1

ALM NYUM DKM ALAIMLARINA Al5Ti1B LE TANE NCELTME LEM UYGULANMASI

Fatih BAYPINAR

YKSEK L SANS TEZ METAL E T M

GAZ N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

ARALIK 2005 ANKARA

ALM NYUM DKM ALAIMLARINA Al5Ti1B LE TANE NCELTME LEM UYGULANMASI

Fatih BAYPINAR

YKSEK L SANS TEZ METAL E T M

GAZ N VERS TES FEN B L MLER ENST TS

ARALIK 2005 ANKARA

Fatih

BAYPINAR

tarafndan Al5Ti1B

hazrlanan LE TANE

ALM NYUM NCELTME

DKM LEM

ALAIMLARINA onaylarm.

UYGULANMASI adl bu tezin Yksek Lisans Tezi olarak uygun olduunu

Do. Dr. Ferhat GL Tez Yneticisi

Bu alma jrimiz tarafndan Metal Eitimi Anabilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan ye ye ye ye

: Do. Dr. Ercan CANDAN : Do. Dr. Yusuf ZATALBA : Do. Dr. Ferhat GL : :

Bu tez Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

ALM NYUM DKM ALAIMLARINA Al5Ti1B LE TANE NCELTME LEM UYGULANMASI (Yksek Lisans Tezi) Fatih BAYPINAR GAZ N VERS TES FEN B L MLER ENST TS Aralk 2005 ZET yi dkm karakteristikleri ve mekanik zellikleri, dk ekme, yksek korozyon direni nedeni ile Al-Si alamlar otomobil, elektrik ve havaclk endstrisinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Alminyum alamlarnn tane inceltilmesi Al-Ti veya Al-Ti-Ba dayal master alamlarn ilavesi ile gerekletirilir. Bunlar mukavemeti, sneklii, homojenlii, katlama srasnda beslemeyi gelitirmek iin kullanlr. Tane inceltme srasnda elde edilen tane boyutu, tane incelticinin tipi ve miktar, dkm scakl, kalp scakl gibi parametrelere baldr. Bu tezde Al7Si dkm alamlarnn mekanik zellikleri zerinde bu parametrelerin etkisi aratrlmtr. Tane inceltme ilemi Al5Ti1B master alam ilavesi ile gerekletirilmitir. Dkm scaklklar 730,750 ve 770C olarak seilmitir. Sv alminyumun tane inceltmesi iin %0,15 ve %0,2 olmak zere iki farkl titanyum ierii kullanlmtr. Katlamadan sonra numunelerin yarsna T6 sl ilemi uygulanmtr. Tane inceltme ve sl ilem ile mekanik zelliklerde nemli gelimeler elde edilmitir. Deneysel sonular optimum proses parametrelerini 770C dkm scakl, 250C kalp scakl ve %0,2 titanyum ierii olduu gstermektedir. Bilim Kodu : 710.3.011 Anahtar Kelimeler : Al5Ti1B, Al-Si Alamlar, Tane nceltme, Dkm Scakl ve Kalp Scakl Sayfa Adedi : 107 Tez Yneticisi : Do. Dr. Ferhat GL

GRAIN REFINING OF ALUMINIUM FOUNDRY ALLOYS USING AL5Ti1B (M.Sc. Thesis) Fatih BAYPINAR GAZ UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE AND TECHNOLOGY December 2005 ABSTRACT Al-Si alloys are widely used in automobile, electrical, aircraft industries due to their good casting characteristics and mechanical properties, low shrinkage, high corrosion resistance. Grain refinement of aluminum alloys is usually achieved by an addition of master alloys based on Al-Ti or Al-Ti-B, It is used to improve mechanical strength, ductility, homogeneity, feeding during solidification. The grain size obtained during grain refinement depends on number of parameters such as type and level of grain refiner, pouring temperature, mould temperature. In this thesis, the effects of these parameters on the mechanical properties of Al%7 Si foundry alloys were investigated. Grain refinement was achieved by adding Al5Ti1B master alloy. The pouring temperatures were selected as 730, 750 and 770 C. Two different level of 0,15 and 0,2 Ti were used for grain refinement of molten aluminum. After solidification, the half of specimens were applied T6 heat treatment. Significant improvements in mechanical properties have been obtained with grain refining and heat treatment. Experimental results show that optimum process parameters are the pouring temperature of 770 C, mould temperature 250 C and 0,2 % Ti content. Science Code : 710.3.011 Key Words : Al5Ti1B, Al-Si Alloys, Grain Refinement, Pouring Temperature and Mold Temperature Page Number : 107 Adviser : Do. Dr. Ferhat GL

TEEKKR

almalarm boyunca deerli yardm ve katklaryla beni ynlendiren danmanm Do. Dr. Ferhat GLe, almalarm srasnda yardmlarn esirgemeyen her trl destek ve imkan salayan Yksek Metalurji Mhendisi Ahmet Cevdet ALTUN ve Yksek Makine Mhendisi Mehmet Emin ALTUNa ayrca deneylerin yaplmas aamasnda yardmlarn esirgemeyen Yusuf K T Ze, Altun Dkm San. A..de grevli tm alma arkadalarma, manevi desteiyle beni hibir zaman yalnz brakmayan annem Hatice BAYPINARa teekkr bir bor bilirim.

NDEK LER Sayfa ZET...........................................................................................................................iii ABSTRACT ................................................................................................................ iv TEEKKR ................................................................................................................. v NDEK LER ........................................................................................................... vi ZELGELER N L STES .........................................................................................ix EK LLER N L STES ............................................................................................... x RES MLER N L STES ............................................................................................xiii S MGELER VE KISALTMALAR ...........................................................................xvi 1. G R ....................................................................................................................... 1 2. ALM NYUM-S L SYUM ALAIMLARI .......................................................... 2 2.1. Al-Si Faz Diyagram ......................................................................................... 4 2.2. Al-Si tektik Alamlarda Byme .................................................................. 6 2.3. Al-Si Alamlarnda Silisyumun zelliklere Etkisi .......................................... 6 2.4. Alminyum-Silisyum Alamlarnda Tane nceltme ........................................ 8 2.5. Titanyum Bor Alminyum Tane ncelticileri.................................................... 9 3. Al-Si ALAIMLARINDA TANE NCELTME MEKAN ZMALARI................. 14 3.1. Titanyum lavesi ile Tane nceltme................................................................. 14 3.2. Bor lavesiyle Tane nceltme .......................................................................... 16 3.3. Al-Ti-C lavesiyle Tane nceltme.................................................................... 18 3.4. Titanyum ve Bor lavesi ile Tane nceltme ..................................................... 22 3.4.1. Borid teorisi .......................................................................................... 22 3.4.2. Peritektik hulk teorisi ........................................................................... 24

Sayfa 3.4.3. Hiper ekirdekleme teorisi .................................................................. 26 3.5. Tane nceltmesinde Byme Snrlamasnn Etkisi ........................................ 27 4. Al-Si ALAIMLARINDA TANE NCELTMEYE ETK EDEN FAKTRLER ........................................................................................................ 29 4.1. Bileimin Tane nceltme zerine Etkisi.......................................................... 29 4.2. Dkm Scaklnn (Fazla Isnn) Etkisi ........................................................ 33 4.3. Souma Hznn Etkisi..................................................................................... 33 4.4. Dkm ve Kalp Scaklnn Etkisi................................................................ 35 4.5. Alama Sresinin Etkisi ................................................................................. 36 4.6. Tane Kltme Yntemleri............................................................................... 39 4.6.1. Issal yntemle tane kltme ................................................................. 39 4.6.2. Dinamik yntemlerle tane kltme ..................................................... 40 4.6.3. Manyetik ve elektromanyetik kartrma............................................... 41 4.6.4. alkant ................................................................................................. 43 4.6.5. fleme ile kartrma............................................................................. 44 4.6.6. Kalp boyas kullanma........................................................................... 44 4.6.7. Momentum konveksiyonunun arttrlmas ............................................ 45 4.6.8. Dndrme .............................................................................................. 45 4.6.9. Titreimle tane kltme ....................................................................... 46 4.6.10. Kalbn titretirilmesi........................................................................... 49 4.6.11. Svnn titretirilmesi ........................................................................... 50 5. DENEYSEL ALIMALAR ................................................................................ 53 5.1. Dkm Alamlarnn Hazrlanmas................................................................ 52

Sayfa 5.2. Deney Numunesi ............................................................................................. 55 5.3. Simlasyon Testi ............................................................................................ 56 5.4. Kimyasal Analiz .............................................................................................. 57 5.5. Isl lem .......................................................................................................... 57 5.6. Metalografik Numune Hazrlama ................................................................... 58 5.7. Mekanik Testler............................................................................................... 59 5.7.1. Sertlik testi............................................................................................. 59 5.7.2. ekme testi ............................................................................................ 60 6. DENEY SONULARI VE TARTIMA .............................................................. 62 6.1. Simlasyon Sonular...................................................................................... 62 6.1.1. Sv ak ................................................................................................ 62 6.1.2. Katlama............................................................................................... 66 6.1.3. ekinti ................................................................................................... 69 6.2. Mikroyap ncelemeleri ................................................................................... 72 6.3. ekme ve Sertlik Deney Sonular.................................................................. 91 7. SONULAR VE NER LER ............................................................................ 103 KAYNAKLAR ........................................................................................................ 104 ZGEM .............................................................................................................. 107

10

ZELGELER L STES izelge Sayfa

izelge 2.1. Silisyumun eitli scaklklarda alminyum iindeki eriyebilirlik........... 5 izelge 2.2. Alminyum-Silisyum alamlarnn bileimi .......................................... 7 izelge 2.3. Endstriyel uygulamalarda kullanlan tane incelticilerin kimyasal bileimleri ............................................................................................. 11 izelge 4.1. Alminyumda tane inceltme mekanizmalar ......................................... 28 izelge 5.1. Dkmde kullanlan alamlarn kimyasal bileim aral (%).............. 52 izelge 5.2. Dkm sonras elde edilen deney numuneleri ve deney artlar............ 53 izelge 5.2. (Devam) Dkm sonras elde edilen deney numuneleri ve deney artlar .................................................................................................... 54 izelge 5.2. (Devam) Dkm sonras elde edilen deney numuneleri ve deney artlar .................................................................................................... 55

11

EK LLER N L STES ekil Sayfa

ekil 2.1. Al-Si dkm alamlarnda silisyumun mekanik zelliklere etkisi ............. 3 ekil 2.2. Alminyumun tane inceltmesinde silisyum ieriinin etkisi ...................... 3 ekil 2.3. Al-Si faz diyagram .................................................................................... 4 ekil 2.4. eitli Al-Si dkm alamlarnda tane inceltilmesi ................................. 12 ekil 2.5. Ti-B bileimine bal olarak tane boyutunun deiimi ............................. 13 ekil 3.1. Al-Ti faz diyagram ................................................................................... 15 ekil 3.2. Al-Ti sistemlerinde peritektik reaksiyonla -Alun ekirdeklenmesi ....... 16 ekil 3.3. 356 Al-Si alamnn Al-Ti ve Al-Ti-B ile tane inceltme ......................... 18 ekil 3.4. Peritektik hulk teorisinin modeli ............................................................... 26 ekil 3.5. Hiper ekirdeklenme teorisi modeli .................................................................... 27 ekil 4.1. Bileimin tane younluuna etkisi ................................................................ 30 ekil 4.2. Al 7 Si dkm alamna eitli bileimlerde ve farkl Ti veya B oranlarna sahip master alamlar ilavesi ile a) 5 dk b) 120 dk bekletme zamanlarnda tane inceltme analizi ......................... 31 ekil 4.3. A.356 ve 319 alminyum dkm alamlarnda 5/1 TiB tane inceltici ilavesi ile (1 gr/kg 0,005Ti) farkl souma hz test yntemlerinin tane inceltme etkisi ................................................................................... 33 ekil 4.4. Dkm ve kalp scaklnda artn tane boyutuna etkisi ......................... 35 ekil 4.5. Alminyum iin farkl bekletme zamanlarnda 0,01% Ti veya B ilave oranlarnda eitli tane incelticilerin kullanm ile tane inceltme .............. 36 ekil 4.6. Manyetik alan iddeti, ar souma fonksiyonu olarak tane kltme derecesinin deiimi ................................................................................. 42 ekil 4.7. Elektromanyetik kartrma yntemleri ..................................................... 43 ekil 4.8. Al, Fe-C ve Bi alamlarna uygulanan titreim artlarnn tane kltmeye etkileri ..................................................................................... 47

12

ekil

Sayfa

ekil 4.9. % 10, % 50 ve % 90 tane kltme deerlerinin, frekans genlik haritasnda gsterilmesi ............................................................................. 47 ekil 4.10. Dkm parasna uygulanan farkl titreim yntemlerinin ematik gsterimi ................................................................................................... 50 ekil 5.1. Kokil kalp yolluk tasarm......................................................................... 56 ekil 5.2. Metalografik numune alma ve inceleme blgeleri..................................... 58 ekil 5.3. ekme numuneleri boyutlar...................................................................... 60 ekil 6.1. Sv ak sreci 0,6 s. ................................................................................ 63 ekil 6.2. Sv ak sreci 1 s..................................................................................... 63 ekil 6.3. Sv ak sreci 1,2 s. ................................................................................. 64 ekil 6.4. Sv ak sreci 1,4 s. ................................................................................. 64 ekil 6.5. Sv ak sreci 1,6 s. ................................................................................ 65 ekil 6.6. Sv ak sreci 1,8 s. ................................................................................. 65 ekil 6.7. Sv ak sreci 2 s..................................................................................... 66 ekil 6.8. Katlama sreci 6,731 s. . ......................................................................... 67 ekil 6.9. Katlama sreci 15 s. ................................................................................ 67 ekil 6.10. Katlama sreci 23,18 s. . ....................................................................... 68 ekil 6.11. Katlama sreci 58,9 s. . ......................................................................... 68 ekil 6.12. ekinti sreci kesit 1............................................................................... 69 ekil 6.13. ekinti sreci kesit 2 ............................................................................... 70 ekil 6.14. ekinti sreci kesit 3 ............................................................................... 70 ekil 6.15. ekinti sreci kesit 4 ............................................................................... 71

13

ekil

Sayfa

ekil 6.16. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 250C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi .................................................................................................... 92 ekil 6.17. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 250C kalp scakl, 90 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi..................................................................................................... 94 ekil 6.18. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 280C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi ................................................................................................... 95 ekil 6.19. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, T6 sl ilemli, 250C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi ................................................................................................... 97 ekil 6.20. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, T6 sl ilemli, 280C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi .................................................................................................... 99 ekil 6.21. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 730 ve 750C dkm scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin kalp scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi .................................................................................................. 100 ekil 6.22. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, T6 sl ilemli, 750 ve 770C dkm scakl, 60 ve 90 saniye kalp ama sresine sahip numunelerin kalp scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi ............................................................................. 101

14

RES MLER N L STES Resim Sayfa

Resim 2.1. Tel ve tablet eklinde tane incelticiler...................................................... 10 Resim 3.1. Al-3%Ti-0,15%C n alamnn mikro yaps ......................................... 20 Resim 3.2. Al-3Ti-0.75C ve Al-5Ti-1B n alamlarnn tane inceltme performans............................................................................................... 22 Resim 3.3. Al0Ti3B master alamndaki AlB2 partikllerinin SEM mikro fotoraflar ..................................................................................... 23 Resim 3.4. Al1Ti3B master alamndaki (AlTi)B2 partikllerinin SEM mikro fotoraflar ..................................................................................... 25 Resim 4.1. Al-Si7 tane incelticiler (a) Al-5Ti-1B (b) Al-1Ti-3B master alamlarnn makro yap fotoraflar....................................................... 37 Resim 5.1. Gaz alma sistemi ..................................................................................... 51 Resim 5.2. Kule tipi sl ilem frn .......................................................................... 58 Resim 5.3. Sertlik test cihaz .................................................................................... 59 Resim 5.4. ekme testi cihaz ................................................................................... 51 Resim 6.1.a. 0,15Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35) ................ 72 Resim 6.1.b. 0,15Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350) .............. 73 Resim 6.2.a. 0,15Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35) ................ 73 Resim 6.2.b. 0,15Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350) ............. 74 Resim 6.3.a. 0,15Ti730C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X35) ............... 74 Resim 6.3.b. 0,15Ti730C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)............. 75 Resim 6.4.a. 0,15Ti770C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X35) .............. 76 Resim 6.4.b. 0,15Ti770C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)............ 76 Resim 6.5.a. 0,2Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35) ................... 77 Resim 6.5.b. 0,2Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350) ................ 78

15

Resim

Sayfa

Resim 6.6.a. 0,2Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35) ................... 78 Resim 6.6.b. 0,2Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350) ................. 79 Resim 6.7. 0,2Ti730C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350).................. 79 Resim 6.8. 0,2Ti770C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350) ................. 80 Resim 6.9.a. 0,15Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35) ................ 80 Resim 6.9.b. 0,15Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350) .............. 81 Resim 6.10.a. 0,2Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35) ................ 81 Resim 6.10.b. 0,2Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350) ............... 82 Resim 6.11. 0,15Ti730C250C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)............ 83 Resim 6.12. 0,2Ti730C250C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350) ............... 83 Resim 6.13.a. 0,15Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35) .............. 84 Resim 6.13.b. 0,15Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350)............. 84 Resim 6.14.a. 0,2Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35) ............... 85 Resim 6.14.b. 0,2Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350) .............. 85 Resim 6.15. 0,15Ti770C280C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350) ............. 86 Resim 6.16. 0,2Ti770C280C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)................ 86 Resim 6.17. 0,15Ti730C250C60T6 kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar............................................................................................. 87 Resim 6.18. 0,15Ti730C250C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar.............................................................................................. 87 Resim 6.19. 0,2Ti750C250C60T6 kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar.............................................................................................. 88 Resim 6.20. 0,2Ti750C250C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar............................................................................................. 88

16

Resim

Sayfa

Resim 6.21. 0,2Ti750C280C60T6 kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar.............................................................................................. 89 Resim 6.22. 0,2Ti750C280C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar.............................................................................................. 89 Resim 6.23. 0,2Ti770C280C60T6 kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar.............................................................................................. 90 Resim 6.24. 0,2Ti770C280C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar.............................................................................................. 90

17

S MGELER VE KISALTMALAR Bu almada kullanlan baz simgeler aklamalaryla birlikte aada sunulmutur. Simgeler Aklama Younluk (g/cm3) Newton Mukavemet (MPa) Brinell Sertlik Katlama Denge Scakl Svnn zgl Hacmi Katnn zgl Hacmi Katlama Gizli Iss Dengede Katlama Scakl Frekans / genlik lk Boy Son Boy lk ap Son ap Genleme Katsays Dkmn ap Tane Boyutu Deneysel Sabitler Katlama Hz Kalp/metal arasndaki akln balad an ile bittii an arasndaki scaklk fark.

N HB Tf VL VS Lf Tm fa Lo Ls Ao As D d a,b v T

18

1. G R Hafif metal alamlarnn gnmz teknolojisindeki uygulamas ve nemi giderek artmaktadr. Bu tr alamlardan olan alminyum dkm alamlar kolay dklebilmeleri, zgl arlk ve sl genlemelerinin dk, sl iletkenliklerinin yksek olmas ve uygun mekaniksel zellikler gstermeleri nedeni ile teknolojik bir neme ve ekicilie sahiptirler. Tarihsel olarak tane inceltme yntemi titanyum ve bor ihtiva eden tuz flukslarn sv metale ilavesiyle balamtr. Tane inceltici olarak kullanlan flukslar verimli olmalarna ramen birok dezavantaja sahiptirler. Tuz flakslar sv metalin hidrojen ieriini arttrmaya, korozif gazlar retmeye ve inceltici elementlerin zelliklerini tam olarak gsterememesine neden olmaktadr. Alminyum dkm endstrisinde verimli tane inceltme Al-Ti ve Al-Ti-B n alamlarnn ilavesiyle baarlmtr. Al-Ti ve Al-Ti-B ihtiva edene n alamlarn ilavesi ile yaplan tane inceltme scak yrtlmalara kar direnteki art, gelimi mekaniksel zellikler, mikro yaplarn homojenlii ve makro porozitedeki azalma, bu ynteminin uygulanmasnda nemli nedenlerdendir. Alminyum dkm alamlarnda tane boyutunun kontrol mikro yapnn katlama srasnda ve katlamadan sonra kontrol altnda bulunmas ve amalara gre ynlendirilmesi ile salanabilir. Mikro yap ile alminyum dkm gerelerin mekanik zellikleri arasndaki iliki gz nnde bulundurularak kullanm amacna en uygun mikro yapnn oluumu salanmaldr. Alminyum dkmlerde tane inceltmenin verimlilii silisyumun morfolojisi, souma hz ve dkm scakl gibi dier retim parametrelerinin eitlilii ile arttrlabilir. Alminyum dkm alamlarnda tane inceltilme ilemi, kaliteli ve nitelikli dkmler iin ok nemli ve gereklidir.

19

2. ALM NYUM S L SYUM ALAIMLARI Gnmzde Al-Si alamlar, dayanm/arlk orannn yksek oluu, yksek sl ve elektriksel zellikleri ve kum kalba dkmden basnl dkme kadar birok yntemle dklebilmelerine olanak salayan mkemmel dkm kabiliyetleri nedeniyle otomotiv endstrisinden havaclk sanayine kadar geni bir alanda yaygn olarak kullanlmaktadrlar. Al-Si alamlarnn, kabaca yumuak ve snek alminyum faz ile sert ve krlgan silisyum fazndan meydana gelen bir karma malzeme olduu sylenebilir. Alminyumun hafiflii, plastik ekil deitirme kabiliyetinin yksek oluu, yksek elektriksel zellikleri, korozyon dayanmnn ykseklii, manyetik olmay ve kaynak kabiliyetinin iyi olmas ana tercih sebeplerindendir. Saf alminyumun bu avantajlarnn yan sra dkm kabiliyetinin iyi olmay, sertlik ve ekme dayanm gibi mekanik zelliklerinin dk oluu gibi dezavantajlar da bulunmaktadr. Silisyumun alam elementi olarak en byk etkisi dkm kabiliyetini arttrmasdr. Silisyumun ilavesi ile alamn akcl ve mekanik zellikleri artarken, zgl arlk ve sl genleme katsays azalmaktadr (1). Al-Si alam grubu yukarda belirtilen zelliklerinin yan sra daha yksek dayanm ve krlma tokluu, sertlik gibi mekanik zellikleri gerektiren deiik alanlarda kullanlmaya allmaktadr. Endstri tarafndan istenen bu mekanik zelliklerdeki art Al-Si alamlarnn mikroyaplar ile dorudan ilgilidir (1). Mikroyapda da mekanik zelliklere en byk etkiyi, yap ierisindeki tektik silisyumun boyutu, morfolojisi ve dalm yapmaktadr. Mikroyap ierisindeki silisyumun boyutu, morfolojisi ve dalm alamn souma hznn deitirilmesi yada alam ierisine silisyumun katlama mekanizmasn deitiren element yada bileiklerin eklenmesi ile farkllatrlabilir ve bu farkllamann sonucu olarak mekanik zelliklerde art yada azalma gzlenir. Al-Si alamlar ierisindeki silisyumun dalm, morfolojisi ve boyutu zerinde yaplan deiiklikler Al-Si alamlarnn modifikasyonu yada sv-metal ilemleri olarak tanmlanmaktadr (2).

20

Si miktar % 7-12 aralnda olan Al-Si alamlar yksek mukavemet gerektiren, yksek scaklkta anma direnci istenen uygulama alanlarnda kullanlr. Genellikle kokil ve basnl dkmle ekillendirilir. Mekanik zellikleri ise alamn bileimine gre ekil 2.1de gsterildii gibi deimektedir (3).

ekil 2.1. Al-Si dkm alamlarnda silisyumun mekanik zelliklere etkisi (3) ekil 2.2de alminyum silisyum dkm alamlarnda silisyum bileiminin tane inceltme verimi gsterilmektedir.

ekil 2.2. Alminyumun tane inceltmesinde silisyum ieriinin etkisi (4)

21

2.1. Al-Si Faz Diyagram Al-Si alam basit bir tektik sistem olup iki kat eriyik faz olan YMK (Yzey merkezli kbik) alminyum ve elmas kbik (zel yzey merkezli kbik) yapya sahip silisyumdan olumaktadr. ekil 2.3de Al-Si denge diyagram gsterilmektedir. Denge koullarnda tektik scaklna 5771C ve % 11,7 Si tektik bileimine sahiptir. tektk karm oluturan fazlardan faz oda scaklnda % 1 den daha az silisyum ieren alminyum bazl bir kat eriyiktir. tektii oluturan dier faz ise, hemen, hemen ar silisyum olan, ok az alminyum ieren silisyum bazl bir kat eriyiktir. tektik alt Al-Si alamlarnn yaps, genellikle dallantl bir grnmde olan birincil faz ile bu dallantlar arasnda kmelemi tektik karmdan oluur. tektik st Al-Si alamlarnda ise yap tektik karm ile kaba keltiler grnmndeki fazndan olumutur (5).

ekil 2.3. Al-Si faz diyagram (1)

22

Geni bileim aralklarna sahip alminyum

alamlarna uygulanan eitli hzl

katlatrma teknikleri (splat quenching: sv metalin ok ince bir tabaka eklinde soutulmas, melt spinning: sv metalin ierisinde su sirkle edilen ve dnen bir tambur (bakr) etrafnda soutularak katlatrlmas, atomizasyon: sv metalin inert gaz ortamnda pskrtlerek soutulmas) -Al ierisindeki silisyum znrln metaller aras bileik veya amorf (metalik olmayan) faz oluturmakszn arttrmtr. tektik scaklkta silisyumun alminyum iinde kat eriyebilirlii % 1,65tir. Eriyebilirlik oda scaklnda % 0,05 den daha azdr ve 300C de bu znrlk % 0,05e dmektedir. 1190Cde silisyum ierisindeki maksimum alminyum znrl ise % 0,016 0,003dr. eitli scaklklarda eriyebilirlik izelge 2.1de gsterilmektedir (6). izelge 2.1. eitli scaklklarda silisyumun alminyum ierisindeki eriyebilirlii (7) Scaklk (C) 577 550 500 450 400 350 300 250 200 Eriyebilirlik % arlk 1,65 1,30 1,10 0,70 0,45 0,25 0,10 0,04 0,01

Geili

elektron

mikroskobu lmleri

(TEM)

ile

yaplan

aratrmalar Si

ve kat

kafes eriyik

parametrelerinin

-Al

ierisindeki

maksimum

znrlnn % 11 1 Silisyuma tandn gstermitir (3).

23

2.2. Al-Si tektik Alamlarda Byme tektik alamlarn kendine zg zelliklerini aratrmann en gncel yntemi, sabit hzda ynlenmi katlama ilemi uygulanmasdr. Ynlenmi olarak katlatrlan malzemede, scaklk gradyan dorultusunda ynlenmi ve niform bir mikro yap elde edilmesi amalanr. Bu mikro yap malzemeye yksek mukavemet ve yksek scaklklarda ssal kararllk zellikleri kazandrmak iin uygulanan iki yntem vardr. Modifikasyon ad verilen bu yntemlerden birincisi malzemeyi sv halden hzla soutmak, yani bir eit su verme ilemi, dieri ise sodyum ve stronsiyum gibi baz alkali metallerin kk miktarlarda ilavesidir. tektik alamlarda byme genellikle iki eittir:

1. Esiz byme iki faz birbirinden bamsz olarak kristalleir, yani kat-sv ara yzeyinde biri dierinden ok ileride byr ve ardndan arada kalan sv blgelerinde dier faz kristalleir. Esiz bymede, kat-sv ara yzeyinde morfoloji ve scaklk dalgalanmalar vardr.

2. Eli bymede her iki faz yaklak olarak dz bir kat-sv arayzeyi vererek birlikte ve ayn scaklkta katlar. Kat-sv arayzeyine yakn svda atom yaynmas etkinleir (7).

2.3. Al-Si Alamlarnda Silisyumun zelliklere Etkisi

Silisyum bilindii gibi alminyum dkm alamlarnn ana alam elementidir. Alminyum dkm alamna silisyum ilavesi ile akclk, kaynak kabiliyeti ve mekanik zellikler artar ayrca sl ilem ve modifikasyon gibi zel ilemlerin uygulanabilirliide silisyum ilavesi ile mmkn olur. Dkm alamlarnda silisyum miktar maksimum % 22-24tr. Alamlar toz metalurjisi ile retildiinde silisyum miktar % 50ye kmaktadr. AlSi alamlarnn bileimi izelge 2.2de gsterilmektedir.

24

izelge 2.2. Alminyum-Silisyum alamlarnn bileimi (5) Si Cu Fe Mg Zn % 5-25 % 0-5 % 3e kadar % 0-2 % 0-3 Mn, Cr, Co, Mo Ni, Be, Zr Na, Sr P Al % 3e kadar % 3e kadar % 0,02den az % 0,01den az Geri kalan

Silisyum, alamn katlama annda oluan katlama ekmesini nemli lde azaltr. Dier alam elementlerinin ekmedeki etkisi ok azdr. Katlama esnasnda oluan ekintideki silisyumun etkisi % 612 silisyum bileiminde % 34, % 2024 silisyum bileiminde % 1-2dir. Silisyumun zgl ss alminyumdan % 12 daha dktr. Alamn elektrik iletkenlii ou zaman eriyik durumdaki silisyuma baldr. Bakr ve magnezyumunda etkisi vardr. Manganez, krom, titanyum ve zirkonyum iletkenlii azaltr. Silisyum, bakr ve magnezyum manyetik hassasiyetlii biraz azaltr. Fakat bu zellik ou zaman manganez bileimine baldr. Al-Si alamlar malzemenin saflna bal olarak eitli miktarlarda Fe, Mn, Cu, Zn v.b. kirlilik elementleri iermektedir. Ayrca Cu ve Mg gibi metaller alam elementi olarak dkm malzemesinin mukavemetini ve sertleebilirliini artrmak amacyla yaygn olarak kullanlmaktadr. Katlama ilemi esnasnda kirlilikler ve alam elementleri metaller aras partikller meydana getirmektedir (5).

Eruslunun alminyum alamlarnn dkm ve yap kontrol zerine yapt almada silisyum ieriinin art ile retilen malzemenin mekanik zelliklerinde art meydana getirmekte olduu ifade edilmektedir (3).

25

2.4. Alminyum-Silisyum Alamlarnda Tane nceltme Alminyum alamlarnda tane inceltilmesi, bu yzyln ilk yarsndan itibaren ticari olarak kullanlmakta ve alminyum alamlarndan retilen paralarn kontrolnde temel ilemlerden biri olmutur. Scak yrtlmalara kar direnteki art, gelimi mekaniksel zellikler, mikro yaplarn homojenlii ve makro porozitedeki azalma, tane inceltme ynteminin uygulanmasnda nemli nedenlerdendir (8). Al-Si dkm alamlarnda tane inceltme katlama srasnda ktlesel beslemeyi gelitirmekte ve bu durum ekme porozitesinde azalmaya neden olmakta ve daha kk ve daha gelimi porozite dalmn tevik etmektedir. Ayn zamanda ince tane boyutu sv ierisinde znm gazlardan meydana gelen gzeneklere ilave olarak, ikincil intermetalik fazlarn daha niform olmasn salar. Dkm parann btnnde meydana gelen art, hem mekanik zellikleri hemde basn szdrmazlndaki art ile meydana gelmektedir (8). Sv metalin kimyasal bileimini, temizliini ve hidrojen ieriini kontrol etmek, bir dkmde optimum fiziksel ve mekaniksel zellikler elde etme asndan ok nemlidir. Alminyum dkm alamlarnda tane boyutunun kontrol, sv metalin besleme kabiliyetini gelitirmede ve uygun yzey grntsnn yannda otomotivde kullanmda yksek mekanik zellikler salama asndan nemlidir. Tane boyutuna ilave olarak, -Al faz dendrit kollar arasndaki mesafe kadar, tektik silisyum morfolojisi yksek kalitede alminyum retiminde temel rol oynamaktadr. Alminyum dkmlerde tane inceltmenin verimlilii silisyumun morfolojisi, souma hz ve dkm scakl gibi dier retim parametrelerinin eitlilii ile arttrlabilir.

Alminyum dkm alamlarnda gaz boluu ve ekme boluklarnn minimum olmas arzu edilir. Boluk boyutu, tane boyutu ile orantl olup ince taneli dkmlerde boluklar daha kk ve bu nedenle mukavemet daha yksektir. Benzer ekilde ekme ve scak yrtlma hatalarnn kaba taneli yapda oluma oran yksektir (9).

26

Al-Si dkm alamlarnn katlama ilemi ekirdeklenme ve birincil

-Alun

bymesiyle balar ve alam elementlerini ieren eitli fazlarn bir sonraki kelmesiyle devam eder. ekirdeklenme ve byme aamas bir dkmn tane boyutunun olutuu ilk basamaktr. Temiz bir sv metalin katlamas nemli bir ekirdeklenme problemini ortaya koyar (10). Bir dkmde tane boyutu sv metal ierisinde katlama esnasnda hareket edebilen yabanc tanelerin says ile ilikili olduu fark edilmitir. Daha sonra her tane farkl bir parackla ekirdeklenirse ok sayda ekirdek, tane oluumuna daha kk tane boyutla sonulanarak izin verecektir. Alminyum dkm alamlarnda kalp duvarlarnda oluan oksitler ve kalp boyalarna kadar farkl paracklar bulunabilir. Ar soumalarda bu paracklar katlama iin ekirdek gibi etkili olabilir. Alminyuma kristallografik benzerlikli paracklar sv metalde dengede katlama scakl Tmnin denge donma noktasna yakn scaklklarda etkili ekirdekler haline gelecektir (11). 2.5. Titanyum Bor Alminyum Tane ncelticileri AlTiB tane inceltici tel % 99,7 saflkta birincil alminyumdan ve deiik bileimlerdeki florr tuzlarndan retilmektedir. nceleri yuvarlak takoz halinde dkldkten sonra ekstrzyon ile elde edilen tel, bugnk teknolojide srekli dkm ve haddeleme metodu ile imal edilmektedir. Srekli dkm teknolojisi zellikle dkm kalitesinde nemli avantajlar salayarak incelticisinin temas sresini arttrmtr. Temas sresi AlTiBun ergimi alminyuma ilavesini takiben salad maksimum tane inceltme kabiliyetinin bir lsdr. Tane incelticiler sv alminyuma katlmasndan dolay alamn bileiminde nemli bir deiim sz konusu deildir. Bugn alminyum sanayinin % 80i tel eklinde AlTiB tane incelticisi kullanmaktadr. Resim 2.1de tel ve tablet eklinde tane incelticiler gsterilmitir (12).

27

Resim 2.1. Tel ve tablet eklinde tane incelticiler (12) Srekli dkm ynteminde AlTiB ile tane incelme tekniinde yaplan en byk gelitirme, tane incelticilerin ergitme ocaklarna kk ingotlar eklinde atlmas yerine dkm oluundaki metale otomatik olarak tel eklinde beslenmesidir. Dkm oluunda tel ile yaplan bu tane inceltme ilemi ocakta yaplan ileme gre daha etkin ve hassasdr. Srekli tane inceltme uygulamas gerekli malzeme ilavesini % 50 orannda azaltmakta, ergitme frn ierisinde oluan titanyum borid miktarnn artmasn nlemekte ve dkm prosesi boyunca sabit bir tane incelmesi salamaktadr (13).

AlTiBun tane incelticisi olarak kullanlmaya balamasndan itibaren aratrmaclar eitli alminyum alamlarna en etkin Ti/B oran iin byk apl aratrmalar yapmlardr. Bu almalar neticesinde % 310 orannda titanyum %0,11 orannda bor ihtiva eden eitli rnler gelitirmilerdir, ancak standart en ok kullanlan bileim 5/1 Ti-B orandr. Endstriyel uygulamalarda kullanlan tane incelticiler izelge 2.3de gsterilmitir (13).

28

izelge 2.3. Endstriyel uygulamalarda kullanlan tane incelticilerin kimyasal bileimleri (14) Tane ncelticiler AlTiB 5/1 AlTiB 5/0,6 AlTiB 5/0,2 AlTiB 3/1 AlTi 6 AlTi 10 Al % 5 Titanyum Al % 5 Titanyum Al % 5 Titanyum Al %3 Titanyum Al % 6 Titanyum Al % 10 Titanyum % 1 Bor % 0,6 Bor % 0,2 Bor % 1 Bor

Dnya alminyum sanayinin % 70i bu bileimdeki rn tane inceltici olarak ilemlerde kullanmaktadr. nce levha ve folyo gibi baz zel retimlerde % 5 Ti ve % 0,2 B Ti/B gibi daha dk bor ihtiva eden bileimler tercih edilir. Bu gibi bileimler daha az titanyum borid bileikleri ihtiva eder. Titanyum miktar % 0,25i amamaldr. Bu noktadan sonra oluan kaba Al-Ti primer kristallerinin teekkl mukavemet zelliini drr (14).

kili Al-Ti tane inceltme alamlar genellikle tercih edilmez, nk oluan TiAl3 ekirdekletiricileri 700 Cde metal ierisinde kolayca erir, ayrca bu tr alamlarla alldnda alminyum ierisinde byk ve gevrek tanelerin olma eilimini artrr. ekil 2.4de eitli Al-Si dkm alamlarnda tane inceltme performanslar gsterilmitir (15).

29

ekil 2.4. eitli Al-Si dkm alamlarnda tane inceltilmesi (15) Al-Ti master alamlarna tane kltme amac ile baz ilaveler yaplm ve borun Al-Ti sisteminin tane etkisini arttrd gzlenmitir. l Al-Ti-B master alam kaba TiAl3 ve ok ince TiB2 kristallerini ierir. Master alamlarn metalografik incelenmesi TiB2nin tane kltc rol oynamad ancak TiAl3n etkisini artrdn gstermitir (6). Alminyumda ekirdek merkezi olarak TiB2nin rol oynad iddia edilmektedir. TiAl3 ve TiB2nin birlikte bulunduu zaman TiAl3n daha etkili bir ekirdekletirici olduu btn aratrmaclar tarafndan kabul edilmitir. TiAl3 partiklleri tane ierisinde bor ieren partikller ise tane snrlarnda yer almaktadr (16).

30

C Kaba, M Orta, F nce, MC Orta Kaba, MF Orta nce, VF ok nce

ekil 2.5. Ti-B bileimine bal olarak tane boyutunun deiimi (6) AlTiB tane inceltici tel kullanmnn alminyum alam retiminin ayrlmaz bir paras haline geldii ve deiik alamlarn tane inceltme ilemine yatknlklar konusunda nemli bir bilgi birikimi salanmtr. Genel bir kural olarak daha az alam elementleri ieren alminyum alamlarnn AlTiB ile tane inceltilmesi daha zordur. zellikle demir, silisyum, mangan, titanyum ve bor gibi elementler ana inceltme ilemini olumlu ekilde etkiledikleri iin bu elementleri ieren alminyumu alamlarnn tane inceltme ilemleri daha kolaydr. Buna karlk krom ve zirkonyum gibi elementler tane inceltme ilemini olumsuz ynde etkiledikleri iin bu elementleri ieren alamlarn tane inceltme ilemleri daha zor ve yksek oranda ilaveler ile gerekletirilir. ekil 2.5de Ti-B bileimine bal olarak tane boyutunun deiimi gsterilmitir (6). Alminyum alam bileiminin yan sra dkm kesit kalnl ve dkm yntemi tane inceltme ilemini etkileyen dier faktrlerdir. Scak halde ingot dkmleri, kaln kesitler ve dk katlama hzlarnda gerekletirildii iin tane inceltme ilemi daha ince kesitlerde gerekletirilen ekstrzyon takoz dkmne gre daha zordur. Srekli levha dkm ilemlerinde ise kesitin ince ve katlamann hzl olmasna karn kenar atlama problemi sebebi ile AlTiB tel incelticinin yksek oranlarda ilave edilmesi gereklidir (13).

31

3. Al-Si ALAIMLARINDA TANE NCELTME MEKAN ZMALARI

Tane inceltme yntemi titanyum ve bor ihtiva eden tuz flukslarn sv metale ilavesiyle balad. Genellikle bu incelticilerdeki aktif ierikler titanyum ve boru ortaya karmada sv alminyumla beraber hareket eder. K2TiF6 ve KBF4 tane inceltici olarak verimliliklerine ramen, birok dezavantaja sahiptirler. Tuz flakslar sv metalin hidrojen ieriini arttrmaya, korozif gazlar retmeye ve inceltici elementlerin zelliklerini tam olarak gsterememesine neden olmaktadr. Alminyum dkm endstrisinde kimyasal tane inceltme: kontroll heterojen ekirdeklenme, Al-Ti ve Al-Ti-B master alamlarnn ilavesiyle baarld. Bu dorultuda deiik teoriler ortaya kt ve tane boyutunun kltlmesinin tam mekanizmas hala tartma konusu olmaya devam etmektedir. ilikilendirmek iin baz temel teoriler ak bir ekilde tanmlanacaktr. 3.1. Titanyum lavesi ile Tane nceltme Birok yazar tarafndan sunulan deiik teoriler arasnda Crassley ve Mondolfo (4) tarafndan peritektik teorisi, titanyum ilavesi ile alminyum alamlarnda tane inceltilmeyi aklamada ana mekanizma olarak grlr (ekil 3.1). Al-Ti faz diyagram %1,2 titanyum ve 665 Cde peritektik reaksiyon gsterir. Yeterli oranda (>% 0,15) titanyum varsa peritektik olarak hareket eden TiAl3 sv metal de oluan birincil -Alun ilk kristallerini oluturur. Bileim genellikle peritektik alt scaklnda olup dnm aadaki reaksiyonda gsterilmitir. Crassley ve Mondolfo (4) ya gre alminyum tane inceltilmesi bu reaksiyonla ilikilidir (4). Sv + TiAl3 (Al) + Sv -Al paracklar kalan sv metal ve oluan ilk kristallerin saysna bal olarak inceltme derecesi iin ekirdek gibi hareket eder (ekil 3.2). Al-Ti master alamlar Burada tane inceltmenin fiziksel grnleri ve termal analiz tekniklerinin parametrelerini

32

alminyum matriste TiAl3 paracklar ierir ve artlan sv metale ilave edildiinde TiAl3 paracklarn datarak ekirdeklenme iin heterojen blgeler oluturur. Alminyum dkm alamlarnda <%0,15 titanyum ieren bileimlerde de tane inceltme elde edilebilir. Fakat bu etki TiAl3 paracklarnn sv metal ierisinde erimesine bal olarak zamanla kaybolur (4).

ekil 3.1. Al-Ti faz diyagram (6) Al-Ti sistemi, ekil 3.1de grld gibi % 0,15 Ti ve 665 C da bir peritektik reaksiyon vermektedir. kili Al-Ti sisteminde TiAl3 metaller aras bileii tanelerin ekirdeklenme roln oynamaktadr. Peritektik teori, alminyum

merkezinde TiAl3 partikllerini bulan ve bu bileik ile evresindeki alminyum arasnda uyum (ynlenme) ilikisi gzleyen dier yazarlar tarafndan da teyit edilmektedir. Peritektik teorisine katlmasna ramen Davies ve arkadalar (2) ok dk titanyum ieriklerinde (% 0,01 arlka Ti) dahi ekirdeklenen partikllerin bulunmas gerei nedeniyle faz diyagramnda bir hata olduunu iddaa etmilerdir.

33

ekil 3.2. Al-Ti sistemlerinde peritektik reaksiyonla -Alun ekirdeklenmesi (4) Al-Ti master alamlar iin peritektik altndaki titanyum seviyelerinde inceltme etkisinin sv metaldeki TiAl3 paracklarnn erimesine bal olarak azald ve kaybolduu tespit edildi. Ayrca TiAl3 paracklarnn morfolojisi master alamn inceltme verimliliini etkiledii grld. Blok eklindeki malzemeler iin inceltme etkisi, ilave zamanndan sonra etkili hale gelmesi zaman almasna ramen etkinlii uzun srer. 3.2. Bor lavesiyle Tane nceltme Yaplan deneylerde Al-Si alamlarnn tane inceltme ileminde kullanlan Al-Ti-B master alamlarnda borun nemi gz ard edilemez. Ar bor miktar AlB2 paracklarnn oluumunu salayaca iin Ti/B orann nemli klar. Alminyum iin ekirdek olarak AlB2nin verimlilii zerinde nemli bir eliki vardr. Cibulaya (4) gre AlB2 paracklar alminyumu ekirdekleyebilir. Maxwell ve Hellavall (4) AlB2nin saf alminyum iin etkili bir ekirdek olmadn ileri srerler. AlB2 ve TiB2 benzer yaplara sahiptirler ve bu fazlar iin benzer zellikler gzlenebilir. Genelde Al-Si alamlarnn tane inceltilmesi iin farkl tip master alam retilmektedir. Bunlar Al-Ti ve Al-B ikili veya TiB2 (Ti/B 2,2) stokimetrik orana gre ar titanyumlu veya ar borlu Al-Ti-B alamlardr. zlebilir bor ieren

34

Al-Ti-B eitli incelticilerin Al-Si dkm alamlarnda en iyi sonular salad ve incelticilerin performansndaki farklarn, sv metal ierisinde kalan titanyumun oranyla ilgili olduu bulundu.

Dvme alminyum endstrinde kullanlan Al-Ti n alamlar titanyumun tane inceltme etkisiyle silisyum oranna bal olarak Al-Si dkm alamlarnda test edilen rnler arasnda en az etkili olarak bulundu. Yksek silisyum ierikli dkm alamlarnda Al-Ti sistemi aadaki reaksiyonunda belirtildii gibi yeni alminyumun fazlar iererek peritektik bir sistem olan Al-Ti-Si sistemi haline geldiini belirttiler (4).

Sv + TixSiyAl 1-(x + y) (Al) + Sv

Bu Ti-Si-Al faz alminyum tanelerin merkezinde bulunmutur ve % 6 Si ierii iin yukardaki reaksiyonda 356 ve 319 Al-Si dkm alamlarnn sv scaklnn hemen altnda yaklak 600 C de olumaktadr. Sigworth ve Guzowski (4), Al-3Ti-3B master alamnn (Al,Ti)B2 paracklar (AlB2ye yakn kompozisyona sahip) zerinde ilk alminyum ekirdeklenmesi ile Al-Si svda gl bir inceltme etkisi oluturduunu buldular. Dier aratrmaclar, 659,7C tektik reaksiyonda TiB2 paracklar ve (Al) ekirdekleri zerinde youn bir bor tabakas oluturduunu ne srmlerdir. Sv (Al) + AlB2 Mohanty ve Guzowski (4) Al-Si alamlarnda titanyum oran youn olduunda AlTi-Si faz TiB2 zerinde olutuunu buldular. Al-Ti-Si faz bunu takiben peritektik reaksiyonla ilk alminyumu ekirdekler.

35

nce yaplan deneylerde, X n difraksiyon sonularna bal olarak AlB2nin saf alminyumu ekirdeklediine inanlrd. Ayrca Sigworth (4), klasik Al-Ti ve Al-TiB tane incelticilerine ilave olarak Al % 4 B ilavesiyle elde edilen stn tane inceltmesini rapor etti. ekil 3.3 alminyumunda tane inceltmesinde yalnz kullanlan titanyumun etkili olmad nerildi. Fakat Al-Si alamlar iin % 0,02 B tektik reaksiyona bal olarak nemli hale gelir. Bu scaklkta tektik reaksiyon meydana gelirse yukardaki reaksiyon iin ar souma gerekecei iin katlama scakl zerinde -Alun ekirdei olumaz. Al-Si alamlarnda ekirdekleme iin kat heterojen blgelerinin varln salayarak tektik reaksiyon, ergime scakl zerinde (615 C 356 alam iin) meydana gelir.

ekil 3.3. 356 Al-Si Alamnn Al-Ti ve Al-Ti-B ile Tane nceltme (4) 3.3. Al-Ti-C lavesiyle Tane nceltme Alminyum alamlarnn dkmnde bu gne kadar tercih edilen n alamlar AlTi-B sistemine ait olup, zlebilir TiAl3 ile kararl TiB2 paracklar iermektedir.

36

Al-Ti-B n alamlarndaki TiB2 paracklar genellikle olduka kaba olup, hem retim hem de tane kltme uygulamasnda topaklanma eiliminde olduklarndan baz kalite hatalarna sebep olurlar. TiB2 paracklar ou kez, ince folyolarda delikliliin, bask plakalar ve eloksal kalite levhalarda yzey izik ve kazklarnn, ekstruzyon biyetlerinde, yksek mukavemetli alminyum alaml levha ve dvme rnlerinde atlamalarn sorumlusu olarak grlrler. Kalite problemlerinin yan sra Zr ieren alamlarda Zrun TiB2 tane kltme etkisine olumsuz tesir ediyor olmas borsuz tane kltcler iin byk bir ilgi ve talep yaratmtr. Bu nedenle, tane kltc reticileri son yllarda Al-Ti-B tane kltclerinin yerini alabilecek ve en az onlar kadar baarl olabilecek alternatif n alamlar gelitirmek iin byk bir aba gstermilerdir. Al-Ti-C n alamlarn retmek iin ou, sv alminyumda TiC oluturmak iin Al-Ti sv alamna C beslemeyi hedefleyen farkl yntemler denenmitir. Alminyum alamlarn karbonca zenginletirmek, karbon (grafit) alminyum tarafndan slatlamadndan sanld kadar kolay bir i deildir. Bu gn piyasada bulunan Al-Ti-C n alamlar TiC taneciklerinin yan sra TiAl3 tanecii de ierir. Bunlardan sadece TiC taneciklerinin tane kltmede aktif rol oynadna inanldndan Al-Ti-C n alamlarnda karbon miktarnn arttrlp Ti:C orannn drlmesinin tane kltme verimliliinde bir arta yol ap amayacann belirlenmesi teknolojik ynden son derece nemlidir. Resim 3.1de Al-3%Ti-0,15%C n alamnn mikro yaps gsterilmektedir (17).

37

Resim 3.1. Al-3%Ti-0,15%C n alamnn mikro yaps (17) Cibulann (17) almalarndan bu yana alminyum alamlarnda tektik alt Ti konsantrasyonlar ile salanan tane kltme etkisindeki rol ile TiCn alminyum iin verimli ve baarl bir ekirdeklendirici olduu bilinmektedir. Titanyumun sv alminyumda ok az miktarlarda bulunan C ile reaksiyona girip TiC oluturduuna ve bu kararl fazn da alminyumu ekirdeklendirme grevini stlendiini ileri srmtr. Bu nedenle Al-Ti-B alamlarnn yerine aday alamlarn gelitirilmesi abalarnda ilk akla gelen Al-Ti-C sistemidir. Bu alamlarn tane kltme becerisi baz alminyum alamlarnda gsterilmi Al-Ti-C alamlar ile Al-Ti-B alamlar ile salanan seviyelerde tane klme daha dk TiC oranlarnda elde edilebilecei iddaa edilmitir. Ayrca TiC paracklar TiB2 taneciklerinden daha kktrler ve topaklanma eilimleri de daha dktr. Cibulann (17) karbr teorisi u geree dayanmaktadr. Dk konsantrasyonlarda titanyum alminad oluturmakta ancak potadan veya kullanlan takmlardan dolay svda bulunan karbon titanyum ile TiC oluturmak iin reaksiyona girmektedir. Mohanty ve arkadalar (17) tarafndan yaplan son almalarda svda termodinamik kararszl nedeniyle TiCin etkin bir alayc olmadn iddaa etmilerdir. Son yllarda birka yazar Cibulann (17) karbr teorisini desteklemektedir ve ticari olarak yeni giriimler bulunmaktadr.

38

Ayn dorultuda Cibula (17) tarafndan yaplan almalarda dk titanyum konsantrasyonlarnda (%0,01 arlka titanyum) TiC partikllerinin alminyum alamlarnn tane boyutunun azaltlmasna neden olduu tespit edilmi, ancak daha sonraki denemelerde sv tarafndan karbonun slatlabilirliinin az olmas sebebiyle, titanyum ieren alamlardaki karbon miktarndaki art tane inceltmede dk baarya neden olmutur. Alminyum alamlar Al-Ti-C n alamlar ile alandnda ekirdeklenmenin dorudan TiC tanecikleri zerinde gerekletii ve bu nedenle baarl bir tane kltme iin fazladan titanyumun gerekli olmad iddaa edilmitir. Bu durum yeterli tane kltme iin TiB2 eklinde balanan dnda fazladan titanyuma ihtiya duyan Al-Ti-B alamlar ile karlalandan farkldr. Al-Ti-B alamlarnda tane kltmede aktif rol oynayan TiB2 tanecikleri tedragonel kafes yapl ve YMK yapdaki alminyumla uyumsuz iken, Al-Ti-C tane kltclerindeki TiC tanecikleri YMK kafes yapl ve alminyumla uyumludur. Buna bal olarak TiC alminyum iin TiB2 den ok daha etkili bir ekirdekleyicidir (17). % 99,7 saflndaki alminyuma uygulanan Al-3Ti-0,75C alamnn mikroyaps Resim 3.2de grlmektedir. Alminyum matriksde dalm ok sayda ve olduka kk TiC partiklleri bulunmaktadr. Kokil kalpta gerekleen hzl katlamaya ramen TiC partikllerinin nemli bir blmnn topaklanmalar grlmektedir. TiC partikllerinin yani sra ok az sayda TiAl3 partiklleri bulunmaktadr. Ancak TiAl3 sayca az ve boyuta TiC partiklleri kadar kk olduklarndan fark edilmeleri olduka gtr (17).

39

Resim 3.2. Al-3Ti-0.75C ve Al-5Ti-1B n alamlarnn tane inceltme performans (17) Al-3Ti-0,75C alamnn tane kltme performans Al-5Ti-1B alamnki ile birlikte Resim 3.2de gsterilmitir. Al-5Ti-1B n alam Al-3Ti-0,75C n alamna kyasla farkl temas srelerinde daha kk tane yaplar vermektedir. Resim 3.2deki sonulardan Al-3Ti-0,75C alamnn tane yapsn kltt fakat performansnn yetersiz kald anlalmaktadr (17). 3.4. Titanyum ve Bor lavesi ile Tane nceltme Teorileri Al-Ti n alamlarna bor ilavesi alminyum alamlarnda tane inceltme verimliliini byk oranda arttrd bilinmektedir. Bu balamda birok alma yaplmtr. Termodinamik almalar ve deneysel bulularla ilgili birok aratrma vardr. McCarter, Guzowski ve meslektalar (4) burada belirtilen ana teoriden zetlenen bu almada kritik grlerini aada sunmulardr. 3.4.1. Borid teorisi Titanyumla inceltilen alminyum alamlarna bor eklendiinde TiB2nin

znmeyen paracklarnn direk olarak dk titanyum konsantrasyonlarnda tane boyutundaki azalmada etkili olduu Cibula (17) tarafndan ngrld. Bu olay znmeyen borid paracklarnn bir blgede younlamas ve burada kalmasna

40

bal olarak meydana gelir. Bu fikre kar Marcantino ve Mondolfo erimi alminyuma bor ilavesinin titanyumun znrln azalttn ve ok dk titanyum konsantrasyonlarnda bile TiAl3 kristallerinin var olmasna izin vererek alminyumca zengin Al-Ti sisteminin peritektik reaksiyonunu genilettiini belirttiler. Dier aratrmaclar Cibulann (17) borid teorisini bor ieren paracklarnn tane merkezinde deil aksine tane snrnda bulunduklarn iddia ettiler (4). Resim 3.3de Al0Ti3B master alamndaki AlB2 partikllerinin SEM mikro fotoraflar gsterilmektedir.

Resim 3.3. Al0Ti3B master alamndaki AlB2 partikllerinin SEM mikro fotoraflar (18) E.Gekinli ve arkadalar (6) bor dalmnn otoradyogrefik tespiti ile yapm

olduklar almada alminyumun yapsnda bulunan borun tane snrlarnda yer ald saplanmtr. Borun direkt olarak kendisinin veya bileiklerinin ekirdek merkezi olarak davranmadklar bulunmutur fakat ekirdekletiricilerin oluumuna etki ederek TiAl3 gibi tane kltmede endirekt olarak rol oynamaktadrlar. Sigward (4), Al-Si alamlarnda alminyum iin (AlTi)B2 faznn direk ekirdek (AlTi)B2

gibi davrandn ispatlad. Buna karn Cornish kat eriyiklerinin

oluumunun alminyum alamlarnn tane inceltilmesinde nemli bir rol oynadn belirtti. Kuiselaas ve Beckerud (4) Al-Ti-B master alamlarn retimi esnasnda bu yar kararl fazn sv halde tutulmas esnasnda TiB2ye dntn tespit etti.

41

Guzowski ve meslektalar (4) alminyum iin ekirdekleme blgeleri haline gelen TiAl3 ile birlikte ift ynl paracklar oluturmak iin borun TiB2 ve (AlTi)B2 ye izin verdiini gzlemledi. Bu gzlem titanyum ieriini drmek iin borun Al-Ti peritektik reaksiyonunu deitirdii Marcantonia ve Mondolfo tarafndan nerilen teori ile elimektedir. elikilere ramen bu yazarlar tane inceltilmi metal ierisinde u paracklarn varln tam olarak ifade ederler TiAl3, TiB2, AlB2 ve (AlTi)B2 karm. Bu gzlemlerden iki teori ortaya kmtr ve bu teorilerden hi biri tam olarak ispatlanamamtr. 3.4.2. Peritektik hulk teorisi Backerud (4) tarafndan nerilen bu teoride sv metal ierisindeki kk (AlTi)B2 paracklar tamamen znr ve bu tanelerin etraf titanyum ile kaplanarak TiAl3 paracklarn ksmen zerler. Bu durum bu blgedeki (alminyum taneler etrafnda) titanyum konsantresini artrr ve TiB2 iin zebilme verimi artar. Borid daha sonra TiAl3 paracklarnn erimesine kar koruyucu bir tabaka oluturarak alminyum faznn yzeyine kelir. Zamanla titanyum (darda) ve alminyum (ieride) titanyumla doldurulan sv alminyum havuzlar oluturarak kokil kalp boyunca e zamanl difzyonu meydana getirirler. Scakln peritektik scakla (665 C) ulat zaman bu peritektik taneler heterojen ekirdeklemeyi tetikler. Bu durum meydana geldiinde Al tarafndan sv metal ierisinde bymeye devam eder. Bu teori ematik olarak ekil 3.4 de gsterilmitir.

42

Resim 3.4. Al1Ti3B master alamndaki (AlTi)B2 partikllerinin SEM mikro fotoraflar (18) Al-Ti-B master alamlar alminad fazn evreleyen (ve bazende fazn ierisinde bulunacak ekilde) boridlerin karmn iermekte olup, bu TiAl3 faznn znmeye kar korunmasn gelitirmektedir. Bu ikili partikllerin tane inceltme etkisi, alminadlarn tamamen znmesi nedeniyle zamanla snme urad grnmektedir, ancak dier yazarlar inceltme etkisinin kaybnn borid partikllerinin kelmesinden ortaya ktn savunmaktadr. Bu teoride dikkate alnmas gerekli dier bir nemli yn, ar titanyum bulunmas (stokimetrik olarak Ti/B 2,21 zerinde) tane inceltmede kritik bir neme sahiptir. Resim 3.4de Al1Ti3B master alamndaki (AlTi)B2 partikllerinin SEM mikro fotoraflar gsterilmektedir.

43

ekil 3.4. Peritektik Hulk Teorisinin Modeli (4) a) TiAl3n ksm znmesi ve TiAl3e Bnin difzyonu b) TiB2nin znebilme verimi arttrlr c) TiAl3 zerinde TiB2nin koruyucu tabaka oluturmas d) Al ve Ti nin koruyucu tabaka boyunca e zamanl bymesi e) ekirdek ve -Alun bymesi 3.4.3. Hiper ekirdekleme teorisi Jones ve Pearson (4) sv alminyumda ar titanyum (Ti/B 2.21 oran zerinde) olduu zaman eriyik titanyum svdan TiB2-Sv ara yzeyine segrege olur ve ince bir TiAl3 katman oluturur. Souma sonucu -Alun ekirdeklenmesi peritektik olarak gerekleir. Bu mekanizmaya gre snm, borid partikllerinin topaklanmas ve kelmesi nedeniyledir. Deneysel ispat snm verimine dayal bu teoriyi desteklemektedir, ancak bu teorinin termodinamii net olarak henz ortaya konmamtr.

44

ekil 3.5. Hiper ekirdeklenme teorisi modeli, a) Eriyikte youn Ti miktar (Ti/B>2.21), b) TiB2-Sv metal yzeyinde ayran Ti, c) TiB2 zerinde TiAl3 tabakasnn oluumu, d) Peritektik reaksiyonla -Al ekirdeklenmesi 3.5. Tane nceltmesinde Byme Snrlamasnn Etkisi Alminyum ve alamlarnn tane inceltme mekanizmalarnn almasnda alminyumun ilk kristallerinin heterojen ekirdeklemeye doru bir abalar vardr, buna karn birka aratrmac alamda bulunan dier elementlerin etkisini belirtti. Jones ve Pearsona gre, alminyum alamlarnda Zn, Mg ve Si etkisi, yapsal ar soumayla tane bymesini kstlamaktadr. Baskerwed ve meslektalar, alam elementlerinin dk konsantrasyonlarnda byme iin snrlama faktr olduunu belirtti (4). St. John ve arkadalar (2) Al-Si alamlarnda iki farkl ekirdekleme mekanizmasnn bulunduunu gstermitir. Bunlardan bir tanesi svnn trblans ve konveksiyonu tanm olan kristallerin kalp duvarnda ekirdeklenmesini kapsarken, dieri ise sv ierisindeki yapsal ar souma ile alt katmanlarn aktivasyonunu gstermektedir. Saf alminyuma silisyum veya titanyumun baarl

45

bir ekilde ilavesi, svda yapsal ar souma ile ve sv/kat ara yzeyinde bymenin snrlandrlmas ile tane boyutu azalr. ekirdeklenmenin hz gl alayclarn varl ile daha da gelitirilir. Al-Si alamlarnda kritik yapsal ar souma derecesine ulalr, bu minimum tane boyutuna neden olur (ekil 2.2), bunun daha ilerisinde ise Backeraud ve arkadalarnn (4) ifade ettii gibi, arayzeyde byme modunda bir deiim ile birlikte tane boyutunda artma meydana gelir. Bu konuyu sonulandrmak iin farkl master alam iin temel gzlemlerle alminyumda tane inceltmesinin mekanizmas izelge 3.1de gsterilmitir (4). izelge 3.1. Alminyumda tane inceltme mekanizmalar (4) Master Alam Saf Al ve Dvme Alamlar Verimlilik yi Ti>%0,15 ise Mekanizma TiAl3 zerinde -Al peritektik oluumu TiB2 parack yzeyinde TiAl3 tabaka oluumu Al-Si Dkm Alamlar Verimlilik Mekanizma Likuds altnda TixSiy Al1-(x+y) in peritektik dnm TiB2 zerinde oluan TixSiy Al1-(x+y) (Al) de tektik oluumu L (Al) + TiB2 TiB2 yzeyinde -Al in tektik oluumu

Al-Ti

Zayf

Al-Ti-B Ti/B >2,2

yi

Makul

Al-B

Etkili deil

-Al yoluyla slatlan AlB2

Mkemmel

Al-Ti-B Ti/B <2,2

Etkili deil

TiB2 zerinde TiAl3 oluumu iin gerekli kat Ti

Ti/B > 2,2 ise yi

46

4. Al-Si ALAIMLARINDA TANE NCELTMEYE ETK EDEN FAKTRLER 4.1. Bileimin Tane nceltme zerine Etkisi Belirli bir tane incelticinin etkisi; inceltilecek tektik alt alama, ilave oranlarna, yapya geen titanyum miktarna, dkm koullarna ve scaklna baldr. Literatrde tane kltmesi zerine bileimin etkisini incelenmi, bileimin ve yap zelliklerini yanstan parametreler ile tane boyutu arasndaki banty gstermilerdir (19). Yap ierisinde titanyum miktar 5/1 TiB alamlarnn tane inceltme performanslar zerinde fazla bir etkiye sahip deildirler (5). En ok aratrlan Al-Ti sisteminde yaplan deneysel almalar basite NPVnin hesaplanabileceini gstermitir. ekil 4.1de peritektik scakln hemen zerindeki TiAl3 + sv faz blgesininde hacimce %2 TiAl3 tekabl bulunmaktadr. ekildeki kritik NPV deeri yaklak 103 mm-3dr. Ro=3m olduu zaman yaklak (arlka) % 2x10-3 Ti fazlal gereklidir. CA=0,15 olduuna gre, toplam Ti gerei 0,15+2x10-3=0,152dir. Parack boyutu ve soutma hznn etkisi gz nne alndnda 1:2500 seyreltme orann amayacak master alam kullanlr. Daha youn ilaveler tane kltme etkisini arttrmazlar (3).

47

ekil 4.1. Bileimin tane younluuna etkisi Yaplan gzlemler bor ilavesinin Al-Ti sisteminin tane kltme etkisini arttrdn gstermitir. % 1 B-% 5 Ti (arlka) sistemin daha iyi tane kltt bulunmutur. l master alam kaba TiAl3 ve ok ince TiB2 kristallerini ierir. Master alamn metalografik incelenmesi., TiB2un tane kltc rol oynamad ancak TiAl3'n etkisini arttrdn gstermitir. Moriceav (18) ise alminyum iin ekirdek merkezi olarak TiB2 bileiinin rol oynadn iddia etmektedir. TiAl3 ve TiB2 bileiklerinin her ikisinin birlikte bulunduu zaman TiAl3'n daha etkili bir ekirdekletirici olduu btn aratrmaclarca kabul edilmitir (7).

a)

b)

ekil 4.2. Al-7Si dkm alamna eitli bileimlerde ve farkl Ti veya B oranlarna sahip master alamlar ilavesi ile (a) 5 dk. (b) 120 dk. bekletme tane inceltme analizi (18)

48

Al3Ti0B ve Al1Ti3B mikro yaplarnda AlB2nin varln gstermektedir ve X n krnm ile ve SEM almalar ile bu durum desteklenmitir. Mevcut sonular daha nceki Mohanty ve Gruzleskinin raporlarn dorulamaktadr ki buna gre bor alminyumun tane inceltmesini salayamamaktadr. Yazarlar alminyumda tane inceltmenin TiAl3 veya TiB2 zerinde alminyumun heterojen ekirdeklenmesi ile var olan -Al zerinde ekirdeklenerek olutuunu varsaymlardr (18). Al-Ti sistemi durumunda -Al saf alminyumun ergime scakl zerinde 665 C de peritektik bir reaksiyon ile olumaktadr alminyum bor sisteminde ise -Al, alminyumun ergime noktasnn altnda 659,7 Cde tektik reaksiyon ile olumaktadr. Bylece bu yazarlar Al-Ti master alamn alminyum svsna ilave edildii zaman svn soumas srasnda -Al 665 Cde oluur, ve 660 Cde katlama srasnda alminyum iin ekirdeklenme merkezleri olarak grev yaparlar (18). Al-B master alamlar alminyum svya ilave edildii zaman alminyumun katlamasndan nce -Alun olumas beklenmez iken bu durumda her hangi bir tane inceltme meydana gelmez. Her ne kadar bu iddaa alminyumun tane inceltmesi sonularna uymakla beraber cevaplanmas gereken bir ka soru kalmaktadr. ncelikle sv %0,15 seviyesinde titanyuma sahip olduu zaman ki bu deer AlTi2 master alamlar ile alminyumda iyi tane inceltmeyi baarmak iin gerekli miktardan daha yksektir. -Al alminyum titanyum alam durumunda peritektik reaksiyon ile olumaktadr. Bununla beraber TiAl3 tane inceltme iin kullanlan titanyum ilave miktarlarnda alminyum ierisinde znmesi beklenir (18). Bu znme TiAl3 partikllerinin evresindeki svnn blgesel bileimini arttrabilir. kinci olarak 3l master alam kullanm durumunda tartmaldr dolaysyla Mohanty ve Gruzleskinin (18) yaklamlar bu alamlar iin uygun olmayabilir bylece bu tane inceltme mekanizmasnn anlalmasna yeni bir boyut getirmektedir.

49

Y.Niyasaki ve arkadalarna gre (7), alminyum alamlarnda en etkili alayc ( Al-% 5 Ti - % 0,018 B) alamdr. Ayrca ekirdeklenmenin de TiB2 ve TiAl3 tarafndan olmayp TinB ve AlmTinB tipi bileiklerin tarafndan gerekletirildii ayn aratrmaclar tarafndan ileri srlmtr. Bor elementinden baka Al-Ti sistemlerine tane kltme asndan etkili bulunan balca iki element silisyum ve demirdir. Yaplan almalarda dk Si ilavelerinin Al-Ti sisteminde tane bykln nemli oranda kltt izlenmitir. % 4 Silisyumun etkisi dk titanyum oranlarnda ( % 0,l Ti) daha belirgindir. Tm titanyum oranlar iin optimum silisyum ilavesi % 0,2 olarak gzlenmitir. Daha yksek silisyum ilaveleri tane kklnde ya ok az ilave arta neden olmakta veya hibir ilave art gstermemektedirler. Alminyum ierisinde fazla miktarda kat zelti yapabilen bakr, magnezyum ve inko gibi elementler katlama srasnda kk tane yaps da olumaktadr. Bu nedenle yksek oranda magnezyum ve bakr ieren alminyum alamlarnda tane inceltme yksek oranda silisyum ieren alminyum alamlarna gre daha kolaydr (7). 4.2. Dkm Scaklnn (Fazla Isnn) Etkisi Katlam ingotlarn tane boyutu, dkm scakl arttka artar. Artan scaklkta katalitik etkisi olan paracklarn ergimesi ile izah edilen bu mekanizmaya Ohno (19) tarafndan itiraz edilmitir. Sv metal souk kalba dkld zaman katlamann ilk safhasnda oluan kristaller sv aknts ve sl konveksiyon ile ieriye gtrlr ve bunlardan bazlar tekrar ergir. Dk dkm scakl kullanlrsa katlamann ilk safhasnda iddetli kristal kopmalar olur. Sonu olarak; kopan kristallerin tekrar ergimelerini nlemek iin dkm mmkn en dk scaklkta yaplmas gereklidir (3).

50

4.3. Souma Hznn Etkisi Tane incelme ileminde souma hzda kritik bir faktrdr. Souma hzlarnn yava olduu kaln kesitli paralarda iyi bir tane inceltme salanabilmesi iin daha etkin tane dzenleyiciler seilmelidir. Metalin sv halden kat hale yava gemesi durumunda tanelerin olumas iin gerekli ekirdek saysnn azald gzlenmitir. Taneler bu ekilde btn sv metal katlancaya kadar rahata byme olana bulurlar ve byk taneler olutururlar. Hzl souma durumunda ise sv halden kat hale gei srasnda taneler dzgn bymeleri iin yeterli zaman bulamazlar ve kristalizasyon birok noktada hzl balar. Bunun sonuunda ise ince taneli bir yap oluur. Titanyum ve Bor ile tane inceltme ilemi nveciklerin katlamaya balad anda durur (15).

Dk soutma hzlarnda eitli tane incelticilerin performanslar ok belirgin bir ekilde etkilenir. Dk soutma hzlarnda daha byk taneler oluur (5).

ekil 4.3. A.356 ve 319 alminyum dkm alamlarnda 5/1 TiB tane inceltici ilavesi ile (1 gr/kg 0.005Ti) farkl souma hz test yntemlerinin tane inceltme etkisi (5)

51

ekil 4.3te KBA Calibrated Ring test ynteminde (19) 2F/3slik bir souma hz, Reynold Golf Tee test ynteminde (19) souma hz 2F/2sdir. kalp nce 320 C ye kadar stlm ve

En hzl soutma hz Aluminium Associstion test

ynteminde (19) uygulanr ve bu testle ynlendirilmi soutma (undirectional) uygulanr. (8.5 F/sn) 319 ve A.356 dkm alamlarnda 5/1 Ti/Bor test sonular soutma hzlar tarafndan etkilenmitir. Aluminium Assoc. test ynteminde tane boyutu daima KBA Calibrated Ring Test rneklerindeki tane boyutundan daha ince olmutur. Uygulanan farkl tane inceltme testlerinde % 5 Bor ve 2,5/2,5 Ti/Bor tane incelticilerinin her ikiside farkl soutma hzlarnda Al5Ti1B ile ayn eilimi gstermilerdir (5). 4.4. Dkm ve Kalp Scaklnn Etkisi Tane incelticilerin yan sra dkm ve kalp scaklda tane boyutunu etkilemektedir. ekil 4.4de dkm ve kalp scaklndaki artn taneleri kabalatrd grlmektedir. Bu iki parametre birbiri ile ilintilidir nk yksek scaklkta souk kalba dkm yaplsa bile svnn scakl katlama noktasna ininceye kadar souk kalbn scakl ok hzl bir ekilde artmaktadr. Sonu olarak katlama srasnda kalp ile sv metal arasndaki scaklk fark, souma oranna ve dolaysyla tane yapsna etki etmektedir. Yksek scaklk farklklar daha fazla alt souma salayarak, katlama scaklndaki ilk oluan ekirdeklerin kararl hale gemesini salar. Bylece hem tane incelticilerin znerek suni ekirdek etkisini kaybetmesini nler ve ekirdek says artrr, hemde yksek alt souma ile doal ekirdekler oluturarak daha fazla ekirdek says elde edilmi olur. Kalp ve dkm scaklndaki art taneleri kabalatrmasna karn ekil 5.4de grld gibi kalp scaklndaki ilk artlar tane bykln fazla etkilemezken, dkm scaklndaki ilk artlar tane boyutunu olduka kabalatrmaktadr (20).

52

ekil 4.4. Dkm ve kalp scaklnda artn tane boyutuna etkisi (20) 4.5. Alama Sresinin Etkisi Alayc ilavesinden dkm ilemine kadar geen srenin iyi saptanmas etkili bir tane inceltmenin salanmasnda ok nemlidir. Alaycnn sv metal ierisinde iyice dalabilmesi ve kltmeyi salamak iin uygun bir zamann gereklilii bu konu zerinde alan tm aratrmaclar tarafndan kabul edilmitir. Hallowel (19), alaycnn kltme etkisinin alamadan sonra geen zamanla artt ve bir maksimumdan getikten sonra azaldn ne srmektedir.

53

ekil 4.5. Alminyum iin farkl bekletme zamanlarnda 0.01% Ti veya B ilave oranlarnda eitli tane incelticilerin kullanm ile tane inceltme analizi (18) ekil 4.5de % 0,01 titanyum veya bor ilaveleri ile Al3Ti, Al3B ikili ve Al5Ti 1B, Al3Ti1B, Al1Ti3B l master alamlar ile tane inceltmeden sonra alminyumun tane bykl analizini gstermektedir. ekil 4.5deki master alamlar kyasland zaman Al5Ti1B ile tane inceltilmi alminyumun tm bekletme zamanlarnda en dk tane boyutuna sahip olduu aka grlmektedir. Ayn zamanda Al3Ti1B yaklak olarak Al5Ti1B tarafndan salanan ayn tane boyutunu vermektedir. Bu iki master alamn tane inceltme etkinlii sadece titanyum ilave seviyesine dayanmaktadr. Her iki master alamnda titanyumun bora kar daha yksek afinitesi nedeniyle TiB2 oluturmak iin gerekenden fazla titanyum, TiAl3 oluturmak iin alminyumla birleecektir (18). Her bir % 1 B, % 2,2 titanyum tarafndan TiB2 oluturmak iin tketilirken TiB2nin hacimsel oran hem Al3Ti1B hemde Al5Ti1B de ayn olaca beklenmektedir. Al5Ti1Bde TiAl3n oran daha fazla olacaktr. % 0,01 titanyum ilavesi salamak iin % 0,33 Al3Ti1B, % 0,2 Al5Ti1B master alam alminyum svya ilave edilmelidir. Al3Ti0B beklendii zere ksm tane inceltme salamaktadr. Mevcut aratrmaclarn daha nceki almalar alminyumun iyi tane inceltmesinin (200 mikron altnda tane bykl) titanyum ilavesi <% 0,05 olduu zaman ikili Al-Ti

54

alamlar ile mmkn olduunu gstermitir. Borca zengin ikili ve l alamlar (Al0Ti3B - Al1Ti3B) yapamayacan ortaya koyar. alminyumda tane inceltmeyi balatmaya mktedir deildir buda AlB2nin alminyum iin ekirdekleme merkezi olarak grev

a)

b)

Resim 4.1. Al-Si7 alamnda farkl master alamlaryla tane inceltme makroyap fotoraflar a) Al-5Ti-1B b) Al-1Ti-3B (18) Resim 4.1 Al-5Ti-1B (%0,2 ilave durumunda titanyum ve bor ilave oran srasyla 0,01 0,002) ve Al-1Ti-3Bun daha yksek miktarlar (%1 ilave iin titanyum ve bor ilave oran srasyla 0,01 ve 0,03) ve farkl bekletme zamanlar (0-2-5-30-60-120 dakika) artlarnda tane inceltilmi alminyumun makro yap fotorafn gstermektedir. ekil 4.5de alminyumun Al-5Ti-1B ilavesi ile daha hzl tane inceltmeye cevap verdiini, 2 dakikalk bekleme zaman ierisinde stunsal tanelerden e eksenli tane yapsna tamamen getiini gstermektedir. Tane yaps 120 dklk bekletmeye kadar ince e eksenli yap olarak kalmtr. Al-1Ti-3B master alam kullanm durumunda Resim 4.1 ada grld gibi 0 dakikadaki numunenin kaba stunsal tane yaps 120 dk bekletilenle ayn ekilde kald yksek ilave oranlarnda bile (B%0,03) ayndr (18).

55

Cannes ve arkadalar (16) gelitirdikleri bir test ile bu sreyi incelemilerdir ve 6063 (% 0,7 Mg, % 0,4 Si) alam iin alaycnn etkili olma sresinin bileimle dorudan etkili olma sresinin, bileimle dorudan etkili olduu ve eer ilave ile dkm arasndaki sre ok ksa ise alayc miktarndaki ok az bir artn bile tane inceltme ileminde yararl olduu ortaya konulmutur. Tersine olarak, eer alayc ilavesi ile dkm ilemi arasndaki sre ok ise alayc miktarnn drebilecei savunulmutur, ancak alama sresinin etkisi saysal bir deer olarak kesin bir belirleme olmamtr. 4.6. Tane Kltme Yntemleri 4.6.1. Issal yntemle tane kltme Yksek souma hz katlaan metalin byk bir ksmn likds scaklnn altnda ar soutmaktadr. Kalp duvarnda ar souma arttka ekirdeklenme hz arttndan, ekirdeklenme merkezi says ok ve komu tanelerle temastan nce tanenin byyebilecei uzaklk ksa olur. Bu tanelerin dkm merkezine doru bymeleri ergime gizli snn sistemden uzaklatrlmas ve katlamas ve kat/sv ara yzeyi nndeki bileim gradyantna baldr. Sistemden uzaklama hz arttka bileim gradyant artar ve yava soumaya oranla daha ksa kolonsal bymeden sonra eeksenli kristallerin oluumu iin gerekli kritik ar soumaya eriilir. Hzl soumada elde edilen merkezdeki eeksenli taneler daha incedir. Katlama hznn scaklk gradyantna oran da alamn yapsal ar soumasna baldr (3). ekirdekler bymeye frsat bulamadan birbirine temas ederler ve ince taneli bir yapy olutururlar. Tane boyutu ile souma hz arasndaki bant, dendiritler aras akln souma hz ile ilikisine benzer ekilde aadaki gibi gsterilebilir (3). D= a/vb [1]

56

Issal tane kltme yntemleri ksaca aadaki gibi zetlenebilir. ok hzl soutma yntemleri (Splat cooling) Daha ziyade laboratuar almalarnda kullanlan bu yntemde kk hacimdeki sv metal soutma ortam ile ani temas edince ok ince taneli yap salanmtr. Souma hznn ok hzl olmas durumunda ise amorf yap gzlenmitir. Dkmde il uygulamas il uygulamas ile svnn, tad snn sistemden hzl uzaklatrlarak ince taneli bir yap elde edilebilir. Dk dkm scaklnda dkm Dkm scakln drerek de yapy inceltmek mmkndr. Fakat bunun iin btn dkm boluunun doldurulmas ve ince kesitten gemesi iin bir alt snr vardr. Ayrca dk dkm scaklklarnda almalarda, besleme glkleri ile karlalr. Uhlman ve arkadalar (7) Al%2Cu sisteminde dkm scaklnn etkisini incelemilerdir. 10C ar sda dkld zaman btn yapnn e eksenli tanelerden olutuu, 25-30C aralnda ingotlarca karlalan 3 blgenin olutuu, 65C ar sda ise btn dkmn kolonsal tanelerden olutuu bulunmutur. Manyetik alan uyguland zaman 20C den yksek ar slarda yap kolonsaldr. 4.6.2. Dinamik yntemlerle tane kltme ngotun tane yaps katlama srasnda d bir etki ile sv akn deitirilerek kontrol edilebilir. Katlama srasnda enerji veren bir d etki uygulanarak byyen dendiritlerin dinamik olarak koparlmas ve ingotun i blgelerine tanarak eeksenli tanelerin bymesinin salanmasna dinamik tane kltme yntemleri denir. Balca dinamik tane kltme yntemleri, dk ve yksek frekansta titreim, manyetik ve elektromanyetik kartrma, alkant, gaz fleyerek kartrma, kalp boyas kullanm, dndrme, doal konveksiyonun attrlmasdr. Bu yntemlerin

57

amac sv metal iinde fiziksel bir kartrma dourarak sv iine uzanan dendrit kollarn koparmak ve kopan paracklarn svnn ar ssnda tekrar ergimeden yeni tanelerin olumas iin ekirdek merkezi olarak davranmalarn salamaktr. Aralarndaki fark sadece fiziksel karmay oluturma biimleri asndandr. 4.6.3. Manyetik ve elektromanyetik kartrma Manyetik ve elektromanyetik kartrma kullanlarak, doal konveksiyon bastrlp kolonsal tanelerin oluumu arttrlr veya doal konveksiyonun iddetlendirilmesi ile dendiritlerin koparlarak i blgelere tanp e eksenli taneleri oluturmas salanr. Elektromanyetik kartrmann ekirdekleme zerine etkilerinin incelenmesinde manyetik alan iddetinin (H) ilk kat ekirdeinin olutuu kritik ar soumay etkilemedii bulunmutur. Buna karlk birim hacimdeki ekirdek says (n) sabit ar soumada H ile artmaktadr. Sabit H iin ar souma arttka (n) artmaktadr. ekil 4.7de boyutlu olarak tane saysnn, manyetik alan iddeti ve yapsal ar souma ile deiimi gsterilmitir. Manyetik alan iddetinin yksek olmas, sv metalin yksek hzda karmasna ve ingot merkezince porozite oluumuna yol amaktadr. Eer alan iddeti yetersiz ise tane kltme salanamaz. ekil 4.6de manyetik kartrma sistemleri grlmektedir (7).

58

ekil 4.6. Manyetik alan iddeti, ar souma fonksiyonu olarak tane kltme derecesinin deiimi (3) Manyetik alanda tane kltme mekanizmasn incelemek iin eitli teoriler ne srlmtr. 1. Aglomerasyon mekanizmas, kritik boyutun altndaki ekirdeklerin topaklamasyla tane ekirdeini oluturmas. 2. Basnl dalga mekanizmas, kat/sv ara yzeyinden dalga geii srasnda blgesel basn art ile ekirdek oluumundaki art. 3. Sv metal kalba girdii zaman kalp yzeyinde katlama balar. Kat/sv arayzeyi ilerledike ara yzey nndeki sv metal elektromanyetik kartrma etkisi ile dendritleri koparr ve i blgelere tayarak e eksenli tane oluumuna yol aar.

59

ekil 4.7. Elektromanyetik kartrma yntemleri (3) 4.6.4. alkant Sv metale yn belirli frekansta deien alkant uygulandnda bilhassa sv metalin serbest yzeyinin kalp duvar ile kesitii blgeler ve kalp duvarndaki taneler kolayca kopabilir. Kopan taneler yeni taneler iin ekirdek olarak davranr. Wojciachowski ve arkadalar (7) Al - % (l-4) Cu alamlarnda 3,5 apnda 15,5 cm yksekliindeki numuneye 1/3-1,5 Hz frekansta 180 genlikte alkant uygulamlardr. alkantnn iddeti, eriyen element miktar arttka ve dkm scakl dtke, kolonsal tanelerin boyunun azaldn bulmulardr. alkantnn tane kltme etkisini dendritlerin kopma mekanizmas ve kartrmann kat/sv ara yzeyinin nndeki scaklk dalmn deitirerek, kopan dendrit tanelerinin tekrar ergimeden e eksenli taneleri oluturduu ne srlmtr.

60

4.6.5. fleme ile kartrma Sv metal iersinde Ar, N2, He gibi sv metalle reaksiyona girmeyen gazlar gndererek sv metalin kartrlmas sonucu kolonsal byme bastrlarak eeksenli tanelerin artt bulunmutur. Al-0,2 Cu alam 680Cde ergitilmi ve 65 mm apnda 150 mm yksekliinde grafit kalba dklmtr. Kalba 20 ve 100 mm derinliinde 6 mm apnda almina tp daldrlm ve 200 cc/dk hzla l0 sn azot gaz gnderilerek yapnn deiimi incelenmitir Gaz fleme ile tane kltme salanmtr. 100 mm derinlikte ise gazn soutma etkisinden dolay daha ince tane elde edilmitir (3). 4.6.6. Kalp boyas kullanma Tane boyutunu kltmek iin kalp boyalar kullanm, son yllarda artm bu konuda birok patent alnmtr. Alayclar kullanlarak tane kltme mekanizmas tam olarak anlalmasna karlk, kalp boyasnn tane kltme etkisi tam olarak bilinmemektedir. Hekzakloretan, toz alminyum ve su karmnn kalp boyas olarak kullanlmasyla etkili tane kltmesi beklenir. Dkmden sonra katlama srasnda kalp boyasndan gaz kabarcklar kar. Sv metalde trblansl ak arttrr ve dinamik olarak tane klttr. Gaz k etkisi yeterli olabilmesi iin hekzakloretann en az % 10 olmaldr (3). Sistemin etkenlii ar sya baldr. Katlama sresinin etkisi yoktur. Kalp boyas ancak 80C kadar dk ar slarda etkilidir. Ti-B ile alayarak yaplan tane kltme ile kalp boyas ile yaplan tane kltme saland grlmtr (7).

61

4.6.7. Momentum konveksiyonunun arttrlmas Sv metalde scaklk ve bileim gradyantlarnn yannda sv metalin kalp boluuna dkm srasnda oluan momentum konveksiyonunun arttrlmas ile sv metalin serbest yzeyinde titreim oluur. Sv serbest yzeyi kalp temas noktas bata olmak zere kalp yzeyinde oluan taneler momentum konveksiyonu ile koparlarak i blgelere tanr ve eeksenli taneleri oluturur. Sv alminyumun kalba boaltma tarzlar deitirilerek farkl dkm yaplar elde edilmitir. a) Alttan beslenen, serbest yzeyi sakin olan sistemlerde dkm scakl dk olsa dahi kaba taneli yap elde edilmitir. b) Sv metal alkantl bir ekilde stten dkldnde eeksenli blge oran yksek bulunmutur. c) Sv metalin ok sayda yolluktan stten kalba dkldnde momentum konveksiyonu yksektir. Bu durumda serbest yzey kalp temas noktasndaki tanelerin kopma oran farkl olduundan daha ince taneli yap salanmtr. 4.6.8. Dndrme Kalp ile eeksenli dndrme kullanldnda merkezde kaba taneli yap, evrede ince taneli yap elde edilmitir. Bu iki blgenin uzunluu dkm scakl, dndrme hz ve kalptan scakln uzaklatrlma hzna bal olarak deitii bulunmutur. Kalp ile dndrme ekseni arasnda 20-30 mm fark olduundan homojen eeksenli tane dalm salanmtr. Sn-Zn alamlarnn katlamas srasnda kalpla e merkezli dndrme uygulamasnda svda konveksiyon bastrldndan kolonsal tane blgesi artmtr (3).

62

4.6.9. Titreimle tane kltme Katlama srasnda sv metale uygulanan titreimin; gaz giderme, tane kltme etkisinin ilk defa 1926da Boyle ve Taylor tarafndan gzlenmesinden beri titreim ile dkm yapsn kontrol etmek iin 200 akn alma yaplmtr. Birok patent alnmtr. Bu almalarda maalesef titreim uygulama artlar ve elde edilen zellikler ak olarak belirli deildir. Ancak 32 tanesinde uygulanan titreim frekans ve genlii verilmitir (3). Farkl metal ve alamlarda katlama srasnda uygulanan titreim artlar ve elde edilen sonular ekil 4.8-4.9da verilmitir. Titreim uygulamas genellikle titreim frekansna gre gruba ayrlr: a) Dk frekans titreim 0-300 Hz b) Orta frekans titreim 300 Hz -16 kHz c) Yksek frekans titreim >16 kHz Sadece titreim enerjisinin katlaan sisteme verilmesi asndan farkllk gsteren bu sistemin etkileri frekans / genlik (fa) haritalar ile basitletirilerek gsterilebilir. Farkl metaller, farkl titreim uygulama tarzlar, farkl kalp geometrisi, deiik frekans ve genlik deerlerinin etkilerini karlatrmada (fa) haritalar baar ile kullanlabilir. Ayrca tane kltme mekanizmasnn dentrit kolunun kopmas ile mi yoksa kavitasyon oluumu ile mi olduu kolayca bulunabilir. ekil 4.8de alminyum, dkme demir, elik ve bizmut alamlarna uygulanan titreimin tane kltme etkisinin, (fa) deerinin fonksiyonu olarak deiimi gsterilmitir. % 10, % 5 ve % 90 tane kltme artlar frekans genlik haritasnda gsterildii zaman tane kltmenin etkili olduu blgenin dar bir alan olduu grlmtr (3). eitli amalarla kullanm alan bulmu bir ok titreim kayna vardr. 350 Hz frekansa kadar dk frekansl titreim elde etmek iin en yaygn yntem bir elektrik motoru ile tahrik edilen eksantrik mil vastasyla elektro mekanik titreim uygulamasdr. Lineer olmayan dairesel veya daha karmak titreim hareketi

63

uygulayan bir sistemle baarl tane kltlmtr. Bu sistemde birbiri iinde dnen iki eksantrik milin deiik konumu ile, farkl genlikte titreim salayan eksantrik hareket sistemi zerindeki yayl aft vastasyla, titreim kalba aktarlr. Uygulamada karlalan dier titreim kayna, elektromanyetik titretiricilerdir. Karmak elektroteknik cihazlar kullanm ile elektromanyetik yntemle 500 Hz zerinde titreimler salanabilir. Pnomatik titretiriciler ise 300 Hze kadar srekli deien frekanslar ve kolay ayarlanan genlikteki titreim veren sistemlerdir. Piezastriotnon ve magneto striction titretiriciler olduka pahal, iletilmesi ve sv metal sramalarna kar korunmas g sistemleridir. Genellikle 16 Hzden yksek frekansl titreim salamas iin kullanlr. Bu sistemde glk ultrasonik enerjiyi sv metale verimli bir ekilde tamaktr. Ayrca kalp duvarndan kat/sv ara yzeyinden yansyan enerji karklk dourur. Lane ve arkadalar vakumu ark ergitmede su soutmal potada 304 paslanmaz elik katlarken ingot tabanndan titreim uyguladklarnda ingot duvarndan yansmay nlemek iin dalga boyu/ingot ap orann birden byk olmas gerektiini bulmutur (3).

64

ekil 4.8. Al, Fe-C ve Bi alamlarna uygulanan titreim artlarnn tane kltmeye Etkileri

ekil 4.9. % 10, % 50 ve % 90 tane kltme deerlerinin, frekans genlik haritasnda gsterilmesi

65

Bilindii gibi yksek frekans titreim enerjisi nfuz ettii derinlikle stel olarak azalr. Dolaysyla katlama ilerlerken rezonans durdurucunun korunmas iin frekans srekli olarak deitiren sistemler seilmelidir. Eer rezonans salanmazsa titreim ubuunun sadece evresinde tane kltme salanabilir. Yksek frekanstaki titreimin katlaan sisteme verimli bir ekilde ulatrlmas iin titreim ubuu ile katlaan metal arasnda titreim arasnda gaz ortam olmamaldr. Eer sv metale daldrlan titreim ubuu kullanlyorsa katlaan sv metal tarafndan slatlan bir titreim ubuu kullanlmaldr. titreim ubuunun bileimi bozucu etkisi olabilir. kinci Dnya savandan sonra daha yksek mekanik zelliklere sahip malzemelerin gelitirilmesi zerine aratrmalar artmtr. Bata Rusya ve Almanya olmak zere birok lkede titreim ile tane kltme yntemi bu amala denenmitir. Dey yndeki titreim uygulamas en yaygn yntemdir. Tek ynl katlama srasnda titreim uygulamasnda, bilinen dkm artlarnn birbirinden bamsz olarak deitirilip kontrol edilmesine imkan verdii iin titreimin tane kltme mekanizmasna k tuttuu kabul edilmektedir. 5.6.10. Kalbn titretirilmesi Katlama srasnda ince taneli yap elde etmek iin kullanlan en etkili yntem kalbn titretirilmesidir. Genellikle titreim srasnda, dalmayan metal ve grafit kalp kullanlmas zorunluluu bu yntemin kullanlabilirliini snrlar. Son senelerde ba sistemleri gelitirilmi ve elik a ile kuvvetlendirilmi C02/sodyum silikat bal kum kalp larda kullanlmaktadr. Kabuk dkm ve hassas dkm kalplar da baar ile bu yntemde kullanlabilmektedir. Titreim sndrme zellii olan "loom" kalplar bu yntemde kullanlamaz. Kalbn titretirilmesi ancak dk frekanstaki ve yksek genlikteki titreimlere uygulanabilir. Ultrasonik frekanslarda titreim enerjisi kalp/metal ara yzeyinden Ancak bu durumda da

66

yansr ve ok az bir enerji katlaan bir sisteme tanabilir. Ayrca sv metal katlarken hacimce ekilmeye urar ve kalp ile kat metal arasnda aklk oluur. Bu aklk (L) L=xDxT [2]

Titreimlerin kalp/metal arasndaki bu akl geebilmesi iin genliin bu aklktan byk olmas zorunludur. 100 mm apndaki bir dkmn bu yntemle titretirilmesi iin genliin 10-2 mm den byk olmas gerekmektedir. Bir Sovyet almas (7) 0,2 mm genlikte 20 kHz frekans ile kalbn titretirilmesi ile kalptan sv metale titreimin tanabildiini gstermitir. Ancak verim svnn titretirilmesine oranla dktr. 4.6.11. Svnn titretirilmesi Katlaan sisteme farkl etkileri olan deiik yntemlerle svnn titretirilmesi salanmtr. Bunlar : 1. Sadece sv metalin serbest yzeyine titreim uygulanmas, bu durumda serbest yzeyde ekirdekleen taneler sv iine yamur gibi yaarak ingot merkezindee eksenli taneleri olumutur. 2. Sv kitlesinin uzaktan kontroll endkleme ile titretirilmesi, bu titreim ya hareketli manyetik olan uygulamas ile veya sabit elektrik akm ve manyetikalan uygulanmas ile salanr. 3. Titreim ubuunun daldrlmas ile sv metale titreim uygulanmas, daldrlan titreim ubuu ve dkm boluunun boyutlarna bal olarak svya farkl titreim uygulanr.

67

ekil 4.10. Dkm parasna uygulanan farkl titreim yntemlerinin ematik gsterimi Titreim ubuunun daldrlmasyla titretirilmesinde nemli olan zellik sv metalin titreim ubuunun ucunu slatmasdr. Tam slatmada enerji transfer verimi yksektir. Aksi halde titreim ubuu titreen sv metale vurur. ubuun ucu anr ve sv metalin bileimini bozar. Bunu nlemek iin dkm yaplacak malzeme ile ayn bileimdeki para titreim ubuunun nne kaynaklanr. Alminyum alamlarnn demir esasl titreim ubuu ile titretirilmesi srasnda titreim ubuunun hzla and grlmtr. Bu zellikten hareketle dk ergime noktal alamlarn ultrasonik titreimle tane kltmesi srasnda titreim ubuundan alamlandrma dnlmtr.

68

Titreim ubuunun daldrlmas ile sv metale titreim uygulanmasnn baz zel durumlar vardr. Bunlar: 1. Titreim ubuunun dkm boluuna sk gemeli uygulamas 2. Kat/sv ara yzeyine kadar daldrlan titreim ubuu ile titreim uygulama 3. Su ile soutulmu titreim ubuu daldrarak titretirme. Titreim ubuu ayn zamanda svnn ssn da sistemden uzaklatrr ve st yzeyde ekirdek oluumun arttrr. Ancak katlama srasndaki ekilmeden dolay titreim ubuu ile kat metal arasnda hava boluu oluur. a) Dkm parasnn titretirilmesi: Katnn titretirilmesinin svnn

titretirilmesine oranla daha etkili olduu bulunmutur. Sv metalin titreim ubuunun ucunu ergiterek kaynamas ile veya dkm balangcnda titreim ubuu ucundaki balk evresinde sv metalin katlamas ve ekilme ile, kat metal ile titreim ubuu balnn tam temas salanr. Birinci yntem daha ok kullanm sahas bulmutur. b) Yolluk sisteminin titretirilmesi: Yaplan almalarda yolluk sisteminin titretirilmesi, kalbn titretirilmesinden daha etkili olduu gzlenmitir. Ancak yeterli bilgi verilmemitir. c) Duraklamal titreim uygulamas: Sv iine daldrlan titreim ubuu ile yksek frekans uygulamann, dk ergime noktal metallerin katlamasnda etkileri incelenmitir. Yksek frekans titreimi uygularken ksa duraklamalar yapmann tane kltmede daha etkili olduu bulunmutur. Titreim uygulama safhasnda kavitasyon oluumu s dourur ve dendrit kollarnn tekrar ergimesine yol acar. Takip eden duraklama safhasnda katlama ilerler. Katlama bu safhada hzl ilerleyeceinden dendrit kollar daha incedir ve daha kolay kopabilir. Ayrca kopan tanelerin titreim uygulama safhasndan daha kolay sv iine dalmalar salanabilir.

69

5. DENEYSEL ALIMALAR 5.1. Dkm Alamlarnn Hazrlanmas Deneysel almalarda kimyasal bileimi izelge 5.1de verilen Etial 177 Al-Si alam kullanlmtr. Deneysel almalarda kullanlan Al-Si alam birincil malzeme olup, Seydiehirde bulunan Seydiehir Eti Alminyum firmasndan temin edilmitir. Alamn ergitme ve dkm ilemi 60 kW gcnde, 350 kg Al ergitme kapasitesine sahip yer tipi, rezistansl ocakta ve grafit pota ierisinde yaplmtr. Sv metal scakl, ergitme ocanda Cr-Ni termokupl, 2 Clik hata snrlar ierisinde llm ve dkm esnasnda daldrma tipi termokupl ile kontrol edilmitir. izelge 5.1. Dkmde kullanlan alamlarn kimyasal bileim aral (%) Alam Etial 177 Balang Bileimi 1. Bileim 2. Bileim 5/1 TiBor Si 6,67,4 7,02 7,05 7,04 0,6 Fe 0,2 0,19 0,194 0,193 0,17 Cu 0,02 0,003 0,004 0,003 Mn 0,03 0,004 0,003 0,001 Mg 0,30,45 0,332 0,32 0,32 Zn 0,01 0,01 0,01 0,01 B 0,95 Ti 0,80,15 0,114 0,154 0,212 4,9

Dkm ncesi sv metalin gaz alma ilemi 10 dak. sre ile 12 lt./dak. debide N2 gaz, grafit balkl dner bir sistemle sv metal ierisine flenmitir. Gaz alma ilemi ncesinde sv metal zerine atmosferle ilikisini kesmek iin SCHAEFER marka ARSAL 2120 tipi rt tozu kullanlmtr. Gaz alma sistemi Resim 5.1de gsterilmitir.

70

Dkm ilemi % 0,15 ve % 0,20 Ti ile 250-280 C kalp scakl, 60-90 saniye kalp ama sresi ve 730-750-770 C dkm scaklnda gerekletirilmitir. Deneysel almada seilen deney artlar izelge 5.2de verilmitir.

Resim 5.1. Gaz alma sistemi izelge 5.2. Dkm sonras elde edilen deney numuneleri ve deney artlar
Numune No 1 2 3 4 5 6 7 8 Numune Kodu 0,15Ti730C250C60T6 0,15Ti730C250C60F 0,15Ti730C250C90T6 0,15Ti730C250C90F 0,15Ti730C280C60T6 0,15Ti730C280C60F 0,15Ti730C280C90T6 0,15Ti730C280C90F Dkm Scakl (C) 730 C 730 C 730 C 730 C 730 C 730 C 730 C 730 C Kalp Scakl (C) 250C 250C 250C 250C 280C 280C 280C 280C Kalp Ama Zaman 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s % Kalnt Titanyum Oran 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 Isl Numune lem Says T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok 2 2 2 2 2 2 2 2

71

izelge 5.2. (Devam) Dkm sonras elde edilen deney numuneleri ve deney artlar
Numune No 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Numune Kodu 0,15Ti750C250C60T6 0,15Ti750C250C60F 0,15Ti750C250C90T6 0,15Ti750C250C90F 0,15Ti750C280C60T6 0,15Ti750C280C60F 0,15Ti750C280C90T6 0,15Ti750C280C90F 0,15Ti770C250C60T6 0,15Ti770C250C60F 0,15Ti770C250C90T6 0,15Ti770C250C90F 0,15Ti770C280C60T6 0,15Ti770C280C60F 0,15Ti770C280C90T6 0,15Ti770C280C90F 0,2Ti730C250C60T6 0,2Ti730C250C60F 0,2Ti730C250C90T6 0,2Ti730C250C90F 0,2Ti730C280C60T6 0,2Ti730C280C60F 0,2Ti730C280C90T6 Dkm Scakl (C) 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C 730 C 730 C 730 C 730 C 730 C 730 C 730 C Kalp Scakl (C) 250C 250C 250C 250C 280C 280C 280C 280C 250C 250C 250C 250C 280C 280C 280C 280C 250C 250C 250C 250C 280C 280C 280C Kalp Ama Zaman 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s % Kalnt Titanyum Oran 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.15 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 Isl Numune lem Says T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

72

izelge 5.2. (Devam) Dkm sonras elde edilen deney numuneleri ve deney artlar
Numune No 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 Dkm Scakl (C) 730 C 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 750 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C 770 C Kalp Scakl (C) 280C 250C 250C 250C 250C 280C 280C 280C 280C 250C 250C 250C 250C 280C 280C 280C 280C Kalp Ama Zaman 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s 60 s 60 s 90 s 90 s % Kalnt Titanyum Oran 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 0.20 Isl Numune lem Says Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok T6 Yok 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

Numune Kodu

0,2Ti730C280C90F 0,2Ti750C250C60T6 0,2Ti750C250C60F 0,2Ti750C250C90T6 0,2Ti750C250C90F 0,2Ti750C280C60T6 0,2Ti750C280C60F 0,2Ti750C280C90T6 0,2Ti750C280C90F 0,2Ti770C250C60T6 0,2Ti770C250C60F 0,2Ti770C250C90T6 0,2Ti770C250C90F 0,2Ti770C280C60T6 0,2Ti770C280C60F 0,2Ti770C280C90T6 0,2Ti770C280C90F

5.2. Deney Numunesi Deney numuneleri kokil kalba serbest dkm yntemi ile retilmitir. Kokil kalbn yolluk ve besleyici tasarm ASTM B108-95 normu kullanlarak hazrlanmtr (21). Kokil kalp ve yolluk tasarm ekil 5.1 de gsterilmitir. Deney numunelerinin

73

dkmde elde edilen lleri 150 mm boy, 25X60 mm ekme bal ve 15X50 mm ekme blgesinden olumaktadr. yolluksuz arlklar 170 x 2 = 340 gramdr. Parann yolluklu arl 1270 gram,

ekil 5.1. Kokil kalp yolluk tasarm (21) 5.3. Simlasyon Testi Simlasyon testi Kosgeb Sincan laboratuarlarnda MagmaSoft marka simlasyon cihaznda yaplmtr. MagmaSoft simlasyon program sonlu farklar ynteminde iterasyon teknii ile alan 3 boyutlu ticari bir simlasyon programdr. Simlasyon test cihaz Silicon Graphics OCTANE/SER 10000 i istasyonu ve IRIX 6.4 iletim sitemiyle almaktadr. Programn salkl sonular retebilmesi, kalp ve dkm malzemelerinin termo-fiziksel zelliklerinin, yzey ve ara yzey souma artlarnn programa doru olarak girilmesine baldr. Bu uygulamada dkm alam (A.356) ve kalp malzemesi (GGG45) standart ticari malzemeler olduundan bu malzemelerin termo-fiziksel deerleri MagmaSoft programnn veri tabanndan

74

direkt olarak yklenmitir. Katlama aamasnda s transferi ve mikro yap deiimleri baz alnmtr. Kalp ve dkmn CAD tasarm ekil 5.1de grlmektedir. Tasarm, kat model olarak (STL dosya formatnda) MagmaSoft simlasyon dkm programna transfer edilmi ve sanal ortamda dkme hazr hale getirilmitir. 5.4. Kimyasal analiz Kimyasal analiz testi Spectro marka, Spectromax model analiz cihaznda yaplmtr. 5.5. Isl lem Dkm numunelerin yarsna T6 sl ilemi uygulanmtr. Numuneler kule tipi sl ilem frnnda 525 Cde 6 saat tutulduktan sonra kapak alm ve 6 saniyede ierisinde 30 C scaklktaki suda soutulmutur, soutulan numunelerin scakl 60 Cdir. Yalandrma ileminde ise 160 C 6 saat tutulduktan sonra oda scaklnda kendi halinde soumaya braklmtr. Deneysel almada kullanlan sl ilem frn Resim 5.2de gsterilmitir.

75

Resim 5.2. Kule tipi sl ilem frn 5.6. Metalografik Numune Hazrlama Kokil dkm ve sl ilem sonras elde edilen deney numunelerinin u ksmlarndan erit testere ile kesilerek metalografik incelemeler iin numuneler hazrlanmtr. Elde edilen numuneler ematik olarak ekil 5.2de gsterilmektedir.

ekil 5.2. Metalografik numune alma ve inceleme blgeleri Silindirik olarak elde edilen metalografik deney numunelerinin bir yzeyi tornalanarak zmparalanacak hale getirildi. Numuneler srasyla 220, 320, 400, 600,

76

800 ve 1200 meshlik zmparalar ile zmparaland. Zmpara ileminden sonra 1 m polisaj keesinde, 1 m almina pasta kullanlarak polisaj ilemi tamamland. Olympus marka ters metal mikroskobunda 35, 70, 140, 280 ve 350 bytmelerde mikroyap grntleri alnd. Bu mikroyap grntleri CCD kamera ve TV kart bulunan bir bilgisayar vastasyla bilgisayar ortamnda kayt edildi. Mikroyap grntleri, numunenin yzeyine yakn ve merkez blgesinden alnmtr. ekme neticesi elde edilen krk yzey incelemeleri iin JOEL JSM-6060 marka tarama elektron mikroskobu (SEM) kullanlmtr. 5.7. Mekanik Testler 5.7.1. Sertlik testi Sertlik testi Affri marka 206.RTD model sertlik cihaznda Brinell cinsinden 62,5 kg yk ve 2,5 mm bilye u kullanlarak yaplmtr. Kullanlan sertlik test cihaz Resim 5.3de gsterilmitir.

Resim 5.3. Sertlik test cihaz

77

5.7.2. ekme testi ekme numunelerinin yolluklu paradaki pozisyonlar ekil 5.1de gsterilmitir. ekme numuneleri TSE 138 EN 10002-1/1996 standartlarna gre hazrlanmtr. TSE 138 EN 10002-1/1996 standardnda belirtilen ekme numunesi boyutlar ekil 5.3de gsterilmitir.

ekil 5.3. ekme numuneleri boyutlar ekme numuneleri Dartec marka M 9000 model 600 kNluk universal test cihaznda TSE 138 EN 100021/1996 standardlarna gre Kosgeb laboratuarlarnda yaplmtr. ekme testi oda scaklnda 2 mm/dak. ekme hznda gerekletirilmitir. Test sonularndan L0, LS ve A0, AS ekme testinden nce ve sonra kumpas kullanlarak tespit edilmitir. Elde edilen % uzama deerleri aada verilen formle gre hesaplanmtr. LS - Lo Lo

% Uzama =

x 100

[3]

78

Resim 5.4. ekme deneyi cihaz

79

6. DENEY SONULARI VE TARTIMA 6.1. Simlasyon Sonular Simlasyon almas, Etial 177 kalite alminyum dkm alamnn 750 C dkm scakl, 250 C kalp scakl ve 60 saniye kalp ama sresi sabitleri alnarak yaplmtr. Numunenin yolluk ve besleyici tasarm ASTM B10895 (Standart Specification for Aluminum-Alloy Parmanent Mold Castings) numaral standart kullanlarak yaplmtr (21). ki paral kokil kalbn tasarm uygun CAD teknikleri kullanlarak yapldktan sonra 3 boyutlu bir dkm simlasyon paketi olan MagmaSoft programna aktarlmtr. Malzemenin termo-fiziksel zellikleri ve souma artlar belirlendikten sonra sanal ortamda altrlmtr. 6.1.1. Sv ak Dkm balangcnda yolluktan kalba giren ilk sv metal yolluktan geerek kalbn alt blgesinde bulunan yatay yolluk vastasyla ekme ubuu kalp boluklarna doru ilerlemektedir. Burada kalp boluuna ilk giren sv metalin kalp duvarlarna arpmasndan dolay scakl decek ve meydana gelen trblans sebebiyle oksit tabakalar meydana gelecektir. Yolluk dizayn, oluan bu oksit tabakalarn ve kalba ilk giren souk metali ekme ubuklarnn yan taraflarnda bulunan szmelere ynlendirerek ekme ubuklarnn ierisinde oluabilecek hatalar nleyecek ekilde yaplmtr. Bu nedenle ekme ubuklar yolluktan gelen temiz ve scakl yaklak 730 C olan sv metalle dolmaktadr. Sv aknn ilerleyen blmlerinde kalp tamamen dolduunda ubuklarn st ksmlarnda bulunan besleyiciler hem besleme grevi yapmakta hem de metal ak srasnda oluan hatalar ekme kuponlarnn st ksmlarnda toplamaktadr.Sv ak tamamlandnda en scak blge olan yolluun

80

scakl yaklak 725 Cdr. Yan tarafta bulunan besleyicilerin scakl 712 C ve st besleyicilerin scakl da 700 C civarndadr.

ekil 6.1. Sv ak sreci 0,6 s.

ekil 6.2. Sv ak sreci 1 s.

81

ekil 6.3. Sv ak sreci 1,2 s.

ekil 6.4. Sv ak sreci 1,4 s.

82

ekil 6.5. Sv ak sreci 1,6 s.

ekil 6.6. Sv ak sreci 1,8 s.

83

ekil 6.7. Sv ak sreci 2 s. 6.1.2. Katlama Yolluklu para katlamaya balarken metal giriinin saland dikey yolluk ve alt tarafta bulunan yatay yolluun kesitii blge en scak kalan blgelerdir ve yaklak olarak 635 Cdir. Katlama zaman ilerledike dikey ve yatay yolluk arasnda kalan blge kesitinin kk olmasndan dolay dier blgelere oranla erken katlam ve dikey yolluun katlama esnasnda beslemeye bir faydas olmamtr. Katlamann ilerleyen safhalarnda en son katlaan blge, numune kesitlerinin kaln olmasndan dolay numunenin alt ve st ulardr. Bu blge ile en scak blge olan yolluklar arasnda yaklak olarak 25 C scaklk fark vardr.

84

ekil 6.8. Katlama sreci 6.731 s.

ekil 6.9. Katlama sreci 15 s.

85

ekil 6.10. Katlama sreci 23,18 s.

ekil 6.11. Katlama sreci 58,9 s.

86

6.1.3 ekinti Dkm sonucunda yaplan incelemede her iki kalptan alnan dkmlerde de fiziksel olarak herhangi bir dkm hatasna rastlanmamtr. Simlasyon neticesinde ekme blgesinde olmasa da ekme ubuklarnn ularnda ekinti izlerine rastlanmtr. Bunun nedeni, st ve yan besleyicilerden verimli metal beslemesi salanamam olmasdr. ekintinin en fazla olduu blge st taraftan gelen dikey yollukla alt tarafta bulunan yatay yolluun kesiim blgesidir, bunun nedeni ise katlama esnasnda yolluk kesitlerinin dar olmasndan dolay blgeye st ve yan yolluklardan her hangi bir besleme olmamasdr. Yaplan ekme deneyleri neticesinde ekinti izleri olan blgelerde kopmaya rastlanmamtr.

ekil 6.12. ekinti sreci kesit 1

87

ekil 6.13. ekinti sreci kesit 2

ekil 6.14. ekinti sreci kesit 3

88

ekil 6.15. ekinti sreci kesit 4 6.2. Mikroyap ncelemeleri Tane inceltici olarak kullanlan Al5Ti1B n alam 730 C scaklktaki sv metale ilave edilmitir. Alminyum dkm alamlarnn mekanik zellikleri dkm paradaki mikro yapya bal olarak deiim gstermektedir. Mikroyapnn katlama srasnda ve katlamadan sonra kontrol altnda bulundurulmas ve amalara gre ynlendirilmesi byk nem tamaktadr. Genel olarak mikroyap fotoraflarnda kokil dkmden dolay oluan hzl

soumann meydana getirdii ince bir dkm yaps elde edilmitir. Numunelerin kokil kalba dkmnden dolay oluan souma hznn bilinen bu etkisi tm deney rnekleri zerinde gzlenmitir. meydana gelmektedir. Mikroyap birincil -alminyum ve tektikten

89

Resim 6.1.a. 0,15Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35)

Wang ve arkadalarnn yapm olduu almada, tektik alt A356 alamnda birincil -Al dendiritleri sv metale uygulanan ilemlerle nemli derecede inceltilebildii tespit edilmitir (25).

Resim 6.1.b. 0,15Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350)

90

Resim 6.2.a. 0,15Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35) Resim 6.1 ile 6.2 incelendiinde dkm scaklnn yksek olduu Resim 6.2de mikroyapdaki birincil -alminyum tanelerinin kabalat gzlenmitir.

Resim 6.2.b. 0,15Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350)

91

Resim 6.1 ve 6.2de farkl bytmelerde ierisinde % 0,15 Ti bulunan, sl ilem yaplmam, ayn kalp scakl ve srelerinde dklm numunelerin 730 ve 770 C dkm scaklklarnda karlatrlmas gsterilmitir.

Resim 6.3.a. 0,15Ti730C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X35)

Resim 6.3.b. 0,15Ti730C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)

92

n alam iinde oluturulan TiAl3 partiklleri, n alamn sv alminyum ierisine katlmasndan itibaren erimeye balar, erimeden kalabilenler ise peritektik reaksiyon ile alminyum tanelerini ekirdekletirirler. Peritektik olarak ekirdekleen taneler genellikle ok ince kalr. ekirdeklemeden sonra, sv alminyum tarafndan evrelenen bu yeni taneler heterojen kenarlar olarak davranrlar ve onlarn zerinde esas faz olan Al faz, scaklk deiimi yeterli hale geldiinde ekirdekleir (6).

Resim 6.4.a. 0,15Ti770C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X35)

93

Resim 6.4.b. 0,15Ti770C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350) Resim 6.3 ve 6.4de farkl bytmelerde ierisinde % 0,15 Ti bulunan, T6 sl ilem yaplm, ayn kalp scakl ve kalp ama srelerinde dklm numunelerin 730 ve 770 C dkm scaklklarnda karlatrlmas gsterilmitir. Yksek dkm scaklnn oluturduu znme nedeni ile % 0,15 Ti ieren numunelerin mikro yap grntlerinde tane inceltme etkinlii azald gzlenmektedir. Mekanik zellikleri arttran keltilerin olumas tektik alminyum ve tektik silisyumun oluturduu tektik fazn snrlar belirgin iken scakln artmas ile snrlar belirginliinin azald gzlenmektedir (22). nce taneli dkm paralarda alam elemanlar btn yapda e dalm gsterdiinden sl ilemde daha kararl bir sonu alnr (8).

94

Resim 6.5.a. 0,2Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35)

Resim 6.5.b. 0,2Ti730C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350)

95

Resim 6.6.a. 0,2Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X35)

Resim 6.6.b. 0,2Ti770C250C60F kodlu numunenin mikroyaps (X350)

96

Resim 6.7. 0,2Ti730C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X35) Kori ve arkadalarnn (18) yapm olduu almada % 1 AlTi5B1 tane inceltici ilave edildiinde tanelerin nemli derecede inceldiini, e eksenli tanelere dntrdn ve tektik silisyum tanelerinin inceltici katksndan etkilenmediini tespit etmilerdir (18).

Resim 6.8. 0,2Ti770C250C60T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)

97

Resim 6.9.a. 0,15Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35) Ayn dkm artlarna sahip Resim 6.9.a ve Resim 6.10.a karlatrldnda 0,15 ve 0,2 kalnt titanyum oran sahip numunelerde artan titanyum oran ile birincil -Al tanelerinin inceldii grlmektedir.

Resim 6.9.b. 0,15Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350)

98

Resim 6.10.a. 0,2Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35) Resim 6.1 ve 6.9daki mikroyap grntlerindeki numuneler % 0,15 kalnt titanyum ierii, 730 C dkm, 250 C kalp scakl kullanlarak dklmtr. ki numune arasndaki fark kalp ama sresinin Resim 6.1de 60 saniye, Resim 6.9da 90 saniye olmasdr. Kalp ama sresindeki 30 saniyelik bu fark numunelerin mikroyap morfolojisinde deiiklie neden olmamtr.

Resim 6.10.b. 0,2Ti730C250C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350)

99

Prasada Rao ve arkadalar (22) yaptklar almada ikili Al-Si alamlarna titanyum ilavesinin, yeterince yksek seviyelerde TiAl3 faznn kelmesine neden olduunu ve ayrca znme nedeniyle svda Ti ierii artarken partikllerin hacminin kld belirtilmektedir. Bununda svnn yzey gerilim karakteristiini deitirebilecei sv ierisinde kalan B, TiAl3, TiB2 ve ikili partikllerin salad ok sayda nokta zerinde heterojen ekirdeklenmenin meydana geldii ifade edilmektedir (22).

Resim 6.11. 0,15Ti730C250C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)

100

Resim 6.12. 0,2Ti730C250C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350) % 0,15 kalnt titanyum ierii, 730 C dkm, 250 C kalp scakl ve 90 saniye kalp ama sresi kullanlarak dklm numunelerin sl ilem sonrasnda kalp ama sresindeki fark mikroyap morfolojisinde deiiklie neden olmad gzlenmitir.

Resim 6.13.a. 0,15Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35)

101

Resim 6.13.b. 0,15Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350)

Resim 6.14.a. 0,2Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X35)

102

Resim 6.14.b. 0,2Ti770C280C90F kodlu numunenin mikroyaps (X350) Resim 6.14de % 0,2 titanyum, 770 C dkm, 280 C kalp scakl ve 90 saniye kalp ama sresi kullanlarak dklm numuneler Resim 6.5 ile karlatrldnda artan dkm ve kalp scaklklarnn % 0.2 titanyum ieren numunelerde tane inceltmeyi daha etkin hale getirdii gzlenmektedir.

Resim 6.15. 0,15Ti770C280C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350)

103

Resim 6.16. 0,2Ti770C280C90T6 kodlu numunenin mikroyaps (X350) Yaplan deneysel almada elde edilen mikroyap grntlerinden de anlald zere; % 0,2 Ti ieren numunelerde dkm scaklnn arttrlmas ile mikroyapda birincil -alminyum tanelerinin kabalat grlmektedir. te yandan kullanlan alamn ierisinde bulunan silisyumun malzemenin tane yapsn da incelttii bilinmektedir. Lee ve arkadalarnn (2) yapm olduu alma aka ortaya koymaktadr ki silisyum ierii artt zaman tane boyutu balangta azalr ve minimum bir deere ular (% 3 Si) ve daha sonra silis ierii arttka tekrar artar.

104

Resim 6.17. 0,15Ti730C250C60T6 kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

Resim 6.18. 0,15Ti730C250C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

105

Resim 6.19. 0,2Ti750C250C60T6 kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

Resim 6.20. 0,2Ti750C250C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

106

Resim 6.21. 0,2Ti750C280C60T6 kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

Resim 6.22. 0,2Ti750C280C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

107

Resim 6.23. 0,2Ti770C280C60T6kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

Resim 6.24. 0,2Ti770C280C60F kodlu numunenin SEM mikro fotoraflar

108

6.3. ekme ve Sertlik Deney Sonular TSE 138 EN 100021/1996 normunda hazrlanan ekme deney ubuklar ile elde edilen ekme testi ve sertlik deney sonular aadaki ekillerde tartlmtr. Oda scaklnda gerekletirilen ekme test sonularndan elde edilen veriler, genel verilere gre Etial 177 alamnn ekme dayanmndan olduka iyi olduu tespit edilmitir. % 0,15 kalnt titanyum ieren numunelerin ekme test sonular incelendiinde dkm scaklnn 730Cden 750 Cye ykselmesi ile ekme mukavemetinin artm, scakln 770Cye ykselmesi ile ekme mukavemetinde azalma meydana gelmitir. Mekanik zelliklerdeki bu dn sebebi dkm scaklnn art ile ierisinde % 0,15 kalnt titanyum ihtiva eden numunede titanyumun yap ierisinde etkisinin azalmaya balamas ve sv faz ierisinde znme gereklemesidir. Alminyum dkm alamlarnda <% 0,1 kalnt titanyum ihtiva eden

konsantrasyonlarda bile tane inceltme elde edilir, fakat bu etki yksek scaklklarda TiAl3 paracklarnn sv metal ierisinde znmesine bal olarak zamanla kaybolur (4).

109

ekme Mukavemeti N/mm

195 0,15 Ti 190 185 180 175 170 165 720 730 740 750 760
o

0,2 Ti

770

780

Dkm Scakl C

(a)
60
0,15 Ti

58 Sertlik HB 56 54 52 50 720

0,2 Ti

730

740 750 760 770 Dkm Scakl oC

780

(b) ekil 6.16. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 250C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi D. Ibarrann (4) yapm olduu almada dkm scaklnn art ile yksek kalnt titanyum ieren konsantrasyonlarda titanyum-alminyum karma tanelerin katlamas iin ekirdek gibi hareket etmesinden daha fazla ekirdek oluacan tespit ettimitir. Meydana gelen bu durum mekanik zelliklerde art salamaktadr.

110

ekil 6.16da % 0,2 kalnt titanyum ieren numunenin ekme mukavemeti 730C dkm scaklnda 171 N/mm2, 750Cde 183 N/mm2 ve 770Cde 187 N/mm2dir. % 0,2 kalnt titanyum ieren numunelerde dkm scakl ykseldike mukavemette ve sertlikte art gzlenmitir. AlSi7Mg dkm alamnda tane inceltmeye rnek olarak % 0,2 titanyum veya % 0,02 bor ile yaplan tane inceltme ilemi sonucu tane bykl ap 2,5 mmden 0,13 mmye drlmesi gsterilebilir. Saf alminyumun kopma dayanm 80 N/mm2, akma snrnn 30 N/mm2 ve kopma uzamasnn % 30 olduu gz nne alnrsa alminyum alamlama, silisyum inceltme, tane inceltme ve sl ilem yolu ile zelliklerin nasl arttrlabilecei konusunda bir bilgi edinilmi olur (8). ekil 6.17de gsterilen numuneler ile ekil 6.16daki numuneler ayn dkm artlarna sahiptir. ekil 6.16 ile 6.17 arasndaki fark, kalp ama sresinin 60 saniye yerine 90 saniye olmasdr. Kalp ama sresinin 60 saniyeden 90 saniyeye arttrlmas ile oluan 30 saniye fark numunelerin ekme mukavemetlerinde ve sertliklerinde nemli bir deiiklie neden olmamtr. S. Muthukumarasamy ve arkadalarnn (23) yapm olduklar almada Al-Si alamlarnn kokil kalba dkmnde artan kalp ama sresi ile ekme dayanmnda azalma tespit etmilerdir. Kalp ama sresinin yksek olmas, souma hzn azaltacak ynde bir etkiye sahip olduu iin mikroyap ierisinde kabalamaya neden olduu ve bu kabalamann ekme dayanmn drd vurgulanmtr (23).

111

ekme Mukavemeti N/mm2

195 190 185 180 175 170 165 720

0,15 Ti 0,2 Ti

730

740

750

760
o

770

780

Dkm Scakl C

(a)
60
0,15 Ti

58 Sertlik HB 56 54 52 50 720

0,2 Ti

730

740

750

760
o

770

780

Dkm Scakl C

(b) ekil 6.17. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 250C kalp scakl, 90 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi Haque ve arkadalarnn (24) tane inceltme uygulanm LM6 Al-Si alam zerinde yaptklar almada dkm scaklnn 730Cden 750Cye ykselmesi ile mukavemet deerinin az miktarda artt tespit edilmitir (24).

112

ekme Mukavemeti N/mm 2

195 190 185 180 175 170 165 720 730 740 750 760 770 Dkm Scakl oC 780
0,15 Ti 0,2 Ti

(a)
60 58 Sertlik HB 56 54 52 50 720
0,15 Ti 0,2 Ti

730

740 750 760 770 Dkm Scakl oC

780

(b) ekil 6.18. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 280C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi ekil 6.18de dkm ve kalp scakl ykseldike % 0,2 kalnt titanyum ieren numuneler 770C dkm scaklnda % 0,15 kalnt titanyum ihtiva eden numunelere benzer bir ekilde davranm ve mukavemette bir azalma gzlenmitir. Bunun nedeni dkm ve kalp scaklklarnn ayn zamanda ykselmesi ile tane inceltmeyi salayan TiAl3 paracklarnn yksek scaklkta etkinliini kaybetmesine neden olmasdr.

113

Al-Ti-B master alamlarnda peritektik altndaki titanyum seviyeleri iin inceltme etkisinin sv metaldeki TiAl3 paracklarnn sv faza gemesine bal olarak azald ve kaybolduu tespit edilmitir. Ayrca TiAl3 paracklarnn morfolojisinin master alamn inceltme verimliliini etkiledii grld. Blok eklindeki tane incelticiler iin inceltme etkisi, ilave edildikten sonra etkili hala gelmesi zaman almasna ramen etkinlii uzun srer (4). Alminyum dkm paralarn mekanik zelliklerinin gelitirilmesi iin retimin her aamasnda zel ilemler ve zel ilgi gerektirmektedir. Isl ilem uygulanm alminyumun ana yapsnda nemli oranlarda magnezyum ile silisyum zeltisi bulunur. Eer bu malzemeye zorunlu yalandrma uygulanrsa, Mg2Si faz oluturularak sertleme salanmaktadr. Bu ekilde elde edilen mekanik zellikler alam ierisindeki magnezyum ve silisyum oranna baldr (8). Mg2Si faz, ounlukla birincil alminyum ierisinde olumaktadr. Mg2Si faznn mikroyap ierisindeki dalm, homojen dalma yakn ve boyutlar, dk dkm scaklklarnda oluan mikroyap boyutlarndan daha kk ekilde olmaktadr (8).

114

ekme Mukavemeti N/mm2

320 310 300 290 280 270 720

0,15 Ti 0,2 Ti

730

740 750 760 770 Dkm Scakl oC

(a)

780

90 88
Sertlik HB

0,15 Ti 0,2 Ti

86 84 82 80 720 730 740 750 760

o

770

780

Dkm Scakl C

(b) ekil 6.19. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, T6 sl ilemli, 250C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi ekil 6.19de ierisinde % 0,15 ve % 0,2 kalnt titanyum ihtiva eden T6 sl ilemi grm numunelerin mukavemet ve sertlik deerleri gsterilmektedir. Ayn dkm artlarnda retilen sl ilem yaplmam numunelere gre mukavemette yaklak olarak % 50 orannda art gzlenmitir. erisinde % 0,2 kalnt titanyum ihtiva eden numunede dkm scakl 730Cde 291 N/mm2, 750C 312 N/mm2 ve 770Cde 315 N/mm2ye ykselmitir ve en yksek ekme mukavemetine ulamtr

115

(ekil 6.19). Genel olarak ierisindeki kalnt titanyum oran % 0,2 olan numunelerde sv metal scakl 770 Cye ulaldnda en yksek ekme mukavemetlerine ulalmtr. Dkm scaklnn artmas ile alminyum ierisinde silisyumun znrl artmaktadr ve buda katlama esnasnda daha fazla ekirdek merkezi olumasna neden olmutur (4). % 0,15 kalnt titanyum ieren numunelerde T6 sl ilemi yaplm numuneler, sl ilem uygulanmam numunelere benzer ekilde davranarak ekme mukavemeti dkm scakl 730Cde 293 N/mm2den 750Cde 304 N/mm2ye ykselmi ve dkm scaklnn 770Cye ykselmesi ile 286 N/mm2ye gerilemitir (ekil 6.19). Numune sl ilem uygulanm olmasna ramen 750C dkm scaklndan sonraki scaklk artnda mekanik zelliklerde bir d gzlenmitir.

116

ekme Mukavemeti N/mm2

315 310 305 300 295 290 285 720 730 740 750 760 770 780
Dkm Scakl oC
0,15 Ti 0,2 Ti

(a)
90
0,15 Ti

88
Sertlik HB

0,2 Ti

86 84 82 80 720 730 740 750 760 770 Dkm Scakl oC 780

(b) ekil 6.20. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, T6 sl ilemli, 280C kalp scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin dkm scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi ekil 6.20 a ve bde ierisinde % 0,15 ve % 0,2 kalnt titanyum ihtiva eden T6 sl ilemi grm numunelerin ekme mukavemetleri ve sertlik deerleri gsterilmektedir. Ayn dkm artlarnda retilen sadece kalp scakl dk olan ekil 6.19 a ve bdeki numunelere gre ekme mukavemetlerinde kalp scaklnn artmasyla azalma gzlenmemitir. Yaplan sl ilem sonrasnda kalp scaklnn

117

etkisinin srd fakat kalp ama sresinin sl ilem sonrasnda etkisi gzlenmemitir.
192 ekme Mukavemeti N/mm2 188 184 180 176 172 168 240 250 260 270
o

0,15 Ti 730 C 0,15 Ti 750 C 0,2 Ti 730 C 0,2 Ti 750 C

280

290

Kalp Scakl C

(a) 56 55 Sertlik HB 54 53 52 51 240 250 260 270 Kalp Scakl oC (b) ekil 6.21. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, sl ilemsiz, 730 ve 750C dkm scakl, 60 saniye kalp ama sresi sahip numunelerin kalp scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi Sertlik testi ile elde edilen verilere gre genel olarak tane inceltilmi numunelerin sertlik deerlerinde bir art grlmektedir. 280 290
0,15 Ti 730 C 0,15 Ti 750 C 0,2 Ti 730 C 0,2 Ti 750 C

118

Alminyum ierisinde fazla miktarda kat zelti yapabilen bakr, magnezyum ve inko gibi elementler katlama srasnda kk tane yapsnn olumasna neden olurlar. Bundan dolay yksek oranda magnezyum ve bakr ieren alminyum alamlarnn kristal yaplara yksek oranda silisyum ieren alminyum alamlarna gre daha kolay inceltilirler (5).

ekme Mukavemeti N/mm2

320 315 310 305 300 295 290 240 250 260 270 280 290 Kalp Scakl oC (a)
86 85
0,15 Ti 750 C

0,15 Ti 750 C 0,15 Ti 770 C 90 s 0,2 Ti 750 C 0,2 Ti 770 C 90 s

Sertlik HB

84 83 82 81 240 250 260 270 280

0,15 Ti 770 C 90 s 0,2 Ti 750 C 0,2 Ti 770 C 90 s

290

Kalp Scakl oC

(b) ekil 6.22. Farkl oranlarda kalnt titanyum ierikli, T6 sl ilemli, 750 ve 770C dkm scakl, 60 ve 90 saniye kalp ama sresine sahip numunelerin kalp scaklna bal olarak a) ekme mukavemeti b) sertlik deerlerinin deiimi

119

Silisyum etkisi dk titanyum oranlarnda ( % 0,1 Ti ) daha belirgindir. Yksek silisyum ilavelerinde tane kltclnde ya ok az ilave art olmakta yada hibir ilave art grlmemektedir (18).

Ayn dkm artlarda sahip sl ilemsiz ve T6 sl ilemi yaplm numunelerin ekme mukavemeti ve sertlik deerlerinin karslatrlmas ekil 6.21 ve 6.22de gsterilmitir. Yaplan incelemelerde katlama hzndaki yavalamaya bal olarak dkmlerin mekanik zelliklerinde azalma meydana geldiini gstermitir. Bunun balca nedenleri dk katlama hznn neden olduu gaz gzenekleri ve zayf besleme, mikro ekme poroziteleri ve tane boyutunun bymesidir (3). Kalbn scakl ve kalp ama sresi arttka katlama hz yavalar. Genel incelemelerde ayn dkm artlarna sahip olarak retilmi ekme kuponlarnda kalp ama sresinin 60 ve 90 saniye olarak deitirilmesinin numunelerin mekanik zelliklerinde bir deiime neden olmad gzlenmemitir.

ekil 6.22de T6 sl ilem uygulanm numunelere yaplan incelemelerde kalp scakl ve kalp ama sresinin deiiminin sl ilem sonunda bir etkisinin kalmad tespit edilmitir. Wang ve arkadalarnn yapm olduu almada tane inceltme ilemi uzamaya % 8,6 ekme mukavemetine % 46,2 etki etmektedir (25).

120

7. SONULAR VE NER LER Ticari Etial 177 dkm alam, Al5Ti1B n alam ile baarl bir ekilde tane inceltilmitir. Etial 177 dkm alamnn mekanik zellikleri tane inceltme ile gelitirilmitir. Sv alminyum ierisine zlebilen alayclar ilave etmek en etkin tane inceltme metodudur. Tane inceltilmi, ierisinde % 0,15 ve 0,2 kalnt titanyum bulunan Etial 177 kalite dkm alam ile farkl dkm, kalp scaklklar ve kalp ama srelerinde yaplan dkmlerde % 0,2 kalnt titanyum ihtiva eden numunelerin sertlik ve ekme mukavemetleri % 0,15 kalnt titanyum ieren numunelere gre daha iyidir. % 0,15 kalnt titanyum ieren numunelerin farkl dkm scaklklarnda dklmesinde, dkm scaklnn 770 C kmasyla numunelerin ekme mukavemetlerinde d gzlenmitir. % 0,2 kalnt titanyum ieren numunelerde 770 C dkm scaklnda byle bir d grlmemitir fakat 770 C dkm scakl ile beraber kalp scaklnn ykselmesiyle % 0,15 kalnt titanyum ieren numunelerdeki gibi olmasada mekanik zelliklerinde az bir d gereklemitir. Kalp ama sresindeki 30 saniyelik fark genel olarak numunelerin mikroyap ve mekanik zeliklerinde deiiklie neden olmamtr. T6 sl ilemi uygulanm numunelerin mekanik zelliklerinde sl ilem grmemi numunelere gre yaklak % 50 art salanmtr. erisinde % 0,2 kalnt titanyum ieren numunelerde optimum proses parametreleri 770C dkm scakl, 250C kalp scakl ve 60 s kalp ama sresidir. erisinde % 0,15 kalnt titanyum ieren numunelerde ise optimum proses parametreleri 750C dkm scakl, 250C kalp scakl ve 90 s kalp ama sresidir.

KAYNAKLAR

121

1) Ermi, H. M., Yaman, B., Kkkaragz, S., idem, M., Etial 145 Al-Si (A.A332) alamlarnn modifikasyonu, 2.Alminyum Sempozyumu, Seydiehir 98-113 (2003). 2) Lee, Y. C., Dahle, A. K., Stjohn, D. H., Hutt, J. E. C., The affect of grain refinement and silicon content on grain formation in hypoeutectic Al-Si alloys, Journal of Materials Processing Technology, A259 43-52 (1998). 3) Eruslu, N., Alminyum Alamlarnn Dkm ve Yap Kontrol , Segem Yaynlar, stanbul 7-95 (1984). 4) Ibarra D. G., Control of Grain Refinement of Al-Si Alloys by Thermal Analysis, Department of Mining and Metalurgical Enginering McGill University, Montreal Canada 1-38 (1999). 5) avuolu, E., Eruslu, N., Akdeniz, A., Altmolu A., Alminyum ve Alamlarnda Alama ile Tane Kltme, 3. Ulusal Alminyum Kongresi, Seydiehir, 136-139 (1978). 6) Uygun, G., Bozkurt, N., Gekinli, E., Alminyum Bor ile Tane Kltme ve Bor Dalmnn Otoradyografi ile Tespiti, 4. Ulusal Metalurji Kongre ve Sergisi, Seydiehir, 753-765 (1986). 7) enel, L., Al-Si Dkm Alamlarnn Sktrma Dkm Yntemi ile Mikroyap ve Mekanik zelliklerinin Gelitirilmesi, Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Ankara, 31-56 (2004). 8) Muter, ., Alminyum Dkm Paralarnda Mekanik zelliklerin Gelitirilmesi, 4. Ulusal Metalurji Kongre ve Sergisi, Seydiehir, 664-678 (1986). 9) akmak, H. F., Eritilmi Alminyumun zelliklerinin yiletirilmesi ve Nitelik Denetimi, 2. Alminyum Sanayi Kongresi, Seydiehir, 215-239 (1984). 10) K, Venkatesworlu, S. K., Das, M. Chakraborty, B. S., Murty Infulunce of thermo-mechanical treatment of Al-5Ti master alloy on its grain refining performance on aluminium, Metarials Science and Engineering, A 351 237243 (2003). 11) Krishnan, T. S., Rajakopalan, P. K., Gund, B. R., Krishnan, J., Bose, D. K., Development of Al-5%Ti-1%B master alloy, Journal of Alloys and Compounds, 269 138-140 (1998). 12) Bryant, M., Pearson, J., Tane nceltme ve Alamlandrma, Alminyum Dergisi, Say:7 15-18 (1990).

122

13) Akgndz, B., Altnta, S., Al-5Ti-1B Alamlarnn Alminyum ngotlar zerine Tane nceltme Etkileri, 4. Ulusal Metalurji Kongre ve Sergisi, Seydiehir, 1090-1108 (1986). 14) Serdarolu, R., Alminyum Dkmlerde Tane nceltme ve Alamlandrma, Alminyum Dergisi, Say:4 35-38 (1990). 15) Lieserberg, O., Drossel, G., Casting, Aluminium Hand Book 2, Aluminium Verlag GMBH, Dsseldorf, 386-388-406 (2001). 16) Young, G. D. K., Dunville, B. T., Setzer, W. C., and Koch, F. P., A Survey of Grain Refiners for Hypoeutectic Al-Si Alloys, Light Metals, 72-84 (1991). 17) Birol, Y., Tane Kltme Uygulamalar iin Yksek Karbonlu Al-Ti-C Alamlar, 11. Uluslararas Metalurji ve Malzeme Kongresi, stanbul, 1497-1504 (2003). 18) Kori, S. A., Murty, B. S., Chakraborty, M., Development of an Grain Refiner for Al-7Si Alloy and its Modification with Strontium, Materials Science and Engineering, A283 94104 (2000). 19) Erdoan, R., tektik Alt Alminyum Silisyum Alamlarnda 5/1 TiBor n Alam ile Tane nceltme leminin Sertlik ve Mikroyap zerindeki etkisinin Belirlenmesi, Yksek Lisans Tezi, stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 24-32 (1993). 20) Demir, A., Akalmaz, M., CaAl4 ntermetaliklerinin Alminyum Alamlarnda Tane nceltilmesine Etkisi, 11. Uluslararas Metalurji ve Malzeme Kongresi, stanbul, 1448-1496 (2003). 21) Dorcid J. L., Verma, S. K., Designation Standard Specification for AluminumAlloy Permanent Mold Casting, ASM Handbook 9nth Edition Volume 15, B108-95 72-82 (1982). 22) Prasada, A. K., Rao, Das, K., Murty, B. S., Chakraborty, M., Effect of Grain Refinement on Wear Properties of Al and Al7Si alloy, Metarials Science and Engineering, A 354 180-189 (2003). 23) Muthukumarasamy, S., Seshan, S., Structure and Properties of Squeeze-Cast, ZA-27 Alloy-Based, Fiber-Reinforced MMC, AFS Transactions, 537-546 (1995). 24) Haque, M. M., Ismail, A. F., Effect of Superheating Temperatures on Microstructure and Properties of Strontium Modified AluminiumSilicon Eutectic Alloy, Journal of Materials Processing Technology, 162163 312 316 (2005).

123

25) Wang, J., He, S., Sun, B., Guo, Q., Grain Refinement of AlSi Alloy (A356) by Melt Thermal Treatment, Journal of Materials Processing Technology, 141 2934 (2003).

ZGEM

124

Fatih BAYPINAR 1980 ylnda Konyada dodu. lk, orta ve lise eitimini Konya'da tamamlad. 1998-2002 yllarnda Gazi niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Metal retmenlii programn bitirdi. ubat 2002 dneminde Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits'nde Yksek Lisans eitimine balad, halen devam etmektedir. Yabanc dili ngilizce'dir.