PIOTR

KROPOTKIN

O CHRZECIJASTWIE WIEKACH REDNICH I ODRODZENIU

(VI rozdzia ksiki Etyka. Pochodzenie i rozwj moralnoci)

70 Zielona Gra 2001

2
Wstp
(...) Zagadnieniami moralnoci Kropotkin zacz si zajmowa jeszcze w latach osiemdziesitych, lecz szczegln uwag zacz powica kwestiom moralnoci w ostatnim dziesicioleciu XIX wieku, kiedy w literaturze zaczy si odzywa gosy, e moralno jest niepotrzebna i kiedy pocza si szerzy nietzcheaska nauka amoralizmu. Rwnoczenie liczni przedstawiciele nauki i myli filozoficznej pod wpywem ciasno pojmowanej teorii Darwina zaczli twierdzi, e w wiecie panuje tylko jedno powszechne prawo prawo walki o byt, i tym samym jak gdyby popierali filozoficzny amoralizm. Kropotkin, czujc ca bdno tego rodzaju wywodw, powzi decyzj udowodnienia z naukowego punktu widzenia, e przyroda nie jest amoralna i e czowieka nie uczy za, lecz e moralno stanowi naturalny wytwr ewolucji ycia spoecznego nie tylko czowieka, ale niemal wszystkich istot ywych, wrd ktrych przewanie spotykamy ju pewne zacztki stosunkw moralnych. Kropotkin wygosi w 1890 roku w Ankockim braterstwie w Manchesterze odczyt na temat Sprawiedliwo i moralno, po niejakim za czasie ten sam odczyt w rozszerzonej formie powtrzy w Londyskim Towarzystwie Etycznym. W okresie lat 1891-1894 Kropotkin ogosi w Nineteenth Century szereg artykuw o pomocy wzajemnej wrd zwierzt, dzikich ludw i narodw cywilizowanych. Studia te, ktre pniej zoyy si na ksik Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, byy jak gdyby wstpem do moralnej teorii Kropotkina. (...) Cay postp ludzkoci mwi Kropotkin jest nierozerwalnie zwizany z yciem spoecznym. ycie w spoeczestwie wytwarza w sposb naturalny i nieuchronny zarwno u ludzi jak i u zwierzt instynkt towarzyskoci, pomocy wzajemnej, ktre w dalszym swym rozwoju u ludzi przeksztacaj si w uczucie yczliwoci, sympatii i mioci. Z tych wanie uczu i instynktw bierze pocztek moralno ludzka, czyli caoksztat moralnych poczu, poj i przedstawie, ktre ostatecznie znajduj wyraz w naczelnej zasadzie wszystkich teorii moralnych nie czy drugiemu, czego nie chcesz, by tobie czyniono. Ale gdy nie czynisz drugiemu, czego nie chcesz, by tobie czyniono to nie jest to jeszcze peny wyraz moralnoci, mwi Kropotkin. Regua ta jest tylko wyrazem sprawiedliwoci, rwnouprawnienia. Wysza wiadomo moralna nie moe si tym zadowoli i Kropotkin uwaa, e zasadniczym elementem moralnoci wraz z uczuciem pomocy wzajemnej i pojciem sprawiedliwoci jest co, co ludzie nazywaj wielkodusznoci, ofiarnoci czy powiceniem. Pomoc wzajemna, sprawiedliwo, powicenie oto trzy elementy moralnoci wedug teorii Kropotkina. Te elementy nie posiadaj wprawdzie charakteru powszechnoci i koniecznoci waciwych prawom logicznym, mimo to jednak zdaniem Kropotkina le u podstawy etyki ludzkiej, ktr mona rozpatrywa jako fizyk obyczajw. (...) Kropotkin wrciwszy do Rosji w czerwcu 1917 roku, po czterdziestoletnim wygnaniu, pocztkowo zamieszka w Petersburgu. Wkrtce jednak lekarze poradzili mu przenie si do Moskwy. W Moskwie jednak nie udao si Kropotkinowi urzdzi na stae. Oglne trudne warunki ycia moskiewskiego w owym czasie zmusiy Kropotkina do przeniesienia si w lecie 1918 roku do maej zapadej miejscowoci, Dmitrowa (oddalonej o 60 wiorst od Moskwy). Tam wanie Kropotkin, odcity w dosownym niemal znaczeniu tego wyrazu od caego wiata kulturalnego, by zmuszony spdzi cae trzy lata, a do samej mierci. (...) Szczupe rodki materialne nie pozwalay Kropotkinowi na zakup niezbdnych ksiek i jedynie dziki przyjacioom i znajomym mg niekiedy, po przezwycieniu wielu trudnoci, dosta te czy inn potrzebn mu ksik... Wskutek braku rodkw pieninych nie mg te Kropotkin zaangaowa sekretarza lub maszynistki, tak i ca mechaniczn cz pracy musia sam wykonywa, przepisujc rkopis czasem po kilka razy... Oczywicie, wszystko to odbijao si na pracy. Doda tu jeszcze naley, e po przeniesieniu do Dmitrowa Kropotkin, moe wskutek niedostatecznego odywiania si, zacz zapada na zdrowiu. W licie z dnia 21 stycznia 1919 roku Kropotkin pisze mi: Pracuj gorliwie nad etyk, lecz si mam niewiele: musz niekiedy przerywa prac.... Doczy si do tego rwnie szereg innych niesprzyjajcych okolicznoci. Na przykad, w cigu dugiego czasu Kropotkin musia pracowa wieczorami przy niedostatecznym owietleniu

3
itp. (...) Kropotkin, realista i rewolucjonista, zapatrywa si na etyk nie jako abstrakcyjn nauk o postpowaniu czowieka, lecz widzia w niej przede wszystkim konkretn dyscyplin naukow, ktrej cel polega na tym, eby inspirowa ludzi w ich praktycznej dziaalnoci. I Kropotkin, stary, peen buntu rewolucjonista, ktrego wszystkie myli zerodkowyway si na idei ludzkiego szczcia, pragn przy pomocy swej ksiki o etyce zagrza mode pokolenia do walki, natchn je wiar w sprawiedliwo przewrotu spoecznego i wznieci w ich sercach pomie powicenia na rzecz blinich; pragn przekona ludzi, e szczcie nie polega na jednostkowej osobistej rozkoszy ani na egoistycznych choby nawet wyszego rzdu radociach, lecz na walce o prawd i sprawiedliwo wrd ludu i wraz z ludem.... Kropotkin nie uznawa zwizku moralnoci z religi i metafizyk i pragn ugruntowa etyk na podstawach czysto przyrodniczych; usiowa udowodni, e jedynie pozostajc w wiecie rzeczywistoci znale mona si do prawdziwie moralnego ycia. (...) Spodziewaj si na og, e Etyka Kropotkina bdzie jak specjaln etyk rewolucyjn lub te anarchistyczn itp. Gdy zdarzao si mwi o tym z samym Kropotkinem, zawsze odpowiada, e w jego zamiarach ley napisanie czysto ludzkiej etyki (niekiedy uywa tu wyrazu: realistycznej). Kropotkin nie uznawa adnych odrbnych etyk, lecz uwaa, e etyka winna by jedn jedyn i winna by jednakowa dla wszystkich ludzi. Gdy zwracano Kropotkinowi uwag, e we wspczesnym spoeczestwie, zrnicowanym na wzajemnie wrogie sobie klasy i kasty, nie moe istnie jednolita etyka, odpowiada, e wszelka buruazyjna czy proletariacka etyka ostatecznie opiera si na podstawie oglnej, na oglnych etnologicznych podwalinach, ktre niekiedy bardzo silnie wpywaj na zasady moralnoci klasowej czy grupowej. Kropotkin kad nacisk na to, e my wszyscy, niezalenie od tego, do jakiej naleymy klasy czy partii, przede wszystkim jestemy ludmi i stanowimy czstk oglnego zwierzcego gatunku, czowieka. Rodzaj homo sapiens od najkulturalniejszego Europejczyka do Buszmena i od najbardziej wyrafinowanego bourgeois do ostatniego proletariusza bez wzgldu na wszelkie rnice stanowi jedn logiczn cao. I w swych konstrukcjach spoeczestwa przyszoci Kropotkin mia na wzgldzie po prostu ludzi bez tej naleciaoci spoecznej tabeli rang, ktra grub warstw osiada na nas wszystkich w przecigu dugiego historycznego ycia ludzkoci. Nauk etyczn Kropotkina mona scharakteryzowa jako nauk o braterstwie, mimo e wyrazu braterstwo prawie si w jego ksice nie spotyka. Kropotkin nie lubi uywa wyrazu braterstwo, wola zamiast tego pisa solidarno. Solidarno jest, jego zdaniem czym realniejszym ni braterstwo. Na dowd susznoci tej myli Kropotkin zaznaczy niekiedy, e bracia bywaj czsto we wrogim wzgldem siebie stosunku, e czsto nienawidz si wzajemnie, a nawet zdarzaj si midzy nimi zabjstwa. Wedug legendy biblijnej dzieje rodu ludzkiego zaczynaj si wanie od bratobjstwa. Natomiast pojcie solidarnoci oznacza fizyczny i organiczny stosunek midzy elementami kadej ywej istoty, w wiecie za stosunkw moralnych solidarno wyraa si we wspczuciu, pomocy wzajemnej i wspubolewaniu. Solidarno godzi si z wolnoci i rwnoci, przy tym solidarno i rwno stanowi niezbdne warunki sprawiedliwoci spoecznej. Std pochodzi etyczna formua Kropotkina: bez rwnoci nie ma sprawiedliwoci, a bez sprawiedliwoci nie ma rwnoci.
Moskwa, 1 maja 1922 r.

N. Lebiediew

4
CHRZECIJASTWO WIEKI REDNIE EPOKA ODRODZENIA
Chrzecijastwo. Przyczyna powstania i powodzenia nauki chrzecijaskiej. Chrzecijastwo jako religia ubogich. Chrzecijastwo i buddyzm. Gwna rnica midzy chrzecijastwem i buddyzmem a wszystkimi poprzedzajcymi je religiami. Spoeczny idea chrzecijastwa. Przeksztacenie pierwotnego chrzecijastwa. Przymierze Kocioa z Pastwem. redniowiecze. Protest ludowy przeciwko uciskowi Pastwa i Kocioa. Walka ludu z oficjalnym Kocioem i Pastwem w wiekach rednich. Wolne miasta i ruchy religijne (albigensi, lollardzi, husyci). Reformacja. Epoka Odrodzenia. Kopernik i Giordano Bruno. Kepler i Galileusz. Franciszek Bacon (z Werulamu). Nauka Bacona o moralnoci. Hugo Grotius. Postp doktryn moralnych w XVI stuleciu. Reasumujc osignicia przedchrzecijaskiej etyki w staroytnej Grecji widzimy, e pomimo rnic w pojmowaniu moralnoci przez greckich mylicieli w jednym punkcie zgadzali si oni ze sob. Wszyscy oni mianowicie uznawali naturalne skonnoci czowieka oraz jego rozum jako rdo moralnych jego pobudek. Z waciwej jednak istoty tych skonnoci bodaj e nie zdawali sobie jednak sprawy. A jednak gosili, e czowiek dziki rozumowi swemu, yjc yciem spoecznym, rozwija w sobie i utrwala w sposb naturalny swoje moralne skonnoci, poyteczne do podtrzymania niezbdnego dla ycia spoecznego dlatego te nie szukali dla czowieka pomocy z zewntrz, w siach nadprzyrodzonych. Taka bya istota nauki Sokratesa, Arystotelesa, po czci nawet Platona oraz pierwszych stoikw, przy czym Arystoteles ju prbowa zbudowa moralno na podstawach przyrodniczonaukowych. Jedynie Platon wprowadzi do moralnoci element na poy religijny. Lecz z drugiej strony, Epikur by moe przeciwstawiajc si Platonowi wysun now zasad: rozumne denie czowieka do szczcia, do przyjemnoci; stara si przedstawi szukanie szczcia jako gwne rdo elementu moralnego w mylcym czowieku. Epikur mia, oczywicie, suszno twierdzc, e dobrze zrozumiane denie czowieka do osobistego szczcia, do peni ycia, staje si dwigni moraln: czowiek, ktry cakowicie zrozumia, w jakim stopniu towarzysko, sprawiedliwo i dobry rwnociowy stosunek wzgldem ludzi prowadzi do szczcia w yciu kadej jednostki a take caego spoeczestwa taki czowiek nie bdzie niemoralny. Innymi sowy, czowiek, ktry uzna rwno wszystkich i doszed drog dowiadczenia yciowego do utosamienia swojej korzyci z korzyci wszystkich, moe bezsprzecznie znale w takim rozumieniu osobistego szczcia oparcie dla swojej moralnoci. Ale Epikur twierdzc, e rozumne szukanie szczcia samo doprowadzi czowieka do moralnego ustosunkowania si wzgldem innych, zwa bez adnej potrzeby rzeczywiste podstawy moralnoci. Zapomina, e w czowieku, niezalenie od stopnia egoizmu, istniej jeszcze nawyki towarzyskoci; istnieje w nim take pojcie sprawiedliwoci, ktre prowadzi do uznania w pewnym stopniu rwnouprawnienia ludzi, i wreszcie, nawet u ludzi, ktrzy nisko upadli pod wzgldem moralnym, istnieje mglista wiadomo ideau oraz moralnego pikna. W ten sposb Epikur pomniejsza znaczenie spoecznych instynktw czowieka i podsuwa mu praktyczn rozwano na miejsce sprawiedliwie mylcego rozumu, bez ktrego udziau nie moe zachodzi w spoeczestwie postpowy rozwj. Z drugiej za strony, Epikur nie docenia wpywu rodowiska oraz podziau spoeczestwa na klasy, ktry to podzia staje si wrogiem moralnoci wtedy, gdy piramidalna budowa spoeczestwa pozwala jednym na to, czego innym wzbrania. Istotnie, zwolennicy Epikura, do liczni w imperium Aleksandra Macedoskiego a nastpnie take w Imperium Rzymskim, znajdowali usprawiedliwienie swojej obojtnoci wobec wrzodw ustroju spoecznego w braku ideau moralnego, ktry by rwno ludzi i sprawiedliwo stawia jako cel moralnoci1.

Guyau w wietnym studium o filozofii Epikura zwrci uwag na to, e w cigu kilku stuleci zjednoczya ona wielu piknych duchowo ludzi; i tak byo istotnie. W ludzkoci zawsze znajduj si tacy ludzie, ktrych adne mdrkowanie czy to religijne, czy cakowicie negatywne nie uczyni ani lepszymi, ani gorszymi w sensie spoecznym. Lecz obok nich istnieje masa ludzi przecitnych, wiecznie wahajcych si, podporzdkowujcych si doktrynom majcym

5
Protest przeciwko wrzodom toczcym wczesne spoeczestwo i przeciwko upadkowi spoecznoci by nieunikniony. I istotnie powsta on, jak widzielimy, nasamprzd w nauce stoikw, nastpnie za w chrzecijastwie. Ju w V wieku przed pocztkiem naszej ery rozpoczy si wojny Grecji z Persj i wojny te z wolna doprowadziy do cakowitego upadku tego ustroju wolnych miast-republik staroytnej Grecji, przy ktrym nauki, sztuki i filozofia osigny wysoki stopie rozwoju. Nastpnie, w wieku IV zostao utworzone pastwo Macedoskie i rozpoczy si pochody Aleksandra Wielkiego w gb Azji. Kwitnce, niezalene demokracje Grecji staway si wwczas zalenymi prowincjami nowego zdobywczego imperium; zdobywcy, sprowadzajc ze wschodu niewolnikw i przywoc stamtd zrabowane bogactwa, wprowadzali zarazem centralizacj oraz nieunikniony przy centralizacji despotyzm polityczny wraz z grabieczym duchem bogacenia si. Co wicej, bogactwa przywoone do Grecji przycigny tam grabiecw z zachodu i ju w kocu III wieku przed nasz er, Rzym zacz podbija Grecj. Ognisko wiedzy i sztuki, jakim bya staroytna Hellada, stao si teraz prowincj zdobywczego Imperium Rzymskiego. Pochodnia nauki, ponca w Grecji, zgasa na wiele stuleci. Z Rzymu za rozszerzyo si we wszystkich kierunkach grabiecze scentralizowane pastwo, gdzie zbytek wyszych klas wyrasta z niewolniczej pracy podbitych narodw i gdzie rozpusta wyszych rzdzcych klas dochodzia do ostatecznych granic. W takich warunkach protest by nieunikniony i istotnie zjawi si, nasamprzd w postaci odgosw nowej religii, buddyzmu narodzonego w Indiach, gdzie zachodzi taki sam proces rozkadu jak w Imperium Rzymskim; nastpnie, po upywie czterystu lat w postaci chrzecijastwa w Judei, skd przeszo ono do Azji Mniejszej, z jej licznymi greckimi koloniami, stamtd za do samego centrum panowania rzymskiego, do Italii. atwo poj, jaki wpyw, zwaszcza na klasy ubogie, musiao wywrze zjawienie si tych dwch nauk, majcych tak wiele z sob wsplnego. Wiadomoci o nowej religii narodzonej w Indiach zaczy przedostawa si do Judei i Azji Mniejszej ju w cigu dwch ostatnich stuleci przed nasz er. Kryy wieci, e przejty potrzeb nowej wiary syn cesarski, Gotama, opuci paac i mod on, zrzuci z siebie szaty cesarskie, wyrzek si bogactwa i wadzy i sta si sug swego ludu. yjc z jamuny, gosi pogard bogactwa i wadzy, gosi mio ku wszystkim ludziom przyjacioom i wrogom, lito wzgldem wszystkich ywych istot, gosi agodno i uznawa rwno wszystkich stanw, nie wyczajc nawet najniszych. Wrd narodw przemczonych wojnami i podatkami, obraanych w swych najlepszych uczuciach przez ludzi sprawujcych wadz, nauka Buddy2 Gotamy prdko znalaza zastpy zwolennikw i stopniowo rozpowszechnia si z pnocnych Indii na poudnie i na wschd po caej Azji. Dziesitki milionw ludzi nawracay si na buddyzm. To samo zaszo po latach czterystu, kiedy podobna, lecz bardziej jeszcze podniosa nauka chrzecijastwa zacza si szerzy z Judei przechodzc do kolonii greckich w Azji Mniejszej, nastpnie do Grecji, skd przeniosa si na Sycyli i do Italii. Grunt do przyjcia nowej religii ubstwa, powstajcej przeciwko rozpucie bogaczy by dobrze przygotowany. A nastpnie ywioowe wdrwki caych narodw z Azji do Europy, ktre zaczy si wanie w owym czasie i cigny si przez cae dwanacie stuleci, wywoay takie przeraenie w duszach ludzkich, e mogy jeszcze tylko wzmocni potrzeb nowej wiary3.
w danym czasie wzito; i wanie dla tej sabej pod wzgldem charakteru wikszoci filozofia Epikura bya usprawiedliwieniem ich spoecznej obojtnoci; gdy tymczasem inni, ktrzy szukali ideau, zwrcili si do religii. 2 Wyraz Budda znaczy nauczyciel. 3 Z kocem okresu lodowego oraz nastpujcego po nim okresu jezior, w czasie tajania pokrywy lodowej, nastpio szybkie wysychanie wysokich paskowzgrzy rodkowej Azji, przedstawiajcych obecnie pustynie bezludne z pozostaociami po ludnych niegdy miastach, obecnie zasypanych piaskiem. Ten proces wysychania zmusi mieszkacw paskowzgrzy do przesunicia si na poudnie, do Indii, i na pnoc, na niziny Dungarii i Syberii, skd posuwali si na zachd, na przepyszne rwniny poudniowej Rosji i Europy zachodniej. W ten sposb przesiedlay si cae narody i atwo mona sobie wystawi przeraenie, jakim te przesiedlenia przejmoway inne narody, ju osiade na rwninach Europy; przy tym nowi przybysze bd grabili narody osiade, bd te wyniszczali ludno caych okrgw, ktre stawiay im opr. To, co nard rosyjski przey w cigu XIII wieku, w okresie najcia Mongow, to Europa przeywaa w cigu pierwszych siedmiu czy omiu wiekw naszej ery, wskutek przesiedlania si hord, posuwajcych si jedna za drug z Azji rodkowej; Hiszpania za i poudniowa Francja wskutek najcia Arabw, ktrzy przesuwali si z pnocnej Afryki do Europy, przynagleni przez ten sam proces wysychania terenw.

6
Pord przeywanych wwczas okropnoci nawet trzewi myliciele tracili wiar w lepsz przyszo ludzkoci; masy ludowe za w najciach tych widziay wdanie si Zej Siy; w umysach ludzkich mimo woli powstawao wyobraenie o kocu wiata i ludzie tym chtniej szukali ratunku w religii. Chrzecijastwo i buddyzm tym si gwnie rniy od poprzednich religii, e zamiast okrutnych mciwych bogw, ktrych rozkazom musieli ludzie ulega, te dwie religie wysuway idealnego boga-czowieka jako wzr dla ludzi, nie jako grob. W chrzecijastwie mio boskiego nauczyciela ku ludziom ku wszystkim ludziom bez rnicy plemienia i stanu, zwaszcza ku ludziom niszym wzniosa si do najwyszego bohaterstwa, do mierci na krzyu, w imi zbawienia ludzkoci od wadzy Za. Zamiast strachu przed mciwym Jehow lub przed bogami uosabiajcymi ze siy przyrody goszona bya mio do ofiary gwatu, i nauczycielem moralnoci w chrzecijastwie byo nie mciwe bstwo, nie kapan, nie czowiek z kasty duchownej a nawet nie myliciel spord mdrcw lecz czowiek z ludu. I gdy zaoyciel buddyzmu, Gotama, jeszcze by synem cesarskim, ktry z dobrej woli sta si ebrakiem, to zaoycielem chrzecijastwa by ciela, ktry porzuci dom i rodzin i y jak yj ptacy niebiescy w oczekiwaniu bliskiego nadejcia Sdu Ostatecznego. ycie tych dwch nauczycieli pyno nie w wityniach ani w akademikach, lecz pord ubogich i z ona wanie tej biedoty, nie za spord suby witynnej wyszli apostoowie Chrystusa. I jeeli pniej zarwno w chrzecijastwie jak i w buddyzmie utworzy si Koci, tj. rzd wybranych z nieuniknionymi wadami wszelkiego rzdu to byo to po prostu odstpstwem od woli obydwch zaoycieli religii, jakkolwiek potem starano si wszelkimi siami usprawiedliwi to odstpstwo, powoujc si na ksigi napisane wiele lat po mierci samych nauczycieli. Drug zasadnicz cech chrzecijastwa ktrej przede wszystkim zawdzicza ono sw potg byo to, e podao jako ni przewodni w yciu czowieka nie osobiste jego szczcie, lecz szczcie spoeczestwa i w konsekwencji idea spoeczny, za ktry czowiek byby gotw ycie swe zoy w ofierze (zob. na przykad X i XIII rozdziay ewangelii Marka). Ideaem chrzecijastwa nie byo spokojne ycie greckiego mdrca i nie wojenne czy obywatelskie czyny bohaterw staroytnej Grecji i Rzymu. Idea ten uosabia gosiciel prawdy, zbuntowany przeciwko ohydom wczesnego spoeczestwa i gotowy ponie mier za swoj wiar, polegajc na sprawiedliwoci wzgldem wszystkich ludzi, na uznawaniu rwnych praw dla wszystkich i na penym mioci stosunku wzgldem wszystkich, tak swoich jak i obcych, i wreszcie na odpuszczaniu win w przeciwiestwie do powszechnie panujcego wwczas prawa, prawa obowizkowej zemsty za doznane krzywdy. Niestety, wanie te zasady chrzecijastwa zwaszcza rwno praw i odpuszczanie win bardzo prdko zaczy traci na sile przy propagowaniu nowej wiary, a nastpnie w ogle poszy w niepami. Do chrzecijastwa tak samo jak w ogle do wszystkich moralnych nauk bardzo szybko ju w czasach apostolskich zakrad si oportunizm, tj. nauka o bogosawionym rodku. I wszystko to stao si tym atwiej, e w chrzecijastwie, jak i w innych religiach, utworzya si grupa ludzi, ktrzy utrzymywali, e to oni, na ktrych spoczywa obowizek wykonywania obrzdw i misteriw, zachowuj nauk Chrystusa w czystoci i prowadz walk przeciwko wci powstajcym faszywym jej interpretacjom. Nie ulega wtpliwoci, e ustpliwo apostow mona do pewnego stopnia tumaczy take okrutnym przeladowaniem, na jakie byli naraeni pierwsi chrzecijanie w Imperium Rzymskim, zanim chrzecijastwo stao si religi pastwow. Moliw jest jednak rzecz, e ustpstwa czyniono tylko pozornie, gdy tymczasem wewntrzny rdze gmin chrzecijaskich wyznawa nauk w caej jej czystoci. Na zasadzie dugiego szeregu dokadnych bada zostao obecnie stwierdzone, e te cztery ewangelie, ktre Koci uzna jako najbardziej wiarygodny wykad ycia i nauk Chrystusa, jak rwnie i Dzieje, i Listy apostolskie w redakcjach, jakie do nas doszy zostay napisane nie wczeniej ni midzy 60 a 90 rokiem naszej ery, a moe nawet pniej, midzy 90 a 120 rokiem. Lecz i wtedy ju ewangelie i listy byy odpisami z dawniejszych not, ktre kopici zwykle uzupeniali jeszcze zasyszanymi podaniami4. W owych wanie latach odbyway si w
4

O istnieniu wielu takich not wiadczy ju ewangelista ukasz (rozdz. I, wiersze 1-4) przystpujc do swego wykadu, w ktrym zestawia i uzupenia noty dawniejsze.

7
Imperium Rzymskim najokrutniejsze przeladowania chrzecijan. Pocztek kani w Galilei siga ju czasw powstania Judy Galilejczyka przeciwko rzymskiemu panowaniu w 9 roku naszej ery; pniej za zaczy si jeszcze bardziej okrutne przeladowania ydw po powstaniu w Judei, ktre trwao od 66 do 71 roku; egzekucje liczyo si wwczas ju na setki5. W obliczu takich przeladowa gosiciele chrzecijastwa, gotowi sami zgin na krzyu lub na stosie, mogli naturalnie w swoich listach do wiernych czyni drugorzdne ustpstwa, eby nie naraa na przeladowanie modych jeszcze gmin chrzecijaskich. Tak na przykad sowa: oddawajcie tedy, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co jest boego, Bogu, na ktre tak chtnie powouj si ludzie posiadajcy wadz, mogy dosta si do ewangelii jako nieznaczne ustpstwo, nie naruszajce istoty nauki, tym bardziej e chrzecijastwo gosio wyrzeczenie si wszelkich dbr yciowych. Przy tym chrzecijastwo, ktrego narodziny zwizane s ze Wschodem, ulego wpywom wschodnich wierze pod jednym nader wanym wzgldem. Religie Egiptu, Persji i Indii nie zadowalay si sam tylko antropomorfizacj si przyrody, jak to czynio greckie i rzymskie pogastwo. Religie te widziay w wiecie walk dwch zasad o rwnej sile Dobra i Za, wiata i Mroku i t walk przenosiy do serca czowieka. To wanie wyobraenie o dwch wrogich siach, walczcych o przewag w wiecie, stopniowo weszo do chrzecijastwa jako podstawowa jego zasada. Pniej za wyobraenie o potnym diable, ktry opanowuje dusz ludzk, koci chrzecijaski wykorzystywa w szerokim zakresie w cigu wielu stuleci, by tpi z nieprawdopodobnym okruciestwem tych, ktrzy omielali si krytykowa jego protegowanych. W ten sposb Koci po prostu odrzuci w yciu dobro i wszechprzebaczenie, goszone przez zaoyciela chrzecijastwa i stanowice jego odrbno od wszystkich innych religii poza buddyjsk. Co wicej, w przeladowaniu swych przeciwnikw Koci by bezgranicznie okrutny. A potem wyznawcy Chrystusa nawet ci najblisi poszli dalej jeszcze po drodze odstpstwa. Oddalajc si coraz bardziej a bardziej od nauki pierwotnej, doszli wreszcie do tego, e koci chrzecijaski zawar cakowite przymierze z cesarzami; wskutek tego w oczach ksit kocioa prawdziwa nauka Chrystusa bya nawet uwaana za niebezpieczn: do tego stopnia niebezpieczn, e w kociele zachodnim nie wolno byo wydawa Ewangelii inaczej, jak tylko w zupenie niezrozumiaym dla ludu jzyku aciskim, w Rosji za w mao zrozumiaym jzyku starosowiaskim6. Lecz najgorsze byo to, e gdy tylko chrzecijastwo stao si kocioem pastwowym, wwczas jako chrzecijastwo urzdowe zapomniao o podstawowej rnicy, jaka je dzielia od wszystkich poprzednich religii poza jednym tylko buddyzmem. Chrzecijastwo zapomniao o odpuszczaniu win i dokonywao zemsty za kad przewin nie w mniejszym stopniu, ni czynili to wschodni despoci. Wreszcie, przedstawiciele kocioa szybko stali si takimi samymi wacicielami poddanych jak i wiecka szlachta i stopniowo zdobyli tak sam zyskown wadz sdow jak i hrabiowie, ksita oraz krlowie; przy korzystaniu z tej wadzy ksita kocioa okazali si rwnie mciwymi i penymi chciwoci jak wieccy potentaci. Kiedy za w XV i XVI wieku zacza si rozwija scentralizowana wadza krlewska i cesarska w tworzcych si wwczas pastwach, Koci swoimi wpywami i bogactwem wszdzie pomaga stworzeniu tej wadzy i krzyem swoim zasania takich bestialskich wadcw, jak Ludwik XI, Filip II i Iwan Grony. Wszelki opr wadzy kocielnej Koci kara ze zgoa wschodnim okruciestwem torturami i stosem; w tym celu koci zachodni stworzy odrbn instytucj Inkwizycj wit. A wic ustpstwa na rzecz wadz wieckich, czynione przez pierwszych wyznawcw Chrystusa, niezmiernie oddaliy chrzecijastwo od nauki jego zaoyciela. Odpuszczanie osobistych krzywd ulego zapomnieniu, jako zbdny balast, a w ten sposb odrzucone byo to, co stanowio podstawow rnic midzy chrzecijastwem a wszystkimi poprzednimi religiami oprcz buddyzmu7.

5 6

Rozruchy w Judei zaczy si, jak si zdaje, ju wwczas, kiedy naucza Chrystus (ob. ukasza, 13,1 i Marka, 15,7). W Rosji zakaz ten pozostawa w mocy a do 1859 czy 1860 roku i dobrze pamitam, jakie wywaro w Petersburgu wraenie pierwsze ukazanie si Ewangelii w jzyku rosyjskim i jak pospiesznie kupowalimy wszyscy to niezwyke wydanie w drukarni Synodu, gdzie jedynie mona je byo naby. 7 Istnieje rozlega literatura dotyczca przygotowania chrzecijastwa przez nauk Platona, zwaszcza przez jego nauk o duszy, a take przez nauk stoikw, oraz dotyczca pewnych zapoycze chrzecijastwa z poprzednich

8
Rzeczywicie, jeeli przyjrzymy si bez uprzedze nie tylko poprzednim religiom, lecz nawet obyczajom i zwyczajom najbardziej pierwotnego ycia rodowego dzikich ludw, to przekonamy si, e ju we wszystkich pierwotnych religiach i w najpierwotniejszych wsplnotach uwaano, podobnie jak i teraz, za regu: nie czy bliniemu, tj. czonkowi swego rodu, tego, co tobie niemie. Na tej regule byy budowane w cigu wielu tysicleci wszystkie spoeczestwa ludzkie; tak i goszc stosunek rwnoci wzgldem czonkw swego rodu chrzecijastwo nie wnosio nic nowego8. Istotnie, w tak staroytnym pomniku ycia rodowego, jakim jest Stary Testament, znajdujemy regu: Nie szukaj pomsty ani pamita bdziesz krzywdy ssiadw twoich. Bdziesz miowa przyjaciela twego, jako sam siebie. Tak byo powiedziane w imieniu Boga w trzeciej Ksidze Mojeszowej (Leviticus, rozdz. 19, wiersz 18). I to samo prawido dotyczyo przybysza: Bdzie li przechodzie mieszka w ziemi waszej a bdzie przebywa midzy wami jako obywatel i bdziecie go miowa jako sami siebie, bocie i wy byli przychodniami w ziemi Egipskiej (Leviticus, 19, 34). Tak samo zupenie twierdzenie ewangelistw, e nie ma zasugi wyszej od oddania duszy swojej za swych wspplemiecw wyraone tak poetycko w ewangelii Marka (rozdz. 13) nawet to wezwanie nie moe by uznane za wyrniajc cech chrzecijastwa, poniewa powicenie na rzecz wsprodakw byo sawione przez wszystkich pogan, obrona za osb bliskich z naraeniem wasnego ycia jest zjawiskiem pospolitym nie tylko wrd najdzikszych plemion, lecz rwnie wrd wikszoci zwierzt prowadzcych ycie spoeczne. To samo naley powiedzie o dobroczynnoci, ktr nierzadko przedstawia si jako wyrniajc cech chrzecijastwa, w przeciwiestwie do pogaskiej staroytnoci. Tymczasem ju w ustroju rodowym odmwienie schronienia wspziomkowi swemu lub nawet wdrownemu cudzoziemcowi, albo niepodzielenie si z nim posikiem, zawsze byo i dotychczas jest uwaane za przestpstwo. Wspominaem [...], e zuboaym przypadkowo Buriatom przysuguje prawo ywienia si kolejno u kadego ze swoich ziomkw, a take e mieszkacy Ziemi Ognistej, Hotentoci afrykascy i wszyscy inni dzikusi dziel na rwne czci midzy siebie kady kawaek ofiarowanego im poywienia. Tote jeeli w Imperium Rzymskim, zwaszcza za w miastach, te zwyczaje ustroju rodowego istotnie zaniky, to naley wini tu nie pogastwo, lecz cay polityczny ustrj zdobywczego Imperium. Zaznacz tu jednak, e w pogaskiej Italii za czasw Numy Pompiliusza a take o wiele pniej, za czasw Cesarstwa, byy bardzo rozwinite kolegia (collegia), tj. zwizki rzemielnikw, ktre nastpnie, w redniowieczu, nosiy miano gildyj; w kolegiach tych bya praktykowana obowizkowa pomoc wzajemna i obowizyway wsplne posiki w okrelone dni itd., ktre potem stanowiy charakterystyczn cech wszelkiej gildii. I dlatego powstaje pytanie: czy istotnie pomoc wzajemna bya obca rzymskiemu przedchrzecijaskiemu spoeczestwu, jak to twierdz niektrzy pisarze, zwracajc uwag na nieistnienie tam pastwowej i religijnej dobroczynnoci. Czy potrzeba tej dobroczynnoci nie wystpia raczej jako skutek rozlunienia cechowej organizacji kolegiw, w miar tego jak wzmagaa si centralizacja pastwowa. Musimy wic uzna, e chrzecijastwo, goszc braterstwo i pomoc wzajemn wewntrz narodu, nie wprowadzao przez to adnej nowej zasady moralnej. Natomiast chrzecijastwo i buddyzm wprowadzay istotnie now zasad do ycia ludzkoci dajc od czowieka cakowitego przebaczenia wyrzdzonej mu krzywdy. Do owego czasu moralno rodowa wszystkich ludw wymagaa zemsty osobistej lub nawet rodowej za wszelk krzywd: za zabjstwo, za spowodowanie kalectwa, za zadan ran, za obraz. Natomiast nauka Chrystusa w pierwotnej swej formie odrzucaa zarwno zemst jak i ciganie sdowe, dajc od skrzywdzonego zrzeczenia si wszelkiego odwetu i zupenego odpuszczenia winy i to nie raz jeden i nie dwa razy, lecz zawsze, w kadym przypadku. W sowach: Nie wywieraj zemsty na nieprzyjacioach twoich mieci si prawdziwa wznioso chrzecijastwa9.
nauk; szczeglnie wskaza naley dzieo Harnacka Die Mission und Ausbreitung des Christenthums in den ersten drei Jahrhunderten, 1902. 8 Por. np. opis ycia Aleutw, ktrzy wwczas wyrabiali jeszcze noe i strzay z kamienia (opis podany przez duchownego Wienjaminowa, pniejszego metropolit moskiewskiego, w Notatkach o unaaszkiskim okrgu, Petersburg 1840), i analogiczne opisy grenlandzkich Eskimosw, podane niedawno przez ekspedycj dusk. 9 W prawie Mojesza, w wyej przytoczonym ustpie ksigi Leviticus, spotykamy ju sowa: Nie szukaj pomsty ani pamita bdziesz krzywdy ssiadw twoich. Lecz nakaz ten jest odosobniony i w dalszej historii Izraela nie wida jego ladw. Natomiast w innym miejscu, a mianowicie w ksidze Exodus spotykamy zalegalizowane czaso-

9
Lecz gwny nakaz Chrystusa, nakaz zrzeczenia si zemsty, zosta przez chrzecijan bardzo prdko odrzucony. Ju apostoowie przestrzegali go w formie nader zagodzonej. Nie odpowiadajcie zem za ze, ani zorzeczeniem za zorzeczenie, lecz przeciwnie bogosawcie pisa aposto Piotr w swoim pierwszym Licie (rozdz. 3, wiersz 9). Ale ju u apostoa Pawa spotyka si sab zaledwie wzmiank o odpuszczaniu win, a nawet i ta wystpuje w formie egoistycznej: Dlatego te nie moesz by wymwiony, wszelki czowiecze, ktry sdzisz; albowiem w czym drugiego sdzisz, samego siebie potpiasz. (List do Rzymian, rozdz. 2, wiersz 1). W ogle zamiast wyranych przepisw Chrystusa odrzucajcych zemst, u apostow wystpuje niemiaa rada odoenia zemsty i oglne goszenie mioci. Tak, i ostatecznie zemsta z wyroku sdu, choby nawet w najokrutniejszej formie, staa si niezbdnym skadnikiem tego, co si nazywa sprawiedliwoci w pastwach chrzecijaskich i w chrzecijaskim kociele. Nie darmo na szafocie obok kata wystpuje duchowny. To samo stao si i z inn naczeln zasad nauki Chrystusa. Jego nauka bya nauk rwnoci. Niewolnik i wolny rzymski obywatel byli dla w rwnym stopniu brami, synami boymi. A ktokolwiek by midzy wami chcia by pierwszym, bdzie sug wszystkich, uczy Chrystus (Marek, 10, 44). Ale ju u apostow znajdujemy co innego. Niewolnicy i poddani rwni s z panami swymi... w Chrystusie. W rzeczywistoci za posuszestwo poddanych w strachu i dreniu wobec ustanowionych wadz, jako bdcych pod opiek bosk, oraz posuszestwo niewolnikw wobec panw swoich podniesione zostao przez apostow Piotra i Pawa do godnoci zasadniczej cnoty chrzecijaskiej. Przy tym ci sami dwaj apostoowie doradzaj wacicielom niewolnikw agodniejsze tylko postpowanie ze sugami, lecz bynajmniej nie doradzaj im zrzeczenia si praw do posiadania niewolnikw nawet wtedy, gdy wacicielami niewolnikw s wierni ukochani, tj. nawrceni na chrzecijastwo10. Rady apostow mona oczywicie objania w ten sposb, e pragnli oni nie naraa wyznawcw swoich na przeladowania ze strony srocych si wwczas cesarzy rzymskich. Ale przez goszenie posuszestwa wzgldem zezwierzconych cesarzy, jako posannikw boskich tj. przez uznanie tych bestii za boskich posannikw chrzecijastwo zadao sobie cios, po ktrym dotd nie moe przyj do siebie. Chrzecijastwo przestao by religi ukrzyowanego Chrystusa, by sta si religi pastwa. W wyniku tego niewolnictwo oraz niewolnicze uleganie wadzy, popierane przez koci, przetrwao jedenacie stuleci a do pierwszych powsta mieszczan i chopw w XI i XII wieku. Jan Zotousty, papie Grzegorz, ktremu koci nada miano Wielkiego, i rni ludzie zaliczeni przez koci w poczet witych aprobowali niewolnictwo, a wity Augustyn nawet je usprawiedliwia twierdzc, e niewolnikami stali si grzesznicy za grzechy swoje. Nawet stosunkowo liberalny filozof, Tomasz z Akwinu, twierdzi, e niewolnictwo to prawo boskie. Tylko nieliczni waciciele niewolnikw obdarzali ich wolnoci, a niektrzy biskupi zbierali pienidze, eby wykupywa niewolnikw. Dopiero z pocztkiem pochodw krzyowych niewolnicy naszywajc

wego niewolnictwa w stosunku do kupionego niewolnika-yda (rozdz. 21, wiersz 22); wolno byo bezkarnie uderzy niewolnika swego lub suebnic swoj, byleby tylko nie umarli w cigu jednego czy dwch dni po pobiciu; i wreszcie jak u wszystkich narodw pdzcych dotychczas ycie rodowe jeeli doszo do bjki i umarliby pod rkami... odda dusz za dusz, oko za oko, zb za zb, rk za rk, nog za nog, sparzelin za sparzelin, ran za ran, siniec za siniec (rozdz. 21, wiersz 20 i 23-25). 10 Bdcie tedy poddani wszelkiemu ludzkiemu stworzeniu dla Boga, czy to krlowi, jako zwierzchnemu panu, czy urzdom, jako posanym przez niego na pomst zoczycw, a na chwa dobrych, pisa aposto Piotr, kiedy w Rzymie panoway takie bestie, jak Kaligula i Neron (List pierwszy, r. 2, w. 13, 14). A dalej: Sudzy, bdcie poddani panom z wszelk bojani, nie tylko dobrym i skromnym, ale te i przykrym, itd. (ibid., w. 18, 25). O radach za, jakich aposto Pawe udziela owieczkom swoim, przykro nawet mwi: byy one po prostu negacj nauki Chrystusa. Kada dusza niech bdzie poddana wyszym zwierzchnociom; bo nie ma zwierzchnoci jeno od Boga, (zwierzchnicy) bowiem s sugami Boga, pisa aposto Pawe do Rzymian (13,1 i 6). Niewolnikom w sposb blunierczy nakazywa by posusznym panom swoim jak Chrystusowi tak w kadym razie podaje list jego do Efezw, ktry to list kocioy chrzecijaskie uznaj za autentyczny list apostoa. Panom za zamiast doradza wyrzeczenie si pracy niewolnikw, Pawe radzi postpowa umiarkowanie miarkujc surowo (List do Rzymian 6, 9; List do Kolosensw 3, 22; List pierwszy do Tymoteusza 6, 3); przy tym Pawe szczeglnie nakazywa posuszestwo tym niewolnikom, co maj panw wiernych... niech tym lepiej im su, skoro ci, co korzystaj z ich dobrej posugi, wierni s i ukochani. (List pierwszy do Tymoteusza 6, 2; a take List do Tytusa 2, 9 i 3, 1).

10
krzy na rkawie i wyruszajc na Wschd, na podbj Jerozolimy, wyzwalali si spod wadzy swych panw. W lady kocioa sza rwnie wikszo filozofw, czynic to otwarcie lub skrycie. Dopiero w XVIII wieku, w przeddzie rewolucji francuskiej, odezway si gosy wolnomylicieli przeciwko niewolnictwu. Nie koci, lecz rewolucja zniszczya niewolnictwo w koloniach francuskich i poddastwo w samej Francji. W cigu za caej pierwszej poowy XIX wieku handel niewolnikamiMurzynami kwit w najlepsze w Europie i Ameryce a koci milcza. Dopiero w roku 1861 stao si faktem dokonanym zniesienie w Rosji niewolnictwa, wystpujcego tam pod mianem poddastwa, zniesienie przygotowane przez spiski dekabrystw w 1825 roku, pietraszewcw w 1848 oraz przez bunty chopskie w latach pidziesitych, ktre straszyy szlacht widmem nowej pugaczewszczyzny. W 1864 za roku dokonano zniesienia niewolnictwa rwnie w gboko religijnych Stanach Zjednoczonych. Po krwawej wojnie z wacicielami niewolnikw ogoszono niewolnikw wolnymi ludmi; lecz nie dano im ani pidzi uprawianej przez nich ziemi, aby si mogli wyywi. W walce z chciwoci wacicieli i handlarzy niewolnikw chrzecijastwo okazao si bezsilne. Niewolnictwo utrzymywao si w dalszym cigu, dopki wzmoona wydajno maszyn nie pozwolia na szybsze bogacenie si przy pomocy pracy najemnej ni przy pomocy pracy niewolnikw i poddanych i dopki sami niewolnicy nie zaczli si buntowa. W ten sposb dwa podstawowe nakazy chrzecijastwa rwno i odpuszczenie win zostay odrzucone przez jego wyznawcw oraz nauczycieli wiary. I trzeba byo pitnastu wiekw, zanim niektrzy pisarze, po zerwaniu z religi, zdecydowali si uzna jeden z tych nakazw rwno praw za podstaw wieckiego spoeczestwa. Wreszcie naley tu jeszcze zwrci uwag na to, e chrzecijastwo utrwalio wiar w diaba i jego zastpy, jako potnych wspzawodnikw Dobra. Wiara w potg Zej Siy utrwalia si szczeglnie w tych czasach, kiedy odbyway si wielkie wdrwki narodw; i koci w szerokim zakresie wykorzysta nastpnie t wiar, aeby tpi sugi diaba, omielajc si krytykowa kierownikw kocioa. Co wicej: koci rzymski ustosunkowa si nawet do chrzecijaskiego zakazu zemsty jako do omyki zbyt dobrego Nauczyciela i zamiast miosierdzia uy miecza i stosw w celu wyniszczenia tych, ktrych uzna za heretykw11. Wieki rednie Epoka Odrodzenia Pomimo przeladowa chrzecijan w Cesarstwie Rzymskim i pomimo nieznacznej liczebnoci gmin chrzecijaskich w przecigu pierwszych stuleci, chrzecijastwo w dalszym cigu zdobywao umysy, nasamprzd w Azji Mniejszej a nastpnie w Grecji, Sycylii, Italii i w ogle w Europie Zachodniej. Chrzecijastwo z jednej strony byo protestem przeciwko caemu wczesnemu yciu w Cesarstwie Rzymskim i przeciwko ideaom tego ycia, w ktrym dostatek klas rzdzcych wyrasta na rozpaczliwej ndzy chopw i miejskiego proletariatu kultura za zamonych ludzi sprowadzaa si do zwikszenia wygd yciowych oraz do pewnego zewntrznego blichtru przy

11 Eugeniusz Sue w niepospolitej powieci Tajemnice ludu. Historia rodziny proletariackiej poprzez stulecia (Les mysteres du peuple. Histoire dune famille de proletaires a travers les ages), nieprzetumaczonej jeszcze na jzyk rosyjski da wstrzsajc scen, w ktrej wielki inkwizytor zarzuca Chrystusowi, e popeni bd okazujc zbyt wiele miosierdzia ludziom. Dostojewski, wielki wielbiciel Suego, wprowadzi, jak wiadomo, tak sam scen do swej powieci Bracia Karamazow. eby zrozumie, do jakiego stopnia koci hamowa swobodny rozwj etyki, jak rwnie wszystkich nauk przyrodniczych, do uprzytomni sobie panowanie inkwizycji a do XIX wieku. W Hiszpanii inkwizycja bya zniesiona dopiero w roku 1808 przez armi francusk; do tego czasu sdom jej i zawsze prawie stosowanym torturom ulego w cigu 320 lat przeszo 340.000 ludzi, z ktrych 32.000 byo spalonych osobicie, 17.659 w postaci kukie i 291.450 byo poddanych rnym innym mczarniom. We Francji inkwizycj zniesiono dopiero w 1772 roku; bya ona do tego stopnia potna, e nawet tak umiarkowanego pisarza jak Buffon zmusia do publicznego odwoania geologicznych koncepcji na temat staroytnoci gatunkw geologicznych, koncepcji ogoszonych w pierwszym tomie jego synnego opisu zwierzt zamieszkujcych kul ziemsk. We Woszech, chocia inkwizycja bya tam gdzieniegdzie zniesiona ju w kocu XVIII wieku, jednake odrodzia si na nowo i przetrwaa w centralnych Woszech do poowy XIX wieku. W Rzymie za, tj. w Rzymie papieskim, jej pozostaoci istniej dotychczas w postaci sdu tajnego; jezuici za w Hiszpanii, Belgii i Niemczech s czciowo dotychczas jeszcze rzecznikami przywrcenia tej instytucji.

11
cakowitym zlekcewaeniu wyszych duchowych potrzeb zarwno umysowych jak i moralnych12. Ale ju wwczas wielu ludziom ciyo wyrafinowanie przyjemnoci w wyszych klasach na tle oglnej wulgarnoci zwyczajw i dlatego nie tylko biedota, ktrej chrzecijastwo obiecywao wyzwolenie, lecz take i poszczeglni ludzie z wolnych i bogatych klas szukali w chrzecijastwie ycia bardziej uduchowionego. Jednoczenie jednak rozwijaa si rwnie nieufno w stosunku do natury ludzkiej. Nieufno ta zarysowywaa si ju w grecko-rzymskim wiecie od czasu Platona i jego wyznawcw. Teraz za, pod wpywem ponurych warunkw ycia w okresie wielkiej wdrwki narodw, pod wpywem bezecestw rzymskiego spoeczestwa a take pod wpywem Wschodu, rozwin si pesymizm: tracono wiar w mono osignicia lepszej przyszoci wysikiem samego czowieka. Powstawao przewiadczenie o triumfie zej siy na ziemi; tote ludzie chtnie szukali pociechy w wierze w ycie pozagrobowe, gdzie nie bdzie ju za ziemskiego i ziemskiego cierpienia. W takich warunkach chrzecijastwo zdobywao coraz wiksz wadz nad umysami. Godne jest jednak uwagi, e nie wnioso ono istotnych zmian do ustroju ycia. Istotnie, chrzecijastwo nie tylko nie stworzyo nowych form ycia, ktre by si cho w pewnym stopniu rozkrzewiy, lecz pogodzio si podobnie jak dawniej uczynio to pogastwo z rzymskim niewolnictwem, z normandzkim poddastwem i z bezecestwami rzymskiego samowadztwa. Chrzecijaskie duchowiestwo stao si w krtkim czasie nawet podpor cesarzy. Nierwno majtkowa i polityczny ucisk pozostay te same, co i dawniej; umysowy za rozwj spoeczestwa znacznie si obniy. Nowych form spoecznych chrzecijastwo nie wytworzyo. Waciwie, liczc si z rychym kocem wiata, chrzecijastwo niewiele si o to troszczyo, tak i mino przeszo tysic lat, zanim w Europie, najpierw na wybrzeach Morza rdziemnego a nastpnie i w gbi ldu, zacz si tworzy ze zgoa innych rde pyncy nowy ustrj ycia w miastach, ktre ogosiy sw niezaleno. W tych nowych orodkach wolnego ycia, przypominajcych pod tym wzgldem wolne miasta staroytnej Grecji, poczo si wanie odrodzenie nauk, przytumionych w Europie od czasw Imperium Macedoskiego i Rzymskiego. W czasach apostolskich wyznawcy Chrystusa, yjcy w oczekiwaniu rychego wtrego przyjcia, troszczyli si gwnie o rozpowszechnienie nauki, ktra obiecywaa ludziom zbawienie. Skwapliwie gosili dobr nowin i w razie potrzeby umierali mierci mczesk. Ale ju w II stuleciu ery chrzecijaskiej zacz si tworzy koci chrzecijaski. A wiadomo, jak nowe religie na Wschodzie podatne s wielorakim interpretacjom. Kady na swj sposb komentuje powstajc nauk i z pasj obstaje przy swojej interpretacji. Ot i chrzecijastwu grozio takie samo rozbicie, tym bardziej e w Azji Mniejszej i Egipcie, gdzie szczeglnie si ono rozwijao, doczay si cigle nauki innych religii: buddyzmu i staroytnego pogastwa13. Wskutek tego nauczyciele chrzecijastwa ju od dawna dyli do stworzenia za przykadem starego zakonu kocioa, tj. cile zespolonej grupy kierownikw, przechowujcych nauk w istotnej jej czystoci lub przynajmniej w jednolitej postaci. Z chwil jednak, gdy powstay kocioy jako obrocy nauki i jej obrzdw, tworzy si, podobnie jak w buddyzmie, z jednej strony stan zakonny, a wic wyodrbnienie si czci nauczycieli ze spoeczestwa, z drugiej za strony tworzya si odrbna, potna kasta duchowiestwo i nastpowao zblienie si tej kasty z wadz wieck. Koci bronic tego, co uwaa za czysto wiary, i gnbic to, co uwaa za jej skaenie i za wystpn herezj, wkrtce doszed do kracowego okruciestwa w swych przeladowaniach odstpcw. I w imi powodzenia w tej walce koci nasamprzd szuka, a nastpnie ju da poparcia ze strony wieckich wadz, ktre z kolei od kocioa wymagay przychylnego stosunku i popierania rodkami religii despotycznej wadzy nad ludem.

W ostatnich czasach czsto, zwaszcza w Niemczech i Rosji, miesza si pojcia kultury i cywilizacji, tj. owiaty. Natomiast w latach szedziesitych cakowicie je odrniano. Kultur nazywano wwczas rozwj zewntrznych udogodnie ycia, higieny, drg komunikacyjnych, wytworno urzdzenia itp. Cywilizacj natomiast, czyli owiat nazywano rozwj wiedzy, myli, twrczo i denie do lepszego ustroju ycia. 13 Draper w swoim studium Konflikty midzy nauk a religi (istnieje przekad rosyjski) wskaza, jak wiele w chrzecijastwie byo przymieszek z pogaskich kultw Azji Mniejszej, Egiptu itd. Lecz nie zwrci dostatecznej uwagi na silniejszy jeszcze wpyw buddyzmu, ktry dotychczas nawet nie jest wystarczajco zbadany. (Istnieje przekad polski J. Karowicza pt. Dzieje stosunku wiary do rozumu, Warszawa 1884 przyp. tum.).

12

12
W ten sposb sza w zapomnienie podstawowa idea nauki chrzecijaskiej jej skromno, jej duch pokory. Ruch, ktry si zacz jako protest przeciwko bezecestwom wadzy, stawa si tej wadzy narzdziem; bogosawiestwo kocioa nie tylko przebaczao wadcom ich przestpstwa, lecz nawet przedstawiao te przestpstwa jako wypenianie rozkazw boskich. Rwnoczenie koci chrzecijaski dokada wszelkich stara, aby nie dopuci chrzecijan do zaznajomienia si z pogask staroytnoci. Niszczono pomniki i rkopisy staroytnej Grecji, stanowice jedyne wczesne rda wiedzy, koci bowiem widzia w nich tylko pych i niewiar, wpajane przez diaba; zakazy kocioa byy tak surowe i do tego stopnia zgadzay si z oglnym duchem nietolerancji chrzecijaskiej, e niektre pisma greckich mylicieli zupenie zniky i doszy do Europy Zachodniej jedynie dlatego, e zachoway si u Arabw w arabskich przekadach. Tak starannie tpiona bya przez chrzecijan mdro helleska14. Tymczasem jednak ustrj feudalny ze swym prawem poddastwa, ustrj, ktry zapanowa w Europie po rozpadniciu si Cesarstwa Rzymskiego, zacz ulega rozkadowi, zwaszcza od czasu pochodw krzyowych i po szeregu powanych powsta chopskich i powsta w miastach15. Dziki stosunkom ze Wschodem oraz rozwijajcemu si handlowi morskiemu i ldowemu, w Europie powstaway zwolna miasta, w ktrych rwnolegle z rozwojem handlu, rzemios i sztuk rozwija si duch wolnoci; poczwszy od X stulecia miasta te zaczy zrzuca wadz swych wadcw wieckich i biskupw. Takie powstania szybko si szerzyy. Mieszkacy zbuntowanych miast sami wypracowywali karty czy akta swych swobd i zmuszali wadcw uzna je i podpisa lub te po prostu wypdzali swych wadcw i skadali sobie wzajem przysig, e bd posuszni swym nowym aktom wolnoci. Mieszczanie przede wszystkim odmawiali uznania sdw ksicych czy biskupich i sami obierali sdziw; tworzyli milicj miejsk dla obrony miasta i mianowali jej komendanta; wreszcie wstpowali w zwizki, w federacje z innymi, rwnie wolnymi miastami. Wiele miast uwalniao take chopw okolicznych spod jarzma poddastwa wieckich i duchownych wacicieli, wysyajc na pomoc wsiom swoje miejskie milicje. Tak postpowaa, na przykad, Genua ju w X stuleciu. Wyzwolenie miast i powstanie wolnych komun zwolna rozpowszechnio si w caej Europie: nasamprzd w Italii i w Hiszpanii, nastpnie w XII wieku we Francji, w Holandii, w Anglii i wreszcie w caej rodkowej Europie a do Czech, Polski i nawet do pnocno-zachodniej Rosji, gdzie Nowogrd i Pskw z koloniami w Wiatce, Woogdzie i innych istniay w cigu kilku stuleci jako wolne demokracje. W wolnych miastach odradza si w ten sposb ten wolny ustrj polityczny, dziki ktremu przed ptora tysicem lat rozwina si tak bujnie owiata w staroytnej Grecji. To samo powtrzyo si teraz w wolnych miastach zachodniej i rodkowej Europy16. Jednoczenie z narodzinami nowego wolnego ycia zaczo si odrodzenie nauki, sztuki, wolnej myli co w historii otrzymao miano epoki Odrodzenia. Nie bd si tu jednak wdawa w analiz przyczyn, jakie doprowadziy Europ nasamprzd do Odrodzenia (Renesansu) a nastpnie w XVI i XVII stuleciu do tak zwanego Wieku Owiecenia; i nie tylko dlatego tym si tu nie zajm, e o tym przebudzeniu si umysu ludzkiego z dugotrwaego snu istnieje wiele doskonaych prac i e nawet krtki ich przegld oddaliby nas bardzo od naszego bezporedniego celu; ale i dlatego, e musiabym rozpatrzy o wiele bardziej szczegowo, ni to dotychczas czyniono nie tylko w wpyw na rozwj nauki i sztuki, jaki miao odkrycie pomnikw staroytno-greckiej nauki, sztuki i filozofii, wpyw dalekich eglug i podry, przedsibranych w owe lata handlu ze Wschodem, wpyw odkrycia Ameryki, itd., ale rwnie i wpyw nowych form ycia spoecznego, jakie uksztatowao si w wolnych miastach. Nastpnie byo by rzecz niezbdn wykaza rwnie, jak te nowe warunki ycia miejskiego i przebudzenie si ludnoci chopskiej doprowadziy do nowego pojmowania chrzecijastwa i do gbokich ruchw ludowych, w ktrych protest przeciwko wadzy kocioa zlewa si z deniem do wyzwolenia spod jarzma poddastwa.
14 Utwory wielkiego twrcy nauk przyrodniczych, Arystotelesa, byy w redniowiecznej Europie po raz pierwszy poznane w przekadach z jzyka arabskiego na aciski. 15 Pochody krzyowe wywoay olbrzymie wdrwki ludnoci, przy czym niewolnik-chop, naszywajc krzy na rkawie i przyczajc si do krzyowcw, uwalnia si z poddastwa. 16 Jeeli chodzi o ten okres ycia, to istnieje o nim wiele piknych studiw, nie uwzgldnianych jednak w pastwowych szkoach i uniwersytetach rosyjskich. Wykaz ich znajdzie czytelnik w mojej ksice Pomoc wzajemna, gdzie podany jest rwnie krtki opis ycia wolnych miast redniowiecznych.

13
Powstania takie rozlay si szerok fal po caej Europie. Zaczo si od ruchu albigensw w poudniowej Francji, w XI i XII wieku. Nastpnie, w kocu XIV wieku, w Anglii wybuchy chopskie powstania Johna Bolla, Wata Tylera i lollardw, skierowane przeciwko lordom i pastwu, w zwizku z protestanckim ruchem religijnym Wiclefa. W Czechach rozwina si nauka wielkiego reformatora i mczennika Jana Husa (spalonego przez koci w 1415 roku), ktrego liczni wyznawcy powstali zarwno przeciwko kocioowi katolickiemu jak i przeciwko jarzmu feudalnych obszarnikw; potem rozpoczy si komunistyczne ruchy Braci Morawskich na Morawach i anabaptystw (nowochrzczecw) w Holandii, zachodnich Niemczech i Szwajcarii, przy czym jedni i drudzy dyli nie tylko do oczyszczenia chrzecijastwa od naleciaoci, jakie si tu dostay wskutek wieckiej wadzy duchowiestwa, lecz rwnie dyli do zmiany caego ustroju spoecznego w kierunku rwnoci i komunizmu. Wreszcie naleao by si zatrzyma przy wielkich chopskich wojnach w Niemczech w XVI wieku, ktre zaczy si w zwizku z ruchem protestanckim, oraz przy powstaniach przeciwko papiestwu, obszarnikom i krlom, powstaniach, ktre si rozpowszechniy w Anglii w okresie od 1639 do 1648 roku i ktre skoczyy si straceniem krla i zniszczeniem ustroju feudalnego. Oczywicie, aden z tych ruchw nie osign zamierzonych celw politycznych, ekonomicznych i moralnych. Bd co bd jednak ruchy te stworzyy w Europie dwie wzgldnie wolne konfederacje szwajcarsk i holendersk i nastpnie dwa wzgldnie wolne kraje Angli i Francj, gdzie umysy byy ju o tyle po temu przygotowane, e nauki wolnomylnych pisarzy znajdoway wielu zwolennikw, i gdzie myliciele mogli pisa a niekiedy nawet drukowa swoje prace nie naraajc si na spalenie na stosie przez ksit kocioa chrzecijaskiego lub na doywotnie zamknicie w wizieniu. Naleao by wic w celu cakowitego objanienia rozkwitu myli filozoficznej, charakteryzujcego wiek XVII, zanalizowa wpyw tych rewolucyjnych ruchw ludowych na rwni z wpywem odkrytych wwczas pomnikw staroytno-greckiego pimiennictwa, nad ktrym tak chtnie si rozwodz historycy epoki Odrodzenia zapominajc jednak o ruchach ludowych. Lecz takie badanie w dziedzinie oglnej filozofii historii odprowadzioby nas zbyt daleko od naszego bezporedniego celu. I dlatego ogranicz si do zwrcenia uwagi na to, e wszystkie te przyczyny razem wzite byy pomocne przy wyrobieniu nowego, swobodniejszego ustroju ycia. Wskazujc myli nowy kierunek, przyczyniy si do powstania nowej nauki, ktra zwolna wyzwalaa si spod opieki teologii, nowej filozofii, ktra dya do ogarnicia ycia caej przyrody, do objanienia go drog naturaln i wreszcie do przebudzenia twrczoci umysu ludzkiego. Zarazem postaram si wykaza, jak coraz bardziej jaskrawo i aktywnie zacza od tego czasu wystpowa w dziedzinie moralnej wolna jednostka, proklamujca swoj niezaleno od kocioa, pastwa i ustalonych tradycji. W cigu pierwszych dziesiciu stuleci naszej ery koci chrzecijaski uwaa badanie przyrody za co zbdnego a nawet szkodliwego, za co, co prowadzi do zarozumialstwa, do pychy; pycha za bya gnbiona, jako rdo niewiary. Koci utrzymywa, e pierwiastek moralny nie jest dany czowiekowi przez jego natur, ktra moe go pcha jedynie ku zu, lecz dany jest wycznie przez objawienie boskie. Wszelkie badanie naturalnych rde moralnoci w czowieku byo usuwane i dlatego nauk greck, ktra prbowaa da naturalne uzasadnienie pierwiastka moralnego, bezwarunkowo odrzucano. Na szczcie, nauki zrodzone w Grecji znalazy schronienie u Arabw, ktrzy tumaczyli greckich pisarzy na swj jzyk ojczysty i sami wzbogacali nasz wiedz, zwaszcza dotyczc kuli ziemskiej i cia niebieskich, a jednoczenie take i wiedz matematyczn w ogle oraz medycyn; co za dotyczy poznania elementu moralnego, to nauka arabska, podobnie jak grecka, uwaaa je za cz poznania przyrody. Lecz tak wiedz koci chrzecijaski odrzuca, jako heretyck. Trwao to przeszo tysic lat i dopiero w XI stuleciu, kiedy w Europie zaczy si powstania miast, rozpocz si rwnie ruch wolnomylicielski (racjonalistyczny). Zaczto gorliwie odszukiwa ocalae gdzieniegdzie pomniki starogreckiej nauki i filozofii i na ich podstawie zaczto studiowa geometri, fizyk, astronomi i filozofi. Wrd gbokiego mroku, panujcego w Europie przez tyle wiekw, odkrycie jakiego rkopisu Platona czy Arystotelesa i przekad jego stawa si wydarzeniem w skali wiatowej: odsaniay one nowe nieznane horyzonty; budziy umysy, wskrzeszay uczucie pikna i zachwytu wobec przyrody i jednoczenie budziy wiar w si umysu ludzkiego, od czego tak starannie odzwyczaja ludzi koci chrzecijaski.

14
Od tego czasu zaczo si odrodzenie nasamprzd w nauce, nastpnie w szerszym zakresie, rwnie i w badaniach istoty i podstaw moralnoci. Wielecierpicy Abelard (ur. 1079 r. um. 1142 r.) ju na pocztku XII stulecia omieli si twierdzi, idc za mylicielami staroytnej Grecji, e czowiek nosi w samym sobie zacztki poj moralnych. Lecz poparcia dla takiej herezji nie znalaz i dopiero w nastpnym stuleciu zjawi si we Francji myliciel Tomasz z Akwinu (ur. 1225 r. um. 1278 r.), ktry stara si czciowo pogodzi nauk kocioa chrzecijaskiego z nauk Arystotelesa; w Anglii w tym samym mniej wicej czasie Roger Bacon (ur. 1214 r. um. 1294 r.) uczyni wreszcie prb odrzucenia si nadprzyrodzonych w objanianiu zarwno przyrody w ogle jak i moralnych poj czowieka. Kierunek ten zosta zreszt szybko zdawiony i potrzeba byo dopiero wyej wspomnianych ruchw ludowych, ktre objy Czechy, Morawy, ziemie nalece obecnie do Niemiec, Szwajcari, Francj zwaszcza poudniow, Holandi i Angli: trzeba byo dopiero, eby setki tysicy ludzi zginy od ognia i miecza, a ich kierownicy przeszli przez piekielne tortury sowem, potrzebny by ten olbrzymi wstrzs, ktry stopniowo, od XI do XVI wieku, ogarnia ca Europ, aeby koci i przez koci kierowane wadze wieckie zezwoliy mylicielom mwi i pisa o spoecznym instynkcie czowieka jako o rdle poj moralnych i o znaczeniu rozumu ludzkiego przy wypracowywaniu moralnych zasad. Lecz i tutaj myl wyzwolona spod ucisku kocioa wolaa przypisywa mdrym wadcom i prawodawcom to, co dawniej przypisywano objawieniu boskiemu zanim nowy prd mylowy zdecydowa si uzna, e wyrobienie zasad moralnych byo dzieem oglnoludzkiej twrczoci. W poowie wieku XVI, na krtko przed mierci Kopernika (ur. 1473 r. um. 1543 r.), ukazao si jego dzieo o budowie naszego systemu planetarnego, ktre stao si silnym bodcem dla myli przyrodniczo-naukowej. W dziele tym autor przeprowadza dowd, e ziemia bynajmniej nie znajduje si w centrum wszechwiata, e nawet nie znajduje si w centrum naszego systemu planetarnego, e soce i gwiazdy bynajmniej nie obracaj si wok niej, jak to nam si pozornie wydaje; i e nie tylko nasza ziemia, lecz i soce, okoo ktrego kry, s to po prostu ziarnka piasku w nieskoczonej liczbie wiatw. Idee te byy w zupenej rozbienoci z nauk kocioa, ktra gosia, e ziemia stanowi centrum wszechwiata i e czowiek jest przedmiotem szczeglnej troski Stwrcy przyrody. Wobec tego koci pocz, oczywicie, okrutnie przeladowa ow nauk i niemaa liczba ludzi pada ofiar tych przeladowa. Z rk inkwizycji zgin na stosie w Rzymie 1600 roku Giordano Bruno (ur. 1548 r.) za dzieo Saggio della bestia trionfante, w ktrym wypowiedzia si za herezj Kopernika. Lecz ten nowy kierunek zosta ju przez astronomw wytknity i w ogle wysuno si na plan pierwszy cae znaczenie cisych obserwacji i ich matematycznego opracowania oraz wiedzy ugruntowanej na dowiadczeniu w przeciwiestwie do wnioskw opartych na metafizyce. We Florencji powstaa nawet Akademia del Cimento, tj. dowiadczenia. Wkrtce potem, w latach 1609 i 1619, szczegowe badania Keplera (ur. 1571 r. um. 1630 r.) dotyczce praw ruchu planet wok soca potwierdziy wywody Kopernika; po dwudziestu za latach woski uczony Galileusz (ur. 1564 r. um. 1624 r.) wyda najwaniejsze swoje prace, ktre nie tylko potwierdzay nauk Kopernika, lecz ponad to wykazyway jeszcze, dokd prowadzi fizyka oparta na dowiadczeniu. Za wyznawanie nauki Kopernika koci podda w 1633 roku Galileusza torturom i torturami zmusi go do wyrzeczenia si takiej herezji. Lecz myl wyzwalaa si ju spod ucisku chrzecijaskich i staroydowskich nauk i przyrodoznawstwo znalazo w angielskim mylicielu i badaczu Franciszku Baconie (z Werulamu) nie tylko kontynuatora miaych bada Kopernika, Keplera i Galileusza, lecz take twrc nowej metody badania naukowego metody indukcyjnej. Metoda ta polegaa na dokadnym badaniu faktw przyrody i na wyprowadzaniu wnioskw z tych faktw, zamiast eby objania przyrod dedukcyjnie, tj. na podstawie z gry wyprowadzonych abstrakcyjnych wnioskw. Co wicej, Bacon naszkicowa podstawy nowej nauki, ktrej wszystkie gwne dziedziny zbudowane byy na obserwacji i dowiadczeniu. W tym czasie w Anglii rozpocz si ju powany ferment umysowy, ktry wkrtce doprowadzi do wybuchu rewolucji (1639 1648), rewolucji chopskiej i zwaszcza redniego stanu w miastach; rewolucja ta zakoczya si proklamacj Republiki i straceniem krla. Wraz z przewrotem ekonomicznym i politycznym, tj. ze zlikwidowaniem wadzy feudalnych obszarnikw i z dojciem do wadzy miejskiego stanu redniego, dokonywao si wyzwolenie umysw spod ucisku kociow i stworzenie nowej filozofii, nowego pojmowania przyrody, opartego nie na spekulacjach mylo-

15
wych, lecz na powanym badaniu przyrody i stopniowego rozwoju ycia, tj. ewolucji, stanowicej podstaw nauki wspczesnej. Bacon i Galileusz byli zwiastunami tej nauki, ktra w drugiej poowie XVII wieku zacza coraz lepiej rozumie wasn sw si i konieczn potrzeb zupenego wyzwolenia si spod wadzy kociow, zarwno katolickiego jak i nowych, protestanckich. W tym celu uczeni zaczli cile si ze sob czy i zakada Akademie naukowe, tj. stowarzyszenia, ktre pracoway w imi wolnego badania przyrody. W tych akademiach jako kardynaln zasad uznawano badanie dowiadczalne zamiast dawnych dysput sownych. To wanie miay na celu akademie, jakie powstay nasamprzd we Woszech, a nastpnie zaoone w Anglii w XVII stuleciu Towarzystwo Krlewskie; to ostatnie byo odtd ostoj wiedzy przyrodniczo-naukowej i wzorem dla podobnych towarzystw zakadanych we Francji, Holandii, Prusach, itd. Tego rodzaju przewrt w naukach odbi si oczywicie i na nauce moralnoci. Franciszek Bacon ju kilka lat przed rewolucj angielsk sprbowa zreszt nader ostronie uwolni od religii zagadnienie pochodzenia i istoty poj moralnych. Omieli si gosi, e brak przekona religijnych nie wywiera destrukcyjnego wpywu na moralno: e nawet bezbonik moe by uczciwym obywatelem; natomiast grozi istotne niebezpieczestwo, gdy pena zabobonw religia bierze na siebie kierowanie moralnoci ludzk. Bacon wypowiada si w sposb nadzwyczaj powcigliwy w owych czasach nie mona byo si inaczej wypowiada; lecz istota jego myli bya zrozumiaa i od tego czasu idea ta bya coraz goniej i coraz wyraniej wypowiadana zarwno w Anglii jak i we Francji. Przypomniano sobie wtedy o filozofii Epikura i stoikw i pocz si rozwj etyki racjonalistycznej, tj. etyki na podstawach naukowych; na rozwj ten wpyny prace Hobbesa, Locka, Shaftesburyego, Cudwortha, Hutchesona, Humea, Smitha i innych w Anglii i Szkocji oraz Gassendiego, Helvetiusa, Holbacha i wielu innych we Francji17. Jest rzecz jednak interesujc, e gwny moment baconowskiego pojmowania moralnoci, (...) a mianowicie to, e nawet ju u zwierzt instynkt towarzyskoci jest silniejszy i trwalszy ni instynkt samozachowania nie zwrci na siebie uwagi ani zwolennikw Bacona, ani nawet odwanych rzecznikw przyrodniczego tumaczenia moralnoci18. Dopiero Darwin pod koniec ycia zdecydowa si na zasadzie wasnych bada przyrody powtrzy myl Bacona i myl t zaoy u podstawy kilku wietnych stronic o pochodzeniu uczu moralnych, stronic zawartych w dziele O pochodzeniu czowieka. Lecz nawet i teraz etycy unikaj tej myli, ktra powinna by zaoona u podstaw etyki racjonalnej, tym bardziej, e cho w mniej okrelonej formie jednak witaa ju u podstaw wszystkich nauk, szukajcych wytumaczenia moralnoci w samej naturze czowieka. Po Baconie spord filozofw XVII wieku t sam myl doskonale zrozumia i wypowiedzia w sposb bardziej jeszcze okrelony Hugo Grotius w dziele O prawie wojny (De jure belli), 1623 r. Po kilku uwagach o Stwrcy i jego wpywie na uksztatowanie poj moralnych, wpywie nie bezporednim, lecz za porednictwem chocia przeze stworzonej, lecz niezmiennej rozumnej natury, Grotius nie zawaha si uzna, e rdem prawa i cile z nim zwizanych poj moralnych byy: natura i poznajcy j rozum. Hugo Grotius usun z dziedziny naturalnej moralnoci moralno religijn oraz przepisy obrzdowe i zaj si wycznie badaniem moralnoci naturalnej. Mwic za o naturze, ma on na myli natur ludzk i odrzuca przypuszczenie, e natura ludzka nie moe odrnia tego, co jest suszne, od niesusznego, albowiem w czowieku i w zwierztach rozwinita jest towarzysko, ktra nieodzownie prowadzi czowieka do wyrobienia spokojnego wspycia z podobnymi mu istotami.
Znakomite dzieo Giordana Bruno Saggio della bestia trionfante, wydane w 1584 roku, mino prawie niepostrzeenie. Zupenie tak samo ksika Charrona De la sagesse, wyd. 1601 r. (w wydaniu z 1604 roku zosta opuszczony miay ustp o religii), w ktrej uczyniona bya prba ugruntowania moralnoci na prostym zdrowym rozsdku, nie zdobya, jak si wydaje, wikszej poczytalnoci poza granicami Francji. Natomiast ksika Essais (Prby) Montaignea (1588), ktry przychylnie ustosunkowa si do wieloci religii, zdobya wielkie powodzenie. 18 Jest rzecz godn uwagi, e i Jodl, historyk etyki niezwykle wraliwy, gdy chodzi o wszelkie nowe wpywy w filozofii moralnej rwnie nie doceni tych kilku sw, w jakich Bacon wyrazi sw myl. Jodl widzia w tym oddwik filozofii greckiej, czyli tak zwanego prawa natury, lex naturalis (1573); gdy tymczasem Bacon, wywodzc moralno z towarzyskoci, waciwej zarwno czowiekowi jak i wikszoci zwierzt, podawa nowe, przyrodniczonaukowe wyjanienie prazasad moralnoci.
17

16
Obok tego silnego bodca spoecznego cign Grotius czowiek, dziki mowie, posiada zdolno wyprowadzania oglnych prawide w celu podtrzymania wspycia i zgodnego z nimi postpowania. Ta troska o wspycie staje si rdem przyjtych zwyczajw i tak zwanego naturalnego, czyli zwyczajowego prawa. Przy wypracowywaniu tych postanowie pomocne jest rwnie pojcie o oglnej korzyci i pojcie pochodne o tym, co jest uznane za sprawiedliwe. Ale twierdzenie mwi Grotius e ludzie troszczyli si o prawo pod przymusem rzdzcych nimi wadz lub e czynili to wycznie ze wzgldu na korzy byoby zupenie bdne. Do tego zmuszaa czowieka jego natura. Albowiem pisa Grotius ju pord zwierzt s takie, ktre miarkuj i nawet do pewnego stopnia zaniedbuj troszczenie si o siebie w imi dobra swoich dzieci lub istot sobie podobnych; zachodzi to cign dalej naszym zdaniem, na skutek pewnego poznania pochodzcego z zewntrz i stanowicego podstaw tego rodzaju postpkw, gdy tymczasem w postpkach innych, atwiejszych, nie daje si ten sam instynkt zauway. Podobne denie do wiadczenia dobra innym wida w pewnym stopniu u dzieci. W tym samym kierunku dziaa te zdrowy rozum. Prawo natury pisa dalej Grotius jest to prawido, jakie nam wpaja rozum, dziki ktremu sdzimy o koniecznoci moralnej lub o nieodpowiednioci postpku zalenie od tego, czy zgadza si, czy si nie zgadza z sam rozumn natur (z sam natur rozumu). Co wicej cign Grotius prawo natury jest do tego stopnia niezmienne, e sam Bg nie moe go odmieni. Cho bowiem wadza Boga jest olbrzymia, lecz, powiedzie mona, s rzeczy, ktrych nawet ona nie obejmuje. Innymi sowy, czc nauk Bacona z nauk Grotiusa, zrozumiemy pochodzenie poj moralnych, o ile za podstawow cech czowieka uznamy instynkt towarzyskoci. Dziki temu instynktowi ksztatuje si ycie spoeczne z pewnymi nieuniknionymi ustpstwami na rzecz osobistego egoizmu; z kolei za tak uksztatowane ycie spoeczne sprzyja wyrobieniu poj moralnoci rodowej, ktre spotykamy u wszystkich pierwotnych dzikich ludw. Nastpnie, na gruncie ycia ksztatujcego si pod wpywem niewtpliwie silnego instynktu towarzyskoci, nieustannie pracuje rozum, ktry prowadzi czowieka do wyrobienia regu yciowych, coraz bardziej zoonych i zarazem wzmacniajcych bodce instynktu spoecznego oraz wpojone przeze nawyki. W ten sposb tworzenie tego, co nazywamy prawem, postpuje drog naturaln. A przeto jest rzecz zrozumia, e ustrj moralny i moralne pojcia czowieka nie wymagaj adnego zgoa nadprzyrodzonego wyjanienia. I rzeczywicie, w drugiej poowie XVIII wieku i w wieku XIX wikszo moralistw wskazywaa na pochodzenie moralnoci z dwojakiego rda: uczucia wrodzonego, czyli spoecznego instynktu oraz rozumu, ktry wzmacnia i rozwija to, co mu podpowiada dziedziczne uczucie i instynktownie wytworzone nawyki. Ci za moralici, ktrzy za wszelk cen chcieli wprowadzi do etyki nadprzyrodzony boski pierwiastek, objaniali instynkt i przyzwyczajenia spoeczne u czowieka przez inspiracj bosk, nie biorc zupenie pod uwag tego, e przyzwyczajenia i instynkt spoeczny charakteryzuj rwnie znaczn wikszo zwierzt. Ja ze swej strony dodam, i obecnie dowiadujemy si, e przyzwyczajenia towarzyskie s najniezawodniejszym orem w walce o byt i dlatego umacniaj si coraz bardziej w gatunkach yjcych spoecznie. Pojmowanie elementu moralnego, przyjte przez Bacona i Hugo Grotiusa, wysuwao jednak w sposb konieczny nastpujce pytanie: Na czym waciwie opiera si rozum przy tworzeniu poj moralnych? Ju w staroytnej Grecji spotykamy wzmianki na temat tego zagadnienia i rnorodne w tym wzgldzie odpowiedzi. Platon, zwaszcza w drugim okresie ycia, oraz jego zwolennicy objaniali moralne pojcia czowieka przez mio wpojon mu przez siy nadprzyrodzone i w ten sposb wyznaczali rozumowi oczywicie nader skromne miejsce. Rozum ludzki wystpowa tu tylko jako interpretator rozumu natury czy inspiracji siy nadnaturalnej. Natomiast sceptyczne szkoy sofistw, pniej za Epikur i jego szkoa, pomogy wprawdzie mylicielom staroytnej Grecji uwolni si od etyki religijnej, jednake podobnie zreszt jak inne szkoy, ktre rwnie obyway si bez wkraczania najwyszej woli (tj. cyrenaicy i wyznawcy Arystotelesa) cho przypisyway doniose znaczenie rozumowi, wyznaczay mu mimo to nader ograniczon rol. Rola ta sprowadzaa si do porwnawczej oceny rnych postpkw i trybw ycia w celu okrelenia, ktre z nich najniezawodniej prowadz czowieka do szczcia. Moralny

17
jest ten tryb ycia powiadali ktry zapewnia najwicej osobistego szczcia i najbardziej zadowalajcy stan oglny nie tylko poszczeglnej jednostce, lecz rwnoczenie i ogowi caemu. Szczcie to wolno od za i dziki naszemu rozumowi jestemy w stanie, wyrzekajc si chwilowych przyjemnoci w imi osignicia przyszych trwalszych radoci, wybiera w naszym yciu to, co prowadzi nas w sposb pewniejszy do stanu rwnowagi, do oglnego zadowolenia, do harmonijnego ycia, ycia w zgodzie z samym sob, jak rwnie do rozwoju naszej osobowoci odpowiednio do jej waciwoci indywidualnych. A wic etyka ta odrzuca denie do sprawiedliwoci, czyli do tak zwanej cnoty w imi jej samej; mao te uwagi powica yciu, ktre kieruje si ideaem mioci, goszonej przez Platona. Rozumowi przypisywano tu due znaczenie czyni to zwaszcza Arystoteles. Lecz dziaalno rozumu widzi on raczej w rozwadze i roztropnoci a nie w miaej decyzji wolnej myli. Jego ideaem jest prawidowe mylenie, okieznanie postpkw, ktrych czowiek gotw jest dokona pod silnym wraeniem, oraz wola trzymajca si rozwanego rodka odpowiednio do natury kadego poszczeglnego czowieka. Arystoteles odrzuca tu metafizyk i sta na gruncie praktycznym biorc za punkt wyjcia wszelkiej dziaalnoci denie do szczcia, samolubstwo (egoizm). Ten sam punkt widzenia, lecz w wyszym jeszcze stopniu, stosowa, jak widzielimy, Epikur a za nim i jego zwolennicy w cigu piciu czy prawie szeciu stuleci. Od czasu za Odrodzenia, tj. od XVI wieku, ten punkt widzenia podziela rwnie cay szereg mylicieli, wczajc nastpnie encyklopedystw XVIII wieku i naszych wspczesnych utylitarystw (Bentham, Mill) oraz przyrodnikw (Darwin i Spencer). Ale niezalenie od powodzenia, jakie osigay te doktryny, zwaszcza wwczas kiedy ludzko odczuwaa konieczn potrzeb wyzwolenia si spod ucisku kocioa i usiowaa utorowa nowe drogi w rozwoju form spoecznych doktryny te mimo wszystko nie rozstrzygay kwestii pochodzenia moralnych poj czowieka. Mwic, e czowiek zawsze dy do szczcia i do jak najzupeniejszego wyzwolenia si od za, wypowiadamy oczywist od dawna, lecz jeszcze niepogbion prawd, ktra znalaza wyraz nawet w przysowiach. Istotnie, nieraz ju byo zaznaczane, e jeliby moralne ycie wiodo czowieka ku nieszczciu wszelka moralno dawno by ju znika z powierzchni ziemi. Lecz uwaga tak oglnej natury nie jest wystarczajca. Nie ulega bowiem najmniejszej wtpliwoci, e pragnienie najwikszego szczcia zawsze jest waciwe wszelkiej ywej istocie: ostateczna analiza wykazuje, e czowiek zawsze kieruje si tym wanie pragnieniem. Lecz kwestia, ktra nas tu interesuje, polega oto na tym: Dlaczego, na skutek jakiego umysowego czy zmysowego procesu czowiek w imi jakich wzgldw, ktre my nazywamy moralnymi, ustawicznie wyrzeka si tego, co powinno mu niewtpliwie sprawi przyjemno? Dlaczego czowiek czsto znosi wszelkiego rodzaju prywacje, byle by tylko nie zdradzi ideau moralnego, ktry mu przywieca? Tymczasem odpowied jak nam daj wyej wymienieni myliciele staroytnej Grecji a nastpnie cay szereg pniejszych mylicieli utylitarystw, nie zadowala naszego umysu: zdajemy sobie spraw, e chodzi tu nie o roztropne waenie przyjemnoci ani nie o osobiste wyrzeczenie si drobnych uciech w imi uciech innych, silniejszych i trwalszych. Zdajemy sobie spraw, e mamy tu do czynienia z czym bardziej zoonym i zarazem o wiele oglniejszym. Arystoteles rozumia to do pewnego stopnia twierdzc, e czowiek, ktry stoi wobec dwch moliwych decyzji, postpuje rozumnie, jeeli zatrzymuje si przy tej, ktra nie wprowadza rozdwiku do jego wewntrznego ja i zapewnia mu wiksze zadowolenie z samego siebie. Dymy do uciech, zaszczytw, szacunku itd. mwi Arystoteles nie tylko ze wzgldu na nie same, lecz przewanie ze wzgldu na zaspokojenie naszego rozumu. To samo, ale lepiej jeszcze wyrazi, jak widzielimy, Epikur. Lecz jeeli rola rozumu zostaa w ten sposb okrelona, to zjawia si przed nami pytanie: Co waciwie w takich przypadkach jest w naszym rozumie zaspokojone? Jeeli pytanie bdzie zadane w takiej formie, to jak zobaczymy pniej odpowied z wszelk pewnoci wypadnie taka: Wymaganie sprawiedliwoci, tj. rwnych praw. Natomiast jeeli Arystoteles i Epikur nawet zadawali sobie takie pytanie, to odpowiedzi takiej nie dawali. Cay ustrj wczesnego spoeczestwa, opartego na niewolnictwie wikszoci ludzi, cay duch spoeczestwa by tak daleki od sprawiedliwoci i od nieuniknionej jej konsekwencji rwnouprawnienia, e Arystoteles i Epikur moe nawet wcale nie zadawali sobie takiego pytania. Tymczasem teraz, gdy dawny wiatopogld ju si przey, nie mog nas zadowoli rozstrzygnicia dwch wyej wspomnianych mylicieli i powstaje pytanie: Dlaczego umys bardziej

18
rozwinity znajduje najwicej zaspokojenia w takich wanie rozstrzygniciach, ktre okazuj si najlepszymi dla interesw ogu; czy nie ma w tym jakiej gbokiej fizjologicznej przyczyny? Znamy ju odpowied na to pytanie dan przez Bacona a nastpnie rwnie przez Darwina. W czowieku mwili oni jak zreszt u wszystkich stadnie yjcych zwierzt instynkt towarzyski jest rozwinity w takim stopniu, e jest bardziej stay i silniejszy anieli inne instynkty, ktre mona obj jednym wsplnym mianem instynktu samozachowawczego. Przy tym u czowieka, jako istoty rozumnej yjcej yciem spoecznym ju od dziesitkw tysicleci, rozum wspomaga rozwj i zachowanie takich obyczajw, zwyczajw i regu ycia, jakie sprzyjay peniejszemu rozwojowi ycia spoecznego i zarazem rozwojowi kadej poszczeglnej jednostki. Ale i ta odpowied nie moe nas jeszcze cakowicie zadowoli. Wiemy z dowiadczenia yciowego, jak czsto w walce midzy rozmaitymi pobudkami uczucia ciasno egoistyczne bior gr nad uczuciami o charakterze spoecznym. Widzimy to zarwno u poszczeglnych ludzi jak i w caych spoeczestwach. I dlatego dochodzimy do wniosku, e o ile by w rozumie ludzkim nie byo waciwego mu denia, by wprowadzi do sdw swoich poprawk o charakterze spoecznym, to ciasno egoistyczne rozstrzygnicia odnosiyby stale zwycistwo nad sdami majcymi charakter spoeczny. I tak korektur, (...) istotnie wprowadza z jednej strony gboko w nas zakorzeniony instynkt towarzyskoci i rozwijajce si w yciu spoecznym wspczucie w stosunku do otoczenia, z drugiej za strony i to przede wszystkim waciwe naszemu rozumowi pojcie sprawiedliwoci. Potwierdzenie tego wniosku znajdziemy w historii doktryn moralnych (...).

19

Recenzje

wybranych szur

bro-

Bedeker anarchistyczny - pozycja nr 14.

Trudno przeceni edukacyjno-popularyzatorskie znaczenie recenzowanej publikacji. Praca, bdca przewodnikiem po doktrynie anarchizmu, prezentuje kluczowe wtki, wskazuje na ich genez, tumaczy niespjnoci i rnice, jakie pojawiaj si w obrbie myli wolnociowej, w jej klasycznej XIX-wiecznej wersji, sformuowanej przez Bakunina, Proudhona i Kropotkina. Autor rozpoczyna od wyjanienia etymologii sowa anarchizm, by nastpnie przej do rekonstrukcji gwnych tropw doktrynalnych: kwestii wolnoci, krytycznego stanowiska wobec instytucji spoeczno-politycznych, odmiennych wizji spoeczestwa przyszoci oraz rnic w zakresie projektowanych sposobw implementacji owych wizji. Bedeker przyblia rwnie krytyczne stanowiska wobec anarchizmu, zajmowane przez K. Marksa i R. Dahla. Zalet pracy, oprcz klarownego stylu, rzeczowoci oraz reprezentatywnoci rde, jest bibliografia, obejmujca podstawowe pozycje powicone anarchizmowi, jakie ukazay si dotychczas w Polsce.

Stefan Morawski Prba charakterystyki ideologii anarchistycznej - pozycja nr 48.

S. Morawski opierajc si na pracach intelektualnych fundatorw anarchizmu: Stirnera, Proudhona, Bakunina, Kropotkina wskazuje na niejednoznacznoci doktryny anarchizmu czy trudnoci, jakie wywouje u analitykw jej programowa aprogramowo. Autor dostrzega i analizuje, z uwzgldnieniem rnic pomidzy poszczeglnymi autorami, pi gwnych zasad anarchizmu: zasad spontanicznoci i instynktu towarzyskiego, zasad akcji bezporedniej i zrzesze swobodnych, zasad antyetatyzmu i antyautorytetu, zasad bezpardonowej krytyki kapitalizmu (tu ujawnia si determinacja ustrojowa tej pracy, pisanej przed 1989 r.), wreszcie zasad wolnoci jako wartoci absolutnej. S. Morawski krytykujc anarchizm, dostrzega, i myl anarchistyczna pozostanie staym pokarmem pty, pki czowiek utrzyma zdolno przekraczania status quo i zachowa nadziej, e wiat przeze tworzony moe by lepszy ni dotd.

Pierre Joseph Proudhon Rozpynicie si rzdu w organizmie ekonomicznym administracja, policja - pozycja nr 36.
Niby drobiazg, ale lepszy ni dziesitki powanych rozpraw. Sedno rozwaa sprowadza si do krytyki scentralizowanego i opartego na przymusie rzdu oraz propozycji oparcia stosunkw spoecznych o dobrowolne umowy midzy zainteresowanymi stronami. Wszystko wyoone jasno i klarownie - dziadek Proudhon mia dobre piro i wiedzia o co mu chodzi. Trzeba zna nie tylko dlatego, e to klasyka, ale i dlatego, e wikszo stwierdze z tekstu wci pozostaje aktualna. Przy okazji wida jak niewiele zmienio si we Francji ojczynie Proudhona przez 150 lat jakie miny od powstania tekstu. Ta Republika Praw Czowieka, jak z dum zw swj kraj niektrzy zarozumialcy, jest jednoczenie jednym z najbardziej scentralizowanych pastw (pomijajc autorytarne i totalitarne reimy), a obywatele s de facto winiami biurokratycznego aparatu pastwowego.

Tomasz yro Wdrowiec Henry David Thoreau - pozycja nr 39.

Publicysta prezentuje w recenzowanym tekcie posta stosunkowo mao znanego w Polsce filozofa i pisarza H. D. Thoreau. Dostrzegajc organiczno zwizku biografii pisarza z jego pogldami filozoficznymi, wag estetyzacji siebie, by przywoa termin M. Foucaulta, skupi si na prezentacji myli Thoreau. Autor Waldena czy pewne powinowactwo z M. Stirnerem entuzjast niczym nieograniczonego indywidualizmu. Podobnie jak Stirner, Thoreau traktuje spoeczestwo jako fantom ludzkiej wiadomoci, konwencje przyzwyczajenia i normy spoeczne jako artefakty, ograniczajce ludzk natur i demoralizujce wrodzone skonnoci etyczne. T. yro zwraca rwnie uwag na te aspekty myli Thoreau, ktre pozwalaj w nim widzie jednego z pierwszych filozofw dostrzegajcych niebezpieczestwa, jakie wi si z rozwojem spoeczestwa konsumpcyjnego oraz podkrela znaczenie wtkw ekologicznych w jego myli. Koncepcja Thoreau oprcz elementw zwizanych z obywatelskim nieposuszestwem niesie rwnie inn lekcj dla aktywistw kontrkulturowych, eksponujc wag prymatu reformy indywidualnej, wewntrzjednostkowej nad reform otoczenia spoecznego.

RED RAT
http://red-rat.w.interia.pl
e-mail: red_rat@interia.pl Artur Wyrwa, skr. poczt. 39, 65-182 Zielona Gra 5 koperta + znaczek za 1,20z = katalog Red Rat