Lý thuyết nhóm và ứng dụng trong vật lý lượng tử

L thuy t nhm v ng d ng trong v t l l ng t
B i: GS. VS. Nguy n Vn Hi u
L thuy t nhm v ng d ng trong v t l l ng t
B i: GS. VS. Nguy n Vn Hi u
Phin b n tr c tuy n: < http://voer.edu.vn/content/col10429/1.2/ >
Th vi n H c li u M Vi t Nam
Ti li u ny v vi c bin t p n i dung c b n quy n thu c v GS. VS. Nguy n Vn Hi u. Ti li u ny tun th theo gi y php Creative Commons Attribution 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/). Ti li u c hi u nh ngy: September 16, 2009 Ngy t o PDF: December 3, 2010 bi t thng tin v ng gp cho cc module c trong ti li u ny, xem tr. 118.
N i dung
1 C s l thuy t nhm Khi ni m v nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 Cc v d v nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 Nhm SO(3) cc php quay khng gian Euclide th c ba chi u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Nhm SU(2) cc bi n i unita v i nh th c b ng 1 trong khng gian Euclide ph c 2 chi u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 1.5 Nhm Lie v i s Lie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.6 Ph l c c s l thuy t nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1.1 1.2 1.3 1.4 2 C s l thuy t bi u di n nhm 2.1 2.2 2.3 2.4 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 Khi ni m v bi u di n nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Cc php tnh i v i cc bi u di n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Hm c trng c a bi u di n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Ph l c c s l thuy t bi u di n nhm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Phn lo i cc nhm i m tinh th h c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 H cc i m Cn, Cnh, Cnv, Ci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 H cc nhm i m Sn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 H cc nhm i m Dn, Dnh, Dnd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 H cc nhm i m T, Th, Td . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 H cc nhm i m O , Oh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 S i x ng c a cc phn t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 S i x ng c a cc tinh th . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Nhm i x ng c a cc i m c bi t trong cc Wigner - Seitz c a cc m ng h l p phng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
3 Cc nhm i m tinh th h c
Ch m c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Tham gia ng gp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
iv
Chng 1
C s l thuy t nhm
1.1 Khi ni m v nhm1
1.1.1 nh ngha nhm
T p h p G cc y u t a, b, c,. . . c g i l m t nhm n u c cc tnh ch t sau y: 1) Trn t p h p G t n t i m t php tnh g i l php nhn c a nhm. Php tnh ny t tng ng v i m i c p hai y u t a v b b t k c a t p h p G m t y u t c cng thu c t p h p ny, g i l tch c a a v ba v k hi u l ab : a G, b G {a, b} ab = c G 2) Php nhn c a nhm c tnh ch t k t h p, ngha l v i m i y u t a, b, c c a t p h p G ta lun c (ab) c = a (bc) 3) Trn t p h p G t n t i m t y u t e, g i l y u t n v , m v i m i y u t a G ta lun lun c ea=ae=a 4) V i m i y u t a G bao gi cng c m t y u t a1 G , g i l ngh ch o c a a, sao cho a -1 a = a a -1 = e Do tnh ch t k t h p c a php nhn ta c th vi t
1.1.2 Cc nh ngha khc

N u php nhn c a nhm G c tnh ch t giao hon, ngha l v i m i c p y u t a G, b G ta lun lun c h th c a b = b a, th nhm G c g i l nhm giao hon hay nhm Abel. N u nhm G ch c m t s h u h n cc y u t khc nhau th nhm ny c g i l nhm h u h n, cn s l ng cc y u t khc nhau c g i l c p c a nhm. Trong tr ng h p ng c l i, khi nhm G c v s y u t khc nhau, n c g i l nhm v h n. V i cc nhm h u h n ta c th trnh by quy t c phn nhm m t cch c th d i d ng m t b ng nhn nhm c thi t l p nh sau. Ta k m t b ng vung v i s h ng v s c t b ng s y u t c a nhm. pha tri c a b ng, u m i hang, v trn c a b ng, u m i c t, ta ghi t t c cc y u t khc nhau c a nhm theo m t th t no g 1 , g 2 , . . ., gn . Sau trn chung c a hang th j v c t th j ta ghi y u t l tch g j g i . Nhn b ng phn nhm ta th y ngay quy t c nhn nhm i v i t ng c p y u t . B ng nhn nhm
1 Phin
b n tr c tuy n c a n i dung ny c
<http://voer.edu.vn/content/m32485/1.1/>.
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
N u trong nhm G c m t t p h p cc y u t a1 , a2 , . . ., an v i tnh ch t sau y: m i y u t c a nhm G u c th vi t d i d ng m t tch m m i th a s l m t trong cc y u t ny (m t y u t c th c dng lm th a s nhi u l n), th ta ni r ng nhm G c sinh ra b i cc y u t a1 , a2 , . . ., an , cn cc y u t ny c g i l cc y u t sinh. Nhm h u h n c sinh ra b i m t y u t a, ngha l g m cc y u t c d ng a, a2 , . . ., an = e, c g i l nhm vng. N u m i y u t c a nhm G u l m t hm lin t c c a nh ng thng s no v hon ton c xc nh b i gi tr c a nh ng thng s ny, th nhm G g i l nhm lin t c. Ta quy c r ng cc thng s ny l cc bi n s c l p. N u m i y u t c a nhm lin t c G u l hm kh vi c a cc thng s c l p, th nhm G c g i l nhm Lie. T nh ngha nhm pht bi u trn suy ra ngay m t s m nh sau y. 1. M i nhm ch c m t y u t n v . 2. Ngh ch o c a tch c a hai y u t b ng tch cc ngh ch o c a chng theo th t ng c l i, ngha l (a b)-1 = b-1 a-1 3. M i y u t c a nhm ch c m t yu t ngh ch o.
1.1.3 nh ngha y u t lin h p

Y u t a c a nhm G c g i l lin h p v i y u t b c a nhm ny n u c m t y u t no c G m a c a-1 = b C th ch ng minh c r ng quan h lin h p l m t quan h tng ng, ngha l 1o ) N u a lin h p v i b th b lin h p v i a (tnh ch t i x ng). 2o ) Y u t a lin h p v i chnh n (tnh t lin h p). 3o ) N u a lin h p v i b, b lin h p v i c th a lin h p v i a (tnh chuy n ti p).
1.1.4 L p cc y u t lin h p
V r ng m i quan h lin h p l m t quan h tng ng cho nn t t c cc y u t c a nhm G lin h p v i m t y u t xc nh no u lin h p v i nhau, v do ta c th chia nhm G thnh cc t p h p
3 con m t t c cc y u t trong m i t p h p con u lin h p v i nhau. M i t p h p con cc y u t lin h p v i nhau c a nhm G c g i l m t l p cc y u t lin h p. Ch r ng hai l p khc nhau khng c m t y u t chung no c , ngh l khng giao nhau.
1.1.5 nh ngha nhm con

M t t p h p con G1 c a nhm G c g i l nhm con c a nhm G n u i v i php nhn c a nhm G t p h p G1 ny cng t o thnh m t nhm, ngha l n u G1 th a mn nh ng i u ki n sau y: 1) N u a v b l hai y u t c a G1 th tch ab cng l m t y u t c a G1 : a G1 ,b G1 a b G1 Ta ni r ng t p h p con G1 l kn i v i php nhn nhm: G1 G1G1 2) T p h p con G1 ch a y u t n v e c a nhm G: e G1 3) N u a l m t y u t c a G1 th a-1 cng l m t y u t c a G1 : a G1 a -1 G 1 Ta ni r ng t p h p G1 l kn i v i php ngh ch o: G1 1 G1 D th y r ng t cc i u ki n 1) v 3) suy ngay ra i u ki n 2). Th c v y, l y m t y u t ty a c a t p h p con G1 . Theo i u ki n 3) ta c a G1 a -1 G1 Theo i u ki n 1) th a G1 , a -1 G1 e = a a -1 G1 l i u ki n 2). Ch r ng php nhn c a nhm con G1 ch c ch n c tnh ch t k t h p, v l php nhn c a nhm G.
1.1.6 nh ngha tch tr c ti p c a hai nhm

Cho hai nhm G1 v G2 hon ton c l p v i nhau, v i cc y u t a1 , b1 , c 1 , . . . G1 v a2 , b2 , c 2 , . . . G2 . Xt t p h p G1 G2 m m i y u t l m t c p {a1 , a2 }, {b1 , b2 }, {c1 , c2 }, . . . g m hai y u t c a hai nhm. Ta nh ngha tch c a hai y u t c a G1 G2 nh nhau: {a1 , a2 }{b1 , b2 } = {a1 b1 , a2 b2 } G i e 1 v e 2 l hai y u t n v c a G1 v G2 , a1 -1 v a2 -1 l hai y u t ngh ch o c a a1 v a2 trong G1 v G2 . Ta coi l y u t n v c a G1 G2 , {a1 -1 v a2 1 } l y u t ngh ch o c a {a1 , a2 }trong G1 G2 . T p h p G1 G2 v i php nhn nhm, v i y u t n v v y u t ngh ch o nh ngha nh v y t o thnh m t nhm, g i l tch tr c ti p G1 G2 c a hai nhm cho. Tnh ch t k t h p c a php nhn trn G1 G2 suy ra t tnh ch t k t h p c a php nhn trn t ng nhm G1 v G2 . C nh ng nhm m cc y u t c b n ch t khc nhau nhng cc php tnh ton d i dc l cc y u t c a nhm th l i tng t nhau. S tng t c pht bi u nh sau.
1.1.7 nh ngha s ng c u v s ng c u
Nhm G1 g i l ng c u v i nhm G2 n u c m t php tng ng gi a cc y u t a1 , b1 , c 1 . . . c a G1 v i cc y u t a2 , b2 , c 2 . . . c a G2 ,
G1 a1 a2 G2 ,
Sao cho ng v i m i y u t a1 G1 c m t y u t duy nh t a2 G2 g i l nh h ng c a a1 trong G2 , m i y u t a2 G2 l nh h ng c a t nh t m t y u t a1 G1 , v php tng ng ny b o ton php nhn nhm, ngha l n u tng ng v i a1 G1 c a2 G2 , tng ng b1 G1 c b2 G2 , th tng ng c a1 b1 G1 , c a2 b2 G2 :
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
N u s tng ng ni trn l duy nh t theo c hai chi u, ngha l n u m i y u t a2 G2 ch l nh h ng c a m t y u t duy nh t a1 G1 , v do c php tng ng ng c l i G2 th g i l c php tng ng 2 chi u
G1 a1 a2 G2
a2 G1 a1
(1.1)
th ta g i hai nhm G1 v G2 l ng c u. T i u ki n b o ton php nhn nhm suy ra r ng nh h ng c a y u t n v e 1 trong G1 ph i l y u t n v e 2 trong G2 , nh h ng c a hai y u t ngh ch o v i nhau a1 v a2 -1 c a G2 . V phng di n c u trc i s th hai nhm ng c u c c u trc i gi ng h t nhau v c th xem l cng m t nhm, ngha l ta khng phn bi t cc nhm ng c p v i nhau khi ta ch quan tm n c u trc i s c a chng.
1.2 Cc v d v nhm2
1. T p h p R cc s th c t o thnh cc nhm v i php nhn nhm l php c ng thng th ng: t ng x + y c a hai s th c x v y c xem l tch c a hai y u t x v y c a nhm. Ta bi t r ng php c ng cc s th c c tnh ch t k t h p. Y u t n v c a nhm l s 0. Ngh ch o c a y u t x l y u t -x. V php c ng cc s th c c tnh ch t giao hon nn R l m t nhm giao hon. Tng t nh v y, t p h p Rn cc vect trong khng gian vect th c n chi u t o thnh nhm v i php nhn nhm l php c ng cc vect: t ng x+y c a hai vect c xem l tch c a hay y u t x v y, y u t n v l vect 0 (t t c cc thnh ph n u b ng khng), ngh ch o c a y u t x l y u t -x. y l m t nhm giao hon. Nhm cc s nguyn l m t nhm con c a nhm cc s th c i v i php c ng. 2. T p h p R {0} cc s th c khc khng cng nh t p h p C {0} cc s ph c khc khng u t o thnh nhm i v i php nhn nhm l php nhn thng th ng c tnh k t h p. Y u t n v c a nhm 1 l s 1. Ngh ch o c a x l x . Cc nhm ny cng l cc nhm giao hon. Nhm cc s dng khc khng l nhm con c a nhm cc s th c khc khng i v i php nhn, nhm cc s th c khc khng l nhm con c a nhm cc s ph c khc khng i v i php nhn. 3. T p h p cc ma tr n n x n c ngh ch o t o thnh nhm i v i php nhn ma tr n. Ta nh c l i r ng n u A v B l hai ma tr n v i cc y u t ma tr n Aij v B ij , i, j = 1, 2, . . ., n, th AB l ma tr n v i cc y u t ma tr n
n
(AB)ik =
k=1
Aik Bkj Aik Bkj
(1.2)
Php nhn ma tr n c tnh ch t k t h p, nhng ni chung khng giao hon. Y u t n v c a nhm l ma tr n n v I m cc y u t ma tr n b ng Iij = ij Y u t ngh ch o c a ma tr n A l ma tr n ngh ch o A1 A1 A = AA1 = I (1.4) (1.3)
Ch r ng ma tr n tch AB c ngh ch o l 1 (AB) = B 1 A1 Ty theo cc y u t ma tr n l cc s th c hay cc s ph c m nhm ny c k hi u l GL(n, R) hay GL (n, C). V cc ma tr n trn c th thay i lin t c cho nn cc nhm ny nh ng nhm lin t c. Khi khng c n ch r cc y u t ma tr n l cc s th c hay s ph c th ta vi t GL(n). Nhm GL (n, R) l nhm con c a nhm GL (n, C).
2 Phin
5 T p h p cc ma tr n n x n v i nh th c b ng 1 cng t o thnh nhm i v i php nhn ma tr n, v r ng n u A c nh th c b ng 1 th A-1 cng v y, detA1 = 1 =1 detA (1.5)
n u A v B u c nh th c b ng 1 th tch AB cng v y, det (AB) = (det A) (det B) = 1 Ty theo cc y u t ma tr n l cc s th c hay s ph c m ta k hi u nhm ny l SL (n, R) hay SL (n, C), cn khi khng c n ch r s th c hay s ph c th ta k hi u l SL (n). Nhm SL (n) l nhm con c a nhm GL (n). 4. T p h n cc ma tr n tr c giao n x n t o thnh nhm i v i php nhn ma tr n. Ta nh c l i r ng ma tr n chuy n v AT c a ma tr n A c cc y u t ma tr n sau y (AT )ij = Aij T nh ngha ny suy ra r ng (A B)T = B T AT Ma tr n th c n x n, k hi u l O, c tnh ch t OT O = O OT = I g i ma tr n tr c giao. T y ta c ngay (O-1 )T = O = (O -1 )-1 , Ngha l O -1 cng l ma tr n tr c giao. D th l i r ng n u O 1 v O 2 l hai ma tr n tr c giao 1 O T = O 1 , O T = O 1 1 2 2 Th tch O 1 O 2 cng l ma tr n tr c giao (O 1 O 2 )T = O T O T = O 1 O 1 = (O 1 O 2 )-1 . 2 1 2 1 Qu th t cc ma tr n tr c giao n x n t o thnh nhm, k hi u l O ( n) . Tng t , cc ma tr n tr c giao n x n v i nh th c b ng 1 cng t o thnh nhm k hi u l SO(i). 5. T p h p cc ma tr n unita n x n t o thnh nhm i v i php nhn ma tr n. Ta nh c l i r ng ma tr n lin h p hermitic A+ c a ma tr n A c cc y u t ma tr n sau y (A+ )ij = (Aji )*, ngha l A + = (A T ) * T nh ngha ny suy ra r ng (A B) + = B + A + . Ma tr n ph c n x n, k hi u l U, c tnh ch t U+ U = UU+ = I ngha l U+ =U-1 g i l ma tr n c a unita. T y ta c ngay (U-1 )+ = U = (U-1 )-1 , Ngha l U-1 cng l m tr n unita. D th l i n u U1 v U2 l hai ma tr n unita, U + = U 1 , U + = U 1 , 1 1 2 2 th tch U1 U2 cng l ma tr n unita, (U1 U2 )+ = U + U + = U 1 U 1 = (U1 U2 )-1 2 1 2 1 Qu th t l cc ma tr n unita n x n t o thnh nhm, g i l nhm U(n). Tng t , cc ma tr n unita n x n v i nh th c b ng 1 cng t o thnh nhm, g i l nhm SU (n). Nhm SU (n) l nhm con c a nhm U (n). 6. T p h p cc php t nh ti n c a m t khng gian th c n chi u t o thnh nhm i v i php nhn nhm nh ngha nh sau: th c hi n lin ti p hai php t nh ti n, ta c php t nh ti n g i l tch c a chng. K hi u l T a v T b hai php t nh tnh khng gian trong i m r b t k chuy n thnh r + a v r + b, T a : r r + a, T b : r r + b. Th c hi n lin ti p hai php t nh ti n ny, ta c
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
T b T a : r r + a r + b + a Hai php t nh ti n ny cho k t qu tng ng v i php t nh ti n T b+a T b+a : r r + b + a. V y ta c T b+a = T b T a Y u t n v c a nhm l T 0 =I D th l i r ng T -a = (T a ) -1 Cc nhm t nh ti n khng gian th c n chi u t o thnh nhm t nh ti n T(n). l m t nhm giao hon. Nhm t nh ti n ng c u v i nhm cc vect trong khng gian m php nhn nhm l php c ng cc vect. 7. T p h p cc php bi n i tuy n tnh khng k d c a m t khng gian vect n chi u t o thnh nhm i v i php nhn nhm nh ngha nh sau: th c hi n lin ti p hai php bi n i tuy n tnh khng k d A r i n B, ta c k t qu tng ng v i th c hi n m t php bi n i tuy n tnh khng k d k hi u l BA v c coi l tch c a A v B. Xt h cc vect c s c l p tuy n tnh e 1 , e 2 , . . ., e n c a khng gian n chi u cho. Bi n i tuy n tnh A chuy n cc vect ny thnh cc vect e , e , .., e n 1 2 Ae i = e i g i l khng k d n u c bi n i tuy n tnh k hi u l A-1 chuy n ng c l i cc vect e thnh e i , i A-1 e = e i i nh ngha tch c a hai php bi n i m ta pht bi u v n t t trn c c th ha nh sau. Xt m t vect b t k r trong khng gian vect n chi u cho. Php bi n i tuy n tnh khng k d A chuy n vect ny thnh vect r : r Ar = Ar. Ti p theo sau php bi n i A ta th c hi n php bi n i tuy n tnh khng k d B. Php bi n i ny chuy n thnh vect r thnh vect r r B r = Br = B (Ar). K t qu l ta thu c m t php bi n i tuy n tnh chuy n vect r thnh vect r k hi u l (BA): r ABr = Br = B (Ar) = (BAr) Ta coi bi n i (BA) ny l tch c a hai bi n i A v B v cn k hi u n l BA. Y u t n v c a nhm l php ng nh t I : Ie i = e i V cc vect c s e 1 , e 2 , . . ., e n l c l p tuy n tnh cho nn t t c cc vect e u c th c bi u i di n d i d ng cc t h p tuy n tnh c a cc vect c s ny e i = e j Aji Ma tr n v i cc y u t ma tr n Aij hon ton xc nh php bi n i A Ae i = e j A ji Ta cng k hi u ma tr n ny l A. Tng t nh v y, php bi n i B c di n t b i ma tr n B v i cc y u t ma tr n Bkj , Be j = e k B kj Tc d ng lin ti p hai php bi n i A v B, ta c B Ae i = B (e j A ji ) = (Be j ) A ji = e k B kj A ji = e k (B A) ki V y bi n i tch B A c ma tr n l tch c a hai ma tr n c a hai php bi n i B v A. Bi n i ng nh t c ma tr n l ma tr n n v . Bi n i ngh ch o c ma tr n l ma tr n ngh ch o. V y nhm cc bi n i tuy n tnh khng k d c a khng gian vect n chi u ng c u v i nhm GL(n) cc ma tr n n x n c ngh ch o m ta xt trn. Ta cng g i l nhm GL (n). 8. T p h p cc php quay c a khng gian Euclide th c n chi u quanh g c t a t o thnh nhm i v i php nhn nhm nh ngha nh sau: th c hi n hai php quay lin ti p ta c m t php quay th ba l tch c a chng. Php bi n i ng nh t (khng quay t no c ) l y u t n v . Php quay ng c l i l y u t ngh ch o. Ta nh c l i r ng trong khng gian Euclide th c n chi u ta c th ch n h vect n v c s e 1 , e 2 , . . ., e n tr c giao chu n ha, ngha l th a mn i u ki n (e i , e j ) = ij , i, j = 1, 2, . . ., n
7 Trong php quay O cc vect ny chuy n thnh e , e , .., e cng tr c giao chu n ha n 1 2 (e , e ) = ij 1 2 Thay vo y cc bi u th c vi t trn bi u di n e i qua e j v dng tnh ch t tr c giao chu n ha c a cc vect ei , ta thu c h th c O ki O kj = ij V y ma tr n O v i cc y u t ma tr n Oij th a mn i u ki n OT O = I Nhn t bn ph i c hai v v i O -1 , ta c O T = O -1 ngha l ma tr n c a php quay ph i l ma tr n tr c giao. T i u ki n ma tr n tr c giao cn suy ra r ng det O T det O = (det O)2 = 1 ngha l det O = 1 V m tr n c a php bi n i ng nh t c nh th c b ng +1, m cc php quay l i l cc php bi n i lin t c, cho nn nh th c khng th nh y t +1 sang -1. V y ta ph i c det O = 1 Tm l i, nhm cc php quay trong khng gian Eucide th c n chi u ng c u v i nhm SO(n). Ta cng g i nhm quay ny l nhm SO(n). 9. Trong khng gian Euclide ph c n chi u v i tch v h ng xc nh dng c cc tnh ch t sau y (b, a1 + a2 ) = (b, a1 ) + (b, a2 ) (b1 + b2 , a) = (b1 , a) + (b2 , a) (b, a) = (a, b)* , (b, a) = (b, a) v i m i s ph c v do ( b, a) = * (b, a) t p h p cc php bi n i tuy n tnh t u b o ton tch v h ng c a hai vect b t k (ua, ub) = (a, b) T o thnh nhm i v i php nhn c a hai php bi n i c nh ngha l s th c hi n lin ti p hai php bi n i . Trong khng gian vect ang xt ta hy ch n h vect n v c s tr c giao chu n ha e 1 , e 2 , . . ., en, (ei, ej) = ij, i, j = 1, 2, . . ., n Php bi n i t U chuy n cc vect ny thnh cc vect n v m i e , e , .., e n 1 2 e = U e i = e j u ji i V bi n i U b o ton cc tnh v h ng cho nn (e e ) = ( U ei , U ej )= (e k , e i ) U ki U ij = U ki U kj = U + u kj = ij i j ik Trong U + l ma tr n lin h p hermitic c a U. Do ta c h th c U +U = I hay l U + = U -1 Ma tr n c a cc php bi n i U b o ton tch v h ng trong khng gian Euclide ph c n chi u l cc ma tr n unita n x n. V y nhm cc php bi n i tuy n tnh b o ton tch v h ng trong khng gian Euclide ph c n chi u ng c u v i nhm U (n). Ta cng g i l nhosmm U (n). N u ta t thm i u ki n nh th c c a cc php bi n i ph i b ng 1 th ta c nhm SU (n).
1.3 Nhm SO(3) cc php quay khng gian Euclide th c ba chi u3

Trong m c ny ta kh o st chi ti t nhm SO(3) cc php quay khng gian Euclide th c ba chi u, v y l nhm i x ng r t th ng g p trong nhi u lnh v c v t l l ng t : v t l nguyn t , v t l h t nhn, v t l
3 Phin
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
h t s c p. Ta b t u t vi c nghin c u cc php quay c a m t ph ng xOy quanh g c t a , t o thnh nhm SO(2). chnh l nhm quay khng gian ba chi u quanh tr c c nh Oz, m t nhm con c a nhm SO(3). M i php quay c a m t ph ng xOy c c trng b i gc quay v k hi u l O(). Th c hi n lin ti p hai php quay cc gc 1 v 2 , ta c php quay gc 1 + 2 l tch c a hai php quay ni trn O(1 ) O(2 ) = O (1 + 2 ) T t c cc php quay ny giao hon v i nhau cho nn SO(2) l nhm giao hon. M i y u t O() c a nhm ny u hon ton c xc nh b i gi tr c a thng s thay i lin t c t 0 n 2 . Do SO (2) l nhm lin t c m t thng s . Trong php quay O() cc vect n v c s i v j chuy n thnh vect n v m i i v j lin h v i i v j b i cc h th c (xem hnh 1.1)
i = i cos + j sin j = -i sin + j cos Hai cng th ny c th vi t l i d d ng ma tr n nh sau: c i cos () (sin ()) (i j )=(i j ) sin () cos () V y ma tr n c a php bi n i O () l cos () (sin ()) O ()= sin () cos () D dng th l i r ng O () l ma tr n tr c giao O ()T O () = O ()O ()T = I c nh m c b ng 1, det O () = 1, v th a mn i u ki n O (1 ) O (2 ) = O (1 + 2 ) Ma tr n O () hon ton xc nh php quay tng ng. V cc y u t ma tr n c a n l cc hm kh vi c a cho nn O () l nhm Lie. Trong php quay O ()vect r v i cc thnh ph n x v y, r= xi + yj, chuy n thnh vect r v i cc thnh ph n x v y, r = x i + y j .
9 M t khc, v r , i , j thu c t r, i, j sau cng m t php quay cho nn h th c gi a r v i , j c d ng gi ng h t nh h th c gi a r v i, j, c th l r =x i+y j Thay vo y cc bi u th c di n t i v j theo iv j, ta suy ra x = cos x - sin y y = sin x + cos y Cc cng th c ny cn c vi t d d ng ma tr n nh sau i x y = cos () (sin ()) sin () cos () x y
Cc php quay m t ph ng xOy xung quanh g c t a O ng th i cng l cc php quay c a khng gian ba chi u quanh tr c Oz. K hi u cc vect n v c s c a khng gian Euclide ba chi u l i, j, k, php quay gc quanh tr c Oz l Cz(). Php quay ny chuy n cc vect n v c s ni trn thnh cc vect n v c s m i sau y. i = i cos + j sin , j = -i cos + j cos , k=k Do ma tr n c a php quay C z () c d ng cos () (sin ()) 0 Cz ()= sin () cos () 0 0 0 1 Tng t nh v y, ma tr n c a cc php quay gc quanh cc tr c Ox v Oy, k hi u l C z () v C y (), c d ng 1 0 0 Cx ()= 0 cos () (sin ()) 0 sin () cos () cos () 0 sin () Cy ()= 0 1 0 (sin ()) 0 cos () Xt nhm quay trong khng gian ba chi u SO(3). M i php quay khng gian ba chi u quanh g c t a O u c th c th c hi n d i d ng t h p c a ba php quay lin ti p sau y: php quay gc quanh tr c Oz chuy n cc tr c t a Ox v Oy thnh Ox v Oy, php quay gc quanh tr c m i Ox chuy n cc tr c m i Oy v Ox thnh Oy v Oz, php quay gc quanh tr c m i Oz (xem hnh 1.2). Ba thng s , , g i l ba gc Euler. K hi u php quay v i ba gc Euler.
, , l O( , ,). Ma tr n c a php quay ny l tch c a ba ma tr n tng ng v i cc php quay quanh cc tr c Oz, Ox v Oz, c th l O( , ,) = Cz( ) Cx( ) Cz(). Thay vo y cc bi u th c c a Cx(), Cz( ) v Cx( ), ta thu c O (, , ) =
Cc gc v thay i t 0 n 2 , cn gc thay i t 0 n . Nhm SO(3) l nhm Lie ba thng s .
10
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
Trong o n tr c ta nh ngha cc y u t lin h p. By gi ta hy ch ng minh tnh ch t lin h p c a hai php quay cng m t gc quanh hai tr c khc nhau. M nh . Trong nhm quay SO(3) hai php quay cng m t gc quanh hai tr c quay khc nhau lun lun lin h p v i nhau. Ch ng minh. K hi u cc vect n v c s i, j, k c a h t a Descartes l e i , i = 1, 2, 3 v gi s n v n l hai vect n v c chung i m u l g c t a O. C m t php quay R no chuy n vect n thnh vect n v gi s r ng trong php quay ny cc vect n v c s e i chuy n thnh e . Cc php i quay gc quanh cc tr c n v n k hi u l Cn() v Cn (). Trong h t a v i cc vect n v c s e php quay Cn () c cc y u t ma tr n gi ng h t nh cc y u t m tr n c a php quay Cn() trong i h t a v i cc vect n v c s e i . Ni khc i, n u C n () ei =ej A ji th C n () ei =ej A ji Thay e = R ei i vo h th c (4) C n () R ei = Rej Aji r i nhn c hai v v i R-1 t bn tri, ta thu c R-1 Cn () Rei = e j Aji So snh v i h th c (3), ta suy ra r ng R-1 C n () R = C n () hay l C n () = RC n ()R-1 Ta cn vi t l i h th c ny nh sau CRn ()=RCn ()R -1 V y C Rn () v C n () l hai y u t lin h p v i nhau c a nhm SO(3). By gi b ng nh ng l p lu n t ng qut chng ta hy thi t l p bi u th c c a php quay C n () m t gc v cng b quanh tr c quay h ng theo vect n v n trong php g n ng c p 1 theo . Ta hy c trng php quay gc quanh tr c quay h ng theo vect n b ng vect c gi tr b ng v h ng theo tr c quay, = n. Ma tr n C n () ph i quy v ma tr n n v I khi t = 0, cho nn n c d ng C n () = I + X () Trong ma tr n X () l i l ng b c p 1 theo . B qua s h ng c p 2, ta c [Cn ()] M t khc [Cn ()] = I + [X ()] T i u ki n ma tr n C n ( ) l ma tr n tr c giao [Cn ()] = [Cn ()]
T 1 T T 1
= I X ()
(1.6)
(1.7)
(1.8)
suy ra r ng ma tr n X () ph i l ma tr n ph n i x ng T [X ()] = X () T Ta th y r ng trong s chn y u t ma tr n c a X () th ba y u t cho ph i b ng khng [X ()]ii = 0 (1.9)
11 su y u t khng n m trn ng cho chia thnh ba c p, m i c p g m hai y u t b ng nhau v l n v ng c d u nhau, [X ()]ij = [X ()]ji , i = j (1.10)
V y ma tr n X( ) ch ch a ba thng s c l p. Ta c th ch n ba thn ph n k , k = 1, 2, 3, c a vect lm ba thng s c l p ny v vi t X( ) = - i S = - i k S k trong S k , k = 1, 2, 3, l ba ma tr n ph n i x ng 3 x 3 c l p tuy n tnh v i nhau. Ta a them n v o i vo cng th c v a vi t cho thu n ti n sau ny. V cc y u t ma tr c a X( ) ph i l cc s th c cho nn cc y u t ma tr n c a cc ma tr n S k ph i l cc s o. T cc bi u th c v a vi t trn c a C n () v X () suy ra r ng cc php quay gc v cng b quanh cc tr c Ox, Oy, v Oz c cc ma tr n sau y Cx ()= I - i S1 Cy ()= I - i S2 Cz ()= I - i S3 Cc ma tr n Sk, k = 1, 2, 3, g i l cc vi t c a cc php quay quanh ba tr c t a . Ta l i cng bi t cc bi u th c (1a) - (1c) c a cc php quay C x ( ), C y ( ), C z ( ) v i cc gc quay b t k. Dng cc bi u th ny r i thay ng v cng b v ch gi l i cc s h ng c p 1 theo , ta suy ra c b 1 0 0 0 1 , Cx ()= 0 1 1 0 Cy ()= 0 1 0 , 0 1 1 0 Cz ()= 1 0 , 0 0 1 So snh cc bi u th c ny v i cc cng th c bi u di n cc ma tr n C x ( ), C y ( ) v C z ( ) qua cc vi t S 1 , 2 , S 3 m ta vi t trn, ta thu c S 0 0 0 S 1 = 0 0 i 0 i 0 0 0 i S2 = 0 0 0 i 0 0 0 i 0 S3 = i 0 0 0 0 0 D th l i r ng ba ma tr n S 1 , S 2 , S 3 th a mn cc h th c giao hon sau y [S1 , S2 ]= i S 3 , [S2 , S3 ]= i S 1 , [S3 , S1 ]= i S 2 hay l d i d ng thu g n [Si , Sj ]= i ijk Sk ,
12 Trong
ijk
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
l tenx hon ton ph n i x ng h ng 3 trong khng gian ba chi u, v i

123
=1
(1.11)
1.4 Nhm SU(2) cc bi n i unita v i nh th c b ng 1 trong khng gian Euclide ph c 2 chi u4

Trong o n ny chng ta kh o st chi ti t v nhm SU (2) cc bi n i tuy n tnh b o ton tch v h ng v c nh th c b ng 1 c a khng gian Euclide ph c hai chi u. Nhi u cng th c v m t s l p lu n trnh by d i y th ng hay c p d ng khi nghin c u nh ng v n trong nhi u lnh v c c a v t l l ng t . Trong h vect n v c s giao chu n hoa smooix php bi n i thu c nhm SU (2) c di n t b i m t ma tr n 2 x 2 unita U. U + = U -1 , V c nh th c b ng 1, det U = 1 Y u t n v c a nhm l ma tr n n v I. Y u t c ma tr n b ng U-1 l ngh ch o c a y u t c ma tr n b ng U. tm cc tham s c l p cng nh cc vi t tng ng ta hy xt cc bi n i v cng g n y u t n v , ngha l cc php bi n i m cc ma tr n c d ng. U ( i ) = I i X ( i ), Trong ma tr n X( i ) l i l ng c p 1 i v i cc tham s th c v cng b i . B qua cc s h ng c p 2, ta c [U (i )]-1 = I + i X ( i ), M t khc, [U (i )]+ = I + [X (i )]+ T i u ki n ma tr n U ( i ) ph i l ma tr n unita U ( i )-1 = [U (i )]+ suy ra r ng ma tr n X ( i ) ph i t lin h p, ngha l X ( i )+ = X ( i ). Do hai y u t cho c a ma tr n X ( i ) ph i l hai s th c [X (i )]jj = [X (i )]jj , j = 1, 2 Cn hai y u t khng cho c a ma tr n ny th ph i lin h p ph c v i nhau [X (i )]12 = [X (i )]21 N u khng t thm i u ki n g khc th ma tr n t lin h p X ( i ) ch a b n tham s th c c l p v i nhau. Nhng ta cn c i u ki n nh th c c a U ( i ) ph i b ng 1. B qua cc s h ng c p cao ta c det [U (i )] = 1 i Tr [X (i )]. V y ma tr n X ( i ) phi c v t b ng khng Tr [X (i )] = 0 hai y u t cho ph i c l n b ng nhau v ng c d u. Tm l i, ma tr n 2 x 2 t lin h p v c v t b ng khng X ( i ) bi u di n qua bat ham s th c c l p vo cng b i , i = 1, 2, 3 v ta c U ( i ) = I i i si = I i s Trong cc vi t s i , i = 1, 2, 3 l ma tr n 2 x 2 t lin h p c l p tuy n tnh v c v t b ng khng, l vect ba chi u v i cc thnh ph n i , s l ma tr n vect ba chi u v i cc thnh ph n si . cho sau ny c thu n ti n ta ch n cc ma tr n si b ng cc ma tr n Pauli i nhn v i 1 : 2 s i = 1 i 2
4 Phin
13 1 = 0 1 1 0 0 i i 0 1 0 0 1
, 2 =
, 3 =
D th l i r ng cc ma tr n Pauli u c bnh phng b ng ma tr n n v 2 2 2 1 = 2 = 3 = I , hai ma tr n Pauli khc nhau ph n giao hon v i nhau v c tch b ng 1 2 = - 2 1 = i3 , 2 3 = - 3 2 = i 1 , 3 1 = - 1 3 = i 2 . Cc h th c c a bnh phng ma tr n Pauli v tch hai ma tr n Pauli khc nhau c th vi t g p l i nh sau i j = ij I + i ijk k T y suy ra cc h th c giao hon [i , j ] = 2iijk k Chia cc ma tr n i cho 2 ta c cc ma tr n si th a mn cc h th c giao hon gi ng nh cc h th c giao hon gi a cc vi t Si c a nhm SO(3), c th l [si , sj ] = i ijk sk Coi cc ma tr n si, i = 1, 2, 3 l cc y u t v giao hon t [si , sj ] l tch c a hai y u t si v sj , ta thi t l p c m t i s Lie c a nhm SU (2). Ta th y cng chnh l i s Lie c a nhm SO(3) thnh l p trn. Sau khi thu c bi u th c c a cc bi n i U ( i ) r t g n y u t n v , v i cc tham s v cng b i , by gi cc hy m r ng cc l p lu n trn thi t laapjbieeru th c c a php bi n i b t k U ( i ) c a nhm SU (2) ph thu c vo cc tham s th c i , c cc gi tr h u h n. Ta cng s th y r ng c ba tham s c l p. Tr c h t ta ch r ng m i ma tr n unita U ( i ) u c th vi t d i d ng U (i ) = eiX(i ) , Trong X ( i ) l ma tr n t lin h p + [X (i )] = X (i ) Lm m t php bi n i thch h p c a h t a a ma tr n t lin h p X ( i ) v d ng cho, ta c th ch ng minh r ng nh th c c a ma tr n U ( i ) bi u di n qua v t c a ma tr n X (i )nh sau det [U (i )] = e1Tr[X(i )] T i u ki n nh th c c a U( i ) ph i b ng 1 suy ra r ng v t c a ma tr n X( i ) ph i b ng khng [X (i )] = 0 V r ng c ba ma tr n 2 x 2 c l p tuy n tnh, t lin h p v c v t b ng khng, cho nn ma tr n 2 x 2 t lin h p c v t b ng khng X ( i ) ph thu c vo ba tham s th c i , i = 1, 2, 3 v c th vi t nh sau 1 [X (i )] = 2 i i = 1 2 V y ma tr n c a php bi n i b t k thu c nhm SU (2) c d ng t ng qut 1 1 U ( i ) = e 2 i i = e 2 Xt cc tr ng h p khi m ch c m t tham s k trong ba tham s 1 , 2 , 3 l khc khng, cn hai tham s kia b ng khng. Ta c 1 U ( k = , i=k = 0) = U (k) ( ) = e 2 [U+03D5]k Khai tri n hm m thnh chu i ly th a v dng tnh ch t 2 k = 1, ta thu c U(k) ( ) =
(1)n n=1 (2n)! 2 2n
- i k
(1)n n=1 (2n+1)!
2n+1
= cos
- i k sin
2.
V i k = 1, 2 ta c
14
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
Cn v i k = 3
M i lo t cc php bi n i U (k) ( ) v i k c nh t o thnh m t nhm con m t tham s c a nhm SU (2). Cc ma tr n U(k) ( ) l cc hm kh vi c a cho nn nhm SU (2) l m t nhm Lie. By gi ta quay l i y u t c d ng t ng qut U (i ) v k hi u n l vect n v h ng theo vect n = . Dng cc h th c vi t trn i v i tch c a cc ma tr n Pauli, d th l i r ng 2 (n) = 1. 1 Khai tri n hm m e 2 (n) thnh chu i ly th a, ta l i thu c n 2n 2n+1 (1)n U ( i ) = n=1 (1) - i (n) n=1 (2n+1)! = cos - i k sin (2n)! 2 2 2 2 V y bi u th c sau y c a y u t b t k c a nhm SU(2) U ( i ) = cos - i sin . 2 2 Cc ma tr n thu c nhm SU (2) c nh th c b ng 1. N u ta khng i h i nh th c c a ma tr n 2 x 2 c a php bi n i unita ph i b ng 1 th ta c nhm U (2). By gi ma tr n X ( i ) khng nh t thi t ph i c v t b ng khng v do ph thu c b n tham s , ba tham s l thnh ph n c a vect ba chi u xt trn v m t tham s m i 0 . Ma tr n 2 x 2 t lin h p ( i ) ph thu c b n tham s c bi u di n qua b n ma tr n 2 x 2 t lin h p c l p tuy n tnh l ba ma tr n Pauli i , i = 1, 2, 3 v ma tr n n v I k hi u l 0 , 1 X ( i ) = 2 0 0 + 1 . 2 Ngoi ba nhm con m t tham s g m cc bi n i U(k) ( ) xt trn by gi ta c thm m t nhm con m t tham s n a l nhm U (1) v i cc php bi n i 1 U (0) ( ) = e 2 . Cc bi n i ny giao hon v i cc bi n i c a nhm SU (2) v do nhm U (2) l tch tr c ti p c a nhm U (1) v nhm SU (2). U (2) = U (1) SU (2). By gi ta d n ra y m t s cng th c i v i cc ma tr n Pauli m ta th ng dng khi nghin c u cc v n thu c nhi u lnh v c c a v t l l ng t . Tr c h t ta ch r ng v t c a cc ma tr n Pauli b ng khng Tr ( i ) = (i ) = 0 cn tch c a hai ma tr n Pauli c v t b ng Tr ( i j ) = (i ) (i ) = 2 ij Ba ma tr n Pauli i v ma tr n n v I t o thnh b n ma tr n n x n c l p tuy n tnh. M i ma tr n 2 x 2 u c th tri n khai theo b n ma tr n ny nh sau A = A0 + Ai (i ) = A0 + A () , , = 1, 2 hay l A = A 0 I + A i i = A 0 I + A
15 L y v t c hai v h th c trn, ta c A0 = 1 A = 1 Tr (A). 2 2 Cn n u nhn c hai v h th c v i k xong r i m i l y v t th ta thu c Ak = 1 1 A (k ) = Tr (A k ) 2 2 (1.12)
hay l 1 A = 2 A () = 1 Tr (A) . 2 Cc ma tr n 1 v 3 l i x ng ( 1 )T = 1 , ( 3 )T = 3 ngha l (1 ) = (1 ) , (3 ) = (3 ) , cn ma tr n 2 l ph n i x ng ( 2 )T = - 2 , ngha l (2 ) = - (2 ) . T cc tnh ch t i x ng ho c ph n i x ng ny c a c ma tr n Pauli v tnh ch t ph n giao hon c a cc ma tr n Pauli khc nhau suy ra h th c T 2 i 2 = i . Nhn c hai v c a h th c ny v i 2 t bn ph i ho c t bn tri v th c hi n cc php tnh ton thch h p ti p theo, ta s c T T T T 2 i = i 2 = i 2 = (2 1 ) , T T T T i 2 = 2 i = 2 i = (i 2 ) . V y cc ma tr n 2 i v i 2 l cc ma tr n i x ng, (2 i )T = ( 2 i ), ( i 2 )T = ( i 2 ), ngha l (2 i ) = (2 i ) , (i 2 ) = (i 2 ) , So snh cc k t qu v a thu c i v i nhm SU (2) v cc k t qu trnh by trn v nhm quay SO(3), ta th y c m t s tng t : c hai nhm u l cc nhm Lie bat ham s , cc vi t c a chng th a mn nh ng h th c giao hon gi ng h t nhau. Ta hy ch ng minh r ng nhm SO(3) ng c u v i nhm SU (2). Xt m t vect r trong khng gian ba chi u. T ba thnh ph n r1 = x, r2 = y, r3 = z c a vect ny ta hy l p ra ma tr n R sau y
Dng cc tnh ch t c a cc ma tr n Pauli i m ta trnh by c a vect r c bi u di n ng c l i qua ma tr n R nh sau ri = 1 Tr (R i ) 2
trn, d th y r ng cc thnh ph n
(1.13)
hay l r = 1 Tr (R) 2 Tnh nh th c c a ma tr n R, ta thu c det R = - r 2 . Cho U l m t y u t c a nhm SU (2) v xt php bi n i tuy n tnh sau y c a ma tr n R RR = U RU +. K hi u vect trong khng gian ba chi u tng ng v i ma tr n R l r: R = r . Trong php bi n i R thnh R, vect r chuy n thnh r
16
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
R R r r. Ta k hi u php bi n i ny c a khng gian ba chi u l O, r = O r, v thi t l p c s tng ng gi a m i y u t U c a nhm SU (2) v i m t php bi n i O c a khng gian ba chi u U O. Tr c h t, ta hy ch ng minh r ng php bi n i O b o ton chi u di c a cc vect trong khng gian ba chi u. Th c v y, ta c r 2 = - det R = - det(U RU + ) = - (detU ) (det R) (det U + ) = - det R = r 2 V y O l php quay ho c l t h p c a php quay v php ngh ch o ho c / v php ph n x gng. Dng cc bi u th c cho trn c a cc y u t U (k) (), k = 1, 2, 3, c a cc nhm con m t tham s trong nhm SU (2) r i th c hi n php nhn ma tr n tm cc ma tr n U (k) ( ) RU (k) ( ) + ta thu c ngay ma tr n c a cc php bi n i bi n i O tng ng c a khng gian ba chi u. K t qu l ta c s tng ng sau y gi a cc y u t U (k) ( ), k = 1, 2, 3 v cc php quay C x (), C y (), C z (),: U (1) () Cx (), U (2) () Cy (), U (3) () Cz (). D th l i r ng s tng ng ni trn gi a cc y u t c a hai nhm b o ton php nhn nhm. V y ta thi t l p c s ng c u c a nhm SU (2) ln nhm SO(3). Ch r ng n u tat hay U b ng U th ta v n c cng m t php quay O. V y trong php ng c u c a nhm SU (2) ln nhm SO(3) hai y u t tri d u nhau c a nhm SU (2) tng ng v i cng m t y u t c a nhm SO(3). Nhm SO(3) ng c u nhng khng ng c u v i nhm SU (2).
1.5 Nhm Lie v i s Lie5

Khi nghin c u v cc nhm SO(3) v SU (2) chng ta thi t l p cc h th c giao hon gi a cc vi t c a m i nhm ny v th y r ng cc vi t t o thnh i s Lie. By gi chng ta m r ng cc l lu n trnh by khi nghin c u v cc nhm SO(3) v SU (2) ra cho tr ng h p m t nhm Lie G g m cc php bi n i tuy n tnh th a mn nh ng i u ki n nh y nh c a m t khng gian vect no v ch ng minh r ng cc v t c a nhm ny t o thnh m t i s Lie. Tr c h t ta hy gi i thi u nh ng khi ni m c b n v i s Lie.
1.5.1 i s Lie
Cho m t khng gian vect V trn ng R cc s th c ho c tr ng C cc s ph c. K hi u cc y u t c a V l X, Y, Z. . . cc y u t c a tr ng R ho c C l , , . . . Gi s r ng trn t p h p V c m t quy t c g i l php nhn cho php ta t hai y u t X, Y b t k c a V xc nh c m t v ch m t y u t th ba c a V k hi u l X Y v g i l tch c a X v Y, m X ( Y ) = ( X ) Y = (XY ), (X + Y ) Z = X Z + Y Z, X (Y + Z) = X Y + X + Z. (38) Khng gian vect V v i php nhn hai y u t c nh ngha nh th c g i l m t i s A. N u php nhn cc y u t c a m t i s c tnh ch t k t h p X (Y Z) = (X Y ) Z th i s A c g i l i s k t h p. M t i s A v i php nhn hai y u t {X, Y } (X Y )
5 Phin
17 th a m cc i u ki n (X Y ) = (Y X) (ph n giao hon) (39) (X (Y Z)) + (Y (Z X)) + (Z (X Y )) = 0 (40) ( ng nh t th c Jacobi) c g i l m t i s Lie. Cho m t i s k t h p A v i tch c a hai y u t X v Y c k hi u l X Y. Trn t p h p A ta hy a ra m t nh ngha khc c a php nhn hai y u t {X, Y } (X Y ) [X, Y ] = X Y Y X (41) V i nh ngha m i ny c a tch hai y u t i s A tr thnh m t i s Lie L. Th c v y, d dng th l i r ng nh ngha (41) c a tch hai y u t th a mn cc i u ki n (39) v (40). Xem nh m t khng gian vect m i i s Lie c m t h cc vect c s X i, i = 1, 2,. . ., s, m m i y u t X c a L u c th vi t m t cch n gi d i d ng s X = i=1 i Xi (42) v i cc h s i trong tr ng s cho. Xt hai y u t X i v X jty c a h c s c a m t i s Lie L v tch (Xi Xj ) c a chng. V (Xi Xj ) cng l m t y u t c a i s L cho nn n cng l i ph i l m t t h p tuy n tnh c a cc y u t c a h c s, ngha l ph i c d ng s (Xi Xj ) = i=1 ijk Xk . (43) Cc h s ijk c g i l cc h ng s c u trc c a i s Lie L. T cc i u ki n (39) v (40) suy ra r ng cc h ng s c u trc ijk th a mn cc h th c sau y: jik = ijk (44) ilm ikl + jlm kil + klm ijl = 0 (45) Cho hai i s Lie L v L v i cc y u t k hi u l X, Y, Z v.v. v X , Y , Z v.v.. Ta ni r ng i s Lie L ng c u v i i s Lie L n u c php nh x tuy n tnh khng gian vect L ln khng gian vect L, LL, c tnh ch t b o ton php nhn c a i s Lie, ngha l t X X , Y Y suy ra (X Y ) (X Y ) N u php nh x tuy n tnh c a i s Lie L ln i s Lie L l n gi theo c hai chi u LL v b o ton php nhn c a i s Lie, th ta ni r ng hai i s lie L v L ng c p v i nhau. Sau ny chng ta s khng phn bi t cc i s Lie ng c u.
1.5.2 Lin h gi a nhm Lie cc php bi n i v i s Lie

Sau khi bi t m t s khi ni m c b n v i s Lie by gi chng ta thi t l p m i lin h gi a m i nhm Lie cc php bi n i tuy n tnh c a m t khng gian vect v i s Lie tng ng. Trong khng gian vect ta hy ch n m t h c s v bi u di n m i php bi n i T b ng m t ma tr n cng k hi u l T v t T = e - iX . (46) T nh ngha nhm G suy ra nh ng i u ki n m ma tr n T ph i th a mn, r i t nh ng i u ki n ny suy ra nh ng i u ki n m ma tr n X ph i th a mn. Th d nh n u G l nhm cc bi n i tr c giao trong khng gian Euclide th cc y u t c a n ph i l nh ng ma tr n tr c giao O th a mn i u ki n O T = O -1 v do cc ma tr n X trong h th c O = e -iX ph i l cc ma tr n ph n giao hon X T = -X. Tng t nh v y, n u G l nhm cc bi n i unita trong m t khng gian ph c th cc y u t c a n ph i l nh ng m tr n unita U th a mn i u ki n U + =U v do cc ma tr n X trong bi u th c U = e -iX ph i l cc ma tr n t lin h p
18
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
X + =X Ngoi ra, n u cc ma tr n O ho c U c nh th c b ng 1, ngha l n u det O = 1 ho c det U = 1 th cc ma tr n X ph i c v t b ng khng, Tr X = 0 Trong khng gian vect cc ma tr n X th a mn cc i u ki n suy ra t nh ngha c a nhm G cho ta hy ch n m t h c s g m cc ma tr n c l p tuy n tnh X i, i = 1, 2, . . ., s, m m i ma tr n X ang xt u c th c bi u di n d i d ng m t t h p tuy n tnh (42) c a cc ma tr n X i c a h c s ny v i cc h s i . Ta xt tr ng h p cc h s i l cc tham s th c. Cc ma tr n X v T tng ng v i cc tham s th c i , i = 1, 2, . . ., s c k hi u l X ( 1 , 2 ,. . ., s ) v T ( 1 , 2 ,. . ., s ) . Ta c s X ( 1 , 2 ,. . ., s ) = i=1 i Xi (42) v theo cng th c (46) P T ( 1 , 2 ,. . ., s ) = ei i i Xi (47) D th l i r ng ,2 i T (1i,...,s ) |1 =2 =...=s =0 = Xi (48) cho nn X i, i = 1, 2, . . ., s, l cc vi t c a nhm bi n i G ang xt. V i nh ng gi tr v cng b c a cc tham s 1 , 2 ,. . ., s ma tr n T ( 1 , 2 ,. . ., s ) r t g n ma tr n n v v c d ng g n ng T ( 1 , 2 ,. . ., s ) I - i j j Xi . (49) Cho hai ma tr n T ( 1 , 2 ,. . ., s ) v T ( 1 , 2 ,. . ., s ) l hai y u t c a nhm G v hy thi t l p ma tr n T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 v T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 cng l m t y u t trong nhm G. B ng cch tnh tr c ti p c th th l i r ng v i nh ng tham s 1 ,...,s v 1 ,..., s t t c u l v cng b ta c bi u th c g n ng T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 v T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 I + (s 2 i) i,k=1 j i [Xj , Xk ] . (50) V ma tr n ny l m t y u t c a nhm G r t g n ma tr n n v cho nn theo cng th c (49) n ph i c d ng g n ng T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 v T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 s I i l=1 fl (1 , 1 , ..., s ; 1 , 2 , ..., s ) Xl trong fl (1 , 1 , ..., s ; 1 , 2 , ..., s ) l hm c a cc tham s 1 , . . ., s v 1 , . . ., s tri t tiu khi cc tham s 1 , 2 ,. . ., s ho c 1 , 2 ,. . ., s ng th i b ng khng. Trong php g n ng c p th p nh t theo cc tham s v cng b 1 , . . ., s v 1 , . . ., s ta c th vi t bi u th c c a fl (1 , 1 , ..., s ; 1 , 2 , ..., s ) d i d ng t ng qut s fl (1 , 1 , ..., s ; 1 , 2 , ..., s ) i j,k=1 j k jkl v i cc h s khng i jkl , thnh th T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s ) T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 T ( 1 , 2 ,. . ., s )-1 s I j,k,l=1 j k jkl Xl . (51) So snh hai bi u th c trong v ph i cc h th c (50) v (51), ta thu c s [Xj , Kk ] = l=1 ikl Xk . (52) Cng th c ny ch ng t r ng cc vi t X i, i = 1, 2 , . . ., s, c a nhm bi n i G t o thnh m t i s Lie v i nh ngha tch c a hai y u t c a i s l giao hon t c a hai ma tr n tng ng.
1.6 Ph l c c s l thuy t nhm6

Trong ph l c ny chng ta trnh by thm m t s khi ni m v ch ng minh m t s m nh chung trong l thuy t nhm.
6 Phin
19 T nh ngha nhm suy ra ngay m t s m nh sau y.
1.6.1 M nh 1
M i nhm ch c m t y u t n v . Ch ng minh. Gi s trong nhm G c hai y u t n v l e 1 v e 2 . Theo nh ngha y u t n v th v i m i y u t aG ta lun c e 1 a = a, ae2 =a Trong h th c th nh t hy l y a = e 2 v c e1 e2 = e2 , cn l i trong h th c th hai hy l y a = e 1 v c e1 e2 =e1 V y e 1 ph i trng v i e 2 , e 1 = e 2
1.6.2 M nh 2
Ngh ch o c a tch c a hai y u t b ng tch cc ngh ch o c a chng theo th t ng c l i, ngha l (a b) -1 = b -1 a -1 Ch ng minh. Th c v y, ta c b-1 a -1 a b = b -1 b = e a b b -1 a -1 = a a -1 = e V y b -1 a -1 l ngh ch o c a a b.
1.6.3 M nh 3
N u a v b l hai y u t khc nhau c a nhm G, a=b th v i m i y u t c G ta lun lun c c a=c b, a c=b c Ch ng minh. Ta th y gi s ng c l i r ng c m t y u t c no m c a = c b. Nhn c hai v h th c ny v i c -1 t bn tri v ch r ng c -1 c = e, ta c c -1 ca = ea = c -1 c b = e b ngha l a = b, tri v i gi thi t. Tng t nh v y, n u c m t y u t c no m ac=bc th sau khi nhn c hai v c a h th c ny t bn ph i v i c -1 , ch r ng c c -1 = e, ta s c a c c -1 = a e = b c c -1 = b e ngha l l i c a = b, tri v i gi thi t.
1.6.4 M nh 4
M i y u t c a nhm ch c m t y u t ngh ch o. Ch ng minh. Ta gi s r ng m t y u t a no c a nhm G c hai y u t ngh ch o k hi u l a1 a = e, 1 aa1 = e. 2 Nhn c hai v c a h th c th nh t v i a1 t bn ph i v nhn c hai v c a h th c th hai v i a1 2 1 t bn tri, ta c a1 aa1 = ea1 = a1 , 1 2 2 2 a1 aa1 = a1 e = a1 . 1 2 1 1 V y ta ph i c a1 = a1 1 2
20 1.6.4.1 nh ngha y u t lin h p
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
Y u t a c a nhm G c g i l lin h p v i y u t b c a nhm ny n u c m t y u t no cG m c a c -1 = b
1.6.5 M nh
Quan h lin h p l m t quan h tng ng, ngha l 1) N u a lin h p v i b th b lin h p v i a (tnh i x ng). 2) Y u t a lin h p v i chnh n (tnh t lin h p), 3) N u a lin h p v i b, b lin h p v i c th a lin h p v i c (tnh chuy n ti p). Ch ng minh. 1) Y u t a lin h p v i y u t b c ngha l c m t y u t c no m c a c -1 = b Khi c -1 b (c -1 ) -1 = a, ngha l a -1 lin h p v i b -1 2) V i m i y u t aG ta lun c e a e -1 = a, ngha l a t lin h p v i chnh n. 3) N u a lin h p v i b, b lin h p v i c th c hai y u t d v f no m d a d -1 = b, f b f -1 = c, Khi f d a d -1 f -1 = c, (f d) a (f d) -1 = c, ngha l a lin h p v i c.
1.6.6 nh ngha l p ln c n c a nhm con

Gi s nhm G c m t nhm con G1 g m nh ng y u t g 0 = e, g 1 , g 2 , . . ., v cho a l m t y u t b t k c a nhm G. T p h p cc y u t a, ag 1 , ag 2 ,. . ., thu c b ng cch nhn t t c cc y u t c a G1 v i a t bn tri c g i l l p ln c n tri c a G1 v k hi u l aG1 : {agi | gi G1 }. Tng t nh v y, t p h p cc y u t a, g1 a, g2 a. . ., thu c b ng cch nhn t t c cc y u t c a G1 v i a t bn ph i c g i l l p ln c n ph i c a G1 v k hi u l G1 a: {gi a | gi G1 }
1.6.7 M nh
Hai l p ln c n tri (ph i) ho c khng c m t l p y u t chung no, ho c hon ton trng nhau. Ch ng minh. Ta ch ng minh m nh i v i l p ln c n tri. V i l p ln c n ph i c th l p l i l lu n tng t . Gi s hai l p ln c n tri aG1 v b G1 c a nhm con G1 c m t y u t chung, ngha l c hai y u t g 1 v g 2 c a G1 m a g 1 = b g 2 , g 1 g 2 G1 1 Nhn c hai v c a h th c ny v i g1 t bn ph i, ta c 1 a = bg 2 g1 M i y u t c a l p ln c n tri a G1 c d ng 1 a g k = b g 2 g1 g k , g k G1 . V 1 g 2 g1 g k G 1 1 cho nn b g 2 g1 g k l m t y u t c a l p ln c n b G1 . V y m i y u t c a a G1 u thu c vo b G1 , ngha l aG1 bG1
21 Tng t nh v y bG1 aG1 Hai h th c ny ch ng t r ng hai l p ln c n a G1 v b G1 ph i trng nhau a G1 = b G1 Ng c l i, n u chng khng trng nhau th chng khng th c y u t chung no. Xt m t nhm h u h n G v c p n v gi s n c m t nhm con G1 c p n1 . T M nh v a ch ng minh suy ra r ng nhm G c tch ra thnh cc l p ln c n khng giao nhau c a nhm con G1 , m i l p u c cng m t s y u t b ng s y u t n1 c a nhm con G1 . N u c r l p ln c n th s y u t c a nhm G l n=rn1 V y ta c m nh sau,
1.6.8 M nh ( nh l Lagrange)
C p c a nhm con G 1 c a nhm h u h n G l c s c a c p c a nhm G
1.6.9 nh ngha nhm con b t bi n

Nhm con H c a nhm G c g i l nhm con b t bi n n u v i m i y u t a c a nhm G l p ln c n tri aH trng v i l p ln c n ph i H a: a H = H a. Ta cn vi t a H a -1 = H H th c ny ch ng t r ng v i m i y u t b c a nhm con H, bH, ta lun lun c a b a -1 H v i b t k m t y u t a no c a nhm G, aG. V y theo nh ngha, n u nhm con b t bi n H ch a m t y u t b no th n cng ch a t t c cc y u t lin h p v i b. Ni khc i, m t nhm con b t bi n bao gi cng ch a g n ton b t ng l p cc y u t lin h p. Cho m t nhm G v m t nhm con b t bi n H c a n. M i y u t a khng thu c vo H hon ton xc nh l p ln c n a H v c th xem l y u t i di n c a l p ny. Cho hai l p a H v b H i di n b i hai y u t a v b v xt t p h p cc y u t l tch c a m t y u t c a l p a H v m t y u t c a b H. T p h p ny c k hi u l a H b H. V H l nhm con b t bi n cho nn H b = b H, a H b H = a b H H v do a H b H a b H. V y t t c cc tch ang xt u l cc y u t c l p a b H m i di n l y u t a b.
1.6.10 nh ngha nhm thng

Cho nhm G v nhm con b t bi n H c a n. Trn t p h p cc l p ln c n c a nhm H ta nh ngha php nhn nh sau: tch c a hai l p ln c n a H v b H l l p ln c n a b H. Y u t n v c a php nhn ny l chnh nhm con H. Y u t ngh ch o c a l p ln c n a H l l p ln c n a-1 H. V i php nhn, y u t n v v y u t ngh ch o nh ngha nh v y, t p h p cc l p ln c n c a nhm con H t o thnh m t nhm g i l nhm thng G/H c a nhm G i v i nhm con b t bi n H. Tnh ch t k t h p c a php nhn trn G/H suy ra t tnh ch t k t h p c a php nhn trn G.
22
CHNG 1. C S
L THUY T NHM
Chng 2
C s l thuy t bi u di n nhm
2.1 Khi ni m v bi u di n nhm1
2.1.1 nh ngha bi u di n nhm
Cho m t nhm G g m cc y u t e, a, b, c,. . . m b n ch t l ty v m t nhm T cc php bi n i tuy n tnh trong m t khng gian vect L. Ta g i nhm T cc php bi n i trong khng gian L l m t bi u di n c a nhm G n u c m t php ng c u c a nhm G ln nhm T, ngha l n u ng v i m i y u t a, b, c,. . . c a nhm G c php bi n i T(a), T(b), T(c),. . . trong nhm T m s tng ng ny b o ton php nhn nhm:
Ta ni c m t bi u di n c a nhm G trong khng gian L v khng gian L th c hi n bi u di n T c a nhm G. Th nguyn c a khng gian L g i l th nguyn c a bi u di n T. Ma tr n c a cc php bi n i T(a) i v i m t h c s no trong khng gian L cng c k hi u l T(a). T nh ngha suy ra cc tnh ch t sau y. 1) ng v i y u t n v e c a nhm G l php bi n i ng nh t I trong khong gian L: T(e) = I. Th c v y, ta c
V i a G. Nhng ae = ea = a, do T(ae) = T(ea) = T(a). Vy T(a), T(e) = T(e), T(a) = T(a), bi n i T(e) ph i l y u t n v trong nhm T. 2) Bi n i T(a -1 ) ng v i y u t ngh ch o a -1 c a a l ngh ch o c a bi n i T(a) ng v i y u t a: T(a -1 ) = [T (a)] -1 . Th c v y,
1 Phin
23
24
CHNG 2. C S
L THUY T BI U DI N NHM
V i aG. Nhng aa -1 = a -1 a = e, do T(a) T(a -1 ) = T(a -1 ) T(a) = T(e) = I V y bi n i T(a -1) ph i l ngh ch o [T (a)]-1 c a T(a). Ta bi t r ng nhm SU (2) ng c u v i nhm SO(3). Ta th y cc bi n i c a nhm SO(3) t o thnh bi u di n c a nhm SU (2). Trong v t l ng i ta m r ng khi ni m bi u di n v cn coi nhm SU(2) l bi u di n c a nhm quay SO(3). Trong tr ng h p ny ng v i m t y u t c a nhm SO(3) c hai bi n i khc nhau thu c nhm SU (2). Ta ni r ng nhm SU (2) l bi u di n l ng tr c a nhm SO(3). M i nhm u c nhi u bi u di n, trong c nh ng bi u di n tng ng v i nhau theo nh ngha sau y.
2.1.2 nh ngha bi u di n tng ng

Cho hai bi u di n T (1) v T( 2) c a cng m t nhm G trn hai khng gian vect L1 v L2 . Hai bi u di n ny c g i l tng ng v i nhau n u gi a hai khng gian vect L1 v L2 c m t php nh x tuy n tnh n gi theo c hai chi u X : L1 L2 , X -1 : L2 L1 ( ng v i m t vect c a L1 c m t vect c a L2 v ng v i m t vect c a L2 c m t vect c a L1 ) m v i m i y u t a c a nhm G hai php bi n i tuy n tnh c a T (1) (a) vT (2) (a) lin h v i nhau b i cng th c Cc bi u di n tng ng c m t s gi ng nhau su s c c di n t trong m nh d i y.
2.1.3 M nh
N u T (1) v T (2) l hai bi u di n tng ng th ta c th ch n hai vect c s trong hai khng gian vect L 1 v L 2 th c hi n hai bi u di n ny th no cc y u t ma tr n c a cc php bi n i T (1) (a) v T (2) (a) hon ton trng nhau v i m i a G. Do khi nghin c u bi u di n nhm ta khng phn bi t cc bi u di n tng ng v i nhau v coi t t c cc bi u di n tng ng v i nhau ch l m t bi u di n. Khng gian L th c hi n bi u di n T c a nhm G c th qu l n v bao g m m t khng gian con b t bi n L1 theo ngha sau y. T t c cc php bi n i T(a) v i m i aG khi tc d ng ln m t vect b t k c a L1 u cho k t qu l cc vect hon ton n m trong L1 : aG, r 1 L1 : T(a)r 1 L1 Khi cc php bi n i T(a) u c th c xem l cc php bi n i T 1 (a) c a khng gian L1 T 1 (a) r 1 n T(a)r 1 , r 1 L1 . Cc php bi n i T 1 (a) ng v i t t c cc y u t a c a nhm G t o thnh bi u di n T 1 c a nhm ny trong khng gian L1 . Ta ni r ng trn khng gian con b t bi n L1 bi u di n T quy v bi u di n T 1 , v c nh ngha sau y,
2.1.4 nh ngha bi u di n kh quy v bi u di n t i gi n

Cho m t bi u di n T c a nhm G trong khng gian vect L. N u trong L c m t khng gian con L1 b t bi n i v i t t c cc php bi n i T(a) c a bi u di n T, v i m i y u t a c a nhm G, th ta ni r ng T l m t bi u di n kh quy. Trong tr ng h p ng c l i n u trong khng gian L khng c m t khng gian con no b t bi n i v i t t c cc php bi n i v i t t c cc php bi n i T(a), tr hai khng gian con t m th ng l chnh khng gian L v khng gian con b ng khng, th ta ni r ng T l bi u di n t i gi n. Xt bi u di n kh quy T trong khng gian n chi u L, trong c khng gian con b t bi n m chi u L1 , m < n. Khng gian L l t ng c a khng gian con L1 v m t khng gian con (n m) chi u L2 no . L = L1 + L 2 Khng gian con L2 c th khng ph i l khng gian con b t bi n, m cng c th l khng gian con b t bi n. G i e 1 , e 2 , . . ., e n l h vect c s trong L1 , v e m+1 , em+2 , . . ., en l h vect c s trong L2 . Ta hy
25 ch n cc vect ny lm h vect c s trong L v xt tc d ng c a cc php bi n i T(a) ln cc vect . K hi u cc y u t ma tr n l Tij (a), ta c V i i m t t c cc vect T(a)e i u n m trong L1 , do trong v ph i cng th c (2) v a vi t ch c th c cc vect e j v i j m. V y T ji (a) = 0 n u jm v j > m, ngha l cc ma tr n T(a) c a bi u di n kh quy ang xt ph i c d ng sau y: trn
T t c cc y u t ma tr n n m trong bn tri pha d i ph i b ng khng. Gi s r ng khng gian con L2 l i cng l khng gian con b t bi n. Khi , v i m i e i m i > m, t t c cc vect T(a)e i u n m trong L2 v do bi u th c khai tri n c a vect ny theo e j khng th ch a cc vect e j v i j m . V y T ji (a) = 0 N u i >m v jm, ngha l cc ma tr n T(a) by gi c d ng
Trn hai khng gian con b t bi n L1 v L2 bi u di n T quy v hai bi u di n T (1) v T (2) g m cc php bi n i hon ton c l p v i nhau. N u cc bi u di n ny ho c m t trong hai bi u di n ny l kh quy, ngh l c L1 l n L2 ho c m t khng gian con trong s hai khng gian ny l i ch a khng gian con b t bi n, th ta l p l i cc l p lu n trn. N u l n no khng gian th c hi n bi u di n kh quy cng tch thnh hai khng gian con b t bi n nh v a trnh by trn, th c ti p t c tch cc khng gian con cho n khi khng th tch c n a ta s i n k t qu cu i cng sau y: Khng gian vect L tch thnh cc khng gian con b t bi n L1 , L2 , . . ., Lf m trn m i khng gian con Li ny bi u di n T quy v m t bi u di n t i gi n T (i) . Ta i n nh ngha sau y.
2.1.5 nh ngha bi u di n hon ton kh quy

Bi u di n T c a nhm G trong khng gian vect L c g i l hon ton quy n u L l t ng c a cc khng gian con bt bi n L1 , L2 , . . ., Lf m trn m i khng gian con L i ny bi u di n T quy v m t bi u di n t i gi n T (i) . Ma tr n c a cc bi n i T(a) c a m t bi u di n hon ton kh quy c d ng t ng qut sau y, g i l d ng cho ,
26
CHNG 2. C S
trong cc cho l cc ma tr n c a cc bi u di n t i gi n, cn t t c cc khng cho u c cc y u t ma tr n b ng khng. Gi s khng gian vect L th c hi n bi u di n T c a nhm G l m t khng gian Euclide ph c m trn ta c nh ngha tch v h ng c a hai vect l d ng song tuy n tnh xc nh dng c a cc thnh ph n c a cac vect ny (tuy n tnh i v i m t vect v ph n tuy n tnh i v i vect kia). Bi t tch v h ng c a hai vect bt k, ta c th nh ngha hai vect tr c giao v i nhau. Cho m t khng gian con L1 c a L. T t c cc vect trong L tr c giao v i L1 t o thnh khong gian con L2 g i l ph n ph tr c giao c a L1 . Khng gian L l t ng c a L1 v L2 . Ta vi t L = L1 L2 . Bi t tch v h ng c a hai vect b t k, ta cn c th nh ngha ton t unita l ton t th c hi n php bi n i tuy n tnh b o ton tch v h ng c a t t c cc vect. C c cc ton t unita, by gi ta c th nh ngha bi u di n unita.
2.1.6 nh ngha bi u di n unita

Bi u di n T c a nhm G trong khng gian Euclide ph c L g i l bi u di n unita n u v i t t c cc y u t a c a nhm G t t c cc php bi n i T(a) u l cc ton t unita: [T (a)]+ = [T (a)]-1 , aG. Cc bi u di n unita c cc tnh ch t c bi t sau y. 1. Trong khng gian L th c hi n bi u di n unita T c a nhm G ph n ph tr c giao L 2 c a m i khng gian con b t bi n L 1 T(a) L1 L1 , aG. L = L1 L2 , cng l m t khng gian b t bi n, T(a) L2 L2 , aG, 2. M i bi u di n unita kh quy u hon ton kh quy. C th ch ng minh c r ng m i bi u di n c a m t nhm h u h n u tng ng v i m t bi u di n unita. Trong gio trnh ny chng ta ch xt cc bi u di n unita cho nn khi khng th t c n thi t th ta khng nh c n t unita n a.
2.1.7 Bi u di n c a nhm Lie

Xt tr ng h p G l m t nhm Lie m m i y u t a c a n c xc nh b i n tham s c l p j c th nh n nh ng gi tr th c thay i lin t c, y u t n v l y u t m t t c cc tham s j c gi tr b ng khng. Xt m t bi u di n T c a nhm Lie ny trong khng gian vect L. ng v i y u t c nhm m cc tham s c l p c cc gi tr j ta c m t ton t T( 1 , 2 , ..., s ) m cc y u t ma tr n i v i m t h vect c s b t k trong khng gian L l cc hm kh vi c cc tham s 1 , 2 , ..., s . Khi t t c cc tham s b ng khng th ton t T( 1 , 2 , ..., s ) l hon t n v : T(0, 0, . . .,0) = I. Xt cc ton t T( 1 , 2 , ..., s ) ng v i c gi tr v cng b c a cc tham s c l p j . Ch gi l i cc s h ng c p m t v b qua cc s h ng c p cao hn, ta c th vi t n , T (1 , 2 , ..., s ) I + j=1 T (12j,...,s ) |1 =...=s =0 j . t
27
Cc ton t
c g i l cc vi t c a bi u di n T c a nhm Lie G trong khng gian L.
2.1.8 Bi u di n nhm Lie v bi u di n i s Lie

Cho m t nhm Lie G cc php bi n i tuy n tnh T( 1 , 2 , ..., s ) ph thu c s tham s c l p 1 , 2 , ..., s c a m t khng gian vect V v gi s c m t bi u di n c a nhm ny trong khng gian vect V, ngha l c m t nhm Lie G cc php bi n i T( 1 , 2 , ..., s ) c a khng gian V v m t php ng c u c a G ln G. T( 1 , 2 , ..., s ) T( 1 , 2 , ..., s ) K hi u X iv Xi , i = 1, 2, . . ., s l cc vi t c a cc nhm bi n i G v G. Php ng c u c a G ln G ko theo php nh x i s Lie cc vi t X i ln i s Lie cc vi t Xi , X i Xi , i = 1, 2, . . ., s m ng v i m t vi t Xi ch c m t vi t duy nh t X ic nh l Xi . Xt y u t
c a nhm G. Trong php ng c u c a G ln G y u t ny c nh l y u t
V hai y u t (8) v (9) bi u di n gi ng nh nhau qua cc giao hon t [Xi , Xj ] v Xi , Xj , theo th t , cho nn gio ha t [Xi , Xj ] c nh l giao hon t Xi , Xj :
V y php ng c u c a nhm G ln nhm G c h qu l php ng c u gi a i s Lie cc vi t X i c a nhm G v i s Lie cc vi t Xi , Xj c a nhm G. p d ng s ng c u ny cho tr ng h p m i nhm Lie cc php bi n i v m i bi u di n c a n ta c th ni r ng i s Lie cc vi t c a m t bi u di n c a nhm Lie G cc php bi n i c a m t khng gian vect ng c u v i i s Lie c a chnh nhm G.
2.1.9 Cc nh l v bi u di n t i gi n
Cc bi u di n t i gi n c tnh ch t sau y. 2.1.9.1 B Shur N u trong khng gian L th c hi n bi u di n t i gi n T c a nhm G c m t ton t A khc khng v giao hon v i t t c cc ton t T(a)c a bi u di n T, a G , th ton t A ph i l b i c a ton t n v A=I Trong tr ng h p G l m t nhm Lie, T l m t bi u di n v i cc vi t X i ,i=1,2,. . .,s, (2.1)
28 2.1.9.2 B Shur i v i nhm Lie
CHNG 2. C S
N u trong khng gian L th c hi n bi u di n t i gi n T c a nhm G c m t ton t A khc khng v giao hon v i t t c c ton t A khc khng v giao hon v i t c cc vi t X i , i = 1, 2, . . ., s c a bi u di n T, th ton t A ph i l b i c a ton t n v A = I . Cu i cng ta d n ra y hai nh l v bi u di n nhm h u h n th ng c s d ng trong v t l. Gi s nhm h u h n G c p N chia lm N k l p cc y u t lin h p. Ta c nh l sau y.
2.1.10 nh l v s cc bi u di n t i gi n khng tng ng

S f cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau c a m t nhm h u h n G b ng s N k l p cc y u t lin h p c a nhm ny. f=N k Gi s nhm h u h n G c p N c f bi u di n t i gi n khng tng ng vi nhau T () , bi u di n T () c th nguyn d . Cc gi tr d ph i tun theo nh l sau y.
2.1.11 nh l v th nguyn c a cc bi u di n t i gi n khng tng ng

Cc th nguyn d c a t t c cc bi u di n t i gi n khng tng ng c a m t nhm h u h n G c p N ph i th a mn h th c. f 2 =1 d = N
2.2 Cc php tnh i v i cc bi u di n2

T hai bi u di n T (1) v T (2) c a m t nhm G, ta c th thi t l p c m t bi u di n g i l tch c a chng v k hi u l T (1) T (2) . T m t bi u di n T no c a nhm G ta c th thi t l p c m t bi u di n T g i l bi u di n lin h p v i bi u di n T. Cc bi u di n ny c cc nh ngha nh sau.
~
2.2.1 nh ngha tch c a hai bi u di n

Cho hai bi u di n T (1) v T (2) c a m t nhm h u h n G trong cc khng gian vect L1 v L2 v i cc h (1) (1) (1) (2) (2) (2) vect c s e1 , e2 , . . ., ed1 , v e1 , e2 , . . ., ed2 , d 1 v d2 l th nguyn c a L1 v L2 . Tch c a hai bi u di n T (1) v T (2) l bi u di n T trong khng gian L1 L2 th nguyn d 1 d 2 v i h vect c s .
m ton t T( ) tng ng v i y u t c a nhm G c xc nh nh sau
trong T (1) (a) v T (2) (a) l hai ton t trong hai khng gian L1 v L2 tng ng v i y u t a c a nhm G. Ta vi t T = T (1) T (2) . ch ng minh r ng cc ton t T(a) t o thnh m t bi u di n c a nhm G, ngha l th a mn i u ki n b o ton php nhn nhm T(a) T(b) = T(ab), ta ch c n dng nh ngha (12) v tnh ch t b o ton php nhn nhm c a cc bi u di n T (1) v T (2) , c th l T () (a) T () (b) = T () (ab), = 1, 2
2 Phin
29 K hi u cc y u t ma tr n c a ton t T (1) (a) v T (2) (a) trong cc h vect c s cho e1 , e2 , . . ., (1) (2) (2) (2) 1 2 ed1 v e1 , e2 , . . ., ed2 l Tij (a) v Tkl (a): T (1) (a) ei = ej T(ji) ( ) T (1) (a) ek = el T(lk) ( ) Ta c (1) (2) (1) (2) (1) (2) (1) (2) T(a)f ( ik ) = T(a)( ei ek ) = (T (1) (a) ei ) (T (2) (a) ek ) = ( ej el ) T(ji) ( ) T(lk) ( ) = f (jl)T(ji) ( ) T(lk) ( ) So snh hai bi u th c c a T(a) f ( ji ) , ta thu c h th c di n t cc y u t ma tr n ton t T(a) qua cc y u t ma trn cc nhm ton t T (1) (a) v T (2) (a)
(1) (2) (2) (2) (2) (1) (1) (1) (1) (1)
Cho hai bi u di n (unita) t i gi n T () v T ( ) c a m t nhm G no trn cc khng gian L() v L( ) v i th nhi m d () v d ( ) . Tch T = T () T ( ) c a hai bi u di n ny l m t bi u di n unita trn khng gian L = L() L( ) N u T khng ph i l t i gi n th n hon ton kh quy v c th phn tch thnh t ng tr c giao c a cc bi u di n t i gi n T ( ) trn cc khng gian L( ) th nguyn d ( ) . Trong s cc bi u di n t i gi n T ny c th c cc bi u di n tng ng v i nhau. Khng gian L th c hi n bi u di n T l t ng tr c giao c a cc khng gian con L( ) th c hi n cc bi u di n t i gi n T ( ) L = L() . Th nguyn c a L l d = d() . M t khc d = d () d ( ) V y ta c h th c
K hi u cc h vect n v c s trong cc khng gian L() , L( ) , L( ) , v.v. . . l () ei , ia = 1, 2, . . ., d () () ei , ia = 1, 2, . . ., d ( ) ei , ia = 1, 2, . . ., d ( ) v.v. . . Trong khng gian L cc vect c d ng () () ei ei t o thnh m t vect c s tr c giao chu n ha T p h p t t c cc vect ei , iy = 1, 2, . . ., d ( ) , v i m i ch s c m t trong v ph i cng th c (14) cng l m t h cc vect c s tr c giao chu n ha khc trong khng gian L. Gi a cc vect n v c a hai h ny ta c cc php bi n i unita sau y
() ()
Cc h s Ci i trong cc php bi n i (15) v (16) g i l cc h s Clebsh-Gordan.
By gi ta a vo khi ni m bi u di n T lin h p v i m t bi u di n T cho. Gi s T(a) l cc ton t tuy n tnh c a bi u di n T c a nhm G trong khng gian vect L. V i m i y u t a c a nhm G ta hy
30 thi t l p ton t sau y
CHNG 2. C S
V i cc y u t ma tr n
Ta hy th l i b ng s tng ng gi a cc y u t a c a nhm G v cc ton t T (a) b o ton php nhn nhm. Th c v y, ta c T (ab) = T (ab)
~ ~ 1 T
= T b1 T a1
= T a1
T b1
= T (a) T (b).
V y ton t T (a) cng t o thnh m t bi u th c bi u di n c a nhm G. Ta c nh ngha sau y.
2.2.2 nh ngha bi u di n lin h p

Cho hai bi u di n T v T c a cng m t nhm G trong hai khng gian vect L v L. N u trong hai khng gian L v L ta c th ch n hai h vect c s m t cch thch h p cc y u t ma tr n Tij(a) v T ij(a) c a cc ton t T(a) v T (a) c a hai bi n i ny lin h v i nhau b i cng th c T ij(a) = Tji (a-1 ), th ta g i T v T l hai bi u di n lin h p v i nhau. Vi c xt ng th i hai bi u di n lin h p v i nhau T v T cho php ta thi t l p c m t i l ng b t bi n i v i php bi n i c a nhm G. Th c v y, trong hai khng gian L v Lth c hi n hai bi u di n lin h p v i nhau T v T ta hy ch n cc h vect c s e 1 , e 2 , . . ., edv f 1 , f 2 , . . .., f d co cc y u t ma tr n c a cc ton t T(a) v T (a) th a mn h th c (18). Trong khng gian vect d 2 chi u LL ta hy xt vect sau y.
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
K hi u tch c a hai bi u di n T v T v TT . Cc hon t c a bi u di n ny tc d ng ln cc vect c s c a khng gian tch LL nh sau (TT ) (a) (e i f j ) = (T(a)e i ) ( T (a)f j ) = (e k f l ) T ki (a) T lj (a) Tc d ng c a cc hon t ln vect i xc nh b i cng th c (19) v dng h th c (18) gi a cc y u t ma tr n c a cc hon t T(a) v T (a), ta c
km ~ ~ ~ ~ ~
(T T ) (a) i = (T(a)e m ) ( T (a)f (a)T ml (a-1) = e k f l T kl (e) = e k f V y ta c nh l sau nh l. Vect d i = m=1 em fm

~
m k
)=e =i
km
(a) T
~ lm
(a) = e
trong khng gian L L th c hi n bi u di n T i (T T )(a) c a bi u di n tch T

~ ~ ~
c a nhm G b t bi n i v i m i php bi n T .
~ ~
T . Do khng gian con m t chi u v i vect n v i th c
hi n m t bi u di n t i gian m t chi u ch a trong bi u di n T
H qu . Bi u di n T T , l tch c a m t bi u di n T v bi u di n T lin h p v i n, bao gi cng ch a bi u di n t i gi n m t chi u.
31 Bi u di n t i gi n m t chi u c thi t l p trong khi ch ng minh nh l v a trnh by trn th ng di n t cc i l ng v t l bi n i v i cc php bi n i nhm i x ng. Do trong cc bi ton v t l ta th ng s d ng khi ni m bi u di n lin h p. Tch c a hai bi u di n c a nhm Lie. Cho hai bi u di n T (1) v T (2) c a nhm Lie G trong hai khng gian vect L1 v L2 , T l tch c a hai bi u di n ny. Cc ton t T( 1 , 2 , ..., s ) c a bi u di n T c d ng
1 2 K hi u cc vi t c a cc bi u di n T (1) v T (2) l Xj v Xj , j = 1, 2, . . ., s c a bi u di n T l X j, j = 1, 2, . . ., s. V i cc thng s j v cng b ta c
trong I (1) v I (2) l cc ton t n v trong cc khng gian L1 v L2 . Thay cc bi u th c (21) vo trong v ph i cng th c (20) v ch gi l i cc s h ng c p m t theo cc thng s j , ta c T( 1 , 2 , ..., s ) = I - i
s j=1
j Xj
(1)
I (2) + I (1) Xj
(2)
trong I = I (1) I (2) l ton t n v trong khng gian L = L(1) L(2) . So snh v i nh ngha c a cc vi t X j ,
ta suy ra
vi t h th c ny d i d ng ch a t ng minh cc y u t ma tr n trong hai khng gian L1 v L2 ta hy ch n hai h vect c s e1 , m = 1, 2, . . ., d 1 v e2 , p = 1, 2, . . ., d 2 , sau ta l y cc vect sau y p m e(mp) = em ep trong khng gian L = L1 L2 , m = 1, 2,. . ., d 1 , p = 1, 2, . . ., d 2 , lm h c s c a khng gian ny. K (1) (2) hi u cc y u t ma tr n c a cc ton t Xj , Xj v X j i v i cc h c s tng ng ni trn vect l ( Xj )mm, ( Xj )pp, v ( Xj )( mp )( mp ) . Cng th c (23) cho ta
(1) (2) (1) (2)
Cu i cng, ta xt hai bi u di n lin h p v i nhau T v T c a m t nhm Lie G v k hi u cc ton t c a hai bi u di n ny l T( 1 , 2 , ..., s ) v T ( 1 , 2 , ..., s ), k hi u cc vi t tng ng v i cc tham s
~ ~
th c c l p j l X j v Xj . Ch r ng n u a l m t y u t c a G v i cc tham s v cng b j th trong php g n ng c p m t y u t v i cc tham s - j s l ngh ch o a-1 c a a. Do ta c cc cng th c
T(a-1 ) T( 1 , 2 , ..., s ) I + i v do
n j=1
j Xj
32 M t khc
CHNG 2. C S
Theo nh ngha cc bi u di n lin h p v i nhau ta ph i c T (a) = T a-1

~ T ~
Thay vo y cc bi u th c (26) v (27), ta thu c h th c lin h cc vi t X j v X j c a hai bi u di n lin h p v i nhau:
N u bi t cc vi t c a m t bi u di n T no , dng h th c (28) ta thi t l p c ngay cc vi t c a bi u di n T lin h p v i T.

~
2.3 Hm c trng c a bi u di n3
Cho m t bi u di n T c a nhm G trong khng gian vect L th nguyn d. Trong khng gian L hy ch n m t vect n v c s e 1 , e 2 , . . ., ed v k hi u cc y u t ma tr n c a cc ton t tuy n tnh T(a), aG, i v i h n v c s ny l Tij(a), i, j = 1, 2, . . ., d, Th c hi n m t php bi n i tuy n tnh X, ta chuy n h vect n v c s cho e 1 , e 2 , . . ., edthnh m t h vect m i e1 , e2 , . . ., ed. i v i h m i ny cc ton t tuy n tnh T(a) c cc y u t ma tr n Tij (a),
Hy tm m i lin h gi a cc y u t ma tr n T ij (a) v Tij (a). K hi u cc y u t ma tr n c a ton t X i v i h vect n v c s e 1 , e 2 , . . ., e d l X ij . Ta c
Thay bi u th c (31) c a e vo c hai v c a h th c (30), ta thu c i Dng bi u th c (29) c a T(a) ej, ta vi t l i cng th c (32) nh sau e k Tkj (a) X ji = e k Tkj (a) Tji (a) . Vy Nhn c hai v c a h th c (33) v i (X -1 )lk r i c ng theo k t 1 n d, ta thi t l p c h th c gi a T ij (a) v Tij (a): V y trong hai h vect n v c s lin h v i nhau b i h th c (31), ton t T(a) c cc y u t ma tr n khc nhau T ij (a) v Tij (a) lin h v i nhau b i cng th c (34). T cc y u t ma tr n khc nhau T ij (a) v Tij (a) c a cng m t ton t T(a) ta c th thi t l p c m t i l ng c trng cho bi u di n T m khng ph thu c v s l a ch n h c s . Th c v y, t l = i trong c hai v c a h th c (34) r i c ng theo i t 1 n d, ta c TiI (a) = (X -1 ) ik T kj (a) X ji = T kj (a) X ji (X -1 ) tk = T kj (a) jk = T kk (a) V y v t c a ma tr n c a php bi n i T(a) khng ph thu c s l a ch n h vect n v c s v c th c dng lm i l ng c trng cho bi u di n T m ta ang xt. Ta c nh ngha sau y.
3 Phin
33
2.3.1 nh ngha hm c trng c a bi u di n

Cho m t bi u di n T c a nhm G trong khng gian vect L. V t c a cc ma tr n php bi n i T(a) c a bi u di n ny, aG, khng ph thu c s l a ch n h vect n v c s trong khng gian L v c g i l hm c trng (a)c a bi u di n T:
2.3.2 Cc m nh v hm c trng
T nh ngha c a hm c trng c a bi u di n suy ra m t s m nh c b n. 2.3.2.1 M nh 1 Cc bi u di n tng ng c cng m t hm c trng. Ch ng minh. Gi s c hai bi u di n tng ng T (1) v T (2) c a cng m t nhm G trong hai khng gian vect L1 v L2 . Khi c m t ton t tuy n tnh X chuy n cc vect c a khng gian L1 thnh cac vect khng gian L2 sao cho K hi u (i) (a) l cc hm c trng c a hai bi u di n cho (1) (a) = Tr T (1) (a) , (2) (a) = Tr T (2) (a) . Tnh v t c a cc ma tr n c a cc ton t trong hai v c a h th c (36) i v i cc vect n v c s b t k v dng tnh ch t sau y c a v t c a tch hai ton t A v B. Tr [AB] = Tr [BA], ta thu c (2) (a) = Tr T (2) (a) = Tr XT (1) (a) X 1 = Tr X 1 XT (1) (a) = Tr T (1) (a)] = (1) (a) V y hm c trng (1) (a) v (2) (a) c a hai bi u di n tng ng T (1) v T (2) b ng nhau. Cho m t bi u di n hon ton kh quy T trong khng L th nguyn d, l t ng tr c giao c a hai bi u di n T (1) v T( 2) trong hai khng gian con b t bi n L1 v L2 th nguyn d 1 v d 2 , d = d 1 + d 2 . K hi u cc hm c trng c a cc bi u di n T, T (1) v T (2) l (1) (a) v (2) (a). Cc hm c trng ny khng ph thu c s l a ch n cc h vect n v c s trong cc khng gian vect L, L1 v L2 . thu n ti n khi thi t l p gi a cc hm c trng ny hy ch n cc h vect n v c s e 1 , e 2 , . . ., ed trong khng gian L1 v f 1 , f 2 , . . ., fd2 trong khng gian L2 r i ch n cc vect e 1 , e 2 , . . ., ed, f 1 , f 2 , . . ., fd2 lm h n v c s trong khng gian L. i v i h ny ma tr n c a cc php bi n i T(a) c d ng cho theo nh sau
T y suy ra r ng (a) = Tr [T (a)] = Tr T (1) (a) + T (2) (a) = (1) (a) + (2) (a) M r ng l p lu n trn cho tr ng h p bi u di n T l t ng tr c ti p c a cc bi u di n t i gi n khng tng ng T () v i = 1, 2,. . ., m bi u di n t i gi n T () c ch a n l n trong bi u di n T, ta c m nh sau y. 2.3.2.2 M nh 2 N u bi u di n hon ton kh quy T l t ng tr c giao c a cc bi u di n t i gi n khng tng ng T () v i = 1, 2, . . ., m bi u di n t i gi n T () c ch a n l n trong bi u di n T, th hm c trng () (a)
34
CHNG 2. C S
c a cc bi u di n T( ) nh sau: () = n () (a). Hm c trng () c a m t bi u di n T l m t hm trn nhm. Xt gi tr c a hm ny trn hai y u t lin h p v i nhau a v b a b -1 , ta c m nh sau. 2.3.2.3 M nh 3 Trn hai y u t lin h p v i nhau a v b a b -1 , trong a v b l hai y u t ty c a nhm G, hm c trng () c a m t bi u di n T c cng m t gi tr , ngha l () = (b a b -1 ), a G, b G. Ch ng minh. Theo nh ngha c a hm c trng ta c () = Tr [T (a)], (b a b-1 ) = Tr T bab1 = Tr T (b) T (a) T b1 = Tr {T (b) T (a) T b1 } = Tr 1 () { T b T (b) T (a)} = Tr [T (a)] = V y m nh c ch ng minh. Theo m nh ny trn t t c cc y u t c a m t l p cc y u t lin h p hm c trng c cng m t gi tr . V y hm c trng cng c th xem l trn t p h p cc l p K cc y u t lin h p. K = {bab1 | b G} Ta vi t () = (K ) . C m t nh l th ng dng v hm c trng c a cc bi u di n t i gian khng tng ng c a nhm h u h n. Gi s c nhm h u h n G v k hi u () (a) l cc hm c trng c a cc bi u di n t i gi n khng tng ng T( ). Ta hy coi N gi tr () (a) l N thnh ph n c a m t vect trong khng gian Euclide ph c N chi u v nh ngha tch v h ng c a hai hm c trng () v ( ) nh l tch v h ng c a hai vect chia cho N
2.3.3 nh l v tnh tr c giao chu n ha c a cc hm c trng

Cc hm c trng c a cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau th a mn i u ki n tr c giao chu n ha T () c a nhm h u h n G
nh l ny c m t s h qu th ng c s d ng. Gi s c m t nhm h u h n G v ta bi t t t c cc hm c trng () (a) c a t t c cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau T () c a nhm ny. Cho m t bi u di n T b t k c a nhm G v gi s r ng ta bi t c hm c trng () (a) c a bi n T. Khi ta c th xc nh c ngay r ng bi u di n T c ch a bi u di n t i gi n T () hay khng, v n u c ch a t ch a bao nhiu l n. Th c v y, theo M nh 2, n u T ch a T () n l n, th (a) = a n () (a) L y tch v h ng c hai v c a h th c ny v i hm c trng () (a) no v dng cng th c (37), ta thu c n = () , . 2.3.3.1 H qu 1 Cho () (a) l cc hm c trng c a cc bi u di n t i gi n T () c a m t nhm h u h n G, T l m t bi u di n no v i hm c trng (a) . Bi u di n T ch a bi n di n T ( ) m t s l n b ng n = () , . Hy xt tch v h ng c a hm c trng c a m t bi u di n ty T v i chnh n v g i l i l ng thu c l bnh phng v h ng c a hm c trng. T M nh 2 v nh l v tnh tr c giao chu n ha c a cc hm hm c trng suy ra r ng.
35 (, ) = (, ) = 1. Cn n u T l m t bi u di n kh quy th t nh t c hai s n l n hn ho c b ng 1. 2.3.3.2 H qu 2 N u m t bi u di n c a nhm h u h n G l t i gi n th bnh phng v h ng c a hm c trng c a n b ng 1, cn n u bi u di n l kh quy th bnh phng v h ng c a n l n hn 1. n () , n () = n2 .
N u T l m t bi u di n t i gi n th trong s cc s nguyn n ch c m t s khc khng v b ng 1. Khi
2.4 Ph l c c s l thuy t bi u di n nhm4

Trong ph l c ny chng ta pht bi u v ch ng minh m t s nh l c b n trong l thuy t bi u di n nhm.
2.4.1 Bi u di n tng ng
u chng ta c bi u th c (1) lin h hai php bi n i tng ng. Cc bi u di n tng ng c m t s gi ng nhau su s c c di n t trong m nh d i y. 2.4.1.1 M nh N u T (1) v T (2) l hai bi u di n tng ng th ta c th ch n hai h vect c s trong hai khng gian vect L1 v L2 th c hi n hai bi u di n ny th no cc y u t ma tr n c a cc php bi n i T (1) (a) v T (2) (a) hon ton trng nhau v i m i aG. Ch ng minh. Gi s e 1 , . . ., e n l h vect c s trong khng gian L1 v trong h ny php bi n i (1) T (1) (a) c cc y u t ma tr n Dij (a):
Trong khng gian vect L2 ta hy ch n h vect c s : f i, i = 1, 2, . . ., n nh sau v k hi u cc y u t ma tr n c a php bi n i T (2) (a) i v i h vect c s ny l Dij (a):
(2)
Thay T (2) (a) b ng bi u th c (1) lin h n v i T (1) (a) (2) X T (1) (a) X -1 f i = f jDji (a) r i nhn c hai v cng th c ny v i X -1 , ta c
Nhng theo nh ngha (40) c a f i , ta l i c V y cng th c (42) tr thnh So snh hai bi u th c (39) v (40) c a T (1) (a) e i , ta suy ra ngay (2) (1) Dji (a)= Dji (a),
4 Phin
36
(1) (2)
CHNG 2. C S
ngha l cc y u t ma tr n Dij (a)v Dij (a)c a hai php bi n i T (1) (a) v T (2) (a) i v i cc h vect c s e 1 , e 2 , . . ., en v f 1 , f 2 , . . ., f n hon ton trng nhau. Chnh v c th ch n cc vect c s m t cch thch h p cho cc bi u di n tng ng c chung nhau cc y u t ma tr n, cho nn ta khng c n phn bi t cc bi u di n tng ng v xem chng nh l m t bi u di n. Ch c cc bi u di n khng tng ng m i th c s l nh ng bi u di n khc nhau.
2.4.2 Bi u di n unita
Cc bi u di n unita c cc tnh ch t c bi t sau y. 2.4.2.1 nh l 1 Trong khng gian L th c hi n bi u di n unita T c a nhm G ph n ph tr c giao L2 c a m i khng gian con b t bi n L 1 T(a) L1 L1 , a G L = L1 L2 cng l m t khng gian con b t bi n, T(a) L2 L2 , a G Ch ng minh. Ta s d ng tnh ch t unita c a cc ton t T(a) v i m i y u t A G. K hi u tch v h ng c a hai vect x v y l (x, y), ta lun lun c ng th c
Gi s L1 l m t khng gian con b t bi n i v i t t c cc ton t T(a): T(a) L1 L1 , A G v k hi u L2 l ph n ph tr c giao c a L1 trong L: L = L1 L2 (x1 , x2 ) = 0, x1 L1 , x2 L2 Ta hy ch n x = T(a)-1 x 1 , y = x 2 v i x 1 , x 2 l hai vect b t k trong cc khng gian con L1 v L2 . ng th c (45) vi t
trn tr thnh
V L1 l khng gian con b t bi n cho nn T(a)-1 x 1 cng thu c vo L1 v do tr c giao v i vect x 2 b t k c a L2 , (T(a)-1 x 1 , x 2 ) = 0 Dng h th c (46) ta suy ra r ng (x 1 , T(a)x 2 ) = 0, x1 L1 , x2 L2 , A G. V y t t c cc vect T(a)x 2 v i m i y u t a c a G v m i vect x 2 c a L2 u tr c giao v i t t c cc vect x 1 c a L1 , ngha l u thu c vo L2 , T(a) L2 L2 , L2 cng l khng gian con b t bi n c a bi u di n T. Ta hy dng nh l 1 nh m t b ch ng minh nh l v tnh ch t hon ton kh quy c a m i bi u di n unita kh quy. 2.4.2.2 nh l 2 M i bi u di n unita kh quy u hon ton kh quy. Ch ng minh. Cho bi u di n unita kh quy T trong khng gian L v gi s L1 l m t khng gian con b t bi n. Khi ph n ph tr c giao L2 c a L1 trong L cng l m t khng gian con b t bi n, L l t ng tr c giao c a hai khng gian con b t bi n L1 v L2 . Trn hai khng gian con ny bi u di n T quy v hai bi u di n T (1) v T (2) hon ton c l p v i nhau. N u m t trong hai bi u di n ny ho c c hai bi u di n cn kh quy th khng gian con tng ng l i ch a khng gian con b t bi n nh hn v do l i l t ng tr c giao
37 c a hai khng gian con b t bi n nh hn. C ti p t c th c hi n vi c tch m t khng gian thnh t ng tr c giao c a hai khng gian con b t bi n nh v y cho n khi khng cn c th tch c n a, cu i cng ta i
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
n vi c tch khng gian L thnh t ng tr c giao c a cc khng gian con b t bi n L1 , L2 , . . ., Lf th c hi n cc bi u di n t i gi n T (1) , T (2) , . . ., T (f ) . Ta cn ni r ng bi u di n kh quy T l t ng tr c giao c a cc bi u di n t i gian T (1) , T (2) , . . ., T (f ) v vi t
~ ~ ~
T = T (1) T (2) . . . T (f ) . V cc bi u di n unita c tnh ch t di n t b i nh l 2 cho nn khi nghin c u cc bi u di n unita ta ch c n xt cc bi u di n t i gi n. u chng ny ta nh ngha cc bi u di n tng ng v coi cc bi u di n tng ng v i nhau ch l m t bi u di n. Do cc tnh ch t c bi t c a cc bi u di n unita, khi c m t bi u di n no c a m t nhm th ta hy tm xem n c tng ng v i m t bi u di n unita no hay khng. u tin ta hy xt tr ng h p G l m t nhm h u h n v ch ng minh nh l sau y. 2.4.2.3 nh l 3 M i bi u di n c a m t nhm h u h n u tng ng v i m t bi u di n unita. Ch ng minh. Gi s c m t nhm h u h n G no c p N v m t bi u di n T c a nhm ny trong m t khng gian Euclide ph c L v i m t tch v h ng c d ng cho tr c (x, y). u tin ta hy ch ng minh r ng c th tm c m t nh ngha m i c a tch v h ng, k hi u l {x, y}, m i v i tch v h ng ny th t t c cc ton t T(a) v i m i aG u l cc ton t unita: {T (a) x, T (a) y} = {x, y}, A G, x L, y L Th c v y, ta t
v i t ng trong v ph i l t ng theo t t c cc y u t b c a nhm G. Thay th x v y b ng T(a)x v T(a)y, ta c 1 1 {T (a) x, T (a) y} = N b T (b) T (a) x, T (b) T (a) y = N b T (ba) x, T (ba) y Ta dng nh ngha c a bi u di n T(b)T(a) = T(ba) Ch r ng khi b ch y m t vng theo t t c cc y u t c a nhm G th v i m i y u t a c nh tch b a cng ch y m t vng theo t t c cc y u t c a nhm ny, ch c i u l theo th t khc m thi. Do b T (ba) x, T (ba) y = ba T (ba) x, T (ba) y = c T (c) x, T (c) y V y ta c 1 T (ba) x, T (ba) y = N c T (c) x, T (c) y = {x, y}, ngha l i v i tch v h ng m i th t t c cc ton t T(a) u l hon t unita. Trong khng gian L ta hy ch n hai h vect n v c s : h cc vect n v c s e 1 , . . ., e n tr c giao chu n ha i v i tch v h ng cho t tr c (x, y), c th l
v h cc vect n v c s f 1 , . . ., f n tr c giao chu n ha i v i tch, v h ng m i, ngha l
K hi u php bi n i tuy n tnh chuy n cc vect e 1 , e 2 , . . ., e n thnh f 1 , f 2 , . . ., f n l X : V i hai vect b t k X=x i ei,y=y i e ta c
38 X x = xi f i , X y = yi f i Do V i m i y u t a c a nhm G ta t
CHNG 2. C S
Ta bi t r ng T(a) l cc hon t unita i v i tch v h ng m i. By gi ta ch ng minh r ng t t c cc ton t T (a) u l cc ton t unita i v i tch v h ng {x, y} cho t tr c. Th c v y, p d ng ng th c (51) v a thu c trn gi a cc tch v h ng (x, y) v {Xx, Xy}, dng cng th c X T (a) = T(a) X suy ra t nh ngha (52) v tnh ch t unita c a cc ton t T(a) i v i tch v h ng m i, ta c ( T (a) x, T (a) y) = {X T (a) x, X T (a) y} = {T (a) Xx, T (a) Xy} = {Xx, Xy} = (x, y) V y cc ton t T (a) l cc ton t unita i v i tch v h ng cho t tr c v t o thnh m t bi u di n unita T ; bi u di n cho T tng ng v i bi u di n unita ny. Khi ch ng minh nh l 3 ta s d ng m t i l ng l tch v h ng m i m i v i tch v h ng ny th bi u di n cho T l bi u di n unita. R t d tm c tch v h ng m i ny trong tr ng h p nhm G l nhm h u h n c p N. l gi tr trung bnh 1 a fx,y (a) N c a hm trn nhm G ngha l c a m t hm m bi n s l y u t a ch y trn t t c nhm G. Ta ch r ng i v i nhm h u h n ta c cng th c sau y i v i m i hm trn nhm f (a):
~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~
v i m i y u t b c nh c a nhm G Mu n ch ng minh nh l tng t nh nh l 3 i v i cc nhm v h n, k c cc nhm lin t c, ta ph i m i r ng khi ni m gi tr trung bnh c a hm trn nhm ra cho tr ng h p ny v s d ng m t i l ng g i l phi m hm trung bnh. 2.4.2.4 nh ngha phi m hm trung bnh trn nhm Cho khng gian vect cc hm f (a) trn nhm G v h n (c th l nhm lin t c). M t phi m hm tuy n tnh F(f ) trn khng gian vect ny c g i l phi m hm trung bnh n u n t n t i i v i m i hm gi i n i trn nhm v th a mn cc i u ki n sau y. 1) n u f(a) > 0, a G, th F(f) > 0. 2) n u f(a) = 1, a G, th F(f) = 1.
~ ~
3) n u f b(a) = f (ba), v f b (a) = f (ba), th F(f b) = F f b
= f (b).
i u ki n 3) c ngha l khi ta x d ch i s a c a hm trn nhm f (a) nh sau aab v aba, trong b l y u t ty c a G, th gi tr F (f ) c a phi m hm khng thay i. Do ta cn g i phi m hm ny l tch ph n b t bi n v dng k hi u tch phn
v i m t o d (a) no . Tnh ch t b t bi n c a phi m hm c th hi n o:
tnh ch t b t bi n c a
39
v i m i y u t c nh bG. Dng tch phn b t bi n c a hm trn nhm f x,y(a), t c l phi m hm trung bnh F(f x,y), lm gi tr trung bnh, by gi ta c th nh ngha tch v h ng m i nh sau trong tr ng h p nhm G l nhm v h n
V o d (a) l b t bi n cho nn i v i tch v h ng m i n t t c cc ton t T(b) u l ton t unita: {(T (b) x, T (b) y} = (T (a) T (b) x, (T (a) T (b) yd (a)
G
=
G
(T (ab) x, (T (ab) yd (a) =

G G
(T (ab) x, (T (ab) yd (ab)
(T (c) x, (T (c) yd (c) = {x, y}
V y ta c nh l sau y. 2.4.2.5 nh l 4 Cho m t nhm v h n G (c th l nhm lin t c). N u v i m i hm gi i n i f(a) trn nhm G t n t i phi m hm trung bnh F(f), t c l t n t i tch phn b t bi n (f (a) d (a) ,
G
th m i bi u di n c a nhm G u tng ng v i m t bi u di n unita. Ch ng minh. Ta dng phi m hm trung bnh F(f x,y) lm tch v h ng m i {x, y} r i l p l i t t c cc l p lu n gi ng nh khi ch ng minh nh l 3. Tr c khi k t thc o n ny ta hy d n ra y m t vi th d v phi m hm trung bnh. Example 2.1 G l nhm h u h n c p N. Ta nh ngha 1 F(f) = N a f (a) R rng l F(f) th a mn cc i u ki n 1) v 2). th l i i u ki n 3) ta ch c n dng nh
~
ngha c a f b, f b v h th c (54) a f (a) = a f (ab)= a f (ba) , b G. Example 2.2 G l nhm cc php quay khng gian ba chi u quanh m t tr c no . M i php quay c c trng b i gc quay , hm trn nhm l hm tu n hon c a v i chu k 2 f () = f ( + 2) . Ta nh ngha 1 2 F(f) = 2 0 f () d R rng l F(f) th a mn hai i u ki n 1) v 2). Ch r ng G l nhm giao hon cho nn
~
f () b= f ()= f( + ) T tnh ch t tu n hon c a hm f suy ra r ng F(f) th a mn i u ki n 3): 1 2 1 2 F( f ) = 2 0 f ( + ) d = 2 0 f () d = F(f) Example 2.3 G l nhm quay trong khng gian Euclide th c ba chi u. M i php quay c c trng b i ba gc Euler , , v i v thay i t 0 n 2 , cn thay i t 0 n . Hm trn nhm l hm f ( , , ) c a ba gc Euler. Phi m hm trung bnh c d ng 1 F(f) = 82 f (, , ) sinddd C th ch ng minh r ng l m t tch phn b t bi n trn nhm quay.
40
CHNG 2. C S
2.4.3 Bi u di n t i gi n
2.4.3.1 nh l 5 (B Shur 1) N u trong khng gian L th c hi n bi u di n t i gi n T c a nhm G c m t ton t A khc khng v giao hon v i t t c cc ton t T(a) c a bi u di n T, a G , th ton t A ph i l b i c a ton t n v Ch ng minh. Ton t A khc khng c t nh t m t vect ring r trong khng gian L: A r = r T p h p t t c cc vect ring tng ng v i cng m t gi tr ring t o thnh m t khng gian con L c a L. Ta hy ch ng minh r ng L b t bi n i v i m i php bi n i T(a) c a bi u di n T: T(a) L L , a G Th c v y, cho r l m t vect con ty trong L v hy xt t t c cc vect T(a)r, a G. Tc d ng ton t A ln cc vect ny, dng gi thi t v s giao hon c a A v i t t c cc ton t T(a) v ch r ng r l vect ring c a A v i gi tr ring , ta c A(T(a)r) = AT(a)r = T(a)Ar = T(a) r = (T(a))r. K t qu ny ch ng t r ng T(a)r cng l cc vect ring c a A cng m t gi tr ring . V y L qu th c l m t khng gian con b t bi n. Nhng theo gi thi t th bi u di n T trong khng gian L l i l bi u di n t i gi n, L khng th ch a khng gian con b t bin no khc khng v khc L. V y L khc khng th ph i trng v i L, ngha l m i vect trong khng gian cho L l vect ring c a ton t A v i cng m t gi tr ring . A ph i l b i c a ton t n v .
2.4.4 Hm trn nhm sinh ra b i bi u di n

Trong khng gian L th c hi n bi u di n T ta hy ch n m t h vect c s no . Khi m i php bi n i T(a) c di n t b i m t ma tr n v i cc y u t ma tr n T ij (a) l cc hm trn nhm G, g i cc hm trn nhm c sinh ra b i bi u di n T. Ta xt tr ng h p tch phn b t bi n c a m i hm gi i n i trn nhm u t n t i, v c nh ngha sau y 2.4.4.1 nh ngha tch v h ng c a hai hm trn nhm Cc hm trn nhm c th c coi l cc vect trong m t khng gian tuy n tnh v ta nh ngha tch v h ng c a hai hm trn nhm v , t c l c a hai vect trong khng gian cc hm trn nhm, nh sau
p d ng nh ngha ny cho cc hm trn nhm c sinh ra b i m t bi u di n t i gi n, ta c nh l sau y. 2.4.4.2 nh l 6 M t bi u di n T unita t i gi n th nguyn d c a nhm G sinh ra d 2 hm trn nhm Tij (a), a G, th a mn h th c
Ch ng minh. Hy l y m t ton t tuy n tnh B b t k trong khng gian L th c hi n bi u di n t i gi n T r i thi t l p cc ton t T(a) BT(a-1 ), aG, v i cc y u t ma tr n l cc hm trn nhm, v l y tch phn (b t bi n) ton t ny theo a trn nhm G. Ta thu c ton t sau y
41
Ta hy ch ng minh r ng ton t A giao hon v i m i php bi n i T(a). Th c v y, v i m i y u t a c a nhm G ta c T(a) AT(a)-1 = T(a) AT(a-1 ) = T (a) T (b) BT b1 T a1 d (b)
G
=
G
T (ab) BT b1 a1 d (b) =
G
T (ab) BT (ab)
d (b)
V r ng o d (b) l b t bi n, d (b) = d (ab), cho nn ta c th thay n b ng d (ab) r i i bi n s tch phn, t ab = c, v c T(a) AT(a)-1 = T (c) BT c1 d (c)
G
ngha l T(a) AT(a)-1 = A, a G Nhn c hai v c a h th c ny v i T(a) t bn ph i, ta thu c T(a) A = AT(a), a G V y s giao hon c a A v i m i ton t T(a) c ch ng minh. By gi ta p d ng B Shur 1. Theo gi thi t T l m t bi u di n t i gi n. Ton t A giao hon v i t t c cc ton t T(a) c a bi u di n ny ph i l b i c a ton t n v A = I Ph i h p h th c ny v i cng th c (60), ta thu c h th c
hay l d i d ng t ng minh cc y u t ma tr n
Bi u di n T c th nguyn b ng d cho nn cc ch s i, j,k, l trong cng th c (62) ch y theo cc s nguyn dng t 1 n d. L y v t c a c hai v cng th c (61), ngha l t i = l trong c hai v c a cng th c (62) r i c ng theo i t 1 n d ta c Bjk Tki b1 Tij b1 b d (b) = d
G
Ch r ng T ki (b -1 )T v d (b) = 1
G
ij
(b) = T
kj
(b -1 b)=T
kj
(e) =
kj
ta thu c 1 1 = d B ii = d Tr B V y cng th c (62) c th vi t l i nh sau
Theo gi thi t T l m t bi u di n unita, do T(b-1 ) = T(b)-1 = T(b)+ ngha l Tkl(b-1 ) = Tlk(b)* Thay vo v tri cng th c (63), ta thu c
42
CHNG 2. C S
Cng th c ny ng i v i m i ma tr n B. Ta hy ch n B l m t ma tr n c bi t c y u t ma tr n Bij b ng 1 khi i = p v j = q v i hai s nguyn dng p v 1 no nh hn ho c b ng d, cn t t c cc y u t ma tr n khc b ng khng,
Ta c Tr B = pq Khi cng th c (64) tr thnh 1 Tlq (b) Tip (b) d (b)= d il pq

G
l cng th c (59). V y nh l c ch ng minh. nh l 6 c th c ch ng minh m t cch tng t i v i cc nhm h u h n. Trong tr ng h p ny tch phn b t bi n c a hm trn nhm c thay b ng m t i l ng tng t l gi tr trung bnh c a hm trn nhm 1 Tij (a) Kkl (a) d (a) N a Tij (a) Tkl (a),
G
trong N l s y u t c a nhm h u h n. Theo nh l 6 ta c d2 hm trn nhm T ij (a) tr c giao v i nhau v do c l p tuy n tnh v i nhau. V s hm c l p tuy n tnh trn nhm h u h n c p N nhi u nh t cng ch b ng N, cho nn d 2 N. V y d nh l 6 i v i nhm h u h n c h qu sau y. 2.4.4.3 H qu Th nguyn d c a m i bi u di n t i gi n c a m t nhm h u h n c p N bao gi cng tho mn h th c d 2 N. By gi ta hy m r ng nh l 6 ra cho tr ng h p cc hm trn nhm c sinh ra b i hai bi u di n t i gi n khng tng ng. Gi ng nh khi ch ng minh nh l 6, ta c n b sau y. 2.4.4.4 nh l 7 (B Shur 2) Cho T(1) v T(2) l hai bi u di n t i gi n khng tng ng c a nhm G trong cc khng gian vect L1 v L2, T(1)(a) v T(2)(a) l cc php bi n i trong L1 v L2, tng ng v i y u t a G, A l m t ton t tuy n tnh chuy n cc vect trongL2 thnh cc vect trong L1 . N u v i m i y u t a c a nhm G ton t A tho mn h th c: th A ph i b ng khng. Ch ng minh. G i th nguyn c a khng gian L1 l d 1 , th nguyn c a khng gian L2 l d 2 . C th x y ra ba tr ng h p. 1) d 1 > d 2 . G i M l mi n gi tr c a ton t A, ngha l t p h p t t c cc vect r 1 L1 c d ng trong r 2 l m t vect b t k c a L2 . Ta vi t Th nguyn c a M ph i b hn ho c b ng th nguyn c a khng gian L2 v do ph i b hn th nguyn d 1 c a khng gian L1 . Ta hy ch ng minh r ng M l m t khng gian con b t bi n i v i t t c cc ton t T (1) (a), A G. Th c v y, m i vect r1 M u c d ng xc nh b i cng th c (66) v do theo h th c (65) ta c: T (1) (a) r 1 = T (1) (a) Ar 2 = AT (2) (a) r 2 . Nhng T (2) (a) r 2 cng l m t vect trong L2 cho nn theo nh ngha (67) ta c AT (2) (a) r2M V y v i m i vect r 1 M vect T (1) (a) r 1 cng l m t vect thu c khng gian con M,
43 T (1) (a) r 1 M M, M l m t khng gian con b t bi n i v i t t c cc php bi n i T (1) (a). Ta l i bi t r ng th nguyn c a M nh hn th nguyn d 1 c a khng gian L1 . Nhng theo gi thi t th bi u di n T (1) l m t bi u di n t i gi n, khng gian L1 khng th c khng gian con b t bi n no khc khng m c th nguyn nh hn d 1 . V y ta ph i c M = 0, ngha l A = 0. 2) d 1 < d 2 . V ton t tuy n tnh A chuy n cc vect trong khng gian d 2 chi u thnh cc vect trong m t khng gian c s chi u d 1 nh hn, cho nn trong L2 ph i c t nh t m t vect r 2 no m G i N l t p h p t t c cc vect trong khng gian L2 tho mn i u ki n (68). V c t nh t m t vect tho mn i u ki n ny nn N =0. Ta hy ch ng minh r ng N l khng gian con b t bi n i v i bi u di n T (2) . Th c v y, cho r 2 l vect b t k trong N. Theo gi thi t (65) v nh ngha (68) ta c AT (2) (a) r 2 = T (1) (a) A r 2 = 0 v i m i y u t a c a nhm G, t c l t t c cc vect T (2) (a) r 2 cng thu c vo N. V y T (2) (a) N N, a G, N l khng gian con b t bi n khc khng c a L2 . Nhng theo gi thi t bi u di n T (2) l bi u di n t i gi n. V y N ph i trng v i L2 , ngha l m i vect r 2 c a L2 u th a mn i u ki n (68). Ta suy ra r ng A=0. 3) d 1 =d 2 . u tin ta ch r ng A khng th c ngh ch o, v n u A-1 t n t i th h th c (65) cho ta ngay T (2) (a) = A1 T (1) (a) A, a G, ngha l hai bi u di n T (1) v T (2) tng ng v i nhau, tri v i gi thi t. V r ng A khng c ngh ch o cho nn mi n gi tr M c a A ph i c th nguyn nh hn d 2 = d 1 . L lu n gi ng nh trong tr ng h p 1), ta th y r ng M ph i l m t khng gian con b t bi n khc v i L1 . V bi u di n T (1) l t i gi n, theo gi thi t, cho nn M ph i b ng khng, M = 0. V y A = 0. By gi ta hy p d ng B Shur 2 ch ng minh nh l sau y. 2.4.4.5 nh l 8 Hai bi u di n unita t i gi n khng tng ng nhau T ( ) v T ( ) sinh ra hai h hm trn nhm Tij (a) v Tkl (a) tr c giao v i nhau, ngha l tho mn h th c
Ch ng minh. G i L v L l hai khng gian vect th c hi n cc bi u di n t i gi n T () v T ( ) , B l m t ton t tuy n tnh no chuy n cc vect c a L thnh cc vect c a L . t A = T () BT () b1 d (b),
G
v xt cc tch T () (a) A, v i m i y u t a c a nhm G. Ta c T () (a) A = T () (a) T () (b) BT () b1 d (b)

G
= T () (a) T () (b) BT () b1 T () a1 d (b) T () (a)

G
= T () (ab) BT () (ab)
G
d (b) T () (a) d (ab) T () (a)
= T () (ab) BT () (ab)
G G
= T () (c) BT () c1 d (c) T () (a) Vy T () (a) A = AT ( ) (a), a G Theo B Shur 2 ton t A ph i b ng khng. Ta thu c cng th c
44
CHNG 2. C S
hay l d i d ng ch a t ng minh cc y u t ma tr n
N u ch n B l ma tr n ch c m t y u t ma tr n B pq khc khng, cn t t c cc y u t ma tr n khc b ng khng, th cng th c (71) cho ta () () Tip (b) Tgl() b1 d (b)= Tlq (b) Tip() (b) d (b)= =
G G
chnh l cng th c (69). V y nh l c ch ng minh. V i cc nhm h u h n th thay cho tch phn b t bi n ta dng gi tr trung bnh c a hm trn nhm v cng c nh l tng t . Ta ch ng minh c r ng cc hm trn nhm c sinh ra b i cc bi u di n t i gi n khng tng ng cng nh c sinh ra b i cng m t bi u di n t i gi n u l cc hm tr c giao v i nhau. By gi hy xt t t c cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau T() , = 1, 2, . . ., f, c a m t nhm h u () h n G, v t p h p t t c cc hm Tij (a) c sinh ra b i cc bi u di n ny, i, j = 1, 2, . . ., d , d l th nguyn c a bi u di n T () . M i hm ny c th c xem l m t vect trong khng gian vect L t t c cc hm (a) trn nhm G. Ta c nh l sau y. 2.4.4.6 nh l 9 T p h p t t c cc hm Tij (a) , = 1, 2, . . ., f, i, j = 1, 2, . . ., d , c sinh ra b i t t c cc bi u di n t i gi n T ( ) th nguyn d khng tng ng v i nhau c a m t nhm h u h n G t o thnh h cc vect c s tr c giao v i nhau trong khng gian t t c cc hm trn nhm G. Ni cch khc, m i hm trn nhm G u c th khai tri n c thnh m t t h p tuy n tnh c a cc hm :
()
trong d u t ng theo k hi u php c ng t t c cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau c a nhm G. Ch ng minh. Trong khng gian L t t c cc hm trn nhm G ta nh ngha ton t tuy n tnh T(a) tng ng v i y u t a c a nhm G nh sau
Cc ton t ny t o thnh m t bi u di n T c a nhm G. Th c v y, ta c T a T (a) (b) = T a (ba) = T a a (b) = a ba = ba a = aa (b) = T a a (b) v i m i hm , ngha l T(a) T(a) = T(a a) Bi u di n T ny c th c khai tri n thnh t ng tr c giao c a cc bi u di n t i gi n T( ) c a nhm G m trong khai tri n m i bi u di n c th c l p l i m t s l n. K hi u l s l n m bi u di n t i gi n T ( ) c ch a trong bi u di n T. Ta k hi u t ng tr c giao c a n bi u di n gi ng nhau ny l T ,
v c
45 Khng gian L tch ra thnh t ng tr c giao c a cc khng gian con b t bi n , v = 1, 2, . . ., , = 1, 2, . . ., f, trong khng gian con , v = 1, 2, . . ., , th c hi n cng m t bi u di n t i gi n T ( ) . Trong m i khng gian con ny ta hy ch n h c s , i = 1, 2, . . ., , m i vect ny l m t hm trn nhm G. Theo nh ngha c a cc y u t ma tr n ta c () () () () T (a) = vi = T () (a) = vi = vi Tji (a) ngha l () () () T (a) = vi (b) = vi (b) Tji (a) M t khc, theo nh ngha (73) c a T(a) ta l i c () () T (a) vi (b) = vi (ba) Do () () vi (ba) = vj (b) Tji (a) Trong h th c ny ta hy l y b l y u t n v e c a nhm G v thu c cng th c sau y
Cng th c (74) ch ng t r ng m i hm (a), l cc vect c s c a khng gian L u l m t t h p tuy n tnh c a cc hm . M i hm trn nhm u c th tri n khai thnh m t t h p tuy n tnh theo cc hm (a) v do cng c d ng m t t h p tuy n tnh c a cc hm . V y h t t c cc hm l m t h trong khng gian L t t c cc hm trn nhm. nh l c ch ng minh. Bi u di n T m chng ta s d ng trn l m t bi u di n m ta c th thi t l p v i b t k m t nhm G no. Ta t tn cho bi u di n c bi t ny nh sau. 2.4.4.7 nh ngha bi u di n u n Bi u di n T c a m t nhm G trn khng gian L cc hm trn nhm (a), v i cc ton t T(a) tc d ng ln cc hm nh sau T(b) (a) = (ab), c g i l bi u di n u n c a nhm ny. Ch r ng nh ngha ny p d ng cho cc nhm G b t k: h u h n, v h n, lin t c. Trong qu trnh ch ng minh nh l 9 chng ta th y r ng khng gian L tch ra thnh t ng tr c giao c a cc khng gian con L , = 1, 2, . . ., f, m i khng gian con L l i l t ng tr c giao c a n khng gian () con c a Lv , m i khng gian con L c th nguyn d . V y th nguyn c a khng gian L l n d . M t v khc, trong khng gian ny c d2 hm Tij (a) t o thnh m t h cc vect c s . V y ta ph i c 2 n d = d ngha l n = d . Ta i n nh l sau y 2.4.4.8 nh l 10 Bi u di n u n T c a m t nhm h u h n G ch a bi u di n t i gi n T th nguyn d ng d l n. N u nhm h u h n G l nhm c p N, th trong khng gian L t t c cc hm trn nhm c nhi u nh t l N hm c l p tuy n tnh. L lu n trn ch ng t r ng th nguyn c a khng gian L l d2
(2.2)
V y ta c nh l sau y 2.4.4.9 nh l 11 Cc th nguyn d c a t t c cc bi u di n t i gi n khng tng ng c a m t nhm h u h n G c p N ph i tho mn h th c
46
CHNG 2. C S
2.4.4.10 Cc nh l v cc hm c trng By gi ta ch ng minh m t s nh l v cc hm c trng. 2.4.4.10.1 nh l 12 Cc hm c trng (a) c a cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau G l cc hm tr c giao chu n ho trn nhm ny: T () c a m t nhm
Ch ng minh. K hi u Tij (a) v Tkl (a)l cc y u t ma tr n c a cc ton t T () (a) v T () (a). Theo nh l 6 v nh l 8 ta c Tij (a) , Tkl (a) = d1 ik jl ,
trong d l th nguyn c a bi u di n T () , i, j = 1, 2, . . ., d , v Tij (a) , Tkl (a) = 0 v i = T nh ngha c a cc hm c trng (a) = Tii (a), (a) = Tkk (a), ta suy ra ( , ) = (Tii , Tkk ) = d1 ik ki = 1 , = (Tii , Tkk ) = 0 v i = V y cng th c (76) c ch ng minh. Ta bi t r ng ta c th coi hm c trng c a m t bi u di n l m t hm (Ka ) trn t p h p cc l p Ka cc y u t lin h p. Xt h t t c cc hm () (Ka ) c sinh ra b i t t c cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau c a nhm h u h n G v hy tm xem cc hm ny c ph i l h trong khng gian cc hm (Ka ) trn cc l p K a cc y u t lin h p hay khng. Ta c nh l sau y. 2.4.4.10.2 nh l 13 Cc hm c trng () (Ka ) c sinh ra b i t t c cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau T () , = 1, 2, . . ., f, c a m t nhm h u h n G t o thnh m t h trong khng gian vect cc hm (Ka ) trn t p h p cc l p K a cc y u t lin h p. M i hm (Ka ) trn t p h p cc l p K a cc y u t lin h p c th c khai tri n nh sau
Ch ng minh. Hm (Ka )trn t p h p cc y u t lin h p l m t hm trn nhm (a)v i tnh ch t sau y

p d ng nh l 9 (cng th c (72)), ta khai tri n hm ny theo h t t c cc hm trn nhm Tij (a), i, j = 1, 2, . . ., d , = 1, 2, . . ., f, c sinh ra b i t t c c bi u di n t i gi n T(a) khng tng ng v i nhau c a nhm G, v c
47 Thay hai bi u th c (79) v (80) c a (a) v bab1 vo phng trnh (78) r i so snh cc h s c a Tij (a) ta suy ra h th c
Ta bi t r ng Tki (b) v Tjl b1 l cc y u t ma tr n c a cc ma tr n T (b) v T b1 . Coi Cji l cc y u t ma tr n c a cc ma tr n C ta vi t l i h th c (81) d i d ng m t h th c gi a cc ma tr n 1 C = T b1 C T (b) = T (b) C T (b), b G Ta suy ra r ng T (b)C = C T (b), b G, ngha l ma tr n C giao hon v i t t c cc ton t T (b), b G, c a bi u di n t i gi n T . Theo B Shur 1 ma tr n ny ph i l b i c a ma tr n n v , C = () I, ngha l
Thay gi tr (82) c a Cji vo v ph i cng th c (79), ta thu c (a)= (a)= =1 () ii (a) chnh l h th c (77). V y nh l c ch ng minh. G i N k l s l p cc y u t lin h p c a nhm h u h n G. C t t c N k hm trn t p h p cc l p K a m l c l p tuy n tnh. M t khc, theo nh l 2 th s c c i cc hm trn t p h p cc l p K a m l c l p tuy n tnh b ng s f cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau c a nhm G. V y ta c h qu sau y. H qu . S f cc bi u di n t i gi n khng tng ng v i nhau c a nhm h u h n G b ng s N k cc l p y u t lin h p c a nhm ny: F = N k. Khi ta cho m t nhm h u h n G, mu n bi t nhm ny c bao nhiu bi u di n t i gi n khng tng ng ta ch c n tm xem nhm G c bao nhiu l p cc y u t lin h p. Cch ny r t th ng hay c dng khi nghin c u cc nhm i x ng c a cc tinh th .
f () () Tii =1 f ()
()
48
CHNG 2. C S
Chng 3
Cc nhm i m tinh th h c
3.1 Phn lo i cc nhm i m tinh th h c1
Cc phn t ch a nhi u nguyn t cng m t lo i v cc tinh th ch t r n th ng c tnh ch t i x ng th hi n ch c nh ng php quay, php ph n x gng, php ngh ch o, php t nh ti n, ho c nh ng t h p c a cc php bi n i ny, m sau khi th c hi n cc php bi n i th cc nguyn t cng lo i trong phn t ho c trong tinh th i ch cho nhau, nhng phn t ho c tinh th th l i chuy n n m t v tr trng kht v i v tr ban u. Cc php bi n i ni trn c chung m t tnh ch t: kho ng cch gi a hai i m b t k c a m t phn t ho c m t tinh th ch t r n (m ch lm cho cc nguyn t cng m t lo i i ch cho nhau) c g i l php i x ng c a th t o thnh m t nhm v i nh ngha tch c a hai php bi n i l s th c lin ti p hai php bi n i , ngh ch o c a m t php bi n i l php bi n i ng c v i n. Nhm g i l nhm i x ng c a phn t ho c c a tinh th . M t th d v nhm i x ng c a tinh th l nhm t nh ti n. V trong tinh th c s s p t tu n hon cc nguyn t m i lo i, cho nn tinh th (v h n) c tnh i x ng i v i cc php t nh ti n TR : rr + R trong vect t nh ti n R c d ng R = n1 a1 + n2 a2 + n3 a3 , v i a1 , a2 , a3 l ba vect khng n m trong cng m t m t ph ng, cn n1 , n2 , n3 l ba s nguyn. Ta ch n a1 , a2 , a3 l cc vect ng n nh t theo m i h ng cho m cc php t nh ti n theo cc vect ny l cc php i x ng c a tinh th , v g i l cc vect ny l cc vect t nh ti n c s . i m cu i c a cc vect R v i cc gi tr nguyn tu c a n1 , n2 , n3 t o thnh m t m ng g i l m ng Bravais. Trong m t php t nh ti n c a khng gian t t c cc i m u d ch chuy n, khng c i m no l b t ng c . Tri l i, trong m i php quay, m i php ph n x gng v m i php ngh ch o u c t nh t m t i m b t ng: i m b t k trn tr c quay, i m b t k trn m t ph ng gng v tm c a php ng ch o. Xt cc php bi n i c ng t o thnh m t nhm i x ng c a phn t ho c c a tinh th . N u t t c cc php i x ng c a nhm u gi c nh cng m t i m, th nhm ny c g i l nhm i m. Ni khc i, m i nhm i m l m t nhm cc bi n i c ng m t t c cc y u t c a n u c chung m t i m c nh. M i y u t c a nhm i m c g i l m t bi n i i m ho c y u t i x ng i m. M t th d v nhm i m l nhm C n , cc php quay quanh m t tr c c nh v i cc gc quay b ng m t s nguyn l n gc 2 , trong n l m t s nguyn dng. Gi tr n = 1 l m t tr ng h p c bi t: nhm C 1 ch g m cc php quay m t s nguyn l n gc 2, ngha l ch g m c m t y u t l bi n i ng nh t E. M i nhm C n v i cc s nguyn dng n > 1 u c th l nhm i x ng c a m t hnh h u h n no (th d nh hnh tr th ng ng m y l hnh n-gic u) ho c c a m t phn t no , nhng khng ph i nhm C n no cng c th l nhm i x ng c a tinh th , b i vi tinh th c c u trc hon ton. Th c v y, ta s ch ng minh r ng do tnh ch t i x ng c a tinh th i v i cc php t nh ti n TR , v i R l
1 Phin
49
50
CHNG 3. CC NHM I M TINH TH
H C
cc vect m i m cu i c a chng t o thnh m ng Bravais, nhm C n ch c th l nhm i x ng c a tinh th n u c nm gi tr nguyn dng sau y: n = 1, 2, 3, 4, 6. ch ng minh ta hy ch n xOy l m t ph ng ch a cc nguyn t i ch cho nhau trong cc php quay c a nhm C n . Ch n tr c Oz lm tr c quay. Khi cc nt c a m ng Bravais trn m t ph ng xOy t o thnh m t m ng tinh th hai chi u i x ng i v i cc php t nh ti n TR v i m i vect R c d ng, a v b l hai vect t nh ti n c s trn m t ph ng xOy. Ta quy c ch n chng th no a l vect t nh ti n ng n nh t c a m ng Bravais. Khi m i vect t nh ti n khc khng R u ph i tho mn i u ki n Ta ch n tr c Ox theo h ng c a vect a v c By gi ta th c hi n php quay m t gc quanh tr c Oz. Trong php quay ny vect achuy n thnh vect a v i thnh ph n N u php quay ny l m t php i x ng c a tinh th th vect a cng l m t vect t nh ti n cu atinh th v do hai vect aa ph i l hai vect t nh ti n c a tinh th n u chng khc khng. Xt vect a a. N u vect ny b ng khng th ta c cn n u n khc khng th ph i tho mn i u ki n (2), ngha l
Dng cc bi u th c (3) v (4) c a cc thnh ph n c a a v a, ta suy ra 1 cos 2 v do
Xt vect a + a. N u vect ny b ng khng th ta c cn n u n khc khng th ph i tho mn i u ki n (2), ngha l
Dng cc bi u th (3) v (4) c a cc thnh ph n c a a v a, ta suy ra 1 cos 2 v do ph i tho mn m t trong hai i u ki n sau y
ng th i v i php quay m t gc quanh tr c Oz nhm Cn cn ch a php quay gc - . Trong php quay ny vect a chuy n thnh vect a v i cc thnh ph n cng chnh l m t vect t nh ti n. Do vect a + a ph i b ng khng, ho c l m t vect t nh ti n khc khng v tho mn i u ki n (2), ngha l Dng cc bi u th c (4) v (11) c a cc thnh ph n c a cc vect a v a, ta th y r ng a+a tri t tiu khi c m t trong hai gi tr sau y
51
Cn n u a+a khc khng th t b t ng th c (12) suy ra 1 cos2 4 , do ph i tho mn m t trong ba i u ki n sau y:
Tm l i, php quay m t gc ch c th l m t php i x ng c a m t tinh th n u gc ho c l b ng m t trong b n gi tr (5), (8), (13), (14), ho c l ph i tho mn ng th i i u ki n (7), m t trong hai i u ki n (10) v m t trong ba i u ki n (15). Cc gi tr ny l = 0, , , 2 , , 4 , 3 , 5 . 3 2 3 3 2 3 l cc gc quay c a cc nhm C n v i n = 1, 2, 3, 4, 6. Chng ta th y r ng khng ph i m i nhm i m u c th l m t nhm i x ng c a m t tinh th no . M t nhm i m n u ng th i l m t nhm i x ng c a tinh th th nhm i m c g i l nhm i m tinh th h c. trnh by v n t t v cc nhm i m tinh th h c ta dng cc thu t ng sau y. Tr c quay c a nhm Cn c g i l tr c quay b c n. Khi ta ni m t i m c m t tr c quay b c n t c l ni r ng nhm i m ch a m t nhm con C n. Gi s r ng php quay gc 2 quanh m t tr c no n khng ph i l php i x ng c a m t tinh th ho c phn t no , nhng t h p c a php quay ny v i php ph n x gng qua m t m nt ph ng tr c giao v i tr c quay, k hi u l S n , l i l php i x ng. Ta g i S n l php quay - ph n x gng v g i tr c quay th ng gc v i m t ph ng ph n x gng ni trn l tr c quay - nhm Sn . Tng t nh php quay - ph n x gng, t h p c a m t php quay quanh m t tr c v php ngh ch o i v i m t i m trn tr c quay c g i l php quay - ngh ch o, cn tr c quay by gi l tr c quay - ngh ch o. di n t m t nhm i m ta ch c n cho bi t nhm i m c nh ng tr c quay no, c nh ng m t ph ng ph n x gng no, c nh ng tr c quay - ph n x gng no v c tm ngh ch o hay khng. Ta c cc nhm i m tinh th h c sau y: Nhm C n : Ch c m t tr c quay b c n. Cc gi tr c a n l 1, 2, 3, 4, 6. Nhm C i : G m php ngh ch o i v y u t n v E. Nhm C nh : C m t tr c quay b c n v m t m t ph ng ph n x gng tr c giao v i tr c quay (n m ngang). Cc gi tr c a n l 1, 2, 3, 4, 6. V i n = 2, 4, 6 th nhm Cnh ch a php ngh ch o. Nhm C nv : C m t tr c quay b c n v n m t ph ng ph n x gng ch a tr c quay (th ng ng). Cc gi tr c a n l 2, 3, 4, 6. Nhm S n : Ch c m t tr c quay - ph n x gng b c n. Cc gi tr c a n ng v i nhm l n = 4, 6, v r ng cc nhm S 2 v S 3 trng v i C i v C 3 h. Nhm D n : C m t tr c quay b c n v na tr c quay b c 2 tr c giao v i tr c quay b c n. Cc gi tr c a n l 2, 3, 4, 6. Nhm D nd : Thu c t nhm Dn b ng cch thm n m t ph ng ph n x gng d , m i m t ph ng l m t phn gic c a gc gi a hai tr c b c 2. Cc gi tr c a n l 2, 3. Nhm D nh : Thu c t nhm Dn b ng cch thm vo m t ph ng ph n x gng tr c giao v i tr c b c n (n m ngang). Cc gi tr c a n l 2, 3, 4, 6. V i n = 2, 4, 6 th nhm D nh ch a php ngh ch o. Nhm O : Nhm bao g m cc php quay l php i x ng c a hnh l p phng. Nhm ny c 24 y u 3 t : y u t n v l 23 php quay th t s . Cc php quay l: 6C 2 , 8C 3 , 6C 4 v 3C4 (hnh 3.1).
52
H C
Nhm O h : Nhm g m t t c cc php i x ng c a hnh l p phng v g i l nhm bt di n, thu c t nhm O b ng cch thm ngh ch o. Ta c O h = OCi. Nhm T: Nhm g m cc php quay l php i x ng c a hnh t di n u. Nhm ny c 12 y u t : y u 2 t n v v 11 php quay th c s . Cc php quay l: 3C 2 , 4C 3 v C3 (hnh 3.2).
Nhm T h : T h = T C i . Ch r ng t di n khng i x ng i v i php ngh ch o, cho nn T h khng ph i l m t nhm i x ng c a hnh t di n u.
53 Nhm T d : nhm t t c cc php i x ng c a hnh t di n u v g i l nhm t di n, thu c b ng cch thm 6iC 4 v 6 d vo nhm T. l t t c 32 nhm i m tinh th h c. Cc y u t c a cc nhm i m c g i l cc bi n i i m. Ngoi cc nhm t nh ti n v cc nhm i n hnh tinh th h c, cc tinh th ch t r n cn c th c tnh ch t i x ng i v oi cc nhm c c y u t l cc t h p c a php tnh ti n v php bi n i i m m n u xt ring bi t th php t nh ti n v php bi n i i m ny khng ph i l php i x ng. Cc nhm i x ng c a tinh th g i l cc nhm khng gian. C t t c 230 nhm khng gian. Cc k hi u v cc nhm i m vi t trn c g i l cc k hi u Schnfies. Ngoi cc k hi u ny ng i o ta cn dng m t cch k hi u khc, g i l k hi u qu c t hay k hi u Herman-Manguin, quy c nh sau: - tr c quay b c n k hi u l n ; - m t ph ng ph n x gng k hi u l m ; - tr c quay - ph n x gng b c n k hi u l n/m ; - tr c quay - ngh ch o b c n k hi u l n. Cc tr c quay, cc tr c quay - ph n x gng, cc m t ph ng ph n x gng v tm ngh ch o c g i l cc y u t i x ng c a nhm i m. Hai y u t i x ng cng m t lo i c a m t nhm i m (hai tr c quay cng m t b c, hai tr c quay ph n x gng cng m t b c, hai m t ph n x gng) c g i l tng ng v i nhau n u c m t php bi n i c a nhm ang xt chuy n m t y u t thnh y u t kia. Trong Chng I, khi nghin c u v nhm quay SO(3), chng ta ch ngminh r ng hai php quay cng m t gc quanh hai tr c quay khc nhau lin h p v i nhau. B ng nh ng l p lu n tng t chng ta cng c th ch ng minh r ng trong m t nhm i m hai php quay cng m t gc quanh hai tr c quay tng ng, hai php quay - ph n x gong cng m t gc quanh hai tr c quay - ph n x gng tng ng ho c hai php ph n x gng qua hai m t ph ng ph n x gng tng ng l hai y u t lin h p v i nhau. Chng ta s p d ng cc d u hi u ni trn v hai y u t lin h p v i nhau c a m t nhm i m khi phn chia cc y u t c a m i nhm i m thnh cc l p cc y u t lin h p.
3.2 H cc i m Cn, Cnh, Cnv, Ci2

Trong h ny c 15 nhm i m tinh th h c sau y, 1) Nhm C 1 ch g m c m t y u t n v E. Khng c y u t i x ng no, Phn t ho c c s c a tinh th l b t i x ng. 2) Nhm Ci l nhm giao hon g m hai y u t : n v E v php ngh ch o i. Ch c m t y u t i x ng l tm ngh ch o i. 3) Nhm C 1 h = C 1 v l nhm giao hon g m hai y u t : n v E v php ph n x gng . Ch c m t y u t i x ng l m t ph ng gng . V khng c tr c quay nn ta khng phn bi t c m t ph ng gng l th ng ng hay n m ngang. 4) Nhm C 2 l nhm giao hon g m hai y u t : n v E v php quay C 2 gc quanh m t tr c no , 1 2 C2 = C 2 , C2 = E. C m t y u t i x ng l tr c quay C 2 . 5) Nhm C 2h g m hai y u t E, C 2 c a nhm quay C 2 , php ph n x gng h qua m t m t ph ng gng tr c giao v i tr c quay v cc t h p c a chng. T h p c a php quay C 2 quanh tr c Oz. v i php ph n x gng h qua m t ph ng gng xOy chnh l php ngh ch o i khng ph thu c vo th t c a chng,
2 Phin
54
CHNG 3. CC NHM I M TINH TH V y nhm C 2 h l nhm giao hon g m b n y u t E, C 2 , h , i v i b ng nhn nhm sau y B ng nhn nhm C 2 h
H C
Cc y u t i x ng c a nhm C 2 h l: tr c quay C 2 , m t ph ng gng h v tm ngh ch o i l giao i m c a chng. Nhm C 2 l nhm con c a nhm C 2 h. 6) Nhm C 2 v g m cc y u t E, C 2 c a nhm quay C 2 , php ph n x gng v qua m t m t ph ng gng ch a tr c quay cng k hi u l v v cc t h p c a chng. K hi u m t ph ng gng ch a tr c quay v tr c giao v i m t ph ng v v v . N u tr c quay l Oz C 2 : (x, y, z) (-x, -y, -z). m t ph ng gng v l m t ph ng xOz Th m t ph ng gng v l m t ph ng yOz
D th l i r ng
V y nhm C 2 v l nhm giao hon g m b n y u t E, C 2 , v v v v i b ng nhn nhm sau y B ng nhn nhm C v2
55
C ba y u t i x ng: tr c quay C 2 v hai m t ph ng gng ch a tr c quay v , v tr c giao v i nhau. Nhm C 2 l nhm con c a nhm C 2 v. 7) Nhm giao hon C 3 l nhm vng sinh ra b i php quay C 3 m t gc 2 quanh m t tr c no . Y u 3 1 2 t C3 l php quay gc 4 quanh tr c ny, n trng v i php quay C3 gc 2 quanh tr c cho. Ta c 3 3 1 2 3 C3 = C3 , C3 = E Ch c m t y u t i x ng l tr c quay C 3 . 1 2 8) Nhm C 3 h l nhm giao hon g m ba y u t E, C 3 , C3 = C3 c a nhm con C 3 , php ph n x gng h qua m t m t ph ng gng tr c giao v i tr c quay v cc t h p c a chng. C hai y u t i x ng l tr c quay C 3 v m t ph ng gng h tr c giao v i nhau. 1 9) Nhm C 3 v g m ba y u t E, C 3 , C3 c a nhm con C 3 v ba php ph n x gng v , v , v qua ba m t ph ng gng ch a tr c quay cng k hi u l v , v , v , m t ph ng v thu c t m t ph ng v sau 1 2 khi th c hi n php quay C3 = C3 , t c l thu c t m t ph ng v sau khi th c hi n php quay C 3 . Ch t ng v cc php quay c a m t ph ng v , v , v th ph i c n t hai m t ph ng kia. Cc y u t i x ng l: tr c quay C 3 v ba m t ph ng gng ch a tr c quay v , v , v chuy n ch cho nhau trong cc php quay c a nhm con C 3 . Ch n tr c quay C 3 lm tr c Oz v m t ph ng gng v lm m t ph ng t a xOz. Trn hnh 3.3 ta v ba giao tuy n Ox, Ox, Ox c a m t ph ng t a xOy v i ba m t ph ng gng v , v , v . Cc tr c Ox v Ox t o v i tr c Ox cc gc b ng 2 v 4 . Xt m t i m trn m t ph ng xOy 3 3 m bn knh vect R c a n t o v i tr c Ox m t gc (gi tr i s tnh theo chi u ng c v i chi u quay c a kim ng h ). Trong php ph n x gng qua m t v bn knh vect R chuy n thnh bn knh vect R t o v i tr c Ox gc - (xem hnh 3.4)
56
H C
Ta vi t
Xt php ph n x gng qua m t ph ng gng v . Bn knh vect R t o v i tr c Ox gc 2 . Trong 3 php ph n x gng v n chuy n thnh bn knh vect R t o v i tr c Ox gc - 2 (xem hnh 3.5). 3 Do ta c v : 2 -( 2 ) = + 2 3 3 3 ngha l
57
Ch r ng ta c th thm vo gc ho c b t i t gc ny m t i l ng l b i s c a 2, do - + v - 2 l cng m t gc. V i php ph n x gng qua m t ph ng gng v (xem hnh 3.6) ta c k t 3 4 2 qu sau y: Bn knh vect R t o v i tr c Ox gc - 3 t c l + 3 . Php ph n x gng v chuy n n 2 thnh bn knh vect R t o v i gc Ox gc -( + 3 ) . Ta c v : + 2 -( + 2 ) = - 2 3 3 3 ngha l
4 3
1 2 Cn trong cc php quay C 3 v C3 = C3 gc thay i nh sau
58
H C
Ch r ng cc php ph n x gng v php quay C 3 c tnh ch t 3 2 v = 2 = 2 = C3 = E v v Dng tnh ch t ny v cc cng th c (22a), (22b), (22c), (23a), (23b), ta suy ra cc h th c sau y:
Do ta c ngay
T cc h th c ny ta l i thu c cc h th c m i
V y v i nhm C 3v ta c b ng nhn nhm sau y B ng nhn nhm C 3v
59
Cu i cng ta xt t ng y u t v xc nh l p cc y u t lin h p v i y u t cho. Ta nh c l i r ng n u a l m t y u t no c a m t nhm G th t t c cc y u t gag -1 v i m i y u t g c a G t o thnh l p cc y u t lin h p v i y u t a. N u a l y u t n v E th t t c cc y u t gag -1 u trng v i E. V y chnh y u t n v E l m t l p. Ta hy l y a l C 3 . Cc y u t lin h p v i n l 1 1 1 C3 C3 C3 = C3 , C3 C3 ( C3 ) -1 C3 , 1 v C3 v = v v = C3 , 1 v C3 v = v v = C3 , 1 v C3 v = v v = C3 V y hai y u t C3 vC 1 t o thnh m t l p y u t lin h p. Cn n u ta l y a l v th cc y u t lin
3
h p v i n l 1 1 = v C3 v C3 = v C3 1 1 C3 v ( C3 ) -1 = v C 3 = v v v v = v , 1 v v v = C3 v = v v v v C3 v = v V y ba php ph n xa gng v , v , v t o thnh m t l p cc y u t lin h p. Tm l i, nhm C3v chia thnh ba l p cc y u t lin h p sau y 1 C1 = {E}, C2 = {C3 , C3 }, C3 = {v , v , v }. 10) Nhm giao hon C4 l nhm vng sinh b i php quay C4 m t gc b ng quanh m t tr c no 2 1 2 3 4 . Nhm ny g m b y u t khc nhau l C4 , C4 = C2 , C4 = C4 v C4 =E. Ch c m t y u t i x ng l tr c quay C4 .
60
H C
1 11) Nhm C4h l nhm giao hon g m b n y u t E, C 4 , C 2 , C4 c a nhm con C 4 , php ph n x gng h qua m t m t ph ng gng tr c giao v i tr c quay cng g i l m t ph ng gng h v cc t h p c a chng. Trong cc t h p ny c tch h C 2 = C 2 h . Theo cng th c (19) l php ngh ch o i i v i giao i m c a tr c quay C 4 v m t ph ng gng h . V y ngoi tr c quay C 4 v m t ph ng gng h l hai y u t i x ng cho t tr c l i cn c m t y u t i x ng th ba l tm ngh ch o i. 1 12) Nhm C4v g m cc y u t E, C 4 , C 2 , C4 c a nhm con C 4 v cc php ph n x gng v , v , v , v qua b n m t ph ng ph n x gng ch a tr c quay cng k hi u l v , v , v , v trong v tr c giao v i v v thu c t v sau khi th c hi n php quay C4 , v v v l hai m t ph ng phn gic c a hai gc vung gi a cc m t ph ng v v v . Nhm C 4 v l m t nhm cc php i x ng c a m t hnh tr th ng ng y vung. Trn hnh 3.7 ta v m t y c a hnh tr c v cc giao tuy n c a cac m t ph ng gng v , v , v , v v i m t ph ng y. Ta ch n tr c Oz trng v i tr c quay C 4 , m t ph ng t a xOy l m t ph ng y c a hnh tr , ch n v i qua tr c Ox v v i qua tr c Oy. V i nh ng l lu n gi ng nh khi nghin c u v nhm C 3 v ta c th thi t l p c b ng nhn nhm sau y. B ng nhn nhm C4v
Cc y u t i x ng l: tr c quay C 4 v b n m t ph ng gng ch a tr c quay v , v , v , v ni
trn.
61 S d ng cc quy t c nhn nhm trnh by trong b ng nhn nhm trn ta c th nghi m l i r ng nhm C 4v chia thnh nm l p cc y u t lin h p 1 C1 = {E}, C2 = {C4 , C4 }, C3 = {C2 }, C4 = {v , V }, C5 = {v , V }. 13) Nhm giao hon C6 l nhm vng sinh b i php quay C6 m t gc b ng quanh m t tr c no 3 1 1 2 3 4 5 v g m su y u t sau y: E, C6 , C6 = C3 , C6 = C2 , C6 = C3 , C6 = C6 . Ch c m t y u t i x ng l tr c quay C6 . 1 1 14) Nhm C6h l nhm giao hon g m su y u t E, C6 , C3 , C2 , C3 , C6 c a nhm con C6 , php ph n x gng h qua m t m t ph ng gng tr c giao v i tr c quay cng g i l m t ph ng gng h , v cc t h p c a chng. V trong s cc y u t C6h c c php quay C2 l n php ph n x gng h qua m t m t ph ng tr c giao v i tr c quay C2 , cho nn theo cng th c (19) nhm C6h cn ch a php ngh ch o i i v i tm ngh ch o l giao i m c a tr c C6 v m t ph ng gng h . V y ngoi hai y u t i x ng cho t tr c l tr c quay C6 v m t ph ng gng h tr c giao v i nhau cn c m t y u t i x ng th ba l tm ngh ch o i trng v i giao i m c a chng.
15) Nhm C6v l m t nhm i x ng c a hnh tr th ng ng m y l hnh l c gic u, g m su y u t c a nhm con C6 v su php ph n x gng qua su m t ph ng gng ch a tr c quay. Trn hnh 3.8 ta v hnh l c gic u l y c a hnh tr v cc giao tuy n c a cc m t ph ng gng ni trn v i m t ph ng y.
3.3 H cc nhm i m Sn3

Ta nh ngha php quay ph n x gng S n l t h p c a php quay C n quanh m t tr c no v php ph n x gng h qua m t m t ph ng gng h tr c giao v i tr c quay. By gi tr c quay ny c g i l tr c quay ph n x gng S n . V C n v h giao hon v i nhau nn th t c a chng trong nh ngha c a S n khng quan tr ng. V r ng 2 h = E cho nn
3 Phin
62
H C
Nhm vng sinh ra b i cc php quay ph n x gng S n g i l nhm S n . Theo cng th c (26) nhm giao hon S n ch a t t c cc php quay ph n x gng l n cc php quay n u n > 2. Trong tr ng h p c bi t n = 2 ta c 2 2 Sn = Cn = E cho nn nhm vng S 2 ch c hai y u t l E v S 2 . Theo cng th c h C2 = C2 h = i ta l i c S 2 = i. V y nhm S 2 trng v i nhm C i trnh by trn. Xt tr ng h p n = 3. Nhm giao hon S 3 c su y u 2 2 2 2 3 4 4 5 2 t khc nhau sau y: E, S 3 = h C 3 , S3 = C3 , S3 = C3 , S3 = h , S3 = C3 , S3 = h C3 . chnh l su y u t c a nhm C 3 h trnh by trn. V y ch c hai nhm Snv i n = 4 v n = 6 l hai nhm m i. 1 2 3 4 1) Nhm S 4 l nhm giao hon g m b n y u t E, S 4 = h C 4 , S4 = C2 , S4 = S4 , v r ng S4 = E. Ch c m t y u t i x ng l tr c quay ph n x gng S 4 . 1 2 3 4 2) Nhm S 6 l nhm giao hon g m su y u t E, S 6 = h C 6 , S6 = C3 , S6 = h C2 = i, S6 = C3 , 1 5 S6 = h C6 . Ngoi tr c quay ph n x gng S 6 cn c m t y u t i x ng n a l tm ngh ch o i n m trn tr c quay S 6 .
3.4 H cc nhm i m Dn, Dnh, Dnd4

M i nhm i m D n g m cc php quay c a nhm con C n , n php quay gc quanh n tr c C2 tr c giao v i tr c quay C n v cc t h p c a chng. S nguyn n c th c c b n gi tr 2, 3, 4, 6. M i nhm i m D nh g m cc php quay c a nhm con D n , php ph n x gng qua m t m t ph ng gng ch a cc tr c quay C 2 c a nhm con ny v cc t h p c a chng. S nguyn n cng c th c c b n gi tr 2, 3, 4, 6. M i nhm i m D nd g m cc php quay c a nhm i m D n , cc php ph n x gng qua n m t ph ng gng (ch a tr c quay C n ) l cac m t ph ng phn gic c a cc gc gi a hai tr c quay C 2 , v cc t h p c a chng. Chng ta s ch ng minh r ng nhm i m D nd ch c th l m t nhm i m tinh th h c n u n c hai gi tr 2 v 3. Nh v y trong h ang xt ta c 10 nhm i m tinh th h c sau y. 1) Nhm D 2 c ba y u t i x ng l cc tr c quay C 2 vung gc v i nhau t ng i m t (xem hnh 3.9). Trong m t php quay C 2 quanh m t tr c no m i tr c khc chuy n thnh chnh n nhng i chi u ng c l i.
4 Phin
63 2) Nhm D 3 c b n y u t i x ng l m t tr c quay C 3 v n m trong cng m t m t ph ng. Trn hnh 3.10 ta k c ba tr c quay C 2 , ch n m t tr c quay trng b i tr c t a Ox. Tr c quay C 3 tr c giao v i m t ph ng hnh v i qua giao i m O c a ba tr c quay C 2 .
3) Nhm D 4 c 5 y u t x ng l m t tr c quay C 4 v b n tr c quay C 2 tr c giao v i tr c quay C 4 v n m trong cng m t m t ph ng. Trn hnh 3.11 ta k c b n tr c quay C 2 , ch n hai tr c quay trng v i hai tr c t a Ox v Oy. Khi hai tr c quay C 2 khc l cc ng phn gic c a hai gc vung t o b i cc tr c Ox v Oy. Tr c quay C 4 tr c giao v i m t ph ng hnh v v i qua giao i m O c a cc tr c quay C 2 .
64
H C
4) Nhm D 6 c b y y u t i x ng l m t tr c quay C 6 v n m trong cng m t m t ph ng. Trn hnh 3.12 ta k su tr c quay C 2 , ch n hai tr c trng v i cc tr c t a Ox v Oy. Gc gi a hai tr c quay C 2 l m t b i s c a . Tr c quay C 6 tr c giao v i m t ph ng hnh v v i qua giao i m O c a cc tr c 6 quay C 2 . 5) Nhm D 2 h g m cc y u t c a nhm con D 2 , php ph n x gng qua m t ph ng gng h ch a hai tr c quay C 2 v cc t h p c a chng. Ngoi cc y u t i x ng c a nhm D 2 l ba tr c quay C cn c thm hai y u t i x ng l m t ph ng gng h v tm ngh ch o i trng v i giao i m c a ba tr c quay. 6) Nhm D 3h g m cc y u t c a nhm con D 3 , php ph n x gng qua m t ph ng gng h ch a ba tr c quay C 2 v cc t h p c a chng. Cc y u t i x ng l: tr c quay C 3 , ba tr c quay C 2 tr c giao v i tr c quay C 3 v n m trong cng m t m t ph ng, m t ph ng gng h ch a ba tr c quay C 2 . 7) Nhm D 4h g m cc y u t c a nhm con D 4 , php ph n x gng qua m t ph ng gng h ch a b n tr c quay C 2 v cc t h p c a chng. Cc y u t i x ng l: tr c quay C 4 , b n tr c quay C 2 tr c giao v i tr c quay C 4 v n m trong cng m t m t ph ng, m t ph ng gng h ch a b n tr c quay C 2 v tm ngh ch o i trng v i giao i m c a cc tr c quay. 8) Nhm D 6h g m cc y u t con c a nhm D 6 , php ph n x gng qua m t ph ng gng h ch a su tr c quay C 2 v cc t h p c a chng. Ngoi cc y u t i x ng bi t c a nhm D6 cn c hai yu t i x ng n a l m t ph ng gng h v tm ng ch o i trng v i giao i m c a cc tr c quay. 9) Nhm D 2d g m cc y u t c a nhm con D 2 , hai php ph n x gng d , d qua hai m t ph ng gng ch a m t tr c quay C 2 v l hai m t ph ng phn gic c a hai gc vung t o b i hai tr c quay C 2 kia, v cc t h p c a chng. Ta cng g i hai m t ph ng gng l d v d . Ta ch n giao tuy n c a hai m t ph ng gng ny (m t tr c quay C 2 ) lm tr c Oz, ch n hai tr c quay C 2 tr c giao v i Oz lm hai tr c Ox v Oy. Trn hnh 3.13 ta v hai giao tuy n c a hai m t ph ng gng v , v v i m t ph ng t a xOy. Ba tr c quay C 2 v hai m t ph ng gng v , v l cc y u t i x ng.
65
10) Nhm D 3d g m cc y u t c a nhm con D 3 , ba php ph n x gng qua ba m t ph ng gng d , d , d ch a tr c quay C 3 . Trn hnh 3.14 ta v ba giao tuy n c a ba m t ph ng gng d , d , d v i m t ph ng t a xOy ch a ba tr c quay C 2 . Tr c quay C 2 v ba m t ph ng gng d , d , d l cc y u t i x ng.
Cu i cng ta hy th l i r ng khng th c nhm i m tinh th h c lo i D nd v i n l m t trong hai s nguyn 4 ho c 6. Ta hy xt k nhm D 4d . V i nhm D 6d c th l p l i cc l p lu n tng t . Nhm D 4d ch a cc y u t c a nhm con D 4 bi t trn. Ta ch n tr c quay C 4 lm tr c t a Oz, ch n m t ph ng ch a cc tr c quay C 2 lm m t ph ng t a xOy, ch n hai tr c quay C 2 tr c giao v i
66
H C
nhau lm hai tr c t a Ox v Oy. Hai tr c quay C 2 kia h ng theo hai ng phn gic c a hai gc vung t o b i hai tr c Ox v Oy. Hnh vung tm O trn m t ph ng xOy v i hai c nh song song v i hai tr c t a (hnh 3.15) c tnh ch t i x ng (b t bi n) i v i t t c cc php bi n i c a nhm con D 4 .
Ngoi cc y u t i x ng c a nhm D 4 l tr c quay C 4 v b n tr c quay C 2 ta hy th a thm cc y u t i x ng m i l b n m t ph ng phn gic c a cc gc t o b i cc tr c quay C 2 t ng i m t, v 4 xt cc php ph n x gng d , d , d , d qua b n m t ph ng gng ny (hnh 3.16). R rng r ng hnh vung i x ng (b t bi n) i v i nhm con D 4 khng th i x ng (b t bi n) i v i cc php ph n x gng d , d , d , d . Tri l i, trong cc php ph n x gng ny hnh vung cho chuy n thnh m t hnh vung ng tm khc quay i m t gc so v i hnh vung ban u (hnh 3.17). Ph i h p c hai 8 hnh vung ta c m t hnh sao tm c nh i x ng v i nhm C 8 m tr c quay l tr c Oz. V y nhm D 4d ph i ch a nhm con C 8 . Nhng ta l i bi t r ng khng c nhm i m tinh th h c no ch a nhm con C 8 . V y D 4d khng th l nhm i m tinh th h c. Nhm D 6d cng khng th l nhm i m tinh th h c.
67
Tm l i, trong cc nhm D n , D nh v D nd c 10 nhm i m tinh th h c trnh by trn. Trong s cc m t ph ng t o b i cc tr c quay giao nhau l cc y u t i x ng c a cc nhm i m ang xt lun lun c cc c p m t ph ng tr c giao v i nhau t ng i m t. Do cc nhm i m ny t o thnh m t h g i l h nh di n (dihedral).
68
H C
3.5 H cc nhm i m T, Th, Td5

H ny c ba nhm, trong T v T d l cc nhm i x ng c a hnh t di n u, cn T h c m t s y u t l cc php i x ng c a hnh t di n u. 1) Nhm cc php quay khng lm thay i v tr c m t hnh t di n u, m ch lm cho cc nh c a n i ch cho nhau, g i l nhm T. th y c r hn cc php quay no l php quay i x ng c a hnh t di n u ta v hnh ny l ng vo trong m t hnh l p phng (hnh 3.18a).
Trong cc php quay C 2 quanh ba tr c quay m m i tr c i qua tm i m O c a hnh l p phng v qua hai tm i m c a hai hnh vung l hai m t bn song song v i nhau c a hnh l p phng th t di n 2 u khng thay i v tr. Hnh t di n u cng i x ng v i cc php quay C 3 v C3 quanh b n tr c quay i qua tm i m O c a hnh l p phng v b n c p nh xuyn tm i c a n. Cc tr c quay ny i qua tm i m c a cc hnh tam gic u l cc m t bn c a hnh t di n u. V y nhm T c 12 y u t sau 2 y: E, 3C 2 , 4C 3 , 4 C3 . Cc y u t i x ng l: ba tr c quay C 2 v b n tr c quay C 3 . l p b ng nhn nhm ta hy vi t ra cc ma tr n c a cc php quay thu c nhm T. T tm i m O c a hnh l p phng ta hy k ba tr c t a Ox, Oy, Oz tr c giao v i ba m t bn k nhau c a hnh l p phng v v ba vect n v ex, ey, ez d c theo ba tr c t a ny. Cc tr c t a ng th i l ba tr c quay C 2 c a nhm T. Ta k hi u cc php quay tng ng l C 2 (e x ) C 2 (e y ) C 2 (e z ). Cc php quay ny bi n i cc vect n v nh sau: C 2 (e x ) : e x e x , e y e y , e z e z ; C 2 (e y ) : e x - e x , e y e y , e z - e z ; C 2 (e z ) : e x - e x , e y - e y , e z e z . Do cc php quay ny c cc ma tr n sau y:
Ta ch n vect n1 = x + y + z
5 Phin
69 lm m t tr c quay C 3 (hnh 3.18b) v k hi u cc php quay c a nhm C 3 quanh tr c ny l C 3 (n1 ) v C 3 (n1 )2 = C 3 (n1 )-1 . Sau m i php quay C 2 (e x ) C 2 (e y ) C 2 (e z ) vect n1 chuy n thnh cc vect sau y:
C 2 (e x ) : n1 n2 = e x + (- e y ) + (-e z ); C 2 (ey) : n1 n3 = (-e x ) + e y + (-e z ); C 2 (ez) : n1 n4 = (-e x ) + (- e y ) + e z . B n vect n1 , n2 , n3 , n4 l b n tr c quay C 3 c a nhm T. Trong cc php quay C 3 quanh b n tr c ny cc vect n v bi n i nh sau: C 3 (n1 ) : e x e y , e y e z , e z e x , C 3 (n2 ) : e x - e y , e y e z , e z - e x , C 3 (n3 ) : e x - e y , e y - e z , e z e x , C 3 (n4 ) : e x e y , e y - ez, e z - e x . V y cc php quay C 3 c a nhm T c cc ma tr n
1 2 L y bnh phng cc ma tr n (28), ta thu c ma tr n c a cc php quay C3 = C3 c th l
70
H C
B ng cch nhn cc ma tr n xc nh b i cc cng th c (27), (28), (29) t ng i m t, ta suy ra cc quy t c nhn nhm. Th d
71 Cu i cng ta hy xt xem nhm T g m bao nhiu l p cc y u t lin h p, v l nh ng l p no. Y u t n v E l m t l p. tm l p cc y u t lin h p v i y u t C 2 (e x ) ta hy dng cc bi u th c (27), (28), (29) c a cc y u t c a nhm T v tnh t t c cc tch c d ng g -1 C 2 (e x ) v i m i y u t g c a nhm ny. Th d nh n u ta l y g l C 3 (n1 ), C 3 (n2 ), C 3 (n3 ), C 3 (n4 ) th ta c
cn n u l y g l C 3 (n1 )-1 , C 3 (n2 )-1 , C 3 (n3 )-1 , C 3 (n4 )-1 th ta thu c
Ngoi ra t cc h th c (30a) ta c ngay
Cc bi u th c (31a) (31c) c a cc y u t g -1 C 2 (e x )g cng nh cc bi u th c c a cc y u t g -1 C 2 (e y )g v g -1 C 2 (e z ) g m ta c th xc l p m t cch tng t ch ng t r ng ba php quay C 2 l C 2 (e x ), C 2 (e y ), C 2 (e z ) t o thnh m t l p cc y u t lin h p. tm l p cc y u t lin h p v i C 3 (n1 ) ta hy tnh t t c cc tch c d ng g -1 C 3 (n1 )g v i m i y u t g c a nhm T. Ta c
72
H C
Cc h th c trn ch ng t r ng b n php quay C 3 l C 3 (n1 ), C 3 (n2 ), C 3 (n3 ), C 3 (n4 ) lin h p v i nhau v t o thnh m t l p cc y u t lin h p. L y ngh ch o c hai v c a m i h th c trong s t t c cc 1 2 h th c (32a), (32b), (32c) ta thu c cc h th c ch ng t r ng b n php quay C3 = C3 l C 3 (n1 )-1 , -1 -1 -1 C 3 (n2 ) , C 3 (n3 ) , C 3 (n4 ) lin h p v i nhau v t o thnh m t l p cc y u t lin h p. V y nhm T chia thnh b n l p cc y u t lin h p; C 1 = {E} , C 2 = {C2 (ex ) C2 (ey ) C2 (ez )} , C 3 = {C3 (n1 ) , C3 (n2 ) , C3 (n3 ) , C3 (n4 )} , 2 2 2 2 C 4 = {C3 (n1 ) , C3 (n2 ) , C3 (n3 ) , C3 (n4 ) } , Ta cng c th thu c k t qu ny m t cch nhanh chng m khng c n ph i s d ng hang lo t cng th c (30a)-(32c), n u ta p d ng m nh sau y: n u trong m t nhm G c hai php quay Ck (), Cl ()cng m t gc quanh hai tr c k, l v m t php quay R chuy n tr c n thnh tr c kia, k = Rl, RG, Ck ()G, Cl ()G, th hai php quay Ck () v Cl () lin h p v i nhau. Ta c th ch ng minh m nh ny gi ng nh ch ng minh m t m nh tng t i v i nhm quay SO(3) trong Chng I. Hai tr c quay k v l trong m nh ni trn l hai tr c quay tng ng. Trong tr ng h p nhm T ba tr c quay e x , e y , e z c a cc 2 php quay C 2 tng ng v i nhau, b n tr c quay n1 , n2 , n3 , n4 c a cc php quay C3 v C3 cng tng ng v i nhau, l p C2 g m ba php quay cng m t gc quanh ba tr c tng ng, l p C3 g m ba php quay gc 2 quanh b n tr c tng ng v C4 g m b n php quay gc 4 quanh b n tr c tng ng. 3 3 2) Nhm Th l tch tr c ti p c a nhm T v nhm C i : T h = T Ci Nhm ny g m 24 y u t : 12 php quay khng thay i v tr c a m t hnh t di n u v 12 php quay ngh ch o m m i php quay ngh ch o l t h p c a m t php quay ni trn v php ngh ch o i i v i tm i m c a hnh t di n. Cc y u t i x ng l: ba tr c quay C 2 , b n tr c quay C 3 v tm ngh ch o i. Nhm T h g m tm l p cc y u t lin h p: C 1 = {E} , C 2 = {3C2 } ,C 3 = {4C3 } , C 4 = {4C2 } , 3 C 5 = {i} , C 6 = {3iC2 } , C 7 = {4iC3 } , C 8 = {4iC2 } . 3 V php ngh ch o i khng ph i l php i x ng c a hnh t di n, m l i chuy n hnh ny sang m t v tr khc, nh chng ta c th th y m t cch d dng trn hnh 3.18a, cho nn T h khng ph i l nhm i x ng c a hnh t di n. 3) Nhm T d g m t t c cc php i x ng c a hnh t di n v c g i l nhm t di n (tetrahedral). Cc y u t c a nhm T u l cc y u t c a nhm T d , do T l nhm con c a nhm T d . Nhn hnh v 3.18a ta th y ngay r ng n u ta l y ba tr c C 4 trng v i ba tr c C 2 c a nhm T, th c hi n php quay C 4 1 3 ho c C4 = C4 quanh cc tr c ny r i th c hi n ti p lun php ngh ch o i, th sau c hai php bi n i 1 lin ti p hnh t di n u tr v v tr c. V y m i t h p c a php quay C 4 ho c C4 v i php ngh ch o i l m t php i x ng c a hnh t di n u v do l m t y u t c a nhm T d . Ta hy t ng t ng l c m t m t ph ng d ch a hai ng cho song song v i nhau c a hai hnh vung l hai m t bn song song v i nhau c a hnh l p phng. Nhn hnh v 3.18a ta th y ngay r ng m t ph ng d ny ch a m t c nh c a hnh t di n i qua trung i m c a m t c nh khc khng c nh chung v i n v chia hnh t di n thnh hai ph n i x ng v i nhau. C t t c su m t ph ng gng lo i ny. Su php ph n x gng d qua su 1 m t ph ng gng cng l su y u t c a nhm T d . V y nhm T d c 24 y u t E, 3C 2 , 4C 3 , 4C3 , 3iC4 , 3 1 3iC4 , 6 d . Ch r ng gi a cc php quay C n , Cn quanh m t m t ph ng ch a tr c quay ta c h th c
73
1 V trong nhm T d c cc php ph n x gng ch a tr c quay cho nn cc php quay C 3 v C3 lin h p 3 nhau, cc php quay ngh ch o iC 4 v iC4 lin h p v i nhau. Do nhm T d g m nm l p cc y u t lin h p: C 1 = {E} , C 2 = {3C2 } ,C 3 = {8C3 } = {4C3 4C-1 } , 3 C 4 = {6iC4 } = {3iC4 , 3iC3 } , C 5 = {6 d } . 4 Cc y u t i x ng l: ba tr c quay C 2 , ba tr c quay ngh ch o iC 4 , b n tr c quay C 3 v su m t ph ng gng d .
3.6 H cc nhm i m O , Oh6

1) Nhm O g m t t c cc php quay lm cc nh c a m t hnh l p phng i ch cho nhau nhng khng lm thay i v tr c a hnh l p phng (hnh 3.19). Cc php quay l:
1 2 3 - Cc php quay C 4 , C4 = C2 , C4 = C4 quanh ba tr c quay C 4 m m i tr c quay ny i qua tm c a hai hnh vung l hai m t bn song song c a hnh l p phng. 1 2 - Cc php quay C 3 , C3 = C3 quanh b n tr c quay C 3 m m i tr c quay i qua hai nh c a hnfh l p phng i x ng i v i nhau qua tm ngh c o l tm c a hnh l p phng. - Cc php quay C 2 quanh su tr c quay C 2 m m i tr c quay i qua trung i m c a hai c nh bn song song c a hnh l p phng i x ng i v i nhau qua tm ngh ch o l tm c a hnh l p phng. 2 3 2 V y nhm O c 24 y u t sau y: E, 3C 4 , 3C4 , 3C4 , 4C3 , 4C3 , 6C 2 . Cc y u t i x ng nhau l: ba tr c quay C 4 , b n tr c quay C 3 v su tr c quay C 2 . Ta hy v m t hnh bt di n u c su nh n m t i su tm i m c a su hnh vung l su m t bn c a hnh l p phng (hnh 3.19). Cc php quay thu c nhm O v a ni trn cng l cc php i x ng c a hnh bt di n u (octahedron). V v y ta k hi u nhm l nhm O.
6 Phin
74
H C
By gi ta xt xem nhm O tch ra thnh cc l p cc y u t lin h p no. Ta c th lm vi c ny m khng c n vi t t ng minh b ng nhn nhm, ch c n nh c l i r ng hai php quay cng m t gc quanh hai tr c quay tng ng l hai y u t lin h p v i nhau. p d ng cho cc php quay quanh cc tr c C 4 , ta 1 th y r ng c hai l p cc y u t lin h p 3C 4 + 3C4 v 3C 2 ; p d ng cho cc tr c quay C 3 ta th y r ng c m t l p 6C 2 ; chnh y u t n v E l m t l p. V y nhm O tch thnh nm l p cc y u t lin h p sau y: -1 C 1 = {E}, C 2 = {6C 2 },C 3 = {4C 3 4C3 }, 2 -1 C 4 = {3C 4 3C4 }, C 5 = {3C4 }. di n t m t cch t ng minh cc y u t c a nhm O d i d ng m t b ng th ng dng cch sau y. Ta ch n g c t a Descartes t i i m c nh c a nhm i m O v l y m t i m M v i cc t a Descartes x, y, z. Trong php bi n i g c a nhm O i m ny chuy n thnh m t i m M c cc t a Descartes x, y, z bi u di n qua cc t a x, y, z c a i m M. Ta l p m t b ng g m hai c t, c t th nh t ghi tn cc php bi n i g c a nhm O, c t th hai ghi cc bi u th c c a x, y, z qua x, y, z. Cc php quay trong nhm O c k hi u nh sau.
y z x - C ba php quay C 4 quanh ba tr c Ox, Oy, Oz c k hi u l C4 , C4 , C4 . Cc tr c quay tng ng c xc nh b i cc phng trnh sau y: x C4 : y = z = 0, y C4 : z = x = 0, z C4 : x = y = 0.
75 - C su tr c quay C 2 , m i tr c quay l m t ng th ng c xc nh b i m t h hai phng trnh b c nh t v c k hi u nh sau:

yz yz C2 : x = 0, y = z , C2 : x = 0, y = - z, zx zx C2 : y = 0 , z = x , C2 : y = 0, z = - x xy xy C2 : z = 0, x = yC2 : z = 0, x = - y
- C b n tr c quay C 3 , m i tr c quay l m t ng th ng xc nh b i m t h hai phng trnh b c nh t v c k hi u nh sau:

xyz xyz C3 : x = y = z , C3 : x = - y = z, xyz xyz C3 : - x = y = z , C3 : x = y = - z. Ta c b ng sau y: Nhm O
76
CHNG 3. CC NHM I M TINH TH Ta cng c th vi t cc t a x, y, z c a m t i m M d i d ng ma tr n m t c t x y z
H C
(3.1)
v di n t tc d ng c a php bi n i i m g chuy n i m ny thnh i m M c t a x, y, z d i d ng tc ng c a m t ma tr n vung 3 x 3 cng k hi u l g ln c t cho: d x x y = g y z z Nhn b ng cc y u t c a nhm O ta c th vi t ngay d ng t ng minh c a 24 ma tr n nh sau:
77
Nhm T l m t nhm con c a nhm O. N c 12 y u t :

y xyz xyz xyz xyz xyz xyz x z E, C2 , C2 , C2 , C3 , C3 , C3 , C3 , (C3 ) , C3 2 2 xyz , C3 2 xyz , C3 2
78
H C
Ngoi 12 y u t ny nhm Td cn ch a 12 y u t sau y: xy yz y y 1 xy yz x z x 1 z 1 zx zx i C4 , i C4 , i C4 , i (C4 ) , i (C4 ) , i (C4 ) , i C2 , i C2 , i C2 , iC2 , i C2 , i C2 . Tch c a hai y u t lo i ny b ng m t y u t c a nhm T. N u tat hay th t t c cc y u t lo i th hai ny b ng php quay tng ng. ig g th nhm Td tr thnh nhm O. V php thay th ny ph h p v i php nhn nhm nn ta k t lu t r ng nhm Td ng c u v i nhm O. 2) Nhm Oh g m t t c cc php i x ng c a hnh l p phng, trong c 24 php quay l cc y u t c a nhm con O, ngoi ra cn c 24 t h p c a m i php quay v i php ngh ch o i i v i tm ngh ch o l tm c a hnh l p phng. V y nhm Oh c 48 y u t v c th c xem nh l tch tr c ti p c a nhm con O v nhm con Ci: Oh = O Ci. Cc y u t c a nhm Oh cng l c php i x ng c a hnh bt di n u v l ng trong hnh l p phng (hnh 3.19). Do nhm Oh cn c g i l nhm bt di n (octahedral). V nhm con O c nm l p cc y u t lin h p, nhm Ci c hai y u t nn Oh tch ra thnh m i l p cc y u t lin h p: C 1 , C 2 , C 3 , C 4 , C 5 nh nhm O v C 6 = iC 1 , C 7 = iC 2 , C 8 = iC 3 , C 9 = iC 4 , C 10 = iC 5 .
3.7 S i x ng c a cc phn t
M t phn t c g i l b t i x ng n u khng c php quay, php ngh ch o, php ph n x gng no ho c m t t h p no c a cc php bi n i ny lm cho cc nguyn t cng m t lo i c a phn t i ch cho nhau nhng khng lm thay i v tr c a phn t (ngha l lm cho phn t chuy n sang m t v tr m i gi ng nh v tr c v c nhi u nguyn t thu c cng m t lo i). Tri l i, n u c cc php bi n i c ng ni trn m sau phn t chuy n sang m t v tr gi ng nh v tr tr c khi th c hi n php cc bi n i ny, th ta ni r ng phn t c tnh i x ng (b t bi n) i v i cc php bi n i , cn cc php bi n i ny th c g i l c php i x ng c a phn t . Chng t o thnh nhm i x ng c a phn t . N u t t c cc nguyn t c a m t phn t no u c s p x p d c theo m t ng th ng c g i l tr c c a phan t th phn t c g i l phn t th ng. V tr c a m i nguyn t trong m t phn t th ng u c gi c nh trong cc php quay gc b t k quanh tr c quay l tr c c a ph n t cng nh trong cc php ph n x gng qua cc m t ph ng gng ch a tr c c a phn t . V y m i nhm C nv v i tr c quay C n trng v i tr c c a ph n t v v i n b t k u l nhm i x ng c a cc phn t th ng. Ta ni r ng cc phn t th ng i x ng i v i nhm Cv . N u m t phn t th ng c m t tm ngh ch o i n m trn tr c c a phn t , g i l tm i x ng c a n, th trong m i php quay C 2 quanh m t tr c b t k tr c giao v i tr c c a phn t t i tm i x ng i c a n phn t s chuy n sang m t v tr gi ng nh v tr ban u. V y n u m t phn t th ng c m t tm i x ng i n m trn tr c c a phn t , th v s tr c quay C 2 tr c giao v i tr c c a phn t cng l cc y u t i x ng c a n. Phn t cng i x ng i v i php ph n x gng, h qua m t ph ng gng t c giao v i tr c c a phn t t i tm i. V y t t c cc tinh th th ng c tm ngh ch o u i x ng i v i cc nhm D nh v i n b t k. Ta ni r ng cc phn t ny i x ng i v i nhm Dh . M t th d v phn t th ng khng c tm i x ng l sodium acetylide (hnh 3.20a) v i cng th c chung AB 2 C, cn carbon suboxide (hnh 3.20b) v i cng th c chung A3 B 2 cho ta m t th d v phn t th ng c tm i x ng. Cc nhm i x ng C nv v Dnh v i n khc 2, 3, 4, 6 khng ph i l cc nhm i m tinh th h c v do ch c th l nhm i x ng c a cc phn t ch khng th l nhm i x ng c a cc tinh th (ba chi u).
7 Phin
79
By gi chng ta trnh by c u trc c a m t phn t m nhm i x ng c a chng l cc nhm i m tinh th h c. N u ta cng xt c nhm i m c bi t C 1 ch ch a m t y u t n v E (php bi n i ng nh t) th l m t nhm t m th ng: nhm i x ng c a t t c cc tinh th b t i x ng. Nhm i m C i v i hai y u t , y u t n v E v php ngh ch o i i v i m t tm ngh ch o no , l nhm i x ng c a t t c cc phn t c tm i x ng. Nhm i m C 1h = C 1v l nhm i x ng c a t t c cc phn t m m i phn t c th c tch ra thnh hai n a i x ng v i nhau qua m t m t ph ng no , thnh th m i n a l nh trong gng c a n a kia. C r t nhi u phn t thu c hai lo i ny. Nhi u phn t m chng ta xem xt d i y cng i x ng i v i tm ngh ch o ho c / v i x ng v i m t ph ng gng. C u trc c a m t phn t c nhm i x ng C 2 , trans-1,2-dibromocylopropane, trnh by trn hnh 3.21a; ba nguyn t C n m trn m t ph ng yOz, tr c quay C 2 l tr c Oz. C u trc c a phn t n c H 2 O c trnh by trn hnh 3.21b. Ta ch n tr c Ox trn ng th ng i qua hai nguyn t H, g c t a O l trung i m c a o n th ng n i hai nguyn t ny, tr c Oz i t g c t a qua nguyn t O. Trong php quay C 2 quanh tr c Oz hai nguyn t H i ch cho nhau, cn c phn t H 2 O th khng d ch chuy n. Phn t ny i x ng i v i hai m t ph ng gng l cc m t ph ng t a xOz v yOz. V y nhm i x ng c a phn t n c l nhm C 2v . Phn t SO 2 c c u trc tng t v do cng c nhm i x ng C 2v .
80
H C
81
Cc nguyn t c a phn t cis-C2 H2 Cl2 c s p x p trn cungfm t m t ph ng m t cch i x ng v i m t m t ph ng khc tr c giao v i m t ph ng c a phn t (hnh 3.21c). B n thn m t ph ng c a phn t l m t m t ph ng gng. Php quay C 2 quanh giao tuy n c a hai m t ph ng gng tr c giao ni trn cng l m t php i x ng c a phn t . V y cis-C2 H2 Cl2 c nhm i x ng l C 2v . Phn t trans-dinitrogen difluoride trnh by trn hnh 3.21d, phn t trans-dichloroethylene trnh by trn hnh 3.21c v phn t trans-C2 H2 Cl2 trnh by trn hnh 3.21f, l cc phn t g m cc nguyn t s p x p trn cng m t m t ph ng c ch n lm m t ph ng c a cc hnh v ni trn, cng c cc y u t i x ng sau y: m t ph ng gng h chnh l m t ph ng c a hnh v v tr c quay C 2 tr c giao v i m t ph ng c a hnh v . Cc phn t ny c nhm i x ng l nhm C 2h .
82
H C
83
Phn t ammonia NH3 c ba nguyn t H c s p x p ba nh c a m t hnh tam gic u v m t nguyn t N n m ngoi m t ph ng c a hnh tam gic trn ng th ng t i tm c a hnh tam gic (hnh 3.22a). ng tr c giao ny l m t tr c quay C 3 , cn ba m t ph ng ch a tr c quay ny v i qua cc c nh c a hnh tam gic u t i trung i m c a chng, ngha l cc m t ph ng phn gic c a ba gc c a hnh tam gic u, l ba m t ph ng gng. Nhm i x ng c a phn t ammonia l nhm C 3v . Phn t CHCl3 v i c u trc trnh by trn hnh 3.22b c cc tnh ch t i x ng tng t ; nhm i x ng c a n cng l nhm C 3v . Phn t orthoboric acid c cc nguyn t c s p x p trn cng m t m t ph ng m ta ch n lm m t ph ng hnh v (hnh 3.22c). Cc nguyn t cng m t lo i i ch cho nhau trong cc php quay 2 C 3 v C3 quanh tr c quay tr c giao v i m t ph ng hnh v t i v tr c a nguyn t B, tm i m c a phn t . M t ph ng hnh v chnh l m t ph ng gng c a phn t . V y phn t orthoboric acid c nhm i x ng C 3h .
84
H C
Phn t SF5 Cl c b n nguyn t F c s p x p
b n nh c a m t hnh vung, m t nguyn t S n m
85 tm c a hnh vung, cn m t nguyn t F v m t nguyn t Cl n m ngoi m t ph ng hnh vung, trn ng th ng tr c giao v i m t ph ng ny tm c a hnh vung (hnh 3.23).
2 3 Trong cc php quay C 4 , C4 , C4 quanh ng th ng tr c giao b n nguyn t F b n nh c a hnh vung i ch cho nhau, cn nguyn t F th nm v hai nguyn t S, Cl khng d i ch . Ngoi ra phn t cn i x ng i v i b n m t ph ng i qua cc nh c a hnh vung v hai m t ph ng i qua cc t ng di m cc c nh c a hnh vung. Phn t SF5 Cl c nhm i x ng l nhm C 4v . Phn t naphthalene v i c u trc trnh by trn hnh 3.24a c ba y u t i x ng l ba tr c quay C 2 tr c giao v i nhau t i tm ngh ch o c a phn t , hai tr c quay C 2 tr c giao v i m t ph ng hnh v . V v y m t ph ng hnh v cng l i l m t y u t i x ng m t ph ng gng, cho nn nhm i x ng c a phn t naphthalene l nhm D 2h . Phn t C2 H4 v i cc nguyn t s p x p trn cng m t m t ph ng m ta ch n lm m t ph ng c a hnfh v trn hnh 3.24b c tnh ch t i x ng i v i php ph n x gng qua m t ph ng ny v i v i ba php quay C 2 quanh ba tr c quay tr c giao v i nhau: m t tr c tr c giao v i m t ph ng hnh v v hai tr c kia n m trong m t ph ng ny. Do phn t C2 H4 cng c nhm i x ng l nhm D 2h .
86
H C
Phn t 1, 3, 5-tribromobenzene v i cc nguyn t c s p x p trn cng m t m t ph ng c ch n lm m t ph ng hnh v c cc y u t i x ng sau y (xem hnh 3.25): m t tr c quay C 3 tr c giao v i m t ph ng hnh v t i tm i x ng c a phn t , ba tr c quay C 2 n m trong m t ph ng hnh v t o v i nhau cc gc v 2 , v m t ph ng gng l chnh m t ph ng hnh v . Nhm i x ng c a phn t ny 3 3 l nhm D 3h .
87
Phn t SiF4 c b n nguyn t F s p x p b n nh c a m t hnh t di n u, cn nguyn t Si th n m tm c a hnh ny v cch u c b n nguyn t F (hnh 3.26). Nhm i x ng c a phn t SiF4 l nhm t di n T d .
88
H C
Phn t SF6 c su nguyn t F s p x p su nh c a m t hnh bt di n u, cn nguyn t S th n m tm c a hnh ny v cch u c su nguyn t F (hnh 3.27). Nhm i x ng c a phn t SF6 l nhm bt di n O h .
89
Cu i cng chng ta ch r ng v cc phn t khng c c u trc tu n hon cho nn c th c nhi u nhm i m C n , C nh , C nv, D n , D nh , D nd , S n khng ph i l nhm i m tinh th h c m l i l cc nhm i x ng c a nh ng phn t no . Nhm i m c a cc phn t c cng th c ha h c thu c m t s d ng n gi n c trnh by trong b ng sau y: B ng nhm i m c a m t s lo i phn t
90
H C
3.8 S i x ng c a cc tinh th
Trong tinh th c s x p t tu n hon c a cc nguyn t cng m t lo i. Do v tr c a m t tinh th (v h n) khng thay i n u ta th c hi n cc php t nh ti n tinh th nh ng o n R c d ng
trong a, b, c l ba vect khng n m trong cng m t m t ph ng, cn l, m, n l ba s nguyn. Ta quy c ch n cc vect a, b, c trong cng th c (34) th no cho d c theo h ng c a m i vect trong s ba vect ny th l vect c chi u di ng n nh t (xem hnh 3.28), v g i l cc vect t nh ti n c s
8 Phin
91
Hnh h p m ba c nh l ba vect t nh ti n c s c g i l c s . V i ba vect t nh ti n c s a, b, c cho i m cu i c a cc vect R xc nh b i cng th c (34) v i ba s nguyn ty l, m, n t o thnh m t m ng trong khng gian g i l m ng Bravais. M ng Bravais chia khng gian thnh cc c s gi ng h t nhau v x p t lin ti p nhau l p kn ton b khng gian. T t c cc nt c a m ng Bravais u n m cc nh c a cc c s v do trung bnh m i c s ch a m t nt. V i cng m t m ng Bravais cho ta c th ch n cc c s b ng nhi u cch khc nhau. Trn hnh 3.29 ta trnh by vi cch l a ch n c s trn cng m t m ng Bravais hai chi u.
C nh ng m ng Bravais i x ng v i m t nhm i m no , song cc c s c a n th d cho c ch n b ng cch no i n a v n khng th i x ng v i nhm i m ny. Th d nh m ng Bravais hai chi u trn hnh 3.30 i x ng i v i nhm quay C 6 quanh cc tr c i qua cc nt b t k c a m ng v tr c giao v i m t ph ng hnh v , song c s l i l hnh bnh hnh v khng i x ng i v i nhm ny. Khi m c s khng c cc tnh ch t i x ng c a m ng Bravais, ngha l khng i x ng i v i t t c cc php bi n i i m l cc php i x ng c a m ng Bravais, th thay cho c s ta dng c s i x ng c nh ngha nh sau. M t hnh a di n v i cc nh l cc nt c a m t m ng Bravais c g i l m t i x ng n u n c t t c cc tnh ch t i x ng c a m ng ny, ngha l n u n i x ng (b t bi n) i v i t t c cc php
92
H C
bi n i c a m t nhm i m l nhm i x ng c a m ng Bravais cho. i x ng c th tch nh nh t g i l c s i x ng. N u c s c t t c cc tnh ch t i x ng c a m ng Bravais th chnh n l c s i x ng. N u khng ph i l nh v y th ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a m t c s i x ng ny cn ch a thm cc nt c a m ng Bravais t i tm i m c a n ho c t i tm i m cc m t ngoi c a n. Th d nh trong m ng Bravais hai chi u v trn hnh 3.30 c s i x ng l hnh l c gic u v b ng ng ch m ch m v tm c a hnh l c gic ny cng l m t nt c a m ng Bravais, cn c s l cc hnh bnh hnh v b ng ng li n nt. c trng cc c s i x ng m t cch nh l ng ta s d ng cc i l ng hnh h c sau y. T m t nh c a c s i x ng ta v ba vect a, b, c khng n m trong cng m t m t ph ng n i li n nh ny v i ba nh g n nh t c a . Ba gc , , gi a cc vect a, b, c t ng i m t v hai t s gi a cc chi u di a, b, c c a ba vect ny hon ton xc nh cc tnh ch t i x ng c a ang xt.
V m t c s i x ng no c th ch a cc nt c a m ng Bravais t i tm i m c a n ho c t i tm i m cc m t ngoi c a n, m l i cng c th khng ch a nt no ngoi cc nh c a n, cho nn c nhi u m ng Bravais khc nhau v i cng m t c s i x ng. T t c cc m ng Bravais c chung nhau m t c s i x ng t o thnh m t h . Cc m ng Bravais trong cng m t h c cc tnh ch t i x ng gi ng nhau; l cc tnh ch t i x ng c a c s i x ng c a cc m ng trong h ny. S phn lo i cc m ng Bravais thnh cc h chnh l s phn lo i cn c vo cc tnh ch t i x ng c a chng. C t t c 14 m ng Bravais, chia thnh b y h nh sau. 1. H l p phng (cubic) = = = 900 , a = b = c (3.2)
c s i x ng l hnh l p phng. Cc m ng c a h ny g i l cc m ng l p phng. C ba tr ng h p tng ng v i ba m ng l p phng khc nhau. a) T t c cc nt c a m ng Bravais u l cc nh c a cc c s i x ng (hnh 3.31a), khng c nt no trong th tch ho c t i nh ng i m khng ph i l nh trn m t ngoi; c s i x ng chnh l c s . M ng Bravais c g i l m ng l p phng n (simple).
93
b) Ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a c s i x ng m i ny cn ch a thm m t nt c a m ng Bravais t i tm i m c a n (hnh 3.31b). M ng Bravais c g i l m ng l p phng tm th (body - centered). c) Ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a c s i x ng m i ny cn ch a thm cc nt c a m ng Bravais t i tm i m c a t t c cc hnh vung l cc m t ngoi c a hnh l p phng (hnh 3.31c). M ng Bravais c g i l m ng l p phng tm di n (face - centered). 2. H t gic (tetragonal) = = = 900 , a = b = c (3.3)
c s i x ng l hnh tr th ng ng y vung m chi u cao c a hnh tr c c gi tr khc chi u di c a c nh hnh vung (t gic u) l y hnh tr . Cc m ng c a h ny g i l cc m ng t gic. Ta hy ch ng minh r ng v chi u cao c c th c gi tr khc v i chi u di a c a c nh y cho nn m i m ng tm di n ng th i cng l m ng tm th . Th c v y, xt m t c s i x ng c a m ng tm di n (hnh 3.32a) v i m t y trn l hnh vung c b n nh A1 , A2 , A3 , A4 v tm i m O, b n m t xung quanh l b n hnh ch nh t c cc tm i m C 1 , C 2 , C 3 , C 4 , Hnh chi u cc i m C 1 , C 2 , C 3 , C 4 trn m t ph ng y l hnh vung C1 , C2 , C3 , C4 .
94
H C
V hnh tr th ng ng m y l hnh vung C 1 C 2 C 3 C 4 v chi u cao b ng chi u cao c c a c s i x ng ang xt c a m ng tm di n. Cc giao tuy n c a m t ph ng hnh vung A1 A2 A3 A4 v i b n m t xung quanh c a hnh tr y C 1 C 2 C 3 C 4 l cc c nh c a hnh vung C1 C2 C3 C4 trn hnh 3.32b. Xt thm b n hnh tr th ng ng c chung b m m t bn v i hnh tr y l hnh vung C1C2C 3 C4 . B n hnh tr ny c t m t ph ng hnh vung A1 A2 A3 A4 theo b n hnh vung m m i hnh c chung m t c nh v i hnh vung C1 C2 C3 C4 (xem hnh 3.32b).
Cc hnh vung ch a b n nt A1 , A2 , A3 , A4 t i cc tm i m c a chng, cn tm i m O c a hnh vung A1 A2 A3 A4 th trng v i tm i m c a hnh vung C1 C2 C3 C4 . Nt O v cc nt A1 , A2 , A3 , A4 c a m ng tm di n ang xt l i cng chnh l tm i m c a hnh tr th ng ng y l hnh vung C 1 C 2 C 3 C 4 v b n hnh tr th ng ng khc m m i hnh c chung m t m t bn v i hnh tr y vung C 1 C 2 C 3 C 4 cc c s i x ng c a m ng tm th . V y m ng t gic tm di n v i c s di x ng l hnh tr th ng ng y vung A1 A2 A3 A4 ng th i l m ng t gic tm th v i c s i x ng l hnh tr th ng ng y vung C 1 C 2 C 3 C 4 c cng chi u cao. V y ch c hai tr ng h p khc nhau: a) T t c cc nt c a m ng Bravais u l cc nh c a cc c s i x ng (hnh 3.32c). Ta c m ng t gic n.
95
b) Ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a cc c s i x ng cc ny cn ch a cc nt c a m ng Bravais t i tm i m c a chng (hnh 3.32d). Ta c m ng t gi tm th
3. H tr c giao (orthorombic) c s i x ng l hnh h p ch nh t m c ba c nh u khc nhau. T t c cc c nh tr c giao v i nhau t ng i m t. Do cc m ng thu c h ny g i l cc m ng tr c giao. C b n tr ng h p khc nhau. a) T t c cc nt c a m ng Bravais u l cc nt c a cc c s i x ng (hnh 3.33a). M ng Bravais l m ng tr c giao n.
96
H C
b) Ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a cc c s i x ng cc ny cn ch a cc nt c a m ng Bravais t i cc tm i m c a chng (hnh 3.33b). Trong tr ng h p ny ta c m ng tr c giao tm th .
c) Ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a cc c s i x ng cc ny cn ch a cc nt c a m ng Bravais t i tm i m t t c cc hnh ch nh t l cc m t ngoi c a chng (hnh 3.33c). M ng Bravais c g i l m ng tr c giao tm di n.
97
d) Ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a c s i x ng m i ny cn ch a thm hai nt c a m ng Bravais t i tm i m c a hai hnh ch nh t l hai m t ngoi song song c a n (hnh 3.33d). Ta g i hai hnh ch nh t c ch a thm nt t i tm i m l hai m t y. Trong tr ng h p ny m ng Bravais c g i l m ng tr c giao tm y (base - centered).
4. H n t (monoclinic) = = 900 , = 900 , a = b = c (3.4)
c s i x ng l hnh tr th ng ng m y l hnh bnh hnh; c ba c nh c chi u di khc nhau. Ta c th thu c c s i x ng ny b ng cch l y m t hnh h p ch nh t ba c nh c chi u di khc nhau, gi nguyn h ng c a cc m t y v m t c p m t bn nhng lm cho h ng c a c p m t bn th hai b xin i ( t 900 tr nn khc 900 ). V th cc m ng thu c h ny g i l cc m ng n t. C hai tr ng h p:
98
H C
a) T t c cc nt c a m ng Bravais u l cc nh c a cc c s i x ng (hnh 3.34a), m ng Bravais l m ng n t n.
b) Ngoi cc nt c a m ng Bravais l cc nh c a c s i x ng m i ny cn ch a hai nt t i tm i m c a hai m t y hnh bnh hnh (hnh 3.34b), m ng Bravais l m ng n t tm y.
5. H tam t (triclinic) = = = 900 , a = b = c (3.5)
c s i x ng l hnh h p bnh hnh xin ba c nh khc nhau, c ba gc gi a cc c nh u khng ph i l gc vung v l cc gc nh n ho c gc t ty . c s i x ng ny c th thu c t hnh h p ch nh t b ng cch lm xin i theo c ba h ng. Do c tn g i l h tam t. Php ngh ch o l php i x ng duy nh t c a m ng Bravais tam t. V c s i x ng cng khng i x ng nn h ch c m t lo i m ng l m ng tam t n (hnh 3.35).
99
6. H l c gic (hexagonal) = = 900 , = 1200 , a = b = c (3.6)
c s i x ng l hnh tr th ng m y l hnh l c gic u. Ngoi su nh l su nt c a m ng Bravais m i m t y cn ch a m t nt t i tm i m c a n (hnh 3.36). V y h ny ch c m t m ng l m ng l c gic tm y.
7. H tam gic (trigonal) = = = 900 , a = b = c (3.7)
c s i x ng c a m ng ny l m t hnh c tm nh v 12 m t xung quanh l 12 tam gic cn, thu c b ng cch lm bi n d ng hnh l p phng nh sau. L y m t hnh l p phng m cc c nh l nh ng o n th ng c ng khng th b u n cong, khng co dn c, song cc gc gi a cc c nh th c th thay i khi hnh l p phng b lm bi n d ng. Ch n hai nh A v D xuyn tm i v l y ng cho AD lm m t tr c c nh (hnh 3.37a).
100
H C
Ko hai nh A v D c a hnh l p phng d c theo tr c c nh ny theo hai chi u ng c nhau lm cho hnh ny di ra theo h ng AD v b lm h p l i theo cc h ng khc, ta thu c m t hnh m i g i l rhombohedron (hnh 3.37b) m cc c nh c chi u di b ng cc c nh c a hnh l p phng ban u, cc gc gi a cc c nh tr nn khc gc vung nhng ba gc nh A cng nh ba gc nh D v n b ng nhau, cn m i hnh vung l m t xung quanh c a hnh l p phng ban u th tr thnh m t hnh thoi b g p l i m t cht d c theo ng cho ng n, ngha l tr thnh hai tam gic cn c chung c nh y v n m trn hai m t ph ng khc nhau.
Ba nh B 1 , B 2 , B 3 m m i nh c chung m t c nh v i nh A t o thnh m t tam gi c u trn m t m t ph ng tr c giao v i tr c AD. Ba nh C 1 , C 2 , C 3 m m i nh c m t canh chung v i nh D cng t o
101 thnh m t tam gic u trn m t m t ph ng khc song song v i m t ph ng tam gic B 1 B 2 B 3 . Ta hy ch n m t ph ng ch a tam gic u B 1 B 2 B 3 lm m t ph ng hnh v (hnh 3.37c) v k hi u hnh chi u c a tam gic u C 1 C 2 C 3 trn m t ph ng ny l C1 C2 C3 , hnh chi u chung c a hai nh A v D l O. Hai tam gic u B 1 B 2 B 3 v C1 C2 C3 c chung nhau tm i m O (hnh 3.37c).
M ng Bravais ang xt c cc php i x ng l php i x ng c a hnh tam gic u cho nn n c g i l m ng tam gic. H m ng ny ch c m t m ng n. M i m ng trong khng gian g m cc m ng hai chi u song song v i nhau; m i m ng hai chi u l m t m ng g m cc nt x p t nh c a cc tam gic u, m cc nt trn m t m t ph ng th n m trn cc ng th ng tr c giao v i n v i qua tm i m c a cc tam gic u trn m t ph ng ln c n v i n, c ba m t ph ng lin ti p th c m t chu k. Trn hnh 3.37d ta trnh by hnh chi u c a hai m ng ph ng trn m t ph ng c a m ng hai chi u th ba. V c s c d ng hnh rhombohedrom cho nn h ny cn c tn l h rhombohedral.
102
H C
Chng ta phn lo i cc m ng Bravais thnh b y h cn c vo nhm t t c php bi n i i m l cc php i x ng c a m ng ny, g i t t l nhm i x ng i m c a n. Ta l i bi t r ng c t t c 32 nhm i m tinh th h c, ngha l tinh th c th i x ng i v i m t trong 32 nhm i m ny. Ta hy xt xem n u ta bi t c nhm i m i x ng i m c a tinh th l nhm no th c th bi t ngay c tinh th thu c h no hay khng. Tr c h t ta ch r ng m t y u t i x ng i m c a tinh th cng ph i l m t y u t i x ng c a m ng Bravais, v php bi n i i m c a tinh th khng thay i v t r c a n th cng khng lm thay i v tr c a c s i x ng (ng c l i cha ch c ch n ng, v m t c s i x ng c th ch a nhiu nguyn t , v m t php bi n i khng thay i v tr c a c s i x ng v n c th lm thay i v tr c a cc nguyn t trong ny). Ta hxay vi t ra t t c cc y u t i x ng i m c a cc m ng Bravais thu c m i h trong s t t c b y h . Khi ta cho m t tinh th v i m t nhm i x ng i m no , ta xem n c nh ng y u t no, r i hy tm t t c nh ng h c cc y u t i x ng ny, v ch n h c tnh ch t i x ng th p nh t trong s cc h lm h c a tinh th cho. c s i x ng c a h c ch n ph n nh st nh t cc tnh ch t i x ng c a tinh th cho. Th d nh n u nhm i x ng i m c a m t tinh th no ch ch a php quay C 2 nhng khng ch a php quay C 4 no c , th tinh th ch c th thu c vo h m c s i x ng c tr c tr c quay b c hai nhng khng c tr c quay b c b n, m c d u nhm i m cho cng c th l nhm con c a m t nhm i x ng C 4 . By gi ta xt t ng h v tm xem m i h c th ch a cc tinh th v i cc nhm i m i x ng no. Ta i t h c tnh ch t i x ng th p n cc h c tnh ch t i x ng cao hn. H tam t. Ngoi php bi n i ng nh t, cng l php quay C 1 , m ng tam t ch b t bi n i v i php ngh ch o i v do ch c hai y u t i x ng l tr c quay C 1 (y u t t m thng) v tm ngh ch o. Cc nhm i m c cc y u t i x ng ny l C 1 v Ci. H n t. Ngoi cc php ngh ch o d ni trn cc m ng n t c cc y u t i x ng sau y: tr c quay C 2 v m t ph ng gng h tr c giao v i tr c quay. Cc nhm i m c cc y u t i x ng ny l C 1 h, C 2 v C 2 h. H tr c giao. Ngoi php ngh ch o th cc m ng tr c giao c cc y u t i x ng sau y: ba tr c quay C 2 v ba m t ph ng gng , m i m t ph ng tr c giao v i m t tr c quay C 2 v ch a hai tr c kia cho nn v a c th xem l m t th ng ng v , v a c th xem l m t n m ngang h . Cc nhm i x ng sau y ch a cc y u t i x ng ny m cha c php vo h tr c: D 2 , D 2 h v C 2 v . (Nhm C 2 h cng ch a cc y u t nhng c ghp vo h i x ng th p hn l h n t).
103 H tam gic. Ngoi php ngh ch o th hnh tam gic u c s i x ng c a m ng tam gic, t c l chnh m ng Bravais c a h tam gic, c cc y u t i x ng sau y: m t tr c quay C 3 , ba m t ph ng gng v ch a tr c quay m m i m t ph ng ch a m t nh khng n m trn tr c quay C 3 (cc nh B 1 , B 2 , B 3 , ho c C 1 , C2, C 3 trn hnh 3.37b), ba tr c quay C 2 tr c giao v i tr c quay C 3 t i tm i m c a hnh rhombohedron v song song v i m t c nh c a hai tam gic u m m i tam gic t o b i ba nh, m i nh c m t c nh chng v i cng m t nh trn tr c C 3 (cc tam gic u B 1 B 2 B 3 ho c C 1 C 2 C 3 trn hnh 3.37b). Cc nhm i m sau y c cc y u t i x ng ni trn: C 3 , C 3v , S 6 , D3 v D3d. H l c gic. Ngoi php ngh ch o i th m ng l c gic c cc y u t i x ng sau y: m t tr c quay C6 , m t m t ph ng gng h tr c giao v i tr c quay C 6 , su m t phng gng v ch a tr c quay C 6 , su tr c quay C 2 tr c giao v i tr c quay C 6 t i tm ngh ch o i c a c s i x ng. Cc nhm i m sau y c cc y u t i x ng ni trn v cha c ghp v cc h tr c: C 3 h, C 6 , C 6 h, C 6 v, D 3 h, D 6 v D 6 h. Ch r ng nhm i m S 6 cng c cc y u t i x ng c a h l c gic, song c ghp vo h tam gic l h c tnh ch t i x ng th p hn. H t gic. Ngoi tam ngh ch o i th cc m ng t gic c cc y u t i x ng sau y: m t tr c C 4 , m t m t ph ng gng h tr c giao v i tr c quay C 4 , b n m t ph ng gng v ch a tr c quay C 4 , hai tr c quay C 2 , b n m t ph ng gng m hai m t ph ng tr c giao v i hai tr c quay C 2 , cn hai m t ph ng kia ch a hai tr c quay ny v trng v i hai m t ph ng ch a tr c quay C 4 . Cc nhm i m c cc y u t i x ng ni trn l cc nhm i m sau y: C 4 , S 4 , C 4 v, D 2 d, D 4 v D 4h . H l p phng. Ngoi tm ngh ch o i th cc m ng l p phng c cc y u t i x ng sau y: ba tr c quay C 4 , b n tr c quay C 3 , su tr c quay C 2 , ng v i m i tr c quay C 4 c m t ph ng gng h tr c giao v i n v b n m t ph ng gng v ch a tr c quay ny, ng v i m i tr c quay C 3 c m t m t ph ng gng h tr c giao v i n v ba m t ph ng gng v ch a tr c quay ny, ng v i m i tr c quay C 2 c m t m t ph ng gng h tr c giao v i n v hai m t ph ng gng v ch a tr c quay ny, trong m t s m t ph ng gng k trn c th trng nhau. Cc nhm i m c cc y u t i x ng ni trn l cc nhm i m sau y: T, Th, Td, O v Oh. Tm l i, cn c vo c i m c a cc y u t i x ng chnh c a nhm i m, 32 nhm i m tinh th h c c phn lo i theo b y h trng v i b y h m ng Bravais. S phn lo i c tm t t trong b ng sau y. B ng phn lo i cc nhm i m v
104
H C
Sau khi nghin c u k v cc m ng Bravais by gi chng ta trnh by m t s c u trc tinh th i n hnh. C u trc d ng NaCl. M ng Bravais l m ng l p phng tm di n. Ta l y chi u di c a m i c nh c u c s i x ng lm n v chi u di. Tinh th NaCl g m hai m ng l p phng tm di n l ng vo nhau m t cch i x ng, m t m ng g m cc nguyn t Na n m cc nt, g m cc nh c a c s i x ng l cc i m (000), (1,00), (010), (001), (110), (101), (011). . . v cc tm i m c a cc m t bn c s i x ng l 11 1 cc i m 0 2 2 , 1 0 1 , 1 1 0 , 1, 1 1 , 1 1 1 , 2 1 1 , . . ., cn m ng kia g m cc nguyn t Cl n m trung 2 2 22 22 2 2 2 i m cc c nh c u c s i x ng l cc i m 00 1 , 0 1 0 , 1 00 , 01 1 , 10 1 , 1 1 0 , 1 01 , 1 10 . . ., 2 2 2 2 2 2 2 2 v tm i m 1 1 1 c a c s i x ng (hnh 3.38). H ng s m ng a c a cc tinh th lo i NaCl o b ng 222
n v A c trnh by trong b ng sau y
105
C u trc d ng CsCl. M ng Bravais l m ng l p phng n. Ta l y chi u di a c a m i c nh c a c s lm n v chi u di. Tinh th CsCl g m hai m ng l p phng n l ng vo nhau m t cch i x ng, m t m ng g m cc nguyn t Cs n m cc nh c a cc hnh l p phng c a m ng Bravais l cc i m (000), (100), (010), (001), (110), (101), (011). . . cn m ng kia g m cc nguyn t Cl n m tm i m cc hnh l p 1 31 3 1 phng , ngha l cc i m 2 1 1 , 2 2 1 , 1 2 1 , 1 2 3 . . . (hnh 3.39). 22 2 2 2 2 2
106
H C
H ng s m ng a c a cc tinh th d ng CsCl o b ng n v A c trnh by trong b ng sau y:
C u trc d ng kim cng. M ng Bravais l m ng l p phng tm di n. Ta ch n chi u di a c a c s i x ng lm n v chi u di. M i c s c hai nguyn t C. M ng tinh th kim cng g m cc nguyn t C n m cc nt chai c a hai m ng l p phng tm di n l ng vo nhau, m t m ng x d ch i so v i m ng 1 kia d c theo ng cho c a c s i x ng c a m ng , d ch b ng 4 ng cho. N u m t m ng c 1 1 m t nh i m c t a (000) th nh tng ng c a m ng th hai c t a 4 1 4 . C u trc ni trn 4 c trnh by trn hnh 3.40a.
107
N u chi u t t c cc nguyn t C ln m t ph ng y th ta thu c cc i m v trn hnh 3.40b.
Ch s ghi cho m i lo i i m l chi u cao c a v tr c a nguyn t C chi u ln i m . H ng s m ng
c a kim cng l 3,56 A. Cc tinh th c c u trc d ng kim cng l Si v Ge. H ng s m ng c a cc tinh

th ny b ng 5,43 A v 5,65 A.
108
H C
C u trc d ng k m pha ZnS. M ng Bravais l m ng l p phng tm di n. Tinh th g m hai m ng l p phng tam di n l ng vo nhau gi ng nh tinh th kim cng, song m t m ng g m cc nguyn t Zn cc nt, cn m ng kia g m cc nguyn t S cc nt, m ng n xe d ch i so v i m ng kia d c theo ng cho,
d ch b ng 1 ng cho.H ng s m ng c a cc tinh th d ng k m pha o b ng A c trnh by trong 4 b ng sau y:
C u trc d ng l c gip x p ch t. M ng Bravais l m ng l c gic. Ngoi cc nguyn t n m cc nt c a m ng Bravais trong c s i x ng cn c cc nguyn t n m trn m t ph ng gng h chia i hnh tr y l c gi u, nh ng i m l tm c a cc hnh tam gic u m cc nh l hnh chi u c a cc nt trn m nt ph ng ny (hnh 3.41).
109
8 T s hai kch th c c v a ph i tho mn i u ki n a 3 . Cc h ng s m ng c a m t s kim lo i c c c u trc l c gic x p ch t c trnh by trong b ng sau y.
110
H C
Ngoi d ng c u trc k m pha, ZnS cng cn t n t i d i d ng c u trc tinh th d ng l c gic. c s Wigner Seitz Khi nghin c u cc m ng Bravais ngoi c s i x ng ch a cc nt c a m ng t i cc nh, t i tm i m cc m t bn v t i tm i m c a ta cn th ng chia tinh th thnh cc lo i c bi t g i l c s Wigner Seitz c t t c cc tnh ch t i x ng c a m ng Bravais v c th tch b ng th tch c s . Cc c s Wigner Seitz c t o thnh nh sau. Ta ch n m t nt c a m ng Bravais lm g c v n i n v i cc nt g n nh t c a m ng ny b ng cc o n th ng r i v cc m t ph ng tr c giao v i cc o n th ng ny cc trung i m c a chng. Cc m t s t o nn m t hnh a di n. chnh l c s Wigner Seitz . N u m ng Bravais i x ng v i m t php bi n d i i g no th trong php bi n i ny c s Wigner Seitz cng khng thay i v tr, b i v theo cch xy d ng n th v tr c a ny hon ton c xc nh b i v tr c a m ng Bravais. Cc i m bn trong c s Wigner Seitz c tnh ch t: kho ng cch t i m n tm c a c s Wigner Seitz nh hn kho ng cch t i m n b t k nt no khc c a m ng Bravais. M i c s Wigner Seitz ch ch a m t nt l tm c a ny. minh ho cch xy d ng Wigner Seitz ta xt cc m ng Bravais thu c h l p phng. Trong m ng l p phng n cc nt l nh c a cc c s c d ng hnh l p phng. M i nt c 6 nt ln c n n m trn 6 c nh c a 8 hnh l p phng c cng m t nh chung l nt cho, ngha l n m trn ba ng th ng song song v i cc c nh v i qua nt ny. Wigner Seitz l hnh l p phng m 6 m t bn tr c giao v i ba ng th ng v inh qua trung i m cc o n th ng n i nt cho v i cc nt ln c n (xem hnh 3.42a).
111
Trong m ng l p phng tm th m i nt u c th xem l tm c a hnh l p phng m 8 i m cng l 8 nt cu am ng. Tm ny c t t c 14 nt ln c n: 8 nh c a hnh l p phng v 6 tm c a 6 hnh l p phng c m t bn chung v i hnh l p phng cho. Wigner Seitz l hnh a di n c 14 m t l 8 hnh l c gic v 6 hnh vung (xem hnh 3.42b). Cc hnh vung ny n m ngay trn 6 m t bn c a hnh l p phng cho.
112
H C
Trong m ng l p phng tm di n m i nt u c th xem l nh c a m t hnh l p phng m t t c cc nh v tm t t c cc m t bn u l cc nt. Nt cho c 12 nt ln c n l tm c a 12 m t bn c a cc hnh l p phng m nt cho l nh chung. N u ch n nt ny lm g c to v cc c nh hnh l p phng lm tr c to th trn m i m t to c 4 nt ln c n. Wigner Seitz lam t hnh a di n c 12 m t (xem hnh 3.42c).
113
D th l i r ng c ba Wigner Seitz c a cc m ng l p phng u b t bi n i v i php i x ng b t k c a hnh l p phng.
3.9 Nhm i x ng c a cc i m c bi t trong cc Wigner Seitz c a cc m ng h l p phng9

Theo cch xy d ng Wigner Seitz ta th y trong m i php bi n i m khng lm thay i v tr cu am ng Bravais th Wigner Seitz cng khng thay i v tr. Ni khc i, nhm i x ng c a m ng Bravais l nhm i x ng c a Wigner Seitz. M i nhm i x ng c a m t i no l t p h p cc y u t c a nhm i x ng c a Wigner Seitz gi a nguyn v tr c a i m ny ho c l bi n n thnh cc i m tng ng c nh ngha nh sau. Hai i m khac snhau r v r trong m t tinh th c g i l tng ng n u c m t php t nh ti n R c a tinh th R = n1 a1 + n2 a2 + n3 a3 bi n i m n thnh i m kia, ngha l n u c i m r trn m ng Bravais m r = r +R Theo cc xy d ng Wigner Seitz th trong m i php tnh ti n c a tinh th m t no chuy n hon ton thnh m t khc ho c l ch c m t bn chung v i n, ho c l khng c i m chung no v i n c . V th cc i m trong Wigner Seitz ch c th tng ng v i cc i ngoi n: hai i m n m trong m t Wigner Seitz l c cc i m tng ng nm ftrn cc m t i di n c a ny. Do nhm i x ng c a m t i m bn trong Wigner Seitz g m cc php i x ng c a Wigner Seitz khng thay i v tr i m ny, cn nhm i x ng c a m t i m trn m t Wigner Seitz l t p h p cc php i x ng c a Wigner Seitz gi nguyn v tr c a i m ny ho c bi n n thnh cc i m tng ng. Ta g i cc bi n i ny l php i x ng c a i m c bi t ang xt. Tm c a Wigner Seitz l i m c bi t m nhm i x ng c a n trng v i nhm i x ng c a Wigner Seitz . Nhm i x ng c a cc i m khc ni chung u l nhm con th c s c a nhm i x ng c a Wigner Seitz . Trong o n ny ta s xt nhm i x ng c a m t s i m c bi t khng trng v i tm c a Wigner Seitz c a cc m ng h l p phng. Tr c h t ta xt m ng l p phng n. Wigner Seitz c a n l hnh l p phng. Ngoi tm hnh ny c cc c i m c bi t sau y: 6 i m i x ng v i nhau m X l m t, 6 i m i x ng v i nhau m l m t, 8 i m m i di n l , 8 i m m i di n l R, 12 i m m i di n l M, 12 i m m i di n l T, 12 i m m i di n l , 24 i m m i di n l Z (xem hnh 3.43). Ta dng ngay tn g i cc
9 Phin
114
H C
i m c bi t k hi u nhm i x ng c a chng. Th d nh nhm i x ng c a i m X g i l nhm X. Nhm i x ng Oh c a hnh l p phng do cng cn g i l nhm .
Tr c h t ta ch r ng X c m t i m tng ng n m trn m t bn i di n, cn M c ba i m tng ng n m trn ba c nh song song v i c nh ch a M. M i php i x ng c a i m X cng l php i x ng c a i m M l ng c u. Trng t nh v y i m T v i m c cng m t nhm i x ng, ngha l nhm T ng c u v i nhm . M i php i x ng c a hnh l p phng u bi n i R thnh m t i m tng ng. Do nhm i x ng c a i m R trng v i nhm . Xt ngha hnh h c c a cc php i x ng trong nhm Oh ho c b ng cc y u t c a nhm Oh, ta c y xy xy z z 1 z x th th l i r ng nhm X ch a tm y u t lo i 1 sau y: E, C4 , (C4 ) , C2 , C2 , C2 , C2 , C2 . Cc y u t lo i 2 c a nhm X l tch c a cc y u t ny v i php ngh ch o. Trong s tm y u t lo i 2 ny c nm php ph n x gng: x qua m t ph ng x = 0, y qua m t ph ng y = 0, z qua m t ph ng z = 0, xy qua m t ph ng x = y, xy qua m t ph ng x = -y, Cc y u t c a nhm X chia thnh m i l p: a. b. c. d. e. L L L L L p p p p p
X C1 X C2 X C3 X C4 X C5
g g g g g
m m m m m
X y u t n v , l p iC1 g m php ngh ch o i, Z z 1 X z z 1 hai php quay C4 v (C4 ) , l p iC2 g m hai php quay gng i (C4 ) v i (C4 ) , x X php quay C2 , l p iC3 g m php ph n x gng z , y X x hai php quay C2 v C2 , l p iC4 g m hai php ph n x gng l z v y , xy xy X hai php quay C2 v C2 , l p iC5 g m hai php ph n x gng xy v xy .
Ch r ng tr c quay C 4 n m trn m t ph ng ph n x gng nn hai php quay ng c nhau lin h p v i nhau v n m trong cng m t l p. i m n m trn o n th ng n i i m v i m X. Do nhm l nhm con c a nhm X. N c tm y u t , chia thnh nm l p: X C1 = C1 , X C2 = C2 , X C3 = C3 , X C4 = C4 , X C5 = C5 .
115 i m n m trong Wigner Seitz v khng c i m tng ng trong ny. Cc y u t c a Oh gi 1 c nh i m ny l: bi n i ng nh t, hai php quay C 3 v C3 quanh cc m t ph ng ch a m t trong ba tr c to v i m . N u ch n l i m m x = y = z nh trn hnh 3.43 th tr c quay l ng th ng x = y = z, cn cc m t ph ng ph n x gng l cc m t ph ng v i cc phng trnh sau y: xy : x = y, yz : y = z, zx : z = x. Su y u t ni trn c a nhm chia thnh ba l p: a. C1 g m m t y u t E, 1 b. C2 g m hai php quay C 3 v C3 , c. C3 g m ba php ph n x gng. 1 Trong cc php quay C 3 v C3 m t m t ph ng ph n x gng bi n thnh cc m t ph ng kia. V m t ph ng ch a tr c quay nn hai php quay ng c nhau lin h p v i nhau v t o thnh m t l p. i m cng khng c i m tng ng bn trong hnh l p phng. Nhm ch a 4 y u t . N u xy ch n m z = 0, x = y nh trn hnh 3.43 th b n y u t c a l: E, C2 , z , xy . M i y u t l m t l p. i m Z c m t i m tng ng n m trn m t bn i di n. Nhm Z c b n y u t . N u ch n Z n m x trn ng th ng z = 0, y = 1 th cc y u t l E, C2 , y , z . i m S cng c m t i m tng ng. Nhm S cng c b n y u t : n u ch n S nh trn hnh 3.43 th zx ta c cc y u t sau: E, C2 , y , zx . R rng l nhm S ng c u v i nhm . By gi ta xt m ng l p phng tm di n. Wigner Seitz l hnh 12 m t (xem hnh 3.44). Cc i m c bi t , , v c nhm i x ng gi ng nh trong tr ng h p m ng l p phng n. Ngoi ra, cn c ba i m c bi t m ta c n ch : H, N v P (hnh 3.44). L lu n gi ng nh trn, c th ch ng minh r ng nhm i x ng c a i m H chnh l nhm Oh, ngha l nhm H
xy xy z trng v i nhm Oh. Nhm N c tm y u t , trong b n y u t lo i 1 l: E, C2 , C2 , C2 , cn b n y u t lo i 2 l tch c a cc y u t lo i 1 v i php ngh ch o. M i y u t c a N l m t l p. i m P c ba i m tng ng, v n u ta n i li n b n i m tng ng v i nhau ny th ta c hnh t di n. Nhm P chnh l nhm Td m ra bi t.
116
CHNG 3. CC NHM I M TINH TH Cu i cng ta xt m ng l p phng tm th . Wigner Seitz l hnh 14 m t (xem hnh 3.45).
H C
Ngoi cc i m c bi t , X, , , c nhm i x ng gi ng nh trong tr ng h p m ng l p phng n ta c n ch thm i m L. xc nh ta ch n L l i m m x = y = z. Nhm i x ng c a i m L c 12 y u t , chia thnh su l p nh sau: L L a. C1 g m E, iC1 g m i, xyz xyz 1 L b. C2 g m C3 v (C3 ) , xyz xyz 1 L iC2 g m iC3 v i (C3 ) , yz xy zx L c. C3 g m C2 , C2 v C2 , 3 iCL g m xy , yz v zx . Nhm i x ng c a cc i m khc cng c th thi t l p m t cch tng t . cho ti n i khi ta dng ngay trn tr c quay v s php quay trong m t l p k hi u l p cc php quay, dng k hi u v s php ph n x gng trong m t l p k hi u l p ph n x gng ny. Th d nh i v i nhm ta cn dng cc k hi u sau: 2 C 1 = E, C 2 = 6C 4 , C 3 = 3C4 , C 4 = 8C 3 , C 5 = 6C 2 , 2 i C 1 = i, i C 2 = 6 i C 4 , i C 3 = 3iC4 , i C 4 = 8 i C 3 , iC 5 = 6 , cn i v i nhm X ta c X X X X X C1 = E, C2 = 4C4 , C3 = C2 , C4 = 2C2 , C5 = 2C2 , X X X X X iC1 = i, iC2 = 4iC4 , iC3 = , iC4 = 2, iC5 = 2 v.v. . . Sau ny cc nhm i x ng ni trn c a cc i m c bi t trong cc Wigner Seitz c a cc m ng h l p phng v cc bi u di n c a chng s c s d ng khi nghin c u s i x ng c a cc tr ng thi i n t trong tinh th .
INDEX
117
Index of Keywords and Terms

Keywords are listed by the section with that keyword (page numbers are in parentheses). Keywords do not necessarily appear in the text of the page. They are merely associated with that section. Ex. apples, 1.1 (1) Terms are referenced by the page they appear on. Ex. apples, 1
C Cac phep tinh doi voi cac bieu dien, 2.2(28)

Cac vi du ve nhom, 1.2(4) Cc php tnh i v i cc bi u di n, 2.2(28) cc v d v nhm, 1.2(4)
H ham dac trung cua bieu dien, 2.3(32)

Ho cac diem Cn, Cnh, Cnv, Ci, 3.2(53) Ho cac nhom diem O , Oh, 3.6(73) Ho cac nhom diem Sn, 3.3(61) Ho cac nhom diem T, Th, Td, 3.5(68) hm c trng c a bi u di n, 2.3(32) h cc nhm i m Dn, Dnh, Dnd, 3.4(62) H cc nhm i m O , Oh, 3.6(73) H cc nhm i m Sn, 3.3(61) H cc nhm i m T, Th, Td, 3.5(68) H cc i m Cn, Cnh , Cnv,Ci, 3.2(53)
nhom lie va dai so Lie, 1.5(16) nhom SU(2), 1.4(12) nhm, 1.1(1) nhm Lie, 1.5(16) nhm Lie v i s Lie, 1.5(16) Nhm SO(3), 1.3(7) nhm SU(2), 1.4(12) Nhm i x ng c a cc i m c bi t, 3.9(113)
P Phan loai cac nhom diem tinh the hoc,

3.1(49)
K khai niem ve bieu dien nhom, 2.1(23)

khai niem ve nhom, 1.1(1) Khi ni m v bi u di n nhm, 2.1(23) Khng gian Euclide th c ba chi u, 1.3(7)
phu luc co so ly thuyet bieu dien nhom, 2.4(35) phu luc co so ly thuyet nhom, 1.6(18) Phn lo i cc nhm i m tinh th h c, 3.1(49) ph l c c s l thuy t bi u di n nhm, 2.4(35) ph l c c s l thuy t nhm, 1.6(18)
N Nhom doi xung cua cac diem dac biet,

3.9(113)
S S i x ng, 3.7(78), 3.8(90) i s Lie, 1.5(16)
118
Tham gia ng gp
Tham gia ng gp
Ti li u: L thuy t nhm v ng d ng trong v t l l ng t Bin so n b i: GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/col10429/1.2/ Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Khi ni m v nhm" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32485/1.1/ Trang: 1-4 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Cc v d v nhm" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32486/1.1/ Trang: 4-7 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Nhm SO(3) cc php quay khng gian Euclide th c ba chi u" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32487/1.1/ Trang: 7-12 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Nhm SU(2) cc bi n i unita v i nh th c b ng 1 trong khng gian Euclide ph c 2 chi u" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32490/1.1/ Trang: 12-16 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Nhm Lie v i s Lie" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32491/1.1/ Trang: 16-18 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Ph l c c s l thuy t nhm" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32492/1.1/ Trang: 18-21 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Tham gia ng gp Module: "Khi ni m v bi u di n nhm" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32489/1.1/ Trang: 23-28 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Cc php tnh i v i cc bi u di n" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32488/1.1/ Trang: 28-32 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Hm c trng c a bi u di n" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32572/1.1/ Trang: 32-35 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Ph l c c s l thuy t bi u di n nhm" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32573/1.1/ Trang: 35-47 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "Phn lo i cc nhm i m tinh th h c" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32755/1.1/ Trang: 49-53 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "H cc i m Cn, Cnh, Cnv, Ci" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32756/1.1/ Trang: 53-61 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "H cc nhm i m Sn" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32757/1.1/ Trang: 61-62 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
119
120 Module: "H cc nhm i m Dn, Dnh, Dnd" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32758/1.1/ Trang: 62-67 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "H cc nhm i m T, Th, Td" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32759/1.1/ Trang: 68-73 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "H cc nhm i m O , Oh" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32760/1.1/ Trang: 73-78 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "S i x ng c a cc phn t " Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32761/1.2/ Trang: 78-90 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/ Module: "S i x ng c a cc tinh th " Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32762/1.2/ Trang: 90-113 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
Tham gia ng gp
Module: "Nhm i x ng c a cc i m c bi t trong cc Wigner - Seitz c a cc m ng h l p phng" Tc gi : GS. VS. Nguy n Vn Hi u URL: http://voer.edu.vn/content/m32763/1.1/ Trang: 113-116 B n quy n: GS. VS. Nguy n Vn Hi u Gi y php: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/
L thuy t nhm v ng d ng trong v t l l ng t T t c cc h l ng t u c tnh ch t i x ng r t p l h qu c a s b t bi n Lagrangian ho c Hamiltonian i v i cc nhm bi n i c a khng - th i gian v c a h cc hm sng.
Th vi n H c li u M Vi t Nam H c li u m Vi t Nam - Vietnam Open Educational Resources (VOER) - l th vi n h c li u m c pht tri n trn ba chn, c ng ng m , n i dung m v cng ngh m . H c li u m Vi t Nam s d ng h th ng ph m m m Rhaptos (m t cu c cch m ng trong lnh v c xu t b n, do i h c Rice pht tri n), gip cho vi c xy d ng, pht tri n v lu tr n i dung nh sch, gio trnh, .. tr nn d dng nh m 1-2-3. T t c cc ti li u trn H c li u m Vi t Nam u tun theo gi y php b n quy n M Create Commons Attribution 3.0 (CC by 3.0) gip cho vi c ti s d ng v phn ph i tr ln trong su t v i ng i dng. B t k ai cng c th tham gia C ng ng M ng gp, s d ng, phn ph i n i dung m trn H c li u M Vi t Nam. H c li u m Vi t Nam v s pht tri n c a c ng ng ng i Vi t.

Lý thuyết nhóm và ứng dụng trong vật lý lượng tử

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Lý thuyết nhóm và ứng dụng trong vật lý lượng tử

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

L thuy t nhm v ng d ng trong v t l l ng t

B i: GS. VS. Nguy n Vn Hi u

L thuy t nhm v ng d ng trong v t l l ng t

B i: GS. VS. Nguy n Vn Hi u

Phin b n tr c tuy n: < http://voer.edu.vn/content/col10429/1.2/ >

1.1.2 Cc nh ngha khc

1.1.3 nh ngha y u t lin h p

1.1.5 nh ngha nhm con

1.1.6 nh ngha tch tr c ti p c a hai nhm

Aik Bkj Aik Bkj

1.3 Nhm SO(3) cc php quay khng gian Euclide th c ba chi u3

Cc gc v thay i t 0 n 2 , cn gc thay i t 0 n . Nhm SO(3) l nhm Lie ba thng s .

suy ra r ng ma tr n X () ph i l ma tr n ph n i x ng T [X ()] = X () T Ta th y r ng trong s chn y u t ma tr n c a X () th ba y u t cho ph i b ng khng [X ()]ii = 0 (1.9)

l tenx hon ton ph n i x ng h ng 3 trong khng gian ba chi u, v i

1.4 Nhm SU(2) cc bi n i unita v i nh th c b ng 1 trong khng gian Euclide ph c 2 chi u4

(1)n n=1 (2n+1)!

15 L y v t c hai v h th c trn, ta c A0 = 1 A = 1 Tr (A). 2 2 Cn n u nhn c hai v h th c v i k xong r i m i l y v t th ta thu c Ak = 1 1 A (k ) = Tr (A k ) 2 2 (1.12)

Dng cc tnh ch t c a cc ma tr n Pauli i m ta trnh by c a vect r c bi u di n ng c l i qua ma tr n R nh sau ri = 1 Tr (R i ) 2

1.5 Nhm Lie v i s Lie5

1.5.2 Lin h gi a nhm Lie cc php bi n i v i s Lie

1.6 Ph l c c s l thuy t nhm6

19 T nh ngha nhm suy ra ngay m t s m nh sau y.

20 1.6.4.1 nh ngha y u t lin h p

Y u t a c a nhm G c g i l lin h p v i y u t b c a nhm ny n u c m t y u t no cG m c a c -1 = b

1.6.6 nh ngha l p ln c n c a nhm con

1.6.9 nh ngha nhm con b t bi n

1.6.10 nh ngha nhm thng

2.1.2 nh ngha bi u di n tng ng

2.1.4 nh ngha bi u di n kh quy v bi u di n t i gi n

2.1.5 nh ngha bi u di n hon ton kh quy

2.1.6 nh ngha bi u di n unita

2.1.7 Bi u di n c a nhm Lie

c g i l cc vi t c a bi u di n T c a nhm Lie G trong khng gian L.

2.1.8 Bi u di n nhm Lie v bi u di n i s Lie

c a nhm G. Trong php ng c u c a G ln G y u t ny c nh l y u t

28 2.1.9.2 B Shur i v i nhm Lie

2.1.10 nh l v s cc bi u di n t i gi n khng tng ng

2.1.11 nh l v th nguyn c a cc bi u di n t i gi n khng tng ng

2.2 Cc php tnh i v i cc bi u di n2

2.2.1 nh ngha tch c a hai bi u di n

m ton t T( ) tng ng v i y u t c a nhm G c xc nh nh sau

Cc h s Ci i trong cc php bi n i (15) v (16) g i l cc h s Clebsh-Gordan.

30 thi t l p ton t sau y

V y ton t T (a) cng t o thnh m t bi u th c bi u di n c a nhm G. Ta c nh ngha sau y.

2.2.2 nh ngha bi u di n lin h p

(T T ) (a) i = (T(a)e m ) ( T (a)f (a)T ml (a-1) = e k f l T kl (e) = e k f V y ta c nh l sau nh l. Vect d i = m=1 em fm

trong khng gian L L th c hi n bi u di n T i (T T )(a) c a bi u di n tch T

T . Do khng gian con m t chi u v i vect n v i th c

hi n m t bi u di n t i gian m t chi u ch a trong bi u di n T

H qu . Bi u di n T T , l tch c a m t bi u di n T v bi u di n T lin h p v i n, bao gi cng ch a bi u di n t i gi n m t chi u.

1 2 K hi u cc vi t c a cc bi u di n T (1) v T (2) l Xj v Xj , j = 1, 2, . . ., s c a bi u di n T l X j, j = 1, 2, . . ., s. V i cc thng s j v cng b ta c

th c c l p j l X j v Xj . Ch r ng n u a l m t y u t c a G v i cc tham s v cng b j th trong php g n ng c p m t y u t v i cc tham s - j s l ngh ch o a-1 c a a. Do ta c cc cng th c

Theo nh ngha cc bi u di n lin h p v i nhau ta ph i c T (a) = T a-1

Thay vo y cc bi u th c (26) v (27), ta thu c h th c lin h cc vi t X j v X j c a hai bi u di n lin h p v i nhau:

N u bi t cc vi t c a m t bi u di n T no , dng h th c (28) ta thi t l p c ngay cc vi t c a bi u di n T lin h p v i T.

2.3.1 nh ngha hm c trng c a bi u di n

2.3.3 nh l v tnh tr c giao chu n ha c a cc hm c trng

N u T l m t bi u di n t i gi n th trong s cc s nguyn n ch c m t s khc khng v b ng 1. Khi

2.4 Ph l c c s l thuy t bi u di n nhm4

v h cc vect n v c s f 1 , . . ., f n tr c giao chu n ha i v i tch, v h ng m i, ngha l

3) n u f b(a) = f (ba), v f b (a) = f (ba), th F(f b) = F f b

v i m t o d (a) no . Tnh ch t b t bi n c a phi m hm c th hi n o:

(T (ab) x, (T (ab) yd (a) =

(T (ab) x, (T (ab) yd (ab)