Barok epoka midzy dwoma klasycyzujcymi okresami odrodzeniem a owieceniem.

m. Trwaa od koca XVI do poowy XVIII wieku (1580 1730). Epoka otrzymaa nazw, ktr zapoyczono ze sztuk plastycznych pod koniec XIX wieku. Sowo barocco pochodzi z jzyka portugalskiego i oznacza per o nieregularnym ksztacie, ale take cos napuszonego, dziwacznego, niejasnego. Wczeniejsze okrelenia baroku miay charakter zdecydowanie negatywny: - Epoka upadku - epoka zepsucia Epoka zdziczenia smaku Niekorzystne ocenianie epoki wynika z faktu, i znana bya tylko niewielka cz dzie (niektre nawet do XX w.) w formie rkopisu. Duym czynnikiem maego dostpu do dzie bya kontrreformacja, podczas ktrej wiele ksig znalazo si w Indeksie Ksig Zakazanych. Kontrreformacja nurt w Kociele katolickim zwalczajcy reformacj w celu odbudowy wasnej potgi oraz politycznych, gospodarczych i kulturalnych wpyww. Kontrreformacja rozpocza si po soborze trydenckim (15431563), ktry podj kroki zmierzajce do uzdrowienia stosunkw wewntrznych w Kociele. Indeks Ksig Zakazanych opracowany i ogoszony przez Koci rzymskokatolicki spis pozycji ksikowych (przewanie z zakresu teologii), zawierajcych treci przeciwne naukom Kocioa, ktrych nie wolno czyta wiernym bez zezwolenia wadz kocielnych. Barok uksztatowa si pod wpywem nowych idei i nowego mylenia o wiecie. Ludzie zaczli zastanawia si nad sprawami, ktre przez mylicieli okresu renesansu, zostay jakby pominite. Przede wszystkim w kulturze i literaturze daje si zauway niepokj, wynikajcy z fascynacji kwestiami czasu i przemijania. Czowiek epoki baroku ma niezwykle silne rozwinite poczucie kruchoci wasnego ycia, jego nietrwao wobec zjawisk kosmicznych, niewytumaczalnych. Wie, i to przekonanie czsto stanowi rdo rozpaczy i zagubienia, e jego byt jest tylko chwil, a on sam jest niewiele znaczc drobin. Ma zarazem wiadomo nieskoczonej wiecznoci, w zwizku, z czym odczuwa potrzeb okrelenia swojego miejsca. yjc wiadomie, musi wobec wiata zaj jakie stanowisko i ponie wszystkie konsekwencje swojego wyboru. W baroku nastpio odejcie od stoicyzmu, przez co ludzie przyjli okrelone postawy: zgoda na wiat nietrway, ale pikny, w zwizku z czym cieszymy si chwil reprezentowaa ten pogld poezja wiatowych rozkoszy, np.: Jan Andrzej Morsztyn poeci, ktrzy skupiali si na wartociach bardziej staych, prbowali rozwiza zagadnienia dotyczce bytu poezja metafizyczna, np.: Mikoaj Sp Szarzyski Polska, jako przedmurze chrzecijastwa Polakw uwaano, jako bezinteresownych obrocw Europy od wschodniej dziczy Tatarw, Turkw, nawet Moskali i bolszewikw. W Polsce barok przejawia si cigymi konfliktami, np.: szlachta magnateria lub szlachta chopi. Przez to kultura, a w szczeglnoci literatura jest w tym okresie zrnicowana. Mona wyrni jednak jej gwne nurty: poezja dworska, metafizyczna i literatura sarmacka. Cechy literatury baroku: Olnienia i zadziwienia odbiorcy Wywoywanie zaskoczenia Mnoenie wyszukanych przenoni Poszerzanie sownictwa o elementy gwarowe, potoczne i obcojzyczne Wielonurtowo Wystpuje dynamizm Poezja metafizyczna nurt poezji barokowej zapocztkowany przez angielskiego poet Hojna Donnea. Czowiek jest wiadom kruchoci swojego losu oraz wie, e w kosmicznej dynamice wiata pozostaje niewiele znaczcym zjawiskiem. Jest w walce o siebie i swoje miejsce niezwykle osamotniony i czsto jedynym ratunkiem okazuje si Bg, w ktrym szuka spokoju. Takie gwne problemy podejmowali poeci metafizyczni, skupiajc si na rozmylaniu o kondycji czowieka we wszechwiecie. Poezja metafizyczna to take rodzaj liryki intelektualnej, w ktrej twrca wymaga udziau czytelnika, stawiajc przed nim wielkie problemy i pytania. To poezja trudna, podejmujca tematy uniwersalne. Poezja wiatowych rozkoszy zajmuje si tematyk lekk i przyjemna. Fascynowa si urod wiata zmysowego, prbujc jednak nie traci z pola widzenia Boga, ktry w rozkoszny wiat przeznaczy dla czowieka. Typowy dla poetw metafizycznych lk przed mierci zosta tu zastpiony wyobraeniem mioci jako niszczcego ywiou. Nurt dworski nurt ten rozwin si na dworach magnackich i krlewskim, uprawiany by na wzr europejski. Poeci wyej cenili form nad treci swoich utworw. Operowali rnymi figurami stylistycznymi, np.: miae porwnania, paradoksy, epitety, metafory, ktre miay dowodzi mistrzostwa i kunsztu poetyckiego. Najczstszymi tematami bya erotyka i flirt paacowy. Nurt ziemiaski rednia, prosta szlachta nazywany inaczej swojskim, bo wanie ta literatura przykadaa wag do rodzimych tradycji, cenia swojsko, wartoci ziemiaskiego trybu ycia. Inspirowaa ja renesansowa tradycja wsi spokojnej, cechowa j kult ojczystych pamitek i relikwii. Twrcami tego nurtu s Wacaw Potocki, Jan Chryzostom Pasek Sarmatyzm i literatura sarmacka Sarmatyzm barokowa formacja kulturowa w Polsce od koca XVI do schyku XVIII. Opiera si na micie, e szlachta Polska pochodzi od Sarmatw, staroytnego ludu zamieszkujcego ziemie Rzeczpospolitej. Oczywicie przekonanie to dotyczyo tylko szlachty, stawiajc t warstw nad innymi i przypisujc jej szczegln rol dziejow. Elementy skadajce si na sarmatyzm: Megalomania Ksenofobia Konserwatyzm Konserwatyzm Tradycjonalizm Pieniactwo Ograniczenie intelektualne (prymitywizm) Pijastwo i obarstwo Blaise Pascal francuski filozof, matematyk, pisarz i fizyk. W filozofii by nastpc Kartezjusza i wyznawc idei w. Augustyna. Uwaa, e wiat to nie tylko zasady poznania. Nie da si istoty czowieka i sensu ycia zgbi za pomoc rozumu czy dowiadczenia. Oprcz tego podzieli wiat na podmiot i przedmiot. Podmiot wedug Pascala to byt rozumny, natomiast przedmiot, to co, co jest nierozumne. Zakad Pascala rozumowanie majce dowodzi, ze warto Wierzyc w Boga. Filozof rozpatrzy dwa proste przypadki istnienia Boga: Bg istnieje i nagradza za wiar yciem wiecznym i Bg nie istnieje i nie istnieje ycie wieczne Czowiek moe wierzy lub nie wierzy w istnienie Boga. Jeli wierzy, to traci ycie doczesne (na rzecz modlitw i czynienia dobra) i otrzymuje ycie wieczne. Jeli nie wierzy, to zatrzymuje ycie doczesne i traci ycie wieczne. Filozof wywnioskowa, ze wiara jest bardziej opacalna. Pascal zakada istnienie Boga, ktry jest wadz nieograniczon i wyznacza, co dobre, a co ze. Czowiek take posiada wol, jednak jest ona ograniczona, przez np.: rozum, ktry jest podstaw poznania. Kartezjusz y w latach 1596 1650. By matematykiem i uczonym, ktry uwaa, ze filozofia ma ksztat drzewa. Kartezjusz uwaany jest za ojca nowoytnej filozofii. Filozofia Kartezjusza jest przejciem od scholastyki do owiecenia. On sam by skrajnym racjonalist. Tak jak scholastycy, stawia sobie za zadanie, ustalenie systemu i zwizku dla zasadniczych praw nauki i religii. Nowoci jest jednak to, e matematyk uznaje za jedyn nauk, matematyzuje natur i uznaje jedynie rozumowe mylenie za rdo poznania. Daniel Naborowski urodzi si 1573, zmar 1640 roku; poeta litewskich Radziwiw, kalwin obyty w Europie. By czowiekiem wszechstronnie wyksztaconym; studiowa medycyn w Bazylei, prawo w Orleanie, mechaniki uczy si prywatnie u Galileusza; pozna take rodowisko naukowe Wittenbergi, Strasburga i Padwy. Zdoby te obycie w polityce dziki subie na dworze Radziwiw. By nie tylko poetom, ale i tumaczem. Naborowski podziela filozofi yciow Kochanowskiego (stoicyzm). Cechy poezji Naborowskiego: Nie jest on typowym poetom barokowym, poniewa w swojej twrczoci czy wtki charakterystyczne zarwno dla poezji metafizycznej, jak i dworskiej czy barokow form wiersza z powan tematyk Jego poezja koncentruje si na zagadnieniach: czowiek kim jest, czym jest ludzkie ciao a czym dusza ycie i jego cechy przemijalno, nietrwao, kruchoc czas jego destrukcyjna, niszczca sia W swojej poezji Naborowski prezentuje pogodzenie si z wyrokami Boga Poezja Naborowskiego uwiecznia rozterki czowieka, ktry odczuwa swoj przemijalno, szuka ona wartoci trwaych, analizuje relacje czowiekBg, czowiekwiat, czowiekczas Vanitas vanitatum et omnia vanitas marno nad marnociami i wszystko to marno Motyw wanitatywny motyw, w ktrym porusza si tematy dotyczce marnoci wiata i ycia ludzkiego Eros grecki boek mioci. Wyobraano go sobie, jako dziecko ze skrzydekami, ukiem i strzaami mioci Tanatos boek mierci. Wyobraany jako chopiec z czarnymi skrzydami. Posiada uk i oowiane strzay. Jan Andrzej Morsztyn urodzi si w 1621 roku, zmar natomiast w 1693. Zwizany by z dworem Tczyskim i Opaliskim. Studiowa w Niderlandach, wiele podrowa (Belgia, Niemcy, Wochy, Francja). Cechy poezji Jana Andrzeja Morsztyna: Inspiracje dla niego stanowi marinizm (najistotniejszy by pomys na napisanie dziea, jego wiersze miay charakter intelektualny) Morsztyna nie interesowaa moralno i rozwaania nad sensem ycia lecz pikno i rozkosz oraz dworskie miostki Niewiele interesoway go kwestie religijne, czsto zmienia wiar (arianin-> kalwin-> katolik) Pomimo lunego podejcia do kwestii bytu, w wierszach Morsztyna odnajdujemy fragmenty wiadczce o tym, e jest on przeraony zagadk swojego istnienia. Wacaw Potocki urodzi si (rok 1625) w rodzinie szlacheckiej i zosta wychowany w duchu ariaskim. W dworze rodzinnym uczony by przez prywatnego

pedagoga, potem prawdopodobnie uczszcza do ariaskiej szkoy w Raciborzu. Przez cay ycie Potocki zajmowa si rodzinnym majtkiem. W wieku 17 lat podj, obok gospodarzenia, obowizek szlachcica sub oniersk. Suy w oddziaach Mikoaja Potockiego na Ukrainie. Mia niespokojne, pene dramatycznych napi ycie. Nie brakowao w nim tragicznych zdarze. W 1658 roku konstytucja sejmowa postawia szlacht polsk nalec do ariaskiego zboru przed tragicznym wyborem: przejcia na katolicyzm a w przypadku odmowy - opuszczenia kraju. Potocki przyj wiar katolick, ale jego maonka Katarzyna kategorycznie sprzeciwia si zmianie wyznania. Spowodowao to 1666 roku napadnicie i spalenie dbr Potockiego. Potocki widzia rwnie mier swoich dzieci, wnukw, jak rwnie ony. Cechy jzykowe Wacawa Potockiego: Dygresyjno (Potocki rozbudowuje lakoniczne opisy Jakuba, rozszerza tre historyczn o problemy spoeczne, obyczajowe) Jest czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, ktra coraz bardziej przywizuje si do swoich przywilejw, zaniedbujc obowizki Krytyczne uwagi na temat zaniedbania rzemiosa rycerskiego, zestawienie wspczesnych Polakw z Sarmatami Liczne rodki stylistyczne, hiperbole, inwersje, porwnania, epitety Twrczo Wacawa Potockiego jest wyrazem obaw o przyszo Rzeczpospolitej. W swoich utworach krytykuje: To, e prawo nie ma w pastwie adnej wartoci Szlachta nie ma penych praw, a ziemie polskie s ubogie Rzdzcy Rzeczpospolit nie ogldaj si na ludnoW przypadku nie zapacenia podatku, zostaj odebrane wszystkie dobra Transakcja wojny Chocimskiej: Epos heroiczny opowiada o dziejach bohaterw w przeomowej sytuacji w narodzie Wskazuje postacie do naladowania Transakcja przebieg, powstaa w 50 rocznic bitwy pod Chocimiem W zaoeniu Potockiego mia by to przekad aciskiego diariusza autorstwa Jakuba Sobieskiego (ojciec Jana III Sobieskiego) Dzieo autonomiczne samego Potockiego Dzieo posiada dwie paszczyzny:1. kronikarski przekaz Jakuba Sobieskiego 2. komentarze Potockiego dygresje na rne tematy Epos los danego narodu na tle wanych dla niego dziejw Powody napisania dziea: zwycistwo Polakw nad Turkami i Tatarami wydarzenie na skal europejska Propagowanie wzorw bohaterw: Jan Karol Chodkiewicz Jan Libski Mowa gatunek zaczerpnity ze staroytnoci; tekst przeznaczony do publicznego wygoszenia, majcy na celu przekonanie suchaczy do racji przedstawianych przez oratora. Budowa mowy: Wstp, ktrego celem jest pozyskanie przychylnoci suchaczy, zainteresowanie ich i krtkie wprowadzenie w spraw Przedstawienie przebiegu wydarze zwizanych ze spraw Przedstawienie argumentw Udowodnienie susznoci mwcy Obalenie kontrargumentw Zakoczenie, w ktrym nastpuje podsumowanie wywodw, orator apeluje do emocji suchaczy, aby narzuci im okrelona ocen. Jan Chryzostom Pasek urodzi si w 1636 roku, nalea do zuboaej szlachty zamieszkujcej okolice Rawy Mazowieckiej. Jest jednym z najwybitniejszych polskich twrcw Sarmatw. W wieku 19 lat wstpi do wojska jako wczesny Sarmata by onierzem i gospodarzem. Uczestniczy m.in. w wojnie Czarnieckiego ze Szwedami, w wojnie z Dani i Moskw. Pasek by czowiekiem przesdnym, penym uprzedze, jak rwnie awanturnikiem wiadcz o tym liczne procesy. Kilkakrotnie zosta skazany na banicj, a w 1700 na infami (utrata czci i dobrego mienia). Rok po tym zdarzeniu zmar. Pamitniki dzieo Paska dzieli si wyranie na dwie czci: pierwsza obejmuje lata 1656 62 Pasek opisuje w niej swoje losy na wojnie, druga 1663 88 ukazuje go jako gospodarza i prawego obywatela Historia znajduje si na drugim planie Dzieo naley traktowa z przymrueniem oka mona mie wtpliwoci, czy wszystkie opisane w Pamitnikach sytuacje miay w rzeczywistoci miejsce Ksenofobia lk przed innymi narodami Walory artystyczne Pamitnikw: Barwny jzyk Liczne potocyzmy Styl gawdziarski (gawda XVII, rodzaj opowiadania, pocztkowo w formie ustnej, historie ubarwione) Opisy batalistyczne, pisane z rozmachem i plastycznie Humor Ironia Komedia charakterw w komedii charakterw wydarzenia komiczno tragiczne s wynikiem zetknicia si ludzi o przeciwnych charakterach i sprzecznych interesach witoszek Intryga umylne i skryte dziaanie postaci majce na celu pokrzyowanie zamiarw innych postaci, zaskoczenie ich lub wprowadzenie w bd, rodzce konflikt i zmiany w kierunku akcji. Komizm zjawisko spotykane w yciu bd przedstawione w sztuce, wywoujce u odbiorcy reakcje miechu i wesooci. Rodzaje komizmu: sytuacyjny, postaci, jzyka (najczciej dotyczy wymiany zda) Innowacje wprowadzone przez Moliera: Bohaterami s wspczeni ludzie Wprowadzenie bohaterw z niszych warstw Postacie obdarzy wyrazistymi charakterami Zindywidualizowa jzyk bohaterw Komedia intrygi odmiana komedii sytuacyjnej o ywej akcji, ktrej si napdow stanowi intrygi postaci. Spitrzaj si w sposb niezwyky omyki, zaskoczenia i podstpy prowadz do niespodziewanego rozwizania zagmatwanych konfliktw. Satyra utwr pitnujcy i omieszajcy ukazane w nim zjawiska, obyczaje, stosunki spoeczne i polityczne oraz instytucje; utwr ten nie proponuje adnych rozwiza, jest jednostronny, ukazuje rzeczywisto w krzywym zwierciadle. Posuguje si karykatur i grotesk. Poezja Jana Andrzeja Morsztyna inspirowana jest nurtem tzw. marinizmzu, ktrego twrca i teoretyk, woski poeta Giambattista Marino twierdzi, e poezja powinna przede wszystkim zadziwia czytelnika. Zdaniem Marino wiersze powinny zaskakiwa niezwyk form, szczeglnym, wyszukanym jzykiem, metaforami, szokujcymi paradoksami, zestawieniami antytetycznymi, oryginalnymi epitetami i miaymi porwnaniami. Taki wietny i precyzyjnie dopracowany pomys poetycki, sprawiajcy jednak wraenie spontanicznej zabawy sowami, czyli koncept by gwnym celem dla wielu europejskich poetw tamtego okresu. Konceptyzm ukazywa, bowiem rnorodne zwizki midzy zjawiskami czasem harmonijne (trafne porwnania) a niekiedy sprzeczne (szokujce antytezy). Dlatego te poezja Morsztyna jest poezj intelektualn, a jednoczenie bardzo zmysow, bowiem w konstrukcji swoich konceptw odwouje si do rozumu, natomiast sama tre jest mocno zwizana ze zmysow sfer ycia. Makaronizm obcy zwrot, wyraz wpleciony w tekst pisany jzykiem ojczystym Megalomania mania wielkoci; przesadne wyobraenie o wasnej wartoci Latynizm wyraz, zwrot, konstrukcja skadniowa, przejte z aciny, wplecione do utworu pisanego w jzyku narodowym Ksenofobia niech, wrogo w stosunku do cudzoziemcw i cudzoziemszczyzny Gradacja stopniowanie, uszeregowanie leksykalnych skadnikw wypowiedzi w porzdku nasilania si lub sabnicia pewnej wykazywanej przez nie cechy. Przykadem gradacji w poezji barokowej jest utwr Daniela Naborowskiego Na oczy krlewny angielskiej, gdzie oczy krlewny porwnywane s kolejno do pochodni, gwiazd, soca, nieba bogw Puenta zaskakujce sformuowanie podkrelajce sens wypowiedzi lub utworu literackiego umieszczone na kocu. Bya jednym z waniejszych narzdzi stylistycznych w konceptystycznych utworach tworzonych w barokowych nurtach. Epos los narodu na tle wanych dla niego dziejw historycznych