Jacek Rzepka

Instytut Historyczny Uniwersytet Warszawski

ARMIA I NARODZINY GRECKIEGO PASTWA ZWIZKOWEGO: PRZYPADEK ETOLSKI*

Historycy dziejw staroytnych zwykli skupia sw uwag na polis jako najbardziej charakterystycznej dla antycznych Grekw formie ycia wsplnotowego. Z jednej strony podejcie to, ze wzgldu na znaczenie polis jako matecznika filozofii i literatury greckiej, wydaje si suszne. Z drugiej za powoduje powstanie nieco faszywego wraenia, e kady antyczny Grek utosamia si przede wszystkim z wasn polis. Tymczasem moemy wskaza takie rejony Grecji, w ktrych silniejsza bya identyfikacja z innym typem wsplnoty, obejmujcym kilka lub wiele miast. Tego typu wsplnoty Grecy nazywali ethne (lp. ethnos), a pojciem tym posuguje si dzi znaczna cz badaczy, chocia trzeba pamita, e mona byo nim okreli kad zbiorowo1. W tekstach greckich, gwnie odnoszcych si do traktatw midzypastwowych lub spraw oglnogreckich, pojcie ethnos bywa zestawiane z terminem polis powstaa w ten sposb formua ethne kai poleis, ktra oznacza og pastw greckich; czasami rozbudowuje si t zbitk, dodajc trzeci czon monarchw, np. ethne kai poleis kai dynastai, przez co federalny charakter ethnos ulega jeszcze wyraniejszemu podkreleniu, poprzez przeciwstawienie go innemu typowi pastwa niebdcego polis 2. Badania nad polis greck i jej natur uwiadomiy historykom staroytnoci, e formy ycia wsplnotowego staroytnoci greckiej mona opisa za pomoc dzisiejszych poj z dziedziny nauki o pastwie i prawie jedynie w pewnym, niedoskonaym przyblieniu. Kady badacz polis greckiej staje przed powanym
* Daty antyczne w tekcie odnosz si do lat przed narodzeniem Chrystusa. Wszystkie przekady tekstw antycznych pochodz od autora niniejszego studium, chyba e zaznaczono inaczej. 1 Np. Homerowe ethnos hetairon (Il. VII 115), ethnos laon (Il. XIII 495) czy nawet ethnos nekron (Od. X 526). 2 A. Giovannini, Untersuchungen ber die Natur und Anfnge der bundesstaatlichen Sympolitie in Griechenland, Gttingen 1971, ss. 1416; J. Rzepka, Ethnos, Koinon, Sympoliteia and Greek Federal States, [w:] EUERGESIAS CARIN. Studies presented to Ewa Wipszycka and Benedetto Bravo by their Disciples, red. T. Derda, J. Urbanik, M. Wcowski, Warszawa 2002, ss. 225247; E. Vimercati, Il concetto di ethnos nella terminologia politica ellenistica, [w:] Gli stati territoriali nel mondo antico, Contributi di storia antica 1, red. C. Bearzot, F. Landucci, G. Zecchini, Milano 2003, ss. 111126.

Armia i narodziny greckiego pastwa zwizkowego...

103

wyzwaniem, jakim jest zdefiniowanie przedmiotu bada w wietle antycznego uzusu, czy raczej rozmaitych antycznych uzusw. Skoro takie trudnoci pitrz si przed uczonymi parajcymi si studiami nad polis, nadal najlepiej znan, najatrakcyjniejsz i, by moe, najszerzej rozpowszechnion form ycia quasi-pastwowego greckiego antyku, to w badaniach nad federalizmem greckim powinnimy spodziewa si nie mniejszych wyzwa. W ostatnim czasie przekonanie, e polis grecka bya rwnie pastwem (najczciej za bywaa i pastwem, i miastem, cho moe nie miastem-pastwem czy pastwem-miastem), ponownie stao si dziki pracom wpywowej grupy badaczy skupionych wok Copenhagen Polis Centre pogldem dominujcym w nauce3. Nieco mniej uwagi powica si obecnie wsplnotom greckim, niebdcym poleis, ktre zwyko si nazywa greckimi pastwami zwizkowymi. Wiemy dzisiaj, e w wietle prawa midzypastwowego pastwa te nie rniy si od poleis4. Podobnie jak te ostatnie, nosiy najprostsz z moliwych nazw, przedstawiano je bowiem za pomoc liczby mnogiej ethnikonu (hoi Arkades, hoi Akarnanes, hoi Boiotoi), ktrym mona byo rwnie dobrze okreli grup ludzi o wsplnych cechach etnicznych, nienalecych jednak do jednej wsplnoty politycznej (hoi Iones). A poniewa greckie pastwa zwizkowe powstay w wikszoci na gruncie dawnego, zakorzenionego w tradycji i wyrniajcego si dialektem plemienia (rwnie okrelanego jako ethnos), nieatwo jest ustali, od kiedy ksztatuj si te formy pastwowoci, ktre znamy z czasw historycznych (jeli je w ogle znamy). Spraw utrudnia dodatkowo fakt, e obszary, na ktrych dominujc form wsplnoty byo ethnos, leay nieco na uboczu teatru dziejw greckich i w epoce klasycznej rzadko wczay si do walk o hegemoni w Grecji egejskiej. Czynio to ethne obiektami mniej atrakcyjnymi ni poleis w oczach antycznych historykw i antykwarystw. Dopiero w IV stuleciu i w epoce hellenistycznej federacje wczyy si w gwny nurt walki o przywdztwo w Grecji, dziki czemu lepiej znamy ustrj niektrych z nich. Wzgldnie duo wiemy o funkcjonowaniu najwikszych pastw zwizkowych epoki hellenistycznej: Zwizku Etolskiego i Zwizku Achajskiego. W obu przypadkach wiedza opiera si zarwno na dokumentach epigraficznych, jak i na rdach literackich, przy czym dla dziejw etolskich cenniejsze s inskrypcje, podczas gdy dla spraw achajskich najwaniejszym rdem jest dzieo Polibiusza. Wrd badaczy brakuje zgody co do wczesnych dziejw obydwu federacji. Mniej kontrowersji budz pocztki Zwizku Achajskiego5. O wiele trudniej o zgod, gdy chodzi
3 Wobec niezwykej obfitoci tekstw programowych, przyczynkw, analiz i uj syntetycznych, ktre wyszy spod pira badaczy zwizanych z kopenhaskim orodkiem, naley Czytelnika odesa do najwieszych prac, w zamyle kierownikw projektu podsumowujcych dorobek tego orodka: M.H. Hansen, Introduction, [w:] An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted by The Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation, red. M.H. Hansen, T.H. Nielsen, Oxford 2004, ss. 3946 i M.H. Hansen, An Introduction to the Ancient Greek City-State, Oxford 2008, ss. 56124. 4 Giovannini, Untersuchungen, ss. 8092. 5 W wikszoci opracowa znajdziemy jednak bdn informacj, jakoby Zwizek Achajski zosta utworzony przez cztery miasta Peloponezu w 281/280 r., w czasie najwikszego osabienia Macedonii

104

Jacek Rzepka

o okolicznoci powstania federacji etolskiej, tym bardziej e w myl jednej opinii ustrj Etolii by eklektyczny, gdy nieco chaotycznie zrwnywa ze sob w prawach rne poleis i mniejsze ethne6. Bardziej przemylanej struktury doszukiwa si w ustroju Etolii Thomas Corsten, ktry ucili definicj greckiego pastwa zwizkowego (der Bundestaat), odrniajc je od wczeniejszej fazy rozwoju ethnos, czyli pastwa-plemienia (das Stamm, der Stammesstaat). Przejcie do nowoczesnej federacji miao wiza si z podziaem nalecego do ethnos terytorium na okrgi, ktrych istnienie mogo zwodzi poprzednikw Corstena goszcych tez o Etolii jako konfederacji lokalnych ethne i poleis 7. Wedug mnie wolnoci, ktrymi cieszyy si poleis Etolii w okresie jej najwikszego rozkwitu, miay istotne znaczenie dla trwania i sukcesu etolskiego modelu federalizmu8, co nie wyklucza, rzecz jasna, susznoci obserwacji Corstena o roli dystryktw w rozwoju federalizmu greckiego, albowiem wolno polityczna i przejawy suwerennoci poleis etolskich nie kolidoway z powoan dla innych celw (gwnie militarnych) struktur okrgw. Bdem jest jednak mieszanie tych dwch poziomw wewntrznych podziaw federacji przez dzisiejszych badaczy i wysuwanie sugestii, jakoby Zwizek Etolski skada si z rwnych sobie prawami miast i zwizkw plemiennych. Zwizek Etolski osign pozycj regionalnego mocarstwa (jak na warunki greckie) wczeniej, ni zwyko si przyjmowa, bo ju w poowie IV w. W tym okresie Etolowie, odzyskawszy uprzednio odczone ziemie starej Etolii z Kalidonem i Pleuronem9, rozpoczli skuteczn ekspansj poza tradycyjne granice plemienne. Najwaniejszym wydarzeniem tego okresu dziejw Etolii jest przyczenie w 338 r. do Zwizku Naupaktos nalecego do peloponeskich Achajw10. Do koca IV w. i w pierwszych dwch dekadach nastpnego stulecia Etolowie podporzdkowali sobie kolejnych ssiadw, jednake chronologia i zasig tej ekspansji nie rysuj si jasno, w duej mierze ze wzgldu na szczupo bazy rdowej. W jedynym rdle literackim pozwalajcym na odtworzenie chronologii wczesnej epoki hellenistycznej, w Bibliotece historycznej Diodora Sycylijskiego sprawy pnocno-zachodniej Grecji zajmuj niewiele miejsca, nie jest jednak jasne, czy wynika to z braku odpowiednich
walkami diadochw i najazdem Celtw. W rzeczywistoci to, co utosamia si z zaoeniem Zwizku Achajskiego, byo przywrceniem do ycia dawniejszej federacji, ktra w V w. zainspirowaa Grekw poudniowej Italii do poczenia si w Zwizek Italiotw, zob. J.A.O. Larsen, The Early Achaean League, [w:] Studies Presented to D.M. Robinson, t. 2, red. G. Mylonas, Saint Louis 1953, ss. 797815; R. Werner, Untersuchungen zur Geschichte und Struktur des Italiotischen Bundes, [w:] Rom und der griechische Osten. Festschrift fr H.H. Schmitt, red. K. Brodersen, C. Schubert, Stuttgart 1995, ss. 287296. 6 G. Busolt, H. Swoboda, Griechische Staatskunde, t. 2, Mnchen 1926, s. 1513; J.A.O. Larsen, Greek Federal States: Their Institutions and History, Oxford 1968, ss. 195 i 214. 7 T. Corsten, Vom Stamm zum Bund. Grndung und territoriale Organisation griechischer Bundestaaten, Wrzburg 1999, s. 241. 8 J. Rzepka, The Rights of Cities within the Aitolian Confederacy, Monografias del Instituto Valenciano des Estudios Classicos y Orientales 1, Valencia 2006. 9 S. Bommlje, Aeolis in Aetolia. Thuc. III 102,5 and the origins of the Aetolian ethnos, Historia 37 (1988), ss. 297316. 10 J. Rzepka, Philip II of Macedon and The Garrison in Naupactus. A Re-Interpretation of Theopompus FGrHist 115 F 235, Tyche 19 (2004), ss. 157166.

Armia i narodziny greckiego pastwa zwizkowego...

105

informacji u autorw wykorzystywanych przez historyka, czy te moe jest jego wiadomym wyborem11. Dla okresu najwikszej potgi etolskiej po odparciu inwazji celtyckiej (ok. 281ok. 221) rda s ju bogatsze, a dziki Polibiuszowi i pniejszym autorom wykorzystujcym jego dzieo (Tytusowi Liwiuszowi, Pauzaniaszowi) duo wicej mona powiedzie te o wydarzeniach ostatnich dwch dekad III i 1. poowy II w. Pochodzcy z prominentnej rodziny achajskiej Polibiusz nie by yczliwy Etolii12, wizerunek Etolw jego autorstwa zaciy nad obrazem tego ludu w wiecie grecko-rzymskim. Jednake opini piratw i pbarbarzycw mieli Etolowie w wiecie greckim ju wczeniej13. Wrogo wikszoci autorw antycznych nie bya w stanie ukry niezwykego sukcesu dziejowego Zwizku Etolskiego, ktry w III w. sta si najwikszym organizmem federalnym w dziejach Grecji waciwej. Dzisiejsi badacze, by moe pozostajc pod wpywem nieprzychylnych Etolom rde, oskarajcych ich o chciwo i zaborczo, skonni s nawet mwi o Imperium Etolskim14, co implikuje istnienie etolskiego imperializmu i w dalszej kolejnoci uzasadnia rozwj terytorialny pastwa etolskiego jego nadzwyczajn, w porwnaniu z innymi Grekami, agresywnoci. Staroytni Grecy, wrd nich wspominany ju, ze wzgldu na wrogi stosunek do Etolw, Polibiusz, chtniej jednak tumaczyli sukces i upadek miast, pastw oraz imperiw zaletami bd wadami ich ustroju wewntrznego (po prawdzie powizanymi z charakterem etnicznym). Sam Polibiusz nie pochwala ustroju Etolii i sugerowa, e w poczeniu z zaborczoci Etolw istniejca tam forma demokracji, w odrnieniu od jej idealnej wersji, jaka panowaa w Zwizku Achajskim, powodowaa konflikty spoeczne i w konsekwencji pezajc stasis15.
rdem wczesnohellenistycznych ksig Diodora (XVIIIXX) bya historia Hieronima z Kardii. Wbrew obiegowym opiniom interesowa si on rwnie pnocno-zachodnim teatrem dziejw greckich, czego lady moemy znale w przekazanej przez Proklosa (In Platonis rem publicam commentarii, t. 2, s. 115 Kroll) i Flegona z Tralles (FGrHist 257 F 36) historii pojawienia si ducha stratega Polykritosa przed koine ekklesia Etolw wanie obecno tej ostatniej zbitki w wersji Flegona stanowi przesank zapoyczenia owego miraculum z dziea Hieronima. Sama formua koine ekklesia jest nb. wskazwk, e historyk epoki diadochw powici greckiemu federalizmowi wicej uwagi, ni dotychczas przypuszczano, por. J. Rzepka, Koine ekklesia in Diodorus Siculus and the general assemblies of the Macedonians, Tyche 20 (2005), ss. 119142, gwnie na ss. 131132 i 140142. 12 Wprawdzie Kenneth Sacks podj si wykazania, e Polibiusz, przynajmniej przedstawiajc pocztki II w. wyzby si typowej dla niechci do Etolw (Polybius Other View of Aetolia, JHS 95 [1975], ss. 92106), jednake wikszo badaczy susznie t hipotez odrzuca, zob. D. Mendels, Did Polybius have another view of the Aetolian League? A note, Ancient Society 1517 (198486), ss. 6373; C. Antonetti, Les toliens. Image et religion, Paris 1990, ss. 133134; C. Champion, Cultural Politics in Polybiuss Histories, Berkeley Los Angeles 2004, ss. 19 i 151152; G.F. Franko, Fides, Aetolia, and Plautus Captivi, TAPhA 125 (1995), ss. 155176. 13 Antonetti, Les toliens, ss. 45143. 14 K.J. Rigsby, Asylia. Territorial Inviolability in the Hellenistic World, Berkeley 1996, s. 17. 15 Polibiusz pisze krytycznie o ustroju Etolii w XIII 1,1a. Jak zauwaa najwybitniejszy XX-wieczny znawca dziea historyka z Megalopolis, Frederic W. Walbank, poza tym miejscem u Polibiusza nie mamy adnych danych wskazujcych na niestabilno etolskiego systemu politycznego, zob. F.W. Walbank, Commentary to Polybius, t. 2, Oxford 1970, s. 413.
11

106

Jacek Rzepka

Krytyka Polibiusza wydaje si chybiona, trudno bowiem wykaza, e ustrj etolski by szczeglnie niestabilny. Wrcz przeciwnie, uczeni zgadzaj si, e w III w. odznacza si rzadk w wiecie greckim trwaoci, chocia maj wiadomo, e nie by to system odwieczny16. Nie ma wtpliwoci, e ustrj Zwizku Etolskiego znany z okresu hellenistycznego rni si zdecydowanie od organizacji politycznej w V w., zanim Etolowie rozpoczli wspomnian ekspansj na zewntrz. Dyskusyjna natomiast pozostaje kwestia daty, jak i charakter owego przeksztacenia, ktre zmienio Etoli w nowoczesn federacj greck. Wikszo badaczy jest skonna datowa t zmian na 2. poow IV w. i podejrzewa nage zerwanie cigoci rozwoju konstytucyjnego Etolii17. Niewtpliwie taka reforma w czasach ostatnich Argeadw i pierwszych latach diadochw odpowiadaa duchowi epoki, w IV w. dokonano bowiem przebudowy wielu do tej pory luno powizanych ethne w duchu federalnym. Ogaszajc po zwycistwie pod Cheronej pokj powszechny i zapraszajc Grekw do udziau w panhelleskiej wyprawie przeciw Persji, Filip II mg oprze nowo budowan symmachi na ethne, nie za na poleis18; aktywnie wspiera tworzenie wydajnych pod wzgldem militarnym federacji19, a samej Macedonii rwnie nada quasi-federaln struktur20. Zmiana ustroju nie oznaczaa jednak przebudowy caej struktury spoecznej i wzorcw ycia obywatelskiego we wsplnotach czonkowskich federacji. Zrnicowanie ustrojw w miastach hellenistycznej Etolii wynikao bowiem z przetrwania lokalnych konstytucji we wsplnotach etolskich przy okazji reformy federacji nie prbowano zredukowa ich do roli orodkw administracyjnych, pozbawionych wikszej samodzielnoci21. Cz badaczy jest zdania, e Etolia ju jako sojusznik Filipa II bya zorganizowana w nowoczesne pastwo zwizkowe. Dowodu na to ma dostarcza
H. Swoboda, Lehrbuch der Griechischen Staatsaltertmer (K.F. Hermanns Lehrbuch der Griechischen Antiquitten. Erster Band: Staatsaltertmer. Teil. 3 neu bearbeitet von), Tbingen 1913, ss. 354370; Busolt, Swoboda, Griechische Staatskunde, ss. 15091527; Larsen, Greek Federal States, ss. 195215. 17 Najbardziej rozpowszechniony jest pogld, e przemian Etolii w kierunku nowoczesnej, posiadajcej racjonaln, opart na wyliczeniach matematycznych struktur naleaoby wiza z zawirowaniami epoki diadochw, zob. Busolt, Swoboda, Griechische Staatskunde, s. 1509 (midzy 322 i 314); W. Schwann, RE II 4 (1931), s.v. Sympoliteia, kol. 11711172 (midzy 322 i 304). Gnther Klaffenbach, wydawca inskrypcji etolskich oraz twrca uznawanej przez szedziesit lat za najlepsz chronologii dziejw Delf i ich ssiadw midzy bitw cheronejsk a wyzwoleniem Delf spod panowania etolskiego, Robert Flacelire proponowali czy t przemian z okresem panowania Aleksandra Wielkiego, zob. G. Klaffenbach w IG IX.12.1, s. XIII (ok. 334); R. Flacelire, Les Aitoliens Delphes. Contribution lhistoire de la Grce centrale au IIIe sicle av. J.-C., Paris, 1937, s. 42 (przed 326). 18 C. Roebuck, The Settlement of Philip II with the Greek States in 338 B.C, CPh 43 (1948), ss. 7392 i s. 90. 19 W tym miejscu wypada odesa Czytelnika do studium The League of Achaia Phthiotis, przygotowywanego przez autora tego artykuu wsplnie z Nicholasem Sekund. 20 Por. Rzepka, Koine ekklesia, ss. 140142; idem, The Units in the Army of Alexander the Great and the District Division of Late Argead Macedonia, GRBS 48 (2008), ss. 3956. 21 Najdobitniej podkrelali to Swoboda, Lehrbuch der Griechischen Staatsaltertmer, ss. 354356 i Rzepka, The Rights of Cities, passim.
16

Armia i narodziny greckiego pastwa zwizkowego...

107

ateska inskrypcja zawierajca uchwa rady i zgromadzenia ludowego z przeomu 367/366 r., w ktrej Ateczycy zdecydowali o wysaniu herolda do koinon Etolw z daniem uwolnienia Ateczykw, Eumolpidy i Keryka ogaszajcych na czas misteriw eleuzyskich wity rozejm, aresztowanych przez Trichonieis, czyli polis Trichonion, lub po prostu ludzi z Trichonion22. Z uchway tej jasno wynika, e Ateczycy byli przekonani, i Etolowie sprawuj wadz zwierzchni nad Trichonion. Niestety, nie wiemy, czy byo to pierwsze postanowienie Ateczykw w tej sprawie, jest bowiem zupenie prawdopodobne, e poselstwo do koinon Etolw byo kolejnym wysanym przez Ateczykw po niepowodzeniu pierwszej misji skierowanej bezporednio do Trichonion. Zaznaczmy jednak, e jednorazowa radykalna reforma ustroju Etolii nie jest, jak dotychczas, faktem jednoznacznie stwierdzonym. Marta Sordi, autorka najlepszego pod wieloma wzgldami studium wczesnych dziejw etolskich, uwaa, e poszukiwanie tego wydarzenia jest pozbawione sensu, poniewa jej zdaniem w pniejszej strukturze federacji brakuje jego ladw23. Wypada te si zgodzi, e koinon wspomniane w ateskiej uchwale z przeomu 367/366 r. wcale nie musi oznacza pastwa federalnego, znacznie czciej pod pojciem tym kryje si zgromadzenie wsplnoty, ktra nie bya polis, najczciej za tak nazywano zgromadzenie ethnos24. Takie zgromadzenie musiao zbiera si znacznie wczeniej, najstarszym znanym dowodem jego dziaania jest wysanie poselstwa, ktre w 426 r. Etolowie, zaatakowani przez atesk armi ekspedycyjn pod wodz Demostenesa, wysali do Sparty (Thuc. III 100,1). Wedug Tukidydesa, kady z trzech czonkw poselstwa

P.J. Rhodes, R. Osborne, Greek Historical Inscriptions 404323 BC, Oxford 2003, nr 35. Pierwszy wydawca by zdania, e dokument dowodzi przeksztacenia Etolii w federacj na krtko przed 367/366 r., zob. H. Schweigert, A Decree Concerning the Aetolian League, 367/6 B.C., Hesperia 7 (1939), ss. 512, gwnie na ss. 810. Podobnie myla Jakob Larsen, ktry by jednak nieco ostroniejszy i, akceptujc fakt transformacji, sugerowa po prostu pierwsze dekady IV stulecia; Larsen, Greek Federal States, ss. 195197; pogld ten przyj te F.W. Walbank, Macedonia and the Greek Leagues, [w:] CAH VII 1, wyd. 2, Cambridge 1984, s. 232. 23 M. Sordi, Le origini del koinon etolico, Acme 6 (1953), ss. 419445 (= M. Sordi, Scritti di storia greca, Milano 2002, ss. 3155), zwaszcza konkluzja artykuu. Wnioski Sordi zostay zaakceptowane przez wielu pniejszych badaczy federalizmu greckiego, zob. Giovannini, Untersuchungen, ss. 6063; H. Beck, Polis und Koinon. Untersuchungen zur Geschichte und Struktur der griechischen Bundesstaaten im 4. Jahrhundert v. Chr., Stuttgart 1997, s. 51; P. Funke, Polisgenese und Urbanisierung in Aitolien im. 5. und 4. Jh. v. Chr., [w:] The Polis as an Urban Centre and as a Politcal Community, Copenhagen Polis Centre Acts 4, red. M.H. Hansen, Copenhagen 1997, ss. 145188, gwnie na ss. 154155. Z kolei autor niedawnej monografii powiconej federacji etolskiej wydaje si waha midzy wiar w dugotrway, powolny i ewolucyjny proces ksztatowania ustroju Etolii a przekonaniem o przeksztaceniu, ktre wyczyo z nowej federacji lokalne klany i plemiona, zob. J.B. Scholten, The Politics of Plunder. Aitolians and their Koinon in the Early Hellenistic Era, 279217B.C., Berkeley 2000, s. 2: By the late fourth century, however, contacts with the larger Greek world had progressively increased, transforming this Aitolian political community in the process. In place of the old ethnos, which had been loosely organized around clans and tribes, an association (t' koin"n) emerged, based on urban or proto-urban settlements (p"leiV). Por. ss. 1416. 24 Rzepka, Ethnos, Koinon, Sympoliteia, ss. 226232.

22

108

Jacek Rzepka

reprezentowa jedn cz skadow (meros) etolskiego ethnos (Ophioneis, Eurytanes i Apodotoi). Pierwotne mere, jak wynika z informacji Tukidydesa, nie byy monolitami i ju w V w. Ophioneis rozpadali si na dwie wsplnoty: Bomieis i (polis) Kallieis, ktra daa pocztek Kallipolis jednemu z najwikszych orodkw miejskich w hellenistycznej Etolii. Pamitajmy te, e znaczna cz Etolii, tzw. stara Etolia (palaia Aitolia) z Kalidonem i Pleuronem, tworzya w tym czasie niezaleny od reszty kraju byt polityczny (zapewne te niebdcy jednoci), zwany Eolid (Thuc. III 102,5)25. Istnienia w Etolii w V w. licznych wsplnot lokalnych, najpewniej typu polis, dowodzi odnaleziona w Sparcie inskrypcja, ktra zawiera traktat midzy Lacedemoczykami a Erksadieis (SEG 26,46126). Poniewa zachowany tekst opatrzony jest nagwkiem ukady dla Etolw (synthekai Aitolois), panuje przekonanie, e Erksadieis byli jedn z wielu wsplnot Etolii27, z ktrymi Sparta zawara oddzielne pod wzgldem formalnym porozumienia, zapewne w wyniku poselstwa przedstawicieli trzech mere Etolii. Mona sdzi, e w niezachowanej czci napisu znajdowaa si klauzula, i pozostae wsplnoty Etolw porozumiay si na dokadnie takich samych warunkach. Traktat dla Etolw-Erksadieis jest przykadem nierwnego
Zob. Bommlje, Aeolis in Aetolia, ss. 297316. Editio princeps: W. Peek, Ein neuer spartanischer Staatsvertrag, Abhandlungen der schsischen Akademie der Wissenschafte zu Leipzig, t. 65, zesz. 3, Berlin 1974; przedruk [w:] R. Meiggs, D. Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions, wyd. 2, Oxford 1988, s. 312. Zaznaczmy, e w nauce nie ma zgody co do daty tego zabytku. Pierwszy wydawca sugerowa 1. poow V w., a nawet lata 500470 (s. 13), prbowa te udowodni zwizek midzy klauzul traktatu zakazujc przyjmowania wygnacw a osadzeniem w Naupaktos wrogich Sparcie Messeczykw (czyli ok. 455 r., zob. U. Cozzoli, Sul nuovo documento di alleanza tra Sparta e gli Etoli, [w:] Xenia. Scritti in Onore di Piero Treves, Roma 1985, ss. 6776, na s. 71). Szybko jednak dostrzeono moliwo powizania traktatu z zachodniogreckim epizodem wojny peloponeskiej i bdcym reakcj Etolw na zagroenie ateskie poselstwem do Sparty i Koryntu w 426 lub 425 r. ( P. Cartledge, A new 5th century Spartan treaty, LCM 1 (1976), ss. 8792; podtrzymane, mimo krytyki Davida Kellyego, w idem, The new 5th century Spartan treaty again, LCM 3 (1978), ss. 189190). Wspomniany pierwszy krytyk daty Cartledgea, Kelly proponowa 388 r., bra bowiem traktat za przykad spartaskiej polityki divide et impera, ktra w IV w. niejednokrotnie prowadzia do rozwizania greckich federacji, zob. idem, The new Spartan treaty, LCM 3 (1978), ss. 133141. Ten punkt widzenia przyjmuj w zasadzie autorzy najnowszych studiw dotyczcych spartaskiej polityki wobec sprzymierzonych: D. Yates, The Archaic Treaties between the Spartans and their Allies, CQ 55 (2005), ss. 6576, gwnie na s. 66, przyp. 4 i S. Bolmarcich, Thucydides 1.19.1 and the Peloponnesian League, GRBS 45 (2005), ss. 534, gwnie na ss. 2228; przy czym Yates zachowuje proponowan przez Kellyego dat, czyli 388 r., Bolmarcich za krytycznie przetwarza argumentacj przeciw datowaniu ukadu na czas wojny peloponeskiej i wie go ze wspomnian u Diodora interwencj etolsk w konflikt midzy Spart a Elid w 402 r. Zaznaczmy tylko, e pomimo zapewnie Bolmarcich o oryginalnoci jej hipotezy zwizek przyczynowy i czasowy midzy t wojn a traktatem zosta ju wczeniej zasugerowany przez Mart Sordi (Il trattato fra Sparta e gli Etoli e la guerra dElide, Aevum 65 [1991], ss. 3538). Ze wzgldu jednak na cigo organizacji politycznej Etolii midzy 402 r. a epok hellenistyczn teza ta nie przekonuje. 27 Odmienn interpretacj przedstawi tylko Fritz Gschnitzer, uwaajcy Etolw z traktatu za jedn ze wsplnot periojkw lacedemoskich (Ein neuer spartanischer Staatsvertrag, Meisenheim am Glan 1978, ss. 2226); pogld ten najbardziej systematycznej krytyce podda w recenzji z ksiki Gschnitzera Wolfgang Schuller, zob. Anzeiger fr die Altertumswissenschaft 3435 (19811982), ss. 257259.
26 25

Armia i narodziny greckiego pastwa zwizkowego...

109

przymierza, w ktrym sabszy sojusznik (w tym przypadku wsplnoty etolskie) zmuszony zosta do bezwarunkowego wsparcia hegemona w V w. symmachia zarwno ateska, jak i spartaska ewoluoway w tym kierunku28. Tak wyrana przewaga spartaska i fakt rozbicia Etolii na niewielkie wsplnoty, z ktrych kada osobno przyjmowaa porozumienie, kci si nieco z naszym wyobraeniem o Etolii w 426 r., a przypomina raczej sytuacj po przegranej wojnie, w wyniku ktrej zwycizca staje si hegemonem, przegrany za zobowizuje si do wytrwania w narzuconym mu sojuszu. Jednake jedyna informacja o wczesnych konfliktach midzy Etolami a Spart odnosi si do wielkiego sukcesu militarnego Etolw w bitwie pod murami Elidy w 402 r. (Diod. XIV 17,9), a i w tradycji etolskiej przechowaa si pami o zwyciskich starciach ze Spart29. Wobec tego wydaje si prawdopodobne, e Sparcie mogo jednak zalee na zaakcentowaniu tanim kosztem polityki wspierania wolnoci polis, a Etolowie czuli si zmuszeni zaakceptowa narzucone im warunki. Ignorowanie istnienia ethnos byo zreszt zgodne z tradycyjn polityk lacedemosk, rwnie sprzymierzeni zwykle ze Spart Achajowie posiadali w V w. po jednym gosie na miasto w Symmachii Spartaskiej (ergo pod wzgldem formalnym przymierze zawary miasta nie wczesny Zwizek Achajski)30. Erksadieis naleeli wic do licznych nieufortyfikowanych wsi-wsplnot, w jakich zdaniem Tukidydesa ya wikszo Etolw w jego czasach (Thuc. III 94,4: kat\ kmaV teic{stouV), ponad wszelk wtpliwo bowiem owe komai ateichistoi z opisu Etolii w ks. III s tym samym co poleis ateichistoi, wspomniane w Archeologii, w rozdziale omawiajcym pbarbarzyski sposb ycia mieszkacw Grecji pnocno-zachodniej (Thuc. I 5,1). Dzisiaj po wielu dziesicioleciach bada archeologicznych w Etolii i ssiednich krainach wiemy, e obraz Etolii, jaki rysuje Tukidydes, by mocno przesadzony, a centra etolskie stopniowo zyskiway cechy urbanistyczne charakterystyczne dla miast Grecji Egejskiej. Niemniej jednak ju w V w. istniay tam poleis, ktre musiay spenia wymagania stawiane przez Grekw osadom aspirujcym do roli miasta31. Wspomniana ateska uchwaa z daniem uwolnienia posw ogaszajcych pokj eleuzyski jest nie tylko wiadectwem istnienia koinon Etolw, ale i polis Trichonion. Z dokumentu tego jasno wynika, e Etolowie byli zobowizani do lojalnoci zarwno wobec ogu swych rodakw, jak i wsplnoty lokalnej (miejskiej), do ktrej naleeli. Najprawdopodobniej wic Etolowie ju wtedy cieszyli si podwjnym obywatelstwem (lub raczej dwoma obywatelstwami), brakuje jednak na to dowodw w postaci dokumentw zawierajcych tzw. podwjny ethnikon. Najstarsze
T. Pistorius, Hegemoniestreben und Autonomiesicherung in der griechischen Vertragspolitik klassischer und hellenistischer Zeit, Frankfurt/Main 1985, ss. 8890. 29 J. Rzepka, Principes Semper Graeciae: Pompeius Trogus/Justinus and the Aetolian Politics of History, [w:] The Children of Herodotus: Greek and Roman Historiography and Related Genres, red. J. Pigo, Cambridge Newcastle upon Tyne 2008, ss. 218229. 30 Larsen, The Early Achaean League, ss. 80910. 31 Funke, Polisgenese und Urbanisierung in Aitolien, ss. 169172.
28

110

Jacek Rzepka

znane powiadczenie dotyczy mieszkaca przyczonej do federacji etolskiej Makynei w Lokrydzie Zachodniej (AtwloV k Makun}aV z 329/328 r.)32. Mimo obiekcji Giovanniniego, tego typu formuki pozostaj najlepsz wskazwk istnienia formy ycia pastwowego, ktr dzisiejsi badacze nazywaj zwizkow sympolitej (federal sympolity, bundesstaatliche Sympolitie)33. Wikszo dokumentw zawierajcych podwjny ethnikon jest, co prawda, obcej proweniencji, trzeba jednak mie w pamici, e we wasnym pastwie nie byo potrzeby podkrelania faktu posiadania obywatelstwa, poza sytuacjami zupenie wyjtkowymi. Na tej zasadzie w ateskich inskrypcjach rzadko opisuje si kogo jako Ateczyka, podobnie jak poza granicami Attyki jedynie wyjtkowo podawano demotikon obywatela ateskiego. Niewtpliwie za znane przypadki okrelania obywateli miast pierwotnie niezwizanych z Etoli mianem Etolw sugeruj, e podwjny ethnikon mia znaczenie prawne. Rozwj miast nie powodowa jednak zaniku wsplnej, panetolskiej polityki, zwaszcza zagranicznej. Nieliczne wzmianki o udziale Etolw w konfliktach midzy pastwami greckimi wskazuj na istnienie jasno wytyczonych i konsekwentnie realizowanych kierunkw w polityce zewntrznej na przeomie V i IV stulecia. Odzyskujc Pleuron i Kalidon oraz zdobywajc nowe terytoria w Akarnanii i Lokrydzie Zachodniej, Etolowie wywalczyli sobie dostp do morza. Rwnoczenie ich polityka peloponeska zakadaa wspieranie Elidy w jej konfliktach i koalicjach. Wprawdzie dzisiaj dominuje przekonanie, e Grecy nie znali do dobrze wasnej przeszoci, a wikszo tradycji o pokrewiestwie poszczeglnych ludw i miast zostaa wynaleziona w epoce hellenistycznej34, ale wiara w etolskie pochodzenie mieszkacw Elidy bya silnie zakorzeniona ju w Grecji archaicznej35, a take zaakceptowana przez spoeczestwa po obu stronach Zatoki Korynckiej i jako taka z pewnoci moga stanowi czynnik determinujcy polityk obydwu krajw. Wspomniany ju wczeniej, znany dziki Diodorowi (XIV 17,9), epizod z czasw konfliktu zbrojnego midzy Spart a Elid tu po zakoczeniu wojny peloponeskiej moe dobrze ilustrowa panetolsk polityk wspierania Elidy wbrew okolicznociom (Sparta po Ajgospotamoi powrcia do roli niekwestionowanego hegemona wiata greckiego i naraanie si jej mogo by wielce ryzykowne). Znaczenie tego wydarzenia jest niedoceniane w nowoytnej historiografii, a wszak stanowi ono nie tylko pierwsze wystpienie w wojnach greckich oddziaw okrelanych oficjalnie
E. Bourguet, Inscriptions de Delphes II, BCH 23 (1899), ss. 356357. Giovannini, Untersuchungen, ss. 8290; Sordi, Le origini, s. 430. W bardziej oglnym artykule (Citt e stati federali nel mondo greco, [w:] La citt antica come fatto di cultura, red. L. Aigner Foresti, Como 1983, ss. 185193) Sordi stwierdza, e nawet bardzo wczesne i pochodzce ze rde literackich przykady podwjnego ethnikonu dowodz istnienia struktur federalnych w danym regionie (np. #Ark|V k TrapezontoV wymieniony w opisie wesela Agarysty, ktre miao miejsce w 1. poowie VI stulecia, Hdt. VI 127). 34 O. Curty, Les parents lgendaires entre cits grecques: catalogue raisonne des inscriptions contenants le terme suggene{a et analyse critique, Genve 1995. 35 Jeszcze w V w. sowo Etolczyk byo w kontekcie dotyczcym igrzysk jednym z okrele sdziw w zawodach olimpijskich (Pind. Ol. 3,10: Atwl'V nr).
33 32

Armia i narodziny greckiego pastwa zwizkowego...

111

mianem doborowych (epilektoi)36, ale rwnie terminus ante quem modernizacji federacji. Wedle historyka z Agyrion (rde, jak zwykle, moemy si tylko domyla), Etolowie wysali wtedy na pomoc Elejczykom tysic epilektoi, ktrzy w nagym wypadzie z miasta pooyli trupem 30 wojownikw spartaskich37:
#Hleoi d] mikr'n mprosqen san par# Atwln elhj"teV summ|couV pil}ktouV ndraV cil{ouV, oV t'n per[ t' gumn|sion t"pon dedkeisan jul|ttein. to d] Pausan{ou toton t'n t"pon prton piceirsantoV poliorken katapejronhk"twV, V od}pot# n tolmhs|ntwn #Hle{wn pexelqen, xa{jnhV o te Atwlo[ ka[ pollo[ tn politn kcuq}nteV k tV p"lewV kateplxanto to/V Lakedaimon{ouV, ka[ sced'n tri|konta atn kat}balon (Diod. XIV 17,9).

Krtko przed tym Elejczycy uzyskali od Etolw jako posiki: tysic wybranych ludzi, ktrym powierzyli w opiek okolice gimnazjonu. Skoro Pauzaniasz najpierw zamierza oblega to miejsce, nie zachowujc przy tym stosownej ostronoci (nie wierzy bowiem, e Elejczycy powa si zrobi wycieczk), Etolowie wraz z licznymi spord obywateli nagle wylali si z miasta, porazili strachem Lacedemoczykw i zabili okoo trzydziestu z nich.

Zastosowanie przez Diodora (lub raczej jego rdo) czasownika kateplxanto, oznaczajcego napenienie kogo przemonym strachem, moe wskazywa na walk dwch formacji hoplickich, z ktrych jedna zdobya zdecydowan przewag, jeli idzie o morale. W takim wypadku naley przyj, e Etolowie u schyku V w. zdolni byli wysa za granic sporej wielkoci oddzia hoplitw. Informacja o liczbie epilektoi posanych na pomoc Elejczykom wydaje si wiarygodna, a tysic nie znaczy po prostu duo wojownikw, gdy inne, wprawdzie duo pniejsze wiadectwo wspomina o wysaniu za granic jako sojuszniczego wsparcia oddziau zoonego z tysica pieszych. wiadectwem tym jest traktat isopolitei i przymierza zawarty w latach 60. III w. przez Etolw i Akarnanw (IG IX.12.1 3a), zawierajcy bardzo dokadne wyliczenie liczby ludzi, typw uzbrojenia i podziau kosztw odsieczy. Wprawdzie bya to umowa dwustronna i wzajemne zobowizania musiay odpowiada mniej lub bardziej potencjaowi militarnemu i ludzkiemu obu stron, jednake to Etolowie byli w tym tandemie stron silniejsz, traktat mia suy ich imperialnym zakusom na Akarnani38, a wic to oni mieli wikszy wpyw na tre
Diodor uywa wprawdzie tego okrelenia w stosunku do tebaskiego witego Zastpu pod Delion (Diod. XII 70,1) i ateskich wojsk wysanych dla wsparcia Argos w 419 r. (Diod. XII 79,1), ale w pierwszym wypadku z pewnoci nie chodzi o oficjaln nazw formacji, w drugim za nie dysponujemy powiadczeniem istnienia staych jednostek epilektoi w Atenach. Przed poow IV w. oddziay tego typu byy przypuszczalnie powoywane do ycia ad hoc. rda z V w. (Herodot, Tukidydes) zawieraj informacje o ateskich onierzach doborowych jako logades, a jedynie pniejsi autorzy posuguj si terminem epilektoi, ktry w tym przypadku moe by anachroniczny; zob. L. Tritle, Epilektoi at Athens, AHB 3 (1989), ss. 5459; V. Alonso, K. Freitag, Prolegomena zu Erforschung der Bedeutung der Eliteeinheiten im archaischen und klassischen Griechenland, Gerion 19 (2001), ss. 199219, gwnie na ss. 206208 i 216217. 37 Poniewa rda antyczne rzadko podaj wrd strat spartaskich liczb polegych nie-Spartiatw, sdz, e wszyscy zabici przez Etolw wojownicy naleeli do grona homoioi niestety, nie mona by tego cakowicie pewnym. 38 Olivier Dany opowiada si za wzgldn rwnowag obu kontrahentw, uwaa te, e traktat by sukcesem Akarnanw, ktrzy w ten sposb zabezpieczyli si przed etolskim marszem na Zachd, zob.
36

112

Jacek Rzepka

umowy; zatem zawarte w niej ustalenia wojskowe musz by blisze realiom etolskim. Kluczowe dla nas postanowienia traktatu, ktry rozpoczyna si od rozgraniczenia Etolii i Akarnanii, mwi:
summac{a AtwloV ka[ #Akarn|noiV mata t'm p|nta cr"non. e t{V ka mb|llhi eV t\n Atwl{an p[ pol}mwi, boaqoen to/V #Akarn~naV pezoV m]n cil{oiV, ppesi d] kat"n, oV ka to[ rconteV p}mpwnti, n m}raiV x. ka[ e tiV n #Akarnan{an mb|lloi p[ pol}mwi, boaqoen Atwlo/V pezoV m]n cil{oiV, pp}oiV d] kat'n n m}raiV x, oV ka to[ rconteV p}mpwnti. e d] plei"nwn cre{an coien teroi p"teroi, boaqoo?ntw triscil{oiV k|teroi kat}roiV n m}raiV d}ka. t~V d] boaqo{aV t~V postellom}naV stw t' tr{tom m}roV pltai. pemp"ntw d] t\m bo|qoian . g m]n #Akarnan{aV o stratago[ tn #Akarn|nwn ka[ o s?nedroi, g d] Atwl{aV o rconteV tn Atwln. sitarco?ntw d] to/V postellom}nouV stratitaV k|teroi to/V atn mer~n tri|konta. e d] ple{ona cr"non coien t~V boaqo{aV cre{an o metapemy|menoi t\m bo|qoian, did"ntw t\V sitarc{aV, ste ka n okon poste{lwnti to/V stratitaV. sitarc{a d stw to ple{onoV cr"nou t[i ppe sta]tr Kor{nqioV t~V m}raV k|staV, ti d] t\m panopl{an co.. [nti d?o dracma{], ti d] t' -miqwr|kion nn} bolo{, yili pt bolo{. ge{sqwn . . . [d] m m]n Atw]l{6a7i o Atwlo{, n d] #Akarnan{ai o #Akarn~ne[V [...]39 (ll. 2641). . . . .

Przymierze dla Etolw i Akarnanw na wszystkie czasy. Jeli kto zaatakuje zbrojnie Etoli, Akarnanowie w cigu szeciu dni przyjd z odsiecz w sile tysica pieszych i stu konnych, ktrych pol urzdnicy; jeli natomiast kto zaatakuje zbrojnie Akarnani, Etolowie przyjd w cigu szeciu dni z odsiecz w sile tysica pieszych i stu konnych, ktrych te urzdnicy wyl. Jeli jedni z nich bd potrzebowali mocniejszego wsparcia, drudzy przyjd im z odsiecz w sile trzech tysicy w cigu dziesiciu dni. Siy wysane na pomoc winny si w jednej trzeciej skada z hoplitw. Strategowie i rada (synedroi) Akarnanw bd odpowiedzialni za wysanie odsieczy z Akarnanii, z Etolii za urzdnicy Etolw. Jedni i drudzy bd utrzymywa wasne wojska wysane z odsiecz przez trzydzieci dni. Jeli odsiecz potrwa wicej ni trzydzieci dni, utrzymanie (sitarchia) dadz wojskom cigajcy pomoc, a do momentu odesania [onie]rzy do domu. Stawka na utrzymanie (sitarchia), jeli bdzie wicej ni trzydzieci dni, niech bdzie nastpujca: dla [jedca sta]ter koryncki za kady dzie, dla onierza w penym rynsztunku hoplickim (panoplia) [dwie drachmy], dla pcikozbrojnego (hemithorakion) dziewi oboli, dla lekkozbrojnego (psilos) siedem oboli. [W Eto]lii dowodzi bd Etolowie, w Akarnanii za Akarnanowie [...].

Szczegowy charakter ustale traktatowych mia na celu usuniecie wszelkich moliwych dowolnoci interpretacji. Nie wiemy, czy postanowienia ukadu zostay wcielone w ycie, a co za tym idzie, nie potrafimy powiedzie, czy zdolno przewidywania antycznych dyplomatw zapobiega sporom proceduralnym midzy
jego Akarnanien im Hellenismus. Geschichte und Vlkerrecht in Nordwestgriechenland, Mnchen 1999, ss. 8586. Za bardziej prawdopodobn uwaam jednak moliwo, e ukad by przejciowym sukcesem Etolw, ktrzy za jego pomoc prbowali przej na drodze pokojowej kontrol nad ca Akarnani i dopiero na skutek niepowodzenia tego planu zdecydowali si na podzia terytorium zachodniego ssiada midzy siebie i Epirotw (Polib. II 45,1; IX 34,7). 39 Dalej na stronie A steli przetrway tylko pojedyncze litery. Wyrnione zostay te partie tekstu, ktre zachoway si na uamku drugiego egzemplarza ukadu odnalezionym w Olimpii, zob. Inschriften von Olympia 40.

Armia i narodziny greckiego pastwa zwizkowego...

113

krtkotrwaymi sojusznikami. Dla dzisiejszych badaczy ukad etolsko-akarnaski to przede wszystkim cenne rdo do dziejw wojskowoci, na ktrego podstawie prbuj doj, jakie typy oddziaw dominoway w armiach greckich w dojrzaej epoce hellenistycznej i powiedzie co bliszego o ich dniu codziennym (m.in. o kosztach prowadzenia wojny i zarobkach onierzy). I tak klauzula zobowizujca obie strony, aby przysane przez nich wojska przynajmniej w 1/3 skaday si z hoplitw, jest powszechnie uwaana za dowd, e w okresie hellenistycznym w armii etolskiej dominoway oddziay piechoty lekkiej, co w istotny sposb odrniao Etolw od Grekw z poleis. Taka interpretacja w duej mierze bierze si z szeroko rozpowszechnionego przekonania, e Etolia dugo pozostawaa krain zacofan w stosunku do reszty Grecji, pozbawion rozwinitych orodkw miejskich. Pogld ten, jak ju wczeniej wspomniano, pozostaje w sprzecznoci z wynikami prac archeologicznych prowadzonych w Etolii i na ziemiach z ni ssiadujcych. Sdz zatem, e wprowadzajc wspomnian klauzul o minimalnym udziale hoplitw w odsieczy, ukadajce si strony zapewniay w niej udzia doborowych formacji si zbrojnych sojusznika. Wskazywa moe na to doczenie do listy urzdnikw etolskich wymienionych w traktacie dwch kolegiw: skarbnikw (tamieuontes) i dowdcw oddziaw doborowych (epilektarcheontes). Oba urzdy rzadko s wymieniane w dokumentach etolskich. Zarwno skarbnikw, jak i epilektarchw byo siedmiu, co wskazuje na zwizek midzy skarbem pastwa a oddziaami doborowymi: w latach 60. III w. etolscy epilektoi byli zgrupowani w siedmiu okrgach mobilizacyjnych, a okrgowi urzdnicy skarbowi odpowiadali za wypacanie im odu. W tym zakresie organizacja armii etolskiej przypomina inne, lepiej nam znane greckie federacje, w ktrych utrzymywanie doborowych, pprofesjonalnych wojownikw stanowio powane obcienie dla finansw zwizkowych najlepiej znanym przykadem s eparitoi, stanowicy trzon armii zreorganizowanego po klsce Sparty pod Leuktrami Zwizku Arkadyjskiego40. Jak wielu epilektoi moga wystawi Etolia? Na podstawie nawet pobienej lektury mona przypuszcza, e byo ich 7 tys. Zaznaczmy, e 7 tys. to zwyczajowa liczebno etolskich si ekspedycyjnych w czasie wielkich kryzysw militarnych wczesnej epoki hellenistycznej. Tylu wanie wojownikw, i to zapewne hoplitw, wysali Etolowie przeciw Macedoczykom do Termopil w 322 r. (Diod. XVIII 9,5), tylu hoplitw liczyy rwnie siy posane, aby broni Termopil przed inwazj celtyck w 279/278 r. (Paus. X 20,4). Cikozbrojn piechot Etolw okreli Pauzaniasz mianem hopliteuontes (walczcy jako hoplici):
Atwln d] ple{sth te g}neto strati\ ka[ V p~san m|chV d}an, - m]n ppoV o l}gousin p"sh, yilo[ d] nenkonta ka[ 6ptak"sioi, pl}oneV d]7 ptakiscil{wn riqm'n san o plite?onteV Atwlo/V d] gon Pol?arcoV ka[ Pol?jrwn te ka[ Lakr|thV.

Armia Etolw bya najliczniejsza i najlepiej przygotowana do bitwy. Nie mwi, jak liczna bya konnica, ale lekkozbrojnych byo dziewidziesiciu [i jeszcze siedmiuset, a take wicej ni] siedem tysicy walczcych jako hoplici. Etolw wid Polyarchos, Polyfron i Lakrates.
40

K. Trampedach, Platon, die Akademie und die zeitgenssische Politik, Stuttgart 1994, ss. 3436.

114

Jacek Rzepka

Tekst jest zepsuty, zaznaczone uzupenienie Schubartha zostao odrzucone przez ostatni wydawczyni Pauzaniasza w Bibliotheca Teubneriana, Helen Roch-Pereir, ale liczba cikozbrojnych niewiele przekraczajca 7 tys. jest pewna. Participium hopliteuon, ktrego Pauzaniasz uy, wspominajc cikozbrojnych Etolw, rzadko wystpuje u autorw greckich, najczciej stosowane jest, podobnie jak i czasownik hopliteuein, od ktrego pochodzi, do zaznaczenia rnic midzy hoplickim i niehoplickim sposobem wojowania (np. Thuc. VIII 73,4; Paus. I 23,4). Nie jest wykluczone, e elitarne oddziay piechoty etolskiej byy przygotowywane do walki z rnym wyposaeniem, w zalenoci od przejciowej potrzeby militarnej, nie byy zatem formacjami hoplitw sensu stricto. Oprcz 7 tys. hoplitw doborowych Etolowie mobilizowali wojownikw wedug klas wiekowych. I tak, w obliczu inwazji macedoskiej, w trakcie wojny lamijskiej Etolowie wystawili do obrony kraju armi zoon z 10 tys. modych wojownikw (akmazontas Diod. XVIII 24,2)41. Wkrtce Zwizek by w stanie wysa z interwencj do Tessalii, a przy okazji napaci na Amfiss, 12 tys. pieszych i 400 konnych (Diod. XVIII 38,1)42. Wedug rde, stan armii etolskiej to ponad 20 tys. pieszych i nie mniej ni 1 tys. kawalerzystw gotowych wesprze Poliperchonta przeciw Kassandrowi w 310 r. (Diod. XX 20,3). Diodor, opisujc t mobilizacj, wskazuje na przybliony charakter jego danych43, moliwe wic jest, e nieco wicej ni 20 tys. pieszych to 21 tys., a nie mniej ni 1 tys. konnych to w rzeczywistoci 700 kawalerzystw liniowych i pewna liczba monych stronnikw Etolii z innych pastw, np. z bdcej jednym z celw akcji Tessalii44 w ten sposb mielibymy do czynienia z mobilizacj siedmiu okrgw.
41 Podejrzewam, e epilektoi to formacja zoona zasadniczo z mczyzn do 30 roku ycia (tak jak oddziay Neokreteczykw na Krecie, zob. N.V. Sekunda, Neocretans, [w:] Pratiques et identities culturelles des armes hellnistiques du monde mditerranen. Actes du colloque de Tours, 2324 mars 2007, red. S. Crouzet, J.-C. Couvenhes, Paris Tours, w druku). By moe, e liczb 10 tys. uzyskano przez wzmocnienie oddziaw doborowych o pozostaych mczyzn w wieku do 30 lat (starsi obywatele byliby w takiej sytuacji odpowiedzialni za obron pooonych wysoko w grach refugiw dla kobiet i dzieci). 42 Zauwamy tylko, e armia, ktr przydzielono w trakcie tej kampanii strategowi Aleksandrowi, bya dokadnie czterokrotnie liczniejsza ni siy, jakie Etolowie mieli wysa na pomoc Akarnanom w myl postanowie traktatu isopolitei. Sdz zatem, e o ile Etolowie zobowizali si do wsparcia akarnaskiego sojusznika wszystkimi siami jednego okrgu (1 tys. epilektoi, 2 tys. pozostaej piechoty, 100 konnych), o tyle podczas ofensywnych dziaa w Tessalii i Lokrydzie w 322/321 r. zmobilizowali cztery z siedmiu okrgw federacji. 43 proq?mwV q# pakou"ntwn tn Atwln ka[ polln llwn suntrec"ntwn p[ tn k|qodon to basil}wV o s?mpanteV qro{sqhsan pezo[ m]n p]r to/V dismur{ouV, ppeV d# ok l|ttouV cil{wn (Skoro Etolowie chtnie posuchali i wielu innych si zeszo na powrt krla, w sumie zebrao si

ponad 20 tys. pieszych i nie mniej ni 1 tys. jazdy). 44 Przypuszczalnie wanie wrd jazdy byo najwicej goci i przyjaci Zwizku Etolskiego. Pewn analogi moe stanowi kawaleria hetajrw, w ktrej w odrnieniu od uwaanych, niezalenie od pochodzenia, za Macedoczykw pedzetajrw suyli obcokrajowcy, por. J. Rzepka, Monarchia macedoska. Zgromadzenie i obywatelstwo u schyku epoki klasycznej i w okresie hellenistycznym, Warszawa 2006, ss. 4863.

Armia i narodziny greckiego pastwa zwizkowego...

115

Moe by pewnym zaskoczeniem dla Czytelnika, e nie dysponujemy dokadnymi danymi liczbowymi dotyczcymi mobilizacji etolskich w okresie hellenistycznym. Polibiusz nie mwi wiele o moliwociach pastwa etolskiego, co naley chyba zoy na karb jego niechtnego stosunku do Etolw45, jednake potwierdzenie wczeniejszych wywodw o moliwociach rekrutacyjnych i organizacji oddziaw epilektoi (a przynajmniej ich liczebnoci i strukturze wiekowej) znajdziemy w pochodzcych od Polibiusza bardzo krytycznych uwagach o sytuacji spoecznej w Etolii na przeomie III i II w. u Tytusa Liwiusza. Rzymski dziejopis z wyran, odziedziczon po Polibiuszu Schadenfreude opowiada o spowodowanych chciwoci Etolw niedoborach ludzkich.
minuit deinde ei forte oblata res hostium Aetolorum numerum. Scopas princeps gentis ab Alexandrea magno cum pondere auri ab rege Ptolomaeo missus sex milia peditum et quingentos equites mercede conductos Aegyptum auexit; nec ex iuuentute Aetolorum quemquam reliquisset, ni Damocritus nunc belli quod instaret, nunc futurae solitudinis admonens, incertum cura gentis an ut aduersaretur Scopae parum donis cultus, partem iuniorum castigando domi continuisset (XXXI 43,57). Potem zreszt rwnie szczliwy przypadek darzy mu liczebne osabienie nieprzyjacielskich si etolskich. Skopas, jeden z przywdcw ludu, przysany z Aleksandrii przez krla Ptolemajosa z wielk iloci zota, wywid do Egiptu jako najemnikw 6 tys. piechoty i 500 jedcw. Byby nikogo z Etolw w peni modoci nie pozostawi w kraju, gdyby nie to, e Damokritos nie wiadomo, czy z troski o lud, czy te eby utrudni rzecz Skopasowi, ktry nie wrczy mu odpowiedniej apwki przypominajc ludziom ju to groc im wanie wojn, ju to przysze wyludnienie kraju zatrzyma w domu tym swoim karceniem cz modziey (przek. M. Broek).

Wspomniane u Liwusza 6 tys. pieszych i 500 jazdy z grona modziey to zapewne wiksza cz epilektoi. Podkrelane przez Liwiusza proporcje midzy wiksz czci modziey, ktra opucia kraj, aby zacign si do suby ptolemejskiej, a nielicznymi, ktrzy pozostali, wskazuj, e liczba potencjalnych epilektoi, a co za tym idzie okrgw rekrutacyjnych nie ulega zdecydowanej zmianie. Moliwe, e dodany zosta, w porwnaniu z epok wczesnoklasyczn, wspomniany ju okrg stratyjski (IG IX.12.1 3b), wic nominalna liczba epilektoi moga wzrosn do 8 tys. Rwnie prawdopodobne jest jednak, e Etolowie w miar rozwoju terytorialnego federacji zmieniali granice i nazwy istniejcych wczeniej okrgw. Przytoczone dane liczbowe o mobilizacjach etolskich, pochodzce z blisko 130 lat: od wojny lamijskiej po pocztek II w., wskazuj na brak istotnych zmian, gdy idzie o liczebno si szybkiego reagowania; skaday si one z rekrutowanych w okrgach epilektoi. Z kolei pierwsza wzmianka o nich, czyli zachowana u Diodora historia etolskiej interwencji na Peloponezie w 402 r., sugeruje, e struktura siedmiu okrgw pochodzi z V stulecia. Musiaa jednak powsta ju po wyprawie Demostenesa do Etolii i zawarciu przez wsplnoty etolskie przymierza ze Spart. Organizacja kontyngentw wystawianych przez okrgi federacji etolskiej wykazuje
45

Por. przyp. 10.

116

Jacek Rzepka

daleko idce podobiestwo z V-wiecznym Zwizkiem Beockim, w ktrym kady z 11 okrgw wystawia 1 tys. cikiej piechoty i 100 konnych (Hell. Oxy. 16,4). Kuszce wydaje si przypuszczenie, e Etolowie zaadaptowali dla swych celw rozwizanie beockie, tym bardziej e po bitwie pod Delion, w ktrej jednym z najwaniejszych powodw zwycistwa Beotw byo posiadanie licznej i dobrze wyszkolonej armii, Beocja wydawaa si najlepszym wzorem do naladowania dla pastewka typu plemiennego46. Jednake liczba okrgw w Beocji V w. zdaje si wskazywa, e oddziay piesze Zwizku Beockiego nie miay charakteru elitarnego, pprofesjonalnego, ale masowy, tak jak piechota ateska, z ktr najczciej przychodzio im walczy. Nowatorstwo Etolw polegaoby zatem na podziale oddziaw obywatelskich na trzy grupy: piechot doborow, reszt pieszych i jazd w sile 1/10 oddziaw epilektoi. Jeli te wnioski s suszne, moe si wyda pewnym paradoksem, e nowy Zwizek Beocki, odrodzony w IV w. w miejsce rozwizanej przez Spartan federacji, pod wzgldem liczby okrgw (a wic rwnie udziau epilektoi w oglnych siach piechoty) powiela rozwizania przyjte przez twrcw nowoczesnej Etolii, rozwijajcych wzorce beockie z V stulecia.

Pastwa federalne mogy te inspirowa nowe rozwizania organizacji wojskowej bardziej ludnych poleis. Struktura militarna Zwizku Beockiego pnej epoki archaicznej, zapewne zbliona do znanej z przeomu V i IV w., moga by wzorem dla reform Klejstenesa w Atenach; zob. P. Siewert, Die Drittelgliederung der elf Boiotischen militrdistrike im Vergeleich mit der Kleisthenischen Trittyenordnung Attikas, [w:] La Botie antique, Paris 1985, ss. 297300.

46