Op zoek naar Marikens middeleeuwen

Rondwandeling door historisch Nijmegen

3,50

K RONENBURGERTOREN

14 13

12

15 16

11

10
EINDE

17

9 8

2
STA RT

1 6 3 5 7
NOORD

SINT NICOL A A SK A PEL

MUSEUM DE STR ATENM A K ER STOREN

MUSEUM HE T VA LK HOF
WA ALB

RUG

stadsplattegrond nijmegen - centrum

Op zoek naar Marikens middeleeuwen

Rondwandeling door historisch Nijmegen
1 2

Het verhaal van Mariken De wandeling

Duur: ca. 1,5 uur Startpunt: Marinburgkapel,  Marinburg 26, Nijmegen Eindpunt: Grote Markt, Nijmegen

 Route

16

Bezienswaardigheid Tip

op zoek naar marikens middeleeuwen

Het verhaal van Mariken

Mariken gaat naar de markt
Mariken is een knap weesmeisje. Ze woont op het platteland en doet het huishouden bij haar oude oom Gijsbrecht, die priester is. Op een dag stuurt oom Gijsbrecht Mariken naar de markt in Nijmegen om boodschappen te doen. Dat is drie uur lopen over de stille hei en drie uur terug. Gijsbrecht bezweert Mariken dat ze voor de avond thuis moet zijn. Het is immers voor niemand veilig in het donker, en zeker niet voor een jong meisje. Mocht het te laat worden om terug te gaan, dan moet ze maar bij haar tante in Nijmegen blijven slapen.

Mariken vergeet de tijd

Als Mariken de stad binnenkomt, is het een drukte van belang. Kooplui en boeren schreeuwen om klandizie. Kunstenmakers en muzikanten proberen een graantje mee te pikken. De kroegen en herbergen puilen uit. Mariken is gefascineerd en vergeet de tijd. Ze schrikt als het plotseling donker begint te worden. Ze besluit bij haar tante te over nachten. Maar die blijkt niet in de stemming. Ze scheldt haar nichtje uit voor slet en weigert haar binnen te laten. Bij het luiden van de avondklok heeft Mariken geen andere keuze dan de stad te verlaten.

op zoek naar marikens middeleeuwen

Als je mij je liefde wil schenken, zal ik je weergaloze kunsten leren

Moenen dient zich aan als redder

Rillend van angst dwaalt Mariken over de duistere heide. Ze smeekt wanhopig om de hulp van hogere machten. God laat zich niet horen en dus grijpt de duivel zijn kans! Vermomd als mens komt hij Mariken toevallig tegen. Hij stelt zich voor als Moenen met het ene oog. Hij belooft Mariken van alles te leren: sterren kunde, muziek, alle talen van de wereld Maar wl moet Mariken dan zijn liefje worden; ze mag nooit meer het kruisteken maken n ze moet haar naam veranderen. Mariken stemt toe. Als nieuwe naam kiest zij Emmeken. Zo behoudt ze toch nog de eerste letter van haar oude naam

Een losbandig leven in Antwerpen

In het holst van de nacht vertrekken Emmeken en Moenen te voet naar Antwerpen. Onderweg krijgt Emmeken het beloofde onderricht in de zeven vrije kunsten. Antwerpen is een grote stad, waar zowel burgers als vreemdelingen winst en vermaak zoeken en Gods wetten vaak uit het oog ver liezen. Mariken en Moenen nemen hun intrek in een herberg waar dag en nacht wordt gedronken en gedobbeld, gehoerd en gesnoerd. Ze geven geld uit als water en sleuren honderden mensen mee in hun zondig bestaan.

rondwandeling door historisch nijmegen

Wat zie ik daar? Het is het toneelstuk Masscheroen!

Heimwee naar Nijmegen

Kan dit bandeloze leven zo doorgaan? Emmeken begint te twijfelen. Steeds duidelijker herkent ze in Moenen de duivel. Na zeven jaar van zonde en ontucht krijgt ze heimwee en berouw. Ze wil haar stad en haar familie weerzien en vooral haar oude oom Gijsbrecht. Moenen stemt toe: hij wil Gijsbrecht allang vermoorden. Samen gaan ze naar Nijmegen. Emmeken ziet het wagenspel Masscheroen. Hierin gaan God, Zijn moeder Maria en Masscheroen de advocaat van de duivel met elkaar in discussie over schuld en boete. Zo leert Mariken dat God je zonden vergeeft, als je er maar echt spijt van hebt.

Moenen doet een moordpoging

En enkele zonde, en je wordt als duivel voor eeuwig gestraft! In het wagenspel beklaagt Masscheroen zich hier over bij God. Mensen mogen vaak zondigen en krijgen steeds vergeving. God belooft Masscheroen dat hij zondaars harder gaat aanpakken. Maar Zijn moeder, Maria, wijst God er op dat hij als mens is geboren, en beloofd heeft barmhartig

op zoek naar marikens middeleeuwen

O zegenrijke God, heb ik Uw genade verworven?

te zijn. God laat zich vermurwen. Emmeken put moed uit de boodschap van het wagenspel. Ze breekt met Moenen. Hij grijpt Emmeken, voert haar hoog in de lucht en laat haar dan vallen. Door een Godswonder blijft Emmeken in leven.

Mariken wordt non

Nu heeft Emmeken nog maar n doel: ze wil niet voor eeuwig branden in de hel. Ze zoekt vergeving. Samen met oom Gijsbrecht gaat Emmeken naar de paus in Rome. De paus legt Emmeken een straf op: ze moet voortaan drie zware ijzeren ringen dragen. Op de terugweg vindt oom Gijsbrecht voor zijn nichtje een plaatsje in een klooster voor bekeerde zondaars in Maastricht. Daar leeft Emmeken vierentwintig jaar als non. Dan verschijnt een engel. De drie ringen vallen af: God heeft haar vergiffenis geschonken. Als Mariken overlijdt krijgt ze alsnog haar plekje in de hemel.

rondwandeling door historisch nijmegen

op zoek naar marikens middeleeuwen

De wandeling
Mariken is het beroemdste meisje uit de Nederlandse middeleeuwen. Het mooie en slimme weeskind, dat het liefje van de duivel werd, speelt de hoofdrol in De Mariken, een toneelspel uit 1520. De belangrijkste gebeurtenissen vinden plaats in Nijmegen. Maar hoe zag Nijmegen er uit in de tijd van Mariken? En wat is daar nog van te zien in de stad van vandaag? Loop de route en vind antwoord op deze vragen!

Afbeelding 1: Mariken van Nieumeghen op de Grote Markt. Op de achtergrond de voormalige Lakenhal. Bronzen beeld van Vera Tummers-van Hasselt, 1956.

op zoek naar marikens middeleeuwen

Stad binnen veilige muren

Nijmegen was rond 1500 omringd door muren. Ze beschermden de stad tegen aanvallen van vijanden. Binnen de stadsmuren lagen veel kerken, kloosters en kapellen. Poorten gaven toegang tot de stad, maar gingen s avonds voor de veiligheid dicht. Van ver buiten de stad kon je de Valkhofburcht en de Sint Stevenskerk zien liggen. De Grote Markt was het centrum van bedrijvigheid, met het Waaggebouw, kroegen en de Lakenhal. Net als vandaag de dag gingen mensen hier naar de markt. Het toneelspel begint op de dag dat Mariken te voet naar Nijmegen komt om boodschappen te doen.

Afbeelding 2: Gezicht op Nijmegen met zijn kerken, kloosters en kapellen, gezien vanuit het noorden. Kopergravure van G. Braun en F. Hogenberg, 1575.

Stank in gouden tijden

In de tijd van Mariken had Nijmegen zon 10.000 inwoners. De stad maakte economisch en cultureel een grote bloei door. Toch gold voor Nijmegen hetzelfde als voor alle andere steden in de middeleeuwen: het leven van alledag was er heel wat minder glansrijk. De stad was smerig en het stonk er. De smalle straten met aangestampte aarde waren overvol met mensen, varkens, honden en kippen. Riolen en stromend water waren er nog niet. De mensen gooiden hun afval uit de ramen op straat, dieren woelden er door, op zoek naar iets eetbaars. Er was geen verlichting. De marktdagen brachten vertier in de stad.

rondwandeling door historisch nijmegen

Start van de wandeling

1

De Marinburgkapel, Het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis (Marinburg 26, vrij entree)
In de tijd van Mariken werd Maria bijzonder vereerd. De naam Mariken betekent kleine Maria. Ook de Marinburgkapel dankt haar naam aan Maria. Op de Mons Maria de berg Maria stond ooit een begijnenhuis. Het groeide uit tot een klooster met een kapel: de Marinburgkapel, vandaag Huis van de Nijmeegse Geschiedenis. Het is vandaag de dag nauwelijks voor te stellen dat de Marinburgkapel rond 1450 nog buiten de stadsmuren lag. Binnen konden de zusters van het klooster de mis volgen vanaf een bovengalerij, terwijl de gewone stedelingen beneden zaten. Het klooster is al lang geleden afgebroken. De kapel heeft een dynamisch leven gehad, was bijvoorbeeld hospitaal voor militairen en paarden, kruithuis, concertzaal, schermzaal, katoenspinnerij en museum. Onze publieksmedewerkers vertellen u er graag over.
Afbeelding 3: De Marinburgkapel (nog met kloostervleugel), vanuit het zuiden. Gravure uit: H.K. Arkstee, De oude stad der Batavieren, Amsterdam, 1733.

 u de Marinburgkapel verlaat, ziet u aan uw linkerhand de Als Marikenstraat, een winkelstraat op twee niveaus. Sla deze straat in. Op het einde gaat u links de Burchtstraat in. Even voorbij een groene bloemenstal en bushalte stopt u bij het Stadhuis, met trap.

op zoek naar marikens middeleeuwen

Stadhuis (Burchtstraat 20)

In de 14de eeuw zetelde hier het Nijmeegse gemeentebestuur in een aantal herenhuizen. Rond 1550 werden deze verbouwd tot een heus stadhuis, met aan de voorzijde een schepenhal (schepen: een soort wethouder). Velen weten niet dat onder het stadhuis middeleeuwse kelders liggen, waar misdadigers werden opgesloten. Hier vonden verhoren plaats en werden mensen op de pijnbank gedwongen tot bekentenissen.

 ook even onder de monumentale poort door, de mooie Loop Gedeputeerdenplaats in. Tip: tijdens de Open Monumentendagen (in september) kunt u een kijkje nemen in het historische Stadhuis en de kelders.  Steek de Burchtstraat over en loop richting Kelfkensbos, in oostelijke richting. U stopt spoedig bij een steeg, op de hoek Burchtstraat/ Stockumstraat.

Huis van de Gebroeders van Limburg (hoek Burchtstraat/Stockumstraat)

Waar u nu de Telefoonwinkel.nl (met rood uithangbord) vindt, stond het geboortehuis van drie middeleeuwse kunstenaars: Paul, Herman en Johan van Limburg. Ze trokken als jonge, getalenteerde boekverluchters naar Frankrijk en kregen een droombaan aan het hof van de hertog van Berry, kunstliefhebber bij uitstek. Hun kleurrijke miniaturen sieren wereldberoemde gebedenboeken (zoals de Trs Riches Heures du Duc de Berry). Ze worden met veel zorg bewaard in de collecties van musea in o.a. New York en Chantilly (Fr.). Een indruk van het werk van de Gebroeders krijgt u op het tegeltableau in de Stockumstraat (hoog op de linker zijwand van hun geboortehuis).

rondwandeling door historisch nijmegen

Tip: Ieder jaar in het laatste weekend van augustus vindt in Nijmegen het Gebroeders van Limburg Festival plaats. Honderden reenactors laten zien hoe er in middeleeuws Nijmegen werd geleefd en gewerkt. Ook een uitvoering van het Marikenmirakelspel staat op het programma. Zie ook www.gebroedersvanlimburgfestival.nl.  Vervolg uw weg via de Burchtstraat richting Kelfkensbos. Sla bij de cafetaria op de hoek van de Burchtstraat/Kelfkensbos, links af. Uw volgende halte is Pannenkoekhuis t Hoogstraatje.

Pannenkoekenhuis t Hoogstraatje (Hoogstraat 3)

Achter deze gevel schuilt het oudst bekende huis van Nijmegen. Het stamt uit de 14de eeuw. Er woonde een machtig man: Johan Moliart, edelman en vertrouweling van de hertog van Gelre. In het restaurant zijn nog de resten te zien van een middeleeuwse zaal. Loop gerust even binnen om de plafonds met de originele steunbalken te bekijken. Aan de overzijde ziet u het Valkhofpark. Op deze plek stond ooit de machtige Valkhofburcht. Hier verbleven de graven en hertogen van Gelre met hun hofhouding. De Valkhofburcht speelt ook een rol in De Mariken. Hertog Arnold van Gelre werd gevangen gezet door zijn zoon Adolf. Deze politieke gebeurtenis leidde tot veel commotie onder de inwoners van Nijmegen en bij de tante van Mariken. Nadat de Valkhofburcht zwaar beschadigd was bij de inname van de stad door de Fransen in 1794, nam de Gelderse Landdag in september 1795 (het eerste jaar der Bataafsche vrijheid) het besluit de Valkhofburcht te slopen. Opknappen zou heel veel gaan kosten, terwijl verkoop van de kostbare tufsteen juist geld in het laatje zou brengen. De burcht werd bovendien gezien als een symbool van het oude regiem waar men graag vanaf wilde. De stad Nijmegen protesteerde heftig, maar zonder resultaat. Het complex wordt op 9 februari 1796 voor f 90.400, verkocht en vervol gens in 1797 gesloopt. Alleen de Nicolaaskapel en de Maartenskapel bleven op het nippertje gespaard. Er zijn momenteel plannen om de middeleeuwse donjon te herbouwen.

10

op zoek naar marikens middeleeuwen

Afbeelding 4: De Valkhofburcht gezien vanaf de Belvdre, een van de torens op de stadswal Prentbriefkaart van een ets door Cornelis Pronk uit 1733.

Tip: De Sint Nicolaaskapel is met regelmaat toegankelijk voor publiek (van april tot oktober op woensdag en zondagmiddag). De kapel is ook een geliefde trouwlocatie. Meer informatie vindt u op www.valkhof.nl. Tip: Bezoek ook eens Museum Het Valkhof. In dit museum, het glazen gebouw aan de rand van het Valkhofpark, vindt u heel veel objecten die herinneren aan middeleeuws Nijmegen.  Vervolg vanaf het Pannenkoekenrestaurant uw wandeling richting de Waal. Sla links af (voor De Lindenberg Huis van de Kunsten), de Ridderstraat in. Na 50 meter ziet u rechts de smalle doorgang naar de Sint Anthoniusplaats, neem er een kijkje.

Sint Anthoniusplaats met Cellenbroedershuis

Vanaf de 14de eeuw wordt Nijmegen steeds welvarender. Daarvan profiteerden echter lang niet alle Nijmegenaren, want ongeveer n derde van de bevolking was arm. Sociale voorzieningen bestonden nog niet, maar kloosters en gasthuizen deelden geld en voedsel uit. Ze boden verzorging aan zieken en ontfermden zich over weeskinderen. Mariken, ook een weeskind, woonde bij haar oom, die priester was. Aan dit pleintje lag in de middeleeuwen het Heilige Geesthospitaal, een zieken en armenhuis. De kapel die er bij hoorde, was gewijd aan de heilige Anthonius. Kort na 1591 werd de kapel afgebroken en het bijbehorende kerkhof geruimd. Het Lvormige Cellenbroedershuis (genoemd naar de paters/monniken die hier in kleine vertrekken leefden) is een restant van het Heilige Geesthospitaal. Het dateert uit de 15de eeuw. In 1632 vestigden de

rondwandeling door historisch nijmegen

11

Cellenbroeders hier een dolhuis, waar zij geesteszieken verpleegden. Twee cellen in het huis getuigen hier nog van. De levensomstandigheden van de uytsinnighen waren niet best; zij zaten achter tralies opgesloten in donkere hokken en werden daar vooral door de jeugd gepest. Helaas is het huis niet vrij toegankelijk. Loop de Sint Anthoniusplaats weer uit en neem de eerste straat rechts.

Ottengas
Al in 1410 had dit gasje (steegje) de naam Ottengas. Volgens de archieven is de Ottengas genoemd naar Johan Otten. Wie deze middeleeuwer was en waarom er een straat naar hem is genoemd, is niet bekend.

Afbeelding 5: De Ottengas. Foto uit 1900.

Brand was een grote bedreiging voor de dichtbevolkte, nauwe middel eeuwse straatjes met hun houten panden. Het Nijmeegse stadsbestuur nam strenge maatregelen om brand te voorkomen. In elk huis moest minimaal n emmer hangen. En als er brand uitbrak, waren alle mannen verplicht om te helpen bij het blussen. Toen het Nijmegen voor de wind ging, in de late middeleeuwen, werden houten huizen vervangen door stenen panden. De rijken namen hierin het voortouw. Dat verklaart ook het woord steenrijk. Op de hoek

12

op zoek naar marikens middeleeuwen

OttengasRidderstraat ziet u een laatmiddeleeuws woonhuis. Architectuurspecialisten kunnen dat zien aan de sporen van een stenen kozijn in de gevel. Dat kozijn heeft de vorm heeft van een kruis.  Loop de Ottengas af, ga naar links en daal via de Onze Lieve Vrouwen trappen (op de hoek van de parkeerplaats) af naar de Vleeshouwerstraat. Steek deze over en ga dan via de Mussengas naar de Steenstraat. Hier bevindt zich aan uw rechterhand het middeleeuwse Besiendershuis.

Besiendershuis (Steenstraat 26/28)

De Steenstraat bestond al in 1307 en is n van de oudste straten van Nijmegen. In de 14de, 15de en 16de eeuw woonden hier vooral rijkere burgers. Het Besiendershuis, op no. 26/28, is een laatgotisch woonhuis uit ca. 1525. De huisnaam verwijst naar het beroep van besiender. Deze bepaalde hoeveel tol een voorbijvarende schipper voor zijn schip en goederen moest betalen. Toch is het niet zeker of hier daadwerkelijk een besiender heeft gewoond. Momenteel biedt de gemeente Nijmegen met het project Artist in Residence aan een beeldend kunstenaar/schrijver de gelegenheid om een aantal maanden per jaar te werken in dit bijzondere pand. Helaas is het niet toegankelijk voor publiek.

Brouwershuis (Steenstraat 2)
Het Brouwershuis is in de 2de helft van de 16e eeuw gebouwd. Het is genoemd naar brouwer Hendrick Albersz die hier in de 1621 woonde. In de natuurstenen pui heeft hij zijn huismerken laten aanbrengen. In de middeleeuwen werd zo n beetje de hele dag bier gedronken. Door het brouwproces was bier schoner dan water, koffie en thee waren nog onbekend. s Ochtends bij het ontbijt begon men al met bier, maar het werd ook bij de avondmaaltijd gedronken. Gelukkig zat er toen minder alcohol in het bier dan tegenwoordig

 Loop de Steenstraat uit tot het kruispunt met de Grotestraat, ga rechtsaf. Aan het einde van de straat ligt aan links de Vismarkt.

rondwandeling door historisch nijmegen

13

Markten in Nijmegen
Markten werden net als nu op straten of pleinen gehouden. In veel gevallen hebben ze dan ook hun naam aan de betreffende plek gegeven, zoals Achter de Vismarkt. Nijmegen had een dagelijkse markt op de Grote Markt. Weekmarkten voor speciale producten waren er op de Houtmarkt, Varkensmarkt en Veemarkt. Op de Kannenmarkt werd aardewerk uit Keulen verhandeld. Boeren verkochten hun spullen op de verschillende markten. Het vaak saaie stadsleven was even niet voelbaar op de dagen dat er jaarmarkt was. Van heinde en verre kwamen er dan mensen naar de stad om zich te vergapen aan prachtige luxe stoffen en edelstenen en kennis te maken met allerhande exotische lekkernijen. Ook was er veel vertier van toneelspelers, goochelaars en muzikanten. Herbergen en kroegen puilden uit.

Vismarkt
Wie vis wilde kopen, moest rond 1500 op de Waalkade zijn en onderaan de Grotestraat. Hier rook het dus eeuwenlang naar vis en glommen de straatstenen van het visvet. Nijmegen was sinds 1402 een Hanzestad. Vanuit Nijmegen vertrokken zeilschepen richting de Oostzee om vis te vangen. Nijmegen kende in de middeleeuwen een rijk en machtig schippersgilde. Gilden waren vakverenigingen van mensen met hetzelfde beroep of ambacht. Naast het belangrijke schippersgilde waren er in de stad gilden voor brouwers, smeden, timmerlieden, wevers en schoenmakers.

14

op zoek naar marikens middeleeuwen

Afbeelding 6: Een visboer aan het werk, Nijmegen. Foto uit 1960.

Veel Nijmeegse gezinnen leefden tot diep in de 19de eeuw van de rijke vishandel. Zelf vingen de Nijmegenaren vooral zalm uit de rivier. In 1633 werd op de hoek van de Grotestraat en de Waalkade een speciale vis markt gebouwd met overdekte visbanken. De gebouwtjes werden in de 19de eeuw wegens verzakkingen van de kade afgebroken. Tip: In Museum Het Valkhof kunt u zien hoe het schippersgilde met kostbare zilveren voorwerpen en een prachtig altaarkleed blijk gaf van zijn status. Tip: bezoek ook eens Museum de Stratenmakerstoren aan de Waalkade 83, met zijn middeleeuwse waltoren en onderaardse gangen. Zie ook: www.stratenmakerstoren.nl.

rondwandeling door historisch nijmegen

15

Afbeelding 7: Geborduurd altaarkleed van het stedelijke schippersgilde uit 1494. Afgebeeld zijn een vrachtschip en de patroonheiligen van de schippers, Maria en Sint Olaf.

 Ga bij de Vismarkt naar rechts, langs de keermuur en door de poort naar de Lage Markt.

10

Lage Markt en Sint Anthonispoort

De huizen tussen de Lage (laaggelegen) Markt en de Waalkade waren in de late middeleeuwen onderdeel van de stadsverdediging. Aan de rivierzijde hadden ze geen ingangen, maar slechts vensters met zware tralies. De oudste huizen stammen uit de eerste helft van de 15de eeuw en hebben binnen nog veel oorspronkelijke elementen. Temidden van de huizen staat de Sint Anthonispoort uit 1420. Elke avond tussen half negen en negen uur werd hier de boevenklok geluid. Daarna gingen de poorten van de stadsmuren op slot. Niemand kwam dan de stad meer in of uit. Buiten de stadsmuren kon je struikrovers, zigeuners en oudsoldaten tegen komen

 Ga tegenover de Sint Anthonispoort de Priemstraat in en geniet van de grote middeleeuwse panden op de nummers 53, 55 en 57. Bovenaan deze straat ligt, rechts om de hoek, Spijshuis Uylenspiegel.

11

Spijshuis Uylenspiegel (Ganzenheuvel 71)

Je zou het niet zeggen, maar achter de voorgevel van dit pand gaat een 13de of 14de eeuws stadskasteel schuil. De vier meter hoge kelder met twee tongewelven is bewaard gebleven. In dergelijke kelders sloeg men eten en drinken op, een soort middeleeuwse koelkasten dus.

16

op zoek naar marikens middeleeuwen

Afbeelding 8: Ganzenheuvel no. 71. Foto uit 1895. De afmetingen van het voormalig stadskasteel zijn goed te zien.

 Ga rechtsaf, via de Lange Brouwerstraat komt u in de Begijnenstraat (tweede straat links).

Afbeelding 9: De Brouwerstraat met middeleeuwse huizen. Tekening van Hendrik Feltman, 1650.

Begijnen en hun bezigheden

De Begijnenstraat is genoemd naar een middeleeuws begijnhofje dat hier ooit lag. Begijntjes waren gelovige vrouwen die samenleefden in hofjes en hun leven geheel in dienst van God stelden. Ze verdienden de kost met eenvoudige bezigheden zoals naaien, spinnen en wassen. De middeleeuwse maatschappij was een standenmaatschappij; er was een klasse die vocht (de ridders), een klasse die bad (de priesters, broeders, zusters en begijntjes) en een klasse die werkte (ambachtslieden, kooplui en boeren).

rondwandeling door historisch nijmegen

17

12

Protestants weeshuis (Begijnenstraat 2529)

Hier ziet u een van oorspong laatmiddeleeuwse pand. Vanaf 1562 is hier het Protestants Weeshuis gevestigd. In Marikens tijd waren er nog geen weeshuizen. Uit de middeleeuwen zijn kelders behouden en ook zogenaamde boogfriezen (een rij kleine, even hoge bogen) boven in de muur aan de straat. In het weeshuis moesten de kinderen om zes uur opstaan om zich te wassen en aan te kleden. De jongens en de meisjes aten gescheiden. Vloeken en schelden waren streng verboden en op kattenkwaad stonden flinke straffen. Zo werd het stelen van een paar appeltjes bestraft met opsluiting in de kelder.

 Ga aan het einde van de Begijnenstraat rechtsaf en daarna weer rechtsaf, de Papengas in. Loop dan via de Papengas naar de Sint Jacobskapel aan het Glashuis.

Afbeelding 10: Het Glashuis (Sint Jacobskapel) aan de Papengas, temidden van huizen.

18

op zoek naar marikens middeleeuwen

13

Sint Jacobskapel (Glashuis 4)

In 1438 werd het Sint Jacobsgasthuis gesticht, speciaal voor de opvang van pelgrims en reizigers. Pelgrims zijn er echter nauwelijks geweest, want het gasthuis werd vooral gebruikt voor de verpleging van armen en zieken. In de 16de eeuw werd deze inrichting uitgebreid met een kapel die nog steeds bestaat: het Glashuis of de Sint Jacobskapel.

 Ga linksaf via het Glashuis tot aan de Lange Hezelstraat. Sla hier rechtsaf en loop door tot nummer 75 waar de winkel Powerhouse ligt (linkerzijde).

14

Lange Hezelstraat 75
Op Lange Hezelstraat no. 75 vindt u nog een van oorsprong 14deeeuws stadskasteel. Het was een breed huis met een hoog zadeldak tussen trapgevels en een poortgebouw (rechts). De kelder en zijgevels dateren nog uit de bouwtijd. In de winkel ziet u nog historische plafondbalken, een tegelvloer en delen van een schoorsteen uit de 17de eeuw. Op het einde van de Lange Hezelstraat lag de Hezelpoort, een van de stads poorten in de middeleeuwse omwalling van de stad. Tip: Wilt u n van de torens van de stadsmuur zien, maak dan een uit stapje naar de Kronenburgertoren (Parkweg 11): sla vanuit het Glashuis rechtsaf, loop tot het einde van de Lange Hezelstraat, en ga links af. U ziet de toren (uit 1425) dan aan uw rechterzijde. Omdat er buskruit werd opgeslagen, is hij ook bekend onder de naam Kruittoren. Keer terug naar de hoek Glashuis/Lange Hezelstraat.

Herbergen op de Hezelstraat
De Hezelstraat was rond 1500 een drukke, levendige straat die voerde naar de hoger gelegen Grote Markt. In de Lange Hezelstraat lagen veel kroegen en herbergen. Allerlei stukken in het Regionaal Archief ver melden welbeklante taveernes en vechtpartijen na drankgebruik in de door schippers, burgers en reizigers bezochte etablissementen.

rondwandeling door historisch nijmegen

19

Tip: het Regionaal Archief Nijmegen biedt volop digitale informatie over middeleeuwse straten en panden (o.a. de historische atlas). Kijk op www.nijmegen.nl/regionaalarchiefnijmegen.  door de Lange Hezelstraat, via de Ganzenmarkt en de steil Loop oplopende Stikke Hezelstraat omhoog, richting de Grote Markt.

Afbeelding 11: De Stikke Hezelstraat met zijn middeleeuwse panden. Tekening door Hendrik Feltman, 1648.

 bij Stikke Hezelstraat no. 18 links de trap omhoog naar Ga het beeld van Moenen.

Afbeelding 12: Moenen, beeld uit 1968 door Piet Killaars, op het Sint Stevenskerkhof.

20

op zoek naar marikens middeleeuwen

Beeld van Moenen

In De Mariken stelt Moenen (de duivel) zich vermomd als mens voor aan Mariken. Hij belooft haar van alles te leren, zoals alle talen van de wereld. Moenen is allergisch voor alles wat kerk is. Geen wonder dus, dat het beeld van Moenen met de rug naar de Sint Stevenskerk is geplaatst! Het beeld van Moenen is in 1968 gemaakt door beeldhouwer Piet Killaars. Vervolg uw route richting de Sint Stevenskerk.

15

Sint Stevenskerk (Sint Stevenskerkhof 61/62)

Deze parochiekerk van Nijmegen verrees vanaf 1254. De hooggelegen kerk was een baken voor de stad en haar wijde omgeving. In 1273 wijdde Albertus Magnus de kerk in, maar nog tot het midden van de 16de eeuw werd er gebouwd en gebroken. Daardoor heeft de kerk sporen van de romaanse, gotische en renaissance bouwkunst. Alle Nijmegenaren waren verplicht om op zondag de mis bij te wonen in de Sint Stevenskerk. De kerk had veel macht en de grootste angst van de middeleeuwer was om door de kerk in de ban gedaan te worden en daardoor na de dood voor eeuwig te moeten branden in de hel. Tip: kijk even binnen, het interieur van de kerk is zeer de moeite waard. Op een pijler in het koor is een bijzondere wandschildering uit 1490 te zien van de heilige Sint Ontcommer. Deze vrome maagd kreeg volgens het verhaal een baard en ontkwam zo aan een huwelijk met een woeste heiden. Hierop werd zij door hem gekruisigd. Meer informatie: www.stevenskerk.nl.

 Rechts van de kerktrappen, tegenover de Sint Stevenskerk, ligt de Latijnse School.

rondwandeling door historisch nijmegen

21

Afbeelding 13: De Latijnse School en het Zuiderportaal aan het Sint Stevenskerkhof, gezien vanaf de Kerkboog. Foto uit 1930.

16

Latijnse School (Sint Stevenskerkhof 2/4)

Al in 1310 stond er een school op deze plek. Het huidige gebouw dateert uit 1544 en is in renaissancestijl ontworpen door stadsbouw meester Herman van Herengrave. In de gevel ziet u de Tien Geboden en apostelbeelden. De Latijnse School was een jongensschool. Ze leerden er het Latijn. De jongens waren verplicht om, op school n in hun vrije tijd, Latijn met elkaar te spreken. Meisjes werden niet toegelaten, zij kregen in een enkel geval privles of onderwijs in vrouwenkloosters. Mariken kreeg waar schijnlijk onder wijs van haar oom die priester was.

Afbeelding 14: Boven de hoofdingang van de Latijnse School: zes apostelen en twee putti met het wapen van Nijmegen.

22

op zoek naar marikens middeleeuwen

 Links van de Latijnse School ziet u de Kerkboog, waar u onderdoor kunt lopen. U komt nu op de Grote Markt. Vanaf de 14de eeuw verplaatste het economisch leven zich meer en meer van de benedenstad naar de Grote Markt en omgeving. Belangrijke handelsgebouwen zoals een stadswaag en later de Lakenhal, verschenen rond dit plein. Het Waaggebouw met de luiken is een vroeg zeventiende eeuwse opvolger van zijn middeleeuwse voorganger. Handelswaar werd hier verplicht gewogen. 
17

Kerkboog en Lakenhal (Grote Markt)

Aan de westzijde van de Grote Markt stond vanaf de 14de eeuw de Lakenhal, de plek waar laken aan de mand werd gebracht. Dit uit schapenwol vervaardigde textiel was een belangrijk product in de middeleeuwen. Immers bijna alle kleding werd van laken of linnen gemaakt. Het caf In de Blaauwe Hand herinnert er aan dat laken stoffen blauw geverfd werden. Rond 1540 werd de open hal opgedeeld in kleine panden. In het midden kwam de Kerkboog tot stand, een sierlijke doorgang naar het Sint Stevenskerkhof. Kijk eens binnen bij Caf Daen en In de Blaauwe Hand, daar zijn nog steeds de stenen pijlers van deze oorspronkelijk open hal te zien.

rondwandeling door historisch nijmegen

23

Tot slot
Tot slot wacht u de ontmoeting met Mariken, het meest gefotografeerde meisje van Nijmegen. Heel regelmatig treft u bloemen aan op de sokkel, neergelegd door toeristen of passanten. Het beeld is in 1956 gemaakt door Vera Tummersvan Hasselt. Het meisje heeft niet voor niets een ereplek op de Grote Markt. Na zeven jaren zondig leven in Antwerpen, krijgt Mariken heimwee naar Nijmegen. Samen met Moenen bezoekt ze Nijmegen. Het is de dag van de jaarlijkse Mariaprocessie. Op de Grote Markt staat ze oog in oog met het wagenspel Masscheroen: een stuk over schuld, spijt en boete. Dat geeft Mariken moed om zich los te maken van Moenen en op zoek te gaan naar vergeving. Als 16jarige bezocht Mariken in Nijmegen de markt om boodschappen te doen 31 jaar later krijgt ze als non in Maastricht uiteindelijk vergiffenis voor haar zondig leven in Antwerpen. Haar wacht, na haar dood, het felbegeerde plekje in de hemel. Mariken is echter onsterfelijk gebleken. Tegenwoordig is ze niet meer weg te denken uit het imago van Nijmegen, met zijn Marikenbrood, Marikenloop en de Mariken Winterfeesten  is het einde van de Marikenwandeling, we hopen dat u ervan Dit genoten heeft.

24

op zoek naar marikens middeleeuwen

Afbeelding 15: Beeld van Mariken van Nieumeghen op de Grote Markt. Bronzen beeld uit 1956 van Vera Tummers-van Hasselt. Op de achtergrond de Kerkboog en de panden die behoorden tot de voormalige Lakenhal.

Nog tot en met 28 augustus kunt u genieten van de expositie Mariken. Een duivels drama in middeleeuws Nijmegen. Voor kinderen is er een speurtocht bij.

rondwandeling door historisch nijmegen

25

Het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis is ht startpunt voor iedereen die meer over de historie van Nijmegen te weten wil komen. De Canon van Nijmegen biedt een snelle introductie op de geschiedenis van de oudste stad van Nederland. Daarnaast is er een programma met tentoonstellingen, lezingen, educatieve projecten, toeristische activiteiten en studiemogelijkheden. In het Huis vindt u ook een VVV-balie.

Huis van de Nijmeegse Geschiedenis

(Marinburgkapel) Marinburg 26, Nijmegen telefoon: (024) 329 36 99 Openingstijden dinsdag t/m zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur koopzondagen van 12.00 tot 17.00 uur Meer informatie info@huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl

G R AT IS TOEG A NG

26

op zoek naar marikens middeleeuwen

Wilt u meer weten over de bijzondere gebouwen die u tegenkomt?

U vindt de route ook op www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl, met diverse links naar extra informatie. Op deze site vindt u ook de Het Digitale Huis, een website van het Regionaal Archief over de geschiedenis van Nijmegen. Verder kunt u zich op de site van het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis aanmelden voor de digitale nieuwsbrief Nieuws over oud.

rondwandeling door historisch nijmegen

27

Bronvermelding bij de afbeeldingen

1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15: Regionaal Archief Nijmegen 8: Collectie Museum Het Valkhof 1, 15: Foto Gemeente Nijmegen, 2005 10: Foto Wim Steffen, 1957 11: Collectie De Poll 12: Foto Fotopersbureau Gelderland, 1975 14: Foto Jan van Teeffelen, 1980 Het verhaal van Mariken en overige illustraties: fragmenten van middeleeuwse miniaturen door de Meester van Katherina van Kleef en de Gebroeders van Limburg (Bewerking: Deel 2 ontwerpers).

Productie Bureau Archeologie & Monumenten gemeente Nijmegen en Huis van de Nijmeegse Geschiedenis Ontwerp Deel 2 ontwerpers

28

op zoek naar marikens middeleeuwen

Marktdag op de Grote Markt (detail), aquarel door Jan van Call, 1650 (Collectie Museum Het Valkhof).

Mariken is het beroemdste meisje van de Nederlandse middeleeuwen. Het intrigerende verhaal van het mooie en slimme weeskind, dat het liefje van de duivel werd, leest u in dit mooie boekje. De belangrijkste gebeurtenissen uit het mirakelspel De Mariken vinden plaats in Nijmegen. Hoe zag de stad er in de late middeleeuwen uit? En wat is daar vandaag de dag nog van te zien? Een wandelroute brengt u naar bijzondere plekken in historisch Nijmegen. Bekende n verrassende plekken, waar men normaal gesproken aan voorbijloopt.

MARINBURGK APEL | W W W.HUISVANDENIJMEEGSEGESCHIEDENIS.NL DINSDAG T/M ZATERDAG 11.00-17.00 UUR, KOOPZONDAGEN 12.00-17.00 UUR