J. Szmatka cz. II Mae struktury spoeczne. 4. Formowanie si i krystalizacja ukadw statusw. 4.

1 Pozycje i statusy spoeczne jako odrbne elementy strukturalne. 4.1.1. Pozycja, status i rola : oglny model pojciowy. Mae grupy spoeczne nale do najbardziej zoonych i rozwinitych zarazem form ycia spoecznego. Ich podstawowymi elementami s zoone struktury spoeczne (i inne ponadjednostkowe obiekty) majce swj autonomiczny, spoeczny byt. Celem badania grup jest wyjanienie dziaa tych ponad-jednostkowych obiektw struktur. Emergencyjny strukturalizm socjologiczny to teza o wystpowaniu emergentnych waciwoci na poszczeglnych poziomach integracji wiata spoecznego. 4.1. Struktura emergencyjna wiata spoecznego obejmuje 3 poziomy : I dziaajcych jednostek, II mikrostruktur spoecznych oraz III makrostruktur spoecznych. I. To najbardziej elementarny poziom wiata spoecznego poziom dziaajcych jednostek, to substrat spoeczestwa, tworzywo z ktrego zbudowane s formy tego wiata. Na tym poziomie to ludzie jako indywidualni aktorzy, pojedyncze jednostki z ich zachowaniami, cechami osobowoci, postawami, zinternalizowanymi wartociami wyznaczonymi przez konstytucj psychologiczn. Czowiek na tym poziomie jest traktowany jako pojedynczy, izolowany osobnik funkcjonujcy w okrelonych grupach, strukturach czy rodowisku, ktre stanowi to i decyduje o zachowaniach jednostki. II. Emergentyny charakter ponad-jednostkowych struktur nowa jako odmienna od dziaa jednostek ludzkich. III. Makrostruktury spoeczne wielkie zbiorowoci spoeczne, cae spoeczestwa tworz emergentne waciwoci strukturalne i globalne. Pojawiaj si tu nowe rodzaje mechanizmw, zalenoci i konfliktw. S bardziej zrnicowane wewntrznie ni mikrostruktury. Struktury bliskiego dystansu zrnicowanie spojrzenia . W maej grupie bliski dystans pozwala na dostrzeenie : pozycji, statusw i rl spoecznych. Pozycje i statusy to najprostsze i pierwotne elementy struktur spoecznych. 4.1.1. Pozycja, status i rola : oglny model pojciowy. Podstawowym tworzywem struktury maej grupy spoecznej s : normy, wartoci, i cele grupy jako caoci. Towarzysz im okrelone oczekiwania, wymogi, sankcje, i dania. Elementy skadowe struktur grupowych to konstelacje, czyli ukady siatki norm, wartoci, ktrym towarzysz oczekiwania, wymogi, a take wiksza lub mniejsza potencjalna moliwo wywierania wpywu na rnorodne czci struktury i dziaajce w ich ramach jednostki. Tymi konstelacjami s pozycje spoeczne. Hierarchiczno pozycji w grupie cechuje odmienny rodzaj wadzy, czyli zdolno wywierania wpywu na grup, nierwny dostp do informacji, nierwny dostp do sankcji grupowych, rny rozmiar konformizmu przypisanego danej pozycji. Te cechy pozycji generuj hierarchi wewntrz-grupow i wynikaj z logiki struktury tej grupy. Pozycja jest elementem struktury grupowej. Struktura wewntrz grupy jest mniej podatna na liczne uwarunkowania tj. czas, miejsce, sytuacja ni jej stratyfikacja. Stratyfikacja grupy spoecznej obejmuje statusy spoeczne status to ukad hierarchiczny, ktrego ksztat zaleny jest od sytuacji wewntrz grupy, okolicznoci w danym czasie. Status to skadnik stratyfikacji. Stratyfikacja jest pochodn struktury, nie jest ona natomiast tak dalece utrwalona, podlegajca skostnieniu jak struktura (w moim rozumieniu chodzi tutaj o to, e pozycje s bardziej trwae, natomiast z prestiem rnie bywa, np. pozycja przywdcy, zwizana ze sprawowaniem wadzy powinna mie najwysz rang w danym momencie, ale zmieniajce si okolicznoci, w jakich dziaa
1

grupa, mog spowodowa zmian ukadu, tzn. presti bdzie mia odmienny ksztat w porwnaniu z hierarchi pozycji. Wysoki status w stratyfikacji prestiu moe wzmocni pozycj wadzy. Najczciej jednak zajmowanie pozycji zwizanej z wadz powoduje uzyskanie wysokiego statusu w stratyfikacji prestiu. Rola spoeczna 3 element ukadu strukturalno-stratyfikacyjnego grupy. Rola spoeczna peni funkcj poredniczc i integrujc ukadu strukturalno-stratyfikacyjnego, lokuje si na przeciciu pozycji, statusu i osobowoci, ktry charakteryzuje dziaajc jednostk. Rola spoeczna to typ konfiguracji, dziki ktremu struktura i stratyfikacja mog wywiera wpyw na osobowo jednostki. Rysunek przedstawia oglny model pojciowy relacji miedzy pozycj, statusem, rol i osobowoci.
Struktura spoeczna grupy osobowo

pozycja

rola

status

Dziaajca jednostka Stratyfikacja spoeczna grupy

4.2. Powstanie konfiguracji i ukadw statusw w maych grupach. Cel tego rozdziau to odpowied na pytanie, jak dziaaj pewne quasi-struktury statusw, tj. takie struktury, ktrych granice s niewyrane, ktrych nie mona przypisa okrelonym maym grupom, ktre nie podlegaj wic wszystkim moliwym naciskom. Zakada si, e maj one do pewnego stopnia autonomiczny byt, sobie waciwe cech i w specyficzny sposb wpywaj na dziaania jednostek. 4.2.1. Kilka wstpnych uwag metateoretycznych. Dominacja teorii poziomw oczekiwa (Berger, Wagner, Zelditch) wyjania ona proces powstawania struktur spoecznych i stratyfikacj oraz dziaania tych struktur w specyficznych warunkach braku precyzyjnie okrelonych granic poszczeglnych grup spoecznych, nieistnienia lub nieoddziaywania na funkcjonowanie tych struktur wielu czynnikw wystpujcych w typowych sytuacjach, np. kultury grupowej. Tak wic poziom w tej teorii to inaczej stan, rodzaj uporzdkowania elementw, tj. oczekiwa. Wg autorw teorii jednostk procesu organizujcego poziom jest sytuacja, gdy pojawi si warunki to powstaje stabilna, gboka, ukryta struktura uksztatowana przez sytuacj, determinuje ona dziaanie owego procesu, gdy warunki wstpne ulegaj zmianie to proces organizowania ulega przerwaniu.
2

W teorii poziomw oczekiwa wyjania si procesy krystalizacji struktur statusw. 4.2.2. Dwa typy czynnikw statusu jako elementw stratyfikacji grup spoecznych. Czynniki statusu skadaj si z tzw. charakterystyk w ktrych zawarte s oczekiwania moralne oraz oczekiwania dotyczce dziaania jednostki, jej zachowania. Czynniki statusu mog by szczegowe lub szerokie, w zalenoci od poziomu oczekiwa. Szczegowy czynnik statusu jest zwizany z okrelonym poziomem oczekiwa. Jeli sytuacja jest jasno zdefiniowana to mamy do czynienia z czynnikami szczegowymi i ze szczegowym poziomem oczekiwa, np. w pewnej sytuacji moemy oczekiwa od jednostki uczciwoci. Szeroki czynnik statusu to charakterystyka zwizana ze specyficznym jak i oglnym poziomem oczekiwa. Oglny poziom oczekiwa jest nieograniczony, np. przekonanie, e kto jest zdolny, bez okrelania, lub moralny bez okrelenia w jaki sposb. Czynniki szerokie to np. rasa, wiek, pe zawd. Oba typy czynnikw statusu maj wpyw na powstawanie nierwnoci spoecznej w kategoriach prestiu, wadzy. Czynnik szczegowy statusu ma silniejszy wpyw tworzy wiksz nierwno ni czynnik szeroki. 4.2.3. Procesy uoglniania statusu. Jak tworz si ponad-jednostkowe formy ycia spoecznego ? Jak tworzy si organizacja wewntrz grupowa ? Mae grupy nie tworz organizacji spoecznej od nowa z interakcji spoecznej ich czonkw ale podtrzymuj wewntrz grupy zewntrzne rnice statusu. Stwierdzono, e nierwnoci istotne poza grup s podtrzymywane take w grupie. Ukad prestiu, wadzy w grupie jest skorelowany z zewntrznymi rnicami statusu i zostaje natychmiast stworzony w takiej grupie. Proces uoglniania statusw jest mechanizmem uniwersalnym i polega na tym, e czonkowie grupy wnioskuj o zdolnociach do dziaania innych jednostek na podstawie uoglniania ich zewntrznych statusw, oczekuj pewnych dziaa, a te oczekiwania s uoglniane na podstawie rnic dotyczcych oglnego statusu. Mona zaobserwowa negatywne skutki takiego uoglniania statusw, np. wnioskowanie, e Murzyn jest leniwy, poniewa jest czarny albo e kobieta jest nielogiczna poniewa jest kobiet, lub e mody jest nieodpowiedzialny bo jest mody. Uoglnienie statusu opiera si ze wzgldu na kryteria obowizujce w danej kulturze : na czynnikach statusw szerokim i szczegowym, ktre dziaaj jak wskazwki dla jednostek, ktre rozpoczynaj interakcje. To wstpne stadium powstawania struktury i stratyfikacji, stwarzajce warunki do pojawienia si interakcji. Interakcja musi by uporzdkowana. W jej uporzdkowaniu pomagaj czynniki statusu oceniane j.w. ze wzgldu na kryteria obowizujce w danej kulturze, np. amerykaskiej to : bycie biaym, dorosym mczyzn, z zawodu menaderem, (Murzyni, kobiety lub pracownicy fizyczni s postrzegani jako gorszy gatunek wobec biaych, mczyzn czy menaderw). Interakcje takie ulegaj utrwaleniu, tworz si wzory, ktre przeksztacaj si w zrby struktur i stratyfikacji quasi-grupowych, a nastpnie wewntrz-grupowych. wiat spoeczny nie znosi nieustrukturalizowanych sytuacji, a uoglnianie statusu prowadzi do strukturalizowania nieokrelonych sytuacji spoecznych, zaczyna si proces tworzenia, krystalizowania struktur. Pocztkiem jest uoglnianie statusw na poziomie mikrostruktur, to wstp do interakcji oraz jej uporzdkowania. 4.2.4. Pojawienie si poziomw oczekiwa. Po uoglnieniu statusw drugim stadium jest powstanie poziomu oczekiwa ktre jest poprzedzone istnieniem rnic w sferze szerokich czynnikw statusu.(np. rasa, wiek, pe, zawd) Oczekiwania zostaj przypisane jednostkom wwczas gdy zwizane interakcj ale nie tworzce jeszcze grupy zetkn si ze zbiorowym zadaniem, stanowicym dla nich warto. W tej fazie wsplne zbiorowe zadanie uaktywnia szerokie czynniki statusu j.w. , a to prowadzi do wstpnej formy zrnicowania spoecznego. Gdy jednostki utrzymujce lun interakcj napotykaj wsplne, majce warto zadanie to znaczenia nabieraj czynniki statusu poszczeglnych jednostek i tworzy si ukad
3

zrnicowany pod wzgldem prestiu i wadzy. Powstawanie poziomu oczekiwa i jego stabilno zaley od sytuacji zewntrznej. W procesie organizowania si poziomw oczekiwa nie ma bezporedniego zwizku midzy nimi a interakcj. Poza tym poziomy oczekiwa determinuj zachowanie jednostek. 4.3 Wadza i dominacja w ukadach statusw. 4.3.1. Natura statusu. Status jest przyznawany jednostce przez grup lub osigany na mocy grupowego konsensusu w zamian za rne wartoci tj. wiedza, dowiadczenie ktre jednostka wnosi do grupy lub w zamian za usugi jakie wiadczy. Oczekiwania czonkw grupy wobec siebie i innych ulegaj utrwaleniu ktre prowadzi do zrnicowania si statusw poszczeglnych jednostek. Im wyszy poziom oczekiwa tym bardziej jednostka ma moliwo 1) realizowania zadania grupy, 2) otrzymania pozytywnych ocen, 3) wywierania wpywu na decyzje grupy. Status to ranga oczekiwa co do dziaania danego osobnika w grupie. Status i stratyfikacja rodz si dziki wsppracy i zgodzie spoecznej. 4.3.2.Aspekt dominacji w procesie tworzenia stratyfikacji statusw. W procesie krystalizacji stratyfikacji statusw wystpuj konflikty, ktre prowadz do walki o wadz i dominacj oraz do tworzenia hierarchii grupy (nierwnoci wadzy i prestiu). Hierarchie statusw rozwijaj si gdy ludzie uzyskuj wadz, a nie dlatego, e istniej jakie potrzeby zwizane z zadaniami grupy. Reasumujc, najpierw powstaj ukady statusw, a potem poziomy oczekiwa i statyfikacje. 4.3.3. Dominacja i wadza jako integralne skadniki hierarchii statusw. Istniej co najmniej dwie podstawy tworzenia si i krystalizowania ukadw statusw : powstajce poziomy oczekiwa i zdolno do kontroli czyjego zachowania poprzez zagroenie lub atak. W grupach zadaniowych to rzadko. Hierarchie statusw oparte na dominacji s niestabilne, gdy relacje midzy czonkami oparte s na sile, a jednostka oddaje cze innej w zamian za usunicie niebezpieczestwa ataku (tj. u zwierzt). Status w grupach spoecznych nie moe by oparty wycznie na czynnikach behawioralnych. Powstanie pozytywnych relacji midzy czonkami grupy prowadzi do utworzenia norm grupowych i uznania porzdkw statusw. Form wadzy, wynikajc z wysokiego statusu jest wpyw. Normy grupowe to zbiorowy gos definiujcy rang i oczekiwania grupy, zawierajcy sankcje za ich naruszenie, np. gdy jednostka narusza normy napotyka na opr ze strony grupy, dowiadcza dominacji tych czonkw grupy, ktrzy posiadaj wysoki status. Czonkowie o orientacji progrupowej s bardziej wartociowi dla grupy, ale nie jest to przesanka e to im grupa przypisuje wysoki status. Motywacja nie jest istotnym czynnikiem, majcym wpyw na status jednostki. Istotne s tutaj struktury kooperacyjne, zadaniowe, struktury oczekiwania generalnie ukady normatywne. 5. Role spoeczne i struktury rl 5.1 Wewntrzna struktura roli jednostki. Rola spoeczna obejmuje dwa poziomy i dwa szerokie zakresy zjawisk spoecznych : strukturalnie narzucane nakazy roli, tzn. spoeczne przepisy i dania dotyczce dziaa i zachowa jednostki (normy, wartoci, nakazy, wymogi), okrelaj z reguy standard zachowa podanych przez grup, drugim poziomem jest osobowociowa definicja roli, obejmujca wszystkie elementy z 1 poziomu, ktre zostay zinternalizowane przez jednostk. Koniunkcja obu poziomw to nowa jako czyste elementy struktury tj. normy, wartoci, nakazy, wymogi i nakazy wymogi zinterpretowane przez jednostk. Wg Levinsona (...) indywidualna koncepcja roli i indywidualne penienie roli nie emanuj z gbin wiadomoci cakowicie uksztatowane ani te nie s lustrzanymi odbiciami szablonu ustalonego przez struktur spoeczn, (...) dana definicja roli podlega zarwno psyche jak i socius , a take sama na nie wpywa. Wg J. Szmatki mimo obustronnego wpywu segmentw roli strukturalnie narzucone nakazy roli ostatecznie ksztatuj osobowociow definicj roli.

Strukturalne nakazy roli zawieraj uatwienia roli, tzn. czynniki natury kulturowej, technicznej, ekologicznej, powodujce i pewne normy wchodzce w skad nakazw i wymogw roli s szczeglnie zauwaalne . Zawieraj take dylematy (problematyczne kwestie roli) - normy, wartoci, nakazy nieostro sformuowane, powodujce rozbiene interpretacje, sprzecznoci z pozostaymi nakazami roli. Prowadzi to do zmniejszenia efektywnoci grup, narastania konfliktw i napi. Uatwienia roli i dylematy pozostaj ze sob we wzajemnej interakcji, s si sprawcz okrelonego ksztatu koncepcji roli i sposobu odegrania roli. Osobowociowa definicja roli zawiera : koncepcj roli czyli system pogldw jednostki na to jak powinna ona dziaa, jakimi rodkami si posugiwa i jakie osiga cele.
Struktura grupy Jednostka

Uatwi -enia roli

Dylem -aty roli

Koncepcja roli

Odegranie roli

Strukturalnie narzucone nakazy roli

Osobowociowa definicja roli

Rysunek przedstawia struktur roli jednostki. 5.1.1. Wewntrzna stratyfikacja roli jednostki. Wyrniamy 3 rodzaje cech : podstawowe niezbdne dla danej roli, wystarczajce ich brak w sposb istotny odbija si na charakterze roli i peryferyjne ich brak nie pozbawia roli jej istoty. Rola spoeczna to wielopoziomowa struktura, obejmujca obszary struktur spoecznych i osobowoci jednostki. Cz nakazw i naciskw strukturalnych nigdy nie przedostaje si do struktur osobowoci jednostki, a jeeli nawet przedostan si to pomimo internalizacji jednostka nigdy nie bdzie si z nimi identyfikowa. Osoba taka staje si konformist wbrew swojej woli i zatraca indywidualno, stratyfikacja, a wic wewntrzne, hierarchiczne uoenie elementw roli np. rola rekruta w wojsku jednostka zostaje zmuszona do grania okrelonej roli, gdy nie ma innych moliwoci. W reakcji na sytuacj uruchamia mechanizmy obronne, tworzc koncepcje roli o innej stratyfikacji, cakiem przeciwnej do da roli. Struktura spoeczna oddziauje pozbawiajc jednostk moliwoci wyboru, szans na bierny konformizm. Taka rola nazywa si rol rekrutacyjn, gdy cecha niezalena od woli jednostki jest cech wiodc. Pogbia si wtedy te alienacja. Chocia jeden typ struktur spoecznych wywouje zachowania i dziaania alienacyjne, pozbawia wolnoci i autonomii, to inne typy struktur spoecznych mog dziaa odwrotnie. Typowy i najczstszy sposb oddziaywania struktury na jednostk i jej reakcji na naciski strukturalne mona uj nastpujco : role spoeczne stanowi jedynie do pewnego stopnia strukturalne naciski, skaniajce czowieka do okrelonych, spoecznie podanych dziaa, a do pewnego stopnia stanowi jego konstytucj psychiczn, jego wasne poczucie wolnoci i autonomii. 5.2. Funkcjonalna i strukturalna autonomia jednostki. Autonomia strukturalna to zdolno poszczeglnych elementw systemu aktorw, osobnikw penicych rol, bdcych przedmiotem naciskw strukturalnych do przeciwstawienia si, uzyskania wzgldnej niezalenoci od naciskw strukturalnych i wzgldnej odpornoci na nie i bez naraania si na sankcje polega to na manipulacj wewntrznej stratyfikacji roli, by osign autonomi.
5

Autonomia funkcjonalna to wg teorii wymiany Petera Balua proces, w ktrym struktura A odczuwa potrzeb, ktr tylko struktura B moe speni, A jest uzalenione od B, ale A moe zmusi B do wiadczenia jemu korzyci bez odwzajemniania, wwczas uniknie uzalenienia. Proces wymiany nie zachodzi jednak w prni, aby A mogo unikn uzalenienia od B, musi by niezalene od wielu pozostaych struktur danego systemu. To uniezalenienie si od struktur z ktrymi pozostaje si w interakcji. Jednostka internalizuje wymogi, nakazy i wartoci struktury w sposb selektywny, starajc si jednake pozostawa w pewnych granicach bezpieczestwa, co umoliwia osignicie autonomii i nie naraa na drastyczne sankcje, ale umoliwia dokonanie rozamu w roli. 5.2.1. Rozam w roli. Rozam w roli to skuteczny stan unikania sytuacji alienacyjnych z jednej strony, a z drugiej wysoki stopie autonomii jednostki, to rozam pomidzy nakazami roli z zewntrz, a osobowociow definicj roli od wewntrz dwie rne sfery rzeczywistoci. To zjawisko pierwotne. Wtrnym zjawiskiem wg Goffmana jest rozam w obrbie osobowociowej definicji jednostki. Dochodzi do rozdwiku pomidzy tym co czyni dana jednostka, a tym kim jest, przeczy ona sobie samej, nie jest sob brak zwizku pomidzy koncepcj roli, a tym jak jednostka j odgrywa. Prowadzi to gbszej autonomii i niezalenoci od struktur spoecznych, jednoczenie do niebezpieczestwa utraty kontroli nad jani i do chorb psychicznych jeli dziaania takie trwaj zbyt dugo.