan bakldnda bulunan gerilim (Vth) ile XL ular arasndaki gerilim deeri ayndr. Gerilim blc ifadesi kullanlarak XL ular arasndaki gerilim deeri ; VL = (XL 90 / R + jXL) Vk =(25 90/50+j25)*150 0 =(25 90 / 55,9 26,56) *150 0 VL = VAB = Vth =67,084 63,44 V bulunur. Thevenin edeer empedans (Zth): Zth empedans, ykn baland ular arasndan bakldnda llen empedans fazrne eittir. Bu hesaplama yaplrken devredeki kaynaklar (i empedanslar hari ) devre dna karlr, dier bir ifade ile gerilim kaynaklar ksa devre, akm kaynaklar ise ak devre yaplr. Zth bulunurken yk devre dna karlr, dier bir ifade ile yk ular ak braklr ve empedans hesabna dahil edilmez. Aada verilen problem daha nce verilen ve Vth hesaplamalar yaplan devrenin Zth deerlerinin hesabn gstermektedir. rnek 4 ;

ekilde verilen devrede (Ryk devre dna karldnda ) A-B ular arasndan grlen Zth deerini bulunuz. zm ;

Ryk devreden uzaklatrlp gerilim kayna ksa devre yapldnda ,AB ular arasndan bakldnda grlen thevenin empedans deeri aa hesaplanmtr. Zth = (R 0 ) ( XL 90) / R +jXL = ( 50 0 ) ( 25 90) / 50+j25 = 1250 90 / 55,901 26,56 = 22,361 63,44 Thevenin edeer devresi ; Daha nceden de bahsedildii gibi karmak bir devrenin thevenin edeeri, Vth deerinde bir gerilim kayna ile buna Zth deerinde bir empedansn seri balanmas ile bulunur. Bundan nce verilen problemde devrenin Vth ve Zth deerleri bulunmutur. Aada verilen problemde bulunan sonular toplanacaktr. rnek 5 ;

ekilde verilen devrede AB ular arasndan bakldnda grlen thevenin edeerini bulunuz. zm; ekilde verilen devrenin Vth gerilim deeri rnek 3te Vth = 67,084 63,44 volt olarak bulunmutu. Ayn devrenin Zth empedans deeri ise rnek 4te Zth = 22,361 63,44 = 10,11 + j20 olarak bulunmutu.

Thevenin teoreminin zeti ; Karmak devrenin yk kaldrlp yerine baka bir yk balandnda yeni ykn ektii akm ve ular arasndaki gerilim deerini bulmak iin karmak ilemlerin tekrar yaplmas gerekir. Karmak bir devrenin terine kullanlabilen thevenin edeer devresinin en nemli avantaj ise, yk kaldrlp yerine yeni yk balandnda thevenin edeer devresi deimeyeceinden (yalnzca thevenin devresinin kna balanan yk deieceinden), thevenin devresinde zm yaplmas yeterli olmaktadr. Thevenin devresi gerilim kayna ve ona seri bal bir empedans ierdiinden, bunun kna yeni bir yk balandnda, yk akm ve gerilimini bulmak iin yaplacak ilem ksa srede tamamlanabilir. Thevenin teoremi drt admda zetlenebilir; Thevenin edeerini bulmak iin devreye hangi iki u arasndan baklyor ise bu ular ak devre yaplr ve bu ulara bal empedans devreden uzaklatrlr. Bu iki u arasndaki Vth gerilim deeri hesaplanr. Devredeki tm kaynaklar devre dna karlarak (i empedanslar hari) iki u arasndaki Zth empedans deeri hesaplanr. Kaynaklarn devre dna karlmas, akm kaynaklarnn ksa devre, gerilim kaynaklarnn ak devre yaplmas anlamna gelir. kinci ve nc admlardan bulunan Vth ve Zth deerleri seri olarak balanarak thevenin edeer devresi oluturulur. Thevenin edeer devresi balangta ak devre yaplan iki u arasna balanr.

NORTON TEOREM ;
Norton teoremi de thevenin teoremi gibi karmak devrelerin birletirilmesi iin gelitirilmitir. Norton teoreminde kullanlan edeer devre, IN akm kayna ve ona paralel ZN empedansndan meydana gelir. Norton teoremi bu iki eleman deerinin hesaplanmasn aklar. Aadaki ekilde norton edeer devresi gsterilmitir.

Norton edeer akm kayna (IN) ; IN, verilen devrede iki nokta (A-B) arasndaki ksa devre akm deeri olarak tanmlanabilir. Aadaki ekil (a)da verilen (kutu iinde) karmak devrenin kna (A-B) arasna balanan yk (ekilde Ryk) kaldrlr ve k ksa devre yaplrsa, A-B arasndan akan akm fazr deeri (ekil (b)) IN bulunur.

rnek 6 ; Aadaki ekilde verilen devrede A-B ular ksa devre yapldnda llen IN deerini bulunuz.

zm ; Yukardaki verilen devrede A-B ular ksa devre yaplrsa aada grlen devre bulunur. Aadaki ekilde kaynaktan bakldnda grlen edeer empedans ; Z=XC1+R*XC2 / R+XC2 = 15 -90+(5 0)(15 -90) / 5-j15 = 17,1 74,7 bulunur. Kaynaktan ekilen akm deeri ise ;

IK = VK / Z = 10 0 / 17,1 74,7 =0,584 -74,7 A elde edilir. A-B ular arasndan akan akm ise akm blc ifadesi kullanlarak ; IN=(R/R+XC2)Ik=(5 0/5-j15)(0,584 -74,7)=0,184 -3,14 bulunur. Norton edeer empedans (ZN) ; Norton edeer devresinde kullanlan ZN empedans, verilen devrede kaynaklar devre dnda brakldnda A-B ular arasndan bakldnda grlen edeer empedans deerine eittir. Bu tanma bakldnda ZN = Zth olduu anlalr. rnek 7 ; rnek 6daki ekilde verilen devrede A-B ular arasndan bakldndan llen ZN deerini bulunuz. zm ; rnek 6da verilen devrede A-B ular aras ak devre ve gerilim kayna ksa devre yaplrsa aada verilen devre bulunur. Aadaki ekilde kaynaktan bakldnda grlen edeer empedans ;

ZN=XC2+R*XC1/R+XC1=15 -90+(5 0)(15 -90)/5-j15=17,1 -74,7

ZN=4,51-j16,5 bulunur. Norton teoreminin zeti; Norton teoreminin faydas thevenin teoremi ile ayndr.Baz devrelerde thevenin edeer devresinin kullanlmas uygun olurken baz devrelerde basitletirme salamak iin norton teoreminin kullanlmas hesaplamalar kolaylatrr. Norton teoremini drt admda zetleyebiliriz. Norton edeerini bulmak iin devreye hangi iki u arasndan baklyorsa bu ular ksa devre yaplr. Devrede tm kaynaklar mevcutken ksa devre yaplan iki u arasndan akan IN akm deeri hesaplanr. Devredeki tm kaynaklar devre dna karlarak , iki u ise ak devre yaplarak iki u arasndan grlen ZN empedans deeri hesaplanr. Kaynaklarn devre dna karlmas , akm kaynaklarnn ksa devre ,gerilim kaynaklarnn ak devre yaplmas anlamna gelir. kinci ve nc admlardan bulunan IN akm kaynana ZN deeri paralel olarak balanr ve norton edeer devresi bulunur. Norton edeer devresi balangta ak devre yaplan iki u arasna balanr.

MAXMUM G (TRANSFER) TEOREM

Bir devre kna balanan ykn o devreden maximum g ekebilmesi iin, yk empedans devre k empedansnn kompleks elenik deerine eit olmaldr. Bu ifade maximum g transfer teoremi olarak adlandrlr. Maximum g transfer teoremi baka bir ekilde de ifade edilebilir ; Bir devre kna balanan ykn o devreden maximum g ekebilmesi iin ,devrenin ykn baland ular arasndan bakldnda grlen thevenin empedansnn kompleks elenei , yk empedansna eit olmaldr. Eer devre kna balanan yk deeri Zyk = a + jb ise bunun kompleks elenii Zyk = a jb olur. rnek 8; Karmak bir devrenin A-B ular arasndan bakldnda grlen thevenin edeer empedansnn 20 deerinde omik bir yk ile buna seri bal L= 0,159 H deerinde bir bobinden olutuu grlmtr. Karmak devrenin A-B ular arasnda bakldnda grlen thevenin kaynak gerilim deeri ise f= 50 Hz iin Vth =30 0 V (etkin) olarak hesaplanmaktadr. Verilen karmak devrenin kna R=20 deerinde omik bir yk ve buna seri bal C= 63,66F deerinde bir kapasitr balanmaktadr. f= 20Hz , 50Hz ve 100Hz iin ykn ektii aktif g deerlerini bulunuz. zm; Aadaki ekilde verilen devre gsterilmitir.

f= 20Hz iin XC= 1/ 2 * 20 * 63,66 * 0,000001 = 125 XL = 2 * 20 *0,159 = 19,98

bulunur. Devrenin toplam empedans genlii; t Z = (20+20)*(20+20) + (19,98-125)(19,98-125) =112,38 Z = elde edilir. Kaynaktan ekilen akm (etkin ) deeri ; I = Vk / Z = 30 / 112,38 = 0,267 A bulunur. Yk zerinde harcanan aktif g deeri ; Pyk =I*I Ryk = (0,267)(0,267)*20 = 1,425 W elde edilir. f=50Hz iin; XC = 1/2*50*63,66*0,000001 = 50 XL = 2*50*0,159 = 50 bulunur. Devrenin toplam empedans genlii; t Z =Z=(20+20)(20+20)+(50-50)(50-50)=20 elde edilir. Kaynaktan ekilen akm deeri; I = Vk / Z = 30 / 20 = 1,5 A bulunur. Yk zerinde harcanan aktif g deeri; Pyk = I*I*Ryk =(1,5)(1,5)*20 = 45 W elde edilir. f=100Hz iin XC = 1 / 2*100*63,66*0,000001 = 25 XL = 2*100*0,159 = 100 bulunur.

Devrenin toplam empedans genlii; t Z =Z=(20+20)(20+20)+(100-25)(100-25) = 85 elde edilir. Kaynaktan ekilen akm deeri; I = Vk / Z = 30 / 85 = 0,352 A bulunur. Yk zerinde harcanan aktif g deeri; Pyk = I*I*Ryk = (0,352)(0,352)*20 = 2,478 W elde edilir. Bulunan g deerlerinden de grld gibi f=50Hz iin kaynak empedans ile yk empedans birbirlerini kompleks elenii olduklar iin ykte harcanan aktif g deeri maximum olmaktadr. Empedans deeri frekans deeri ile deitii iin verilen problem iin g ile frekans deiimi ekilde gsterilmitir. ekilde de grld gibi 50Hz iin ykte tketilen g maximum olmaktadr.

rnek 9 ;

Yukardaki ekilde kuvvetlendirici ve bunun gerisindeki Vgiri gerilimi, hoparlr besleyen kaynak olarak kabul edildiinde, ayar kapasitrn de ieren sistem edeeri ekilde gsterilmitir. Hoparlrden maximum g ekilebilmesi iin kaynak frekans ne olmaldr? Kaynak gerilim etkin deeri 3,8 V olduunda hoparlr tarafndan ekilen g deerini bulunuz. zm ; Maximum g teoreminde anlatld gibi hoparlrn kaynaktan maximum g ekebilmesi iin kaynak empedans ile ykn empedansnn birbirlerinin elenii olmas gerekir. Buna gre; XL = XC 1 / 2fC = 2fL olmaldr. Bu eitlii salayan frekans ise; f*f = 1 / 4*4LC f= 1 / 2 LC = 1 / 2 0,1*0,1*0,000001 = 1592Hz bulunur. Devrenin toplam empedans ise; Zt = Rk + Rhop = 16 elde edilir. Kaynaktan ekilen akm deeri; I = Vk / Zt = 3,8 / 16 = 0,238 A olur. Hoparlrde harcanabilecek maximum g ise; Pmax = I*I*Rhop = (0,238)(0,238)*8 = 0,453 W bulunur.