Vous êtes sur la page 1sur 178

ANNIMO

PNFILO
o
EL ARTE DE AMAR
Texto, Introduccin, Traduccin,
Aparato crtico y Notas de
L. RuBIO
y
T. GoNZLEZ RoLN
Profesores de la Universidad Complutense (Madrid)
l
BOSCH, Casa Editorial, S. A.
Urgel, 51 bis. - BARCELONA
PAMPHILVS
DE AMORE
BOSCH, Casa Editorial, S. A.
Urge!, 51 bis. - BARCELONA
NDICE
Pgs.
CRONOLOGA . 11
INTRODUCCIN 15
La Comedia Latina medieval 18
Problemas histricos . 21
Difusin y prestigio de PAMP H ILVS DE AMORE 25
Transmisin oral del PAMPHILVS en la edad media 28
Versos de nuestro arcipreste y sus correspondencias,
cuando existen, con los versos del PAMPHILVS 33
Estilo. 39
Prosodia y mtrica 42
Lengua 44
Naturaleza Literaria de la obra 46
Traducciones, adaptaciones y parfrasis, medievales y
renacentistas
La difusin manuscrita del PAMPHILVS
Ediciones .
La edicin de E. EvESQUE .
La edicin de BECKER .
Nuestro concepto de la tradicin del PAMP H ILVS
BIBLIOGRAFA.
Manuscrito y siglas
PNFILO .
1
48
51
53
57
62
69
77
81
87
CRONOLOGA
1141 Muere Hugo de San Vctor, autor de obras teol-
gicas, gramaticales e histricas.
ca.-1150 Mateo de Vendme compone su Ars uersi-
ficatoria y una comedia elegaca que lleva por
ttulo Milo.
ca.-1150 Vidal de Blois concluye dos comedias ele-
gacas inspiradas en Plauto: Amphitryon y Aulu-
laria.
ca.-1156 Muere Teodorico de Chartres, que se haba
dedicado a la retrica y a las artes.
1158 Muere Odn de Frisinga, autor de los Gesta Fri-
derici imperatoris y el Chronicon.
1160-1220 Pedro de Eboli escribe el Lber ad honorem
Augusti.
1164 Muere Pedro Lombardo conocido por su obra
Sententiae (o Lber quattuor sententiarum ).
1169 Muere Gerhoh de Reichersberg autor de la obra
titulada De inuestigatione Antichristi.
1173 Muere Ricardo de San Vctor, discpulo de Hugo
de San Vctor y, como l, aplicado a cuestiones
teolgicas.
1174-1186 Andrs Capellano compone el De amare o
De arte honeste amandi.
ca.-1179 Muere Ildegarde de Bingen, benedictina vi-
sionaria, autora de obras de fsica y medicina
como Causae et curae y Physica.
13
ca.-1180 Muere Juan de Salisbury, la figura ms re-
presentativa de las tendencias literarias de la es-
cuela de Chartres.
1180 Alejandro Neckham, que por esta fecha redacta
una lista de autores ledos y explicados en Pars,
no cita el Pamphilus, lo que indica que no haba
sido compuesto todava.
ca.-1180-1200 Fecha de composicin del Pamphilus
de amare.
1191 Muere Godofredo de Viterbo, autor del Specu-
lum regum y del Pantheon.
ca.-1192-1204 Roberto de Ho parafrasea en sus En-
seignements los versos 117 ss. del Pamphilus
de amare.
119 3 Enrique de Settimello escribe el De diuersitate
fortunae et philosophiae consolatione, en dsticos
elegacos.
1199 Alejandro de Ville-Dieu termina su Doctrina/e,
libro de texto muy famoso en las Universidades.
ca.-1200 Odn de Ceritona, que escribe por esta fe-
cha un Lber Fabularum, en una de sus fbulas
cita el verso 124 del Pamphilus.
1212 Eberardo de Bthune menciona en su Graecismus
el verso 619 del Pamphilus.
1215-1220 Guiraut de Calanson en su Ensenhament
reprocha a un juglar no saber De Pamphili.
14
INTRODUCCIN
Recordamos y aplicamos a nuestro caso una reflexin
de Menndez y Pelayo: Hemos credo hacer cosa grata
a los estudiosos editando la muy citada pero de pocos
leda comedia latina que por su protagonista lleva el t-
tulo de Pamphilus, y cuyas relaciones con la obra in-
mortal de Fernando de Rojas, y ms todava con el
poema del Arcipreste de Hita, son visibles y muy dignas
de tenerse en cuenta, aunque en nada amengen la po-
derosa originalidad de los dos autores espaoles.
1
1 Cf. Menndez y Pelayo, Obras Completas II: Estudios y
Discursos de Crtica histrica y literaria, Madrid, C.S.I.C. 1941,
pgina 259. M. Pelayo, en lugar de la palabra editando, dice
reimprimiendo como apndice de la Celestina.
17
2.- Pnfilo o el arte de amar
LA COMEDIA LATINA MEDIEVAL
En el siglo xu hubo una curiosa floracin de compo-
siciones poticas en latn, de caractersticas muy singu-
lares, a las que se ha llamado, alternativamente, come-
dias o elegas o comedias elegacas. Tales poemas
no encajan ni en el gnero dramtico ni en el elegaco
tal como nosotros los entendemos en la actualidad. Su
argumento y su estilo son cmicos, pero su forma
habitual es el dstico elegaco. La consideracin de uno
u otro aspecto, o el de ambos aspectos a la vez, expli-
ca las alternativas: Comedias 1 Elegas 1 Comedias ele-
gacas.
Ese gnero literario tan peculiar est representado por
una veintena de composiciones. Algunas son de autores
conocidos. Con ciertas dudas en algunos ttulos y hasta
en algunas atribuciones, citemos, entre las ms antiguas,
el Amphitryon o Geta o Comoedia de Geta et Birria, de
Vidal de Blois (Vitalis Blessensis); y una Aulularia (o
Querolus?) del mismo autor.
Guillermo de Blois escribe la Comoedia Aldae, y Mateo
de Vendme la Comoedia Lydae y la Comoedia de Mi-
lone Constantinopolitano; Ricardo de Venosa es el autor
del Libellus de Paulina et Polla.
Pero la mayora de las composiciones en cuestin son
18
anommas, como lo es el Pamphilus de amare. He aqu
unos cuantos ttulos: Babia; Baucis et Traso; Pamphilus,
Gliscerium et Birria, De tribus puellis; De nuntio sagaci;
De tribus sociis; De clericis et rustico; De mercatore, etc.
No podemos referirnos a cada una de estas obras en
nuestra breve introduccin.
2
Este Corpus de comedias latinas ha tenido- como
unnimemente se reconoce- decisiva influencia en las
diversas literaturas nacionales, y, concretamente, en el
desarrollo de su teatro.
Entre todas ellas sobresale por su importancia el Pam-
philus de amare. Como luego veremos, ninguna otra la
iguala en nmero de reproducciones (manuscritas e im-
presas), de traducciones, adaptaciones e imitaciones.
Tambin es prueba bien patente de su incomparable
popularidad el hecho de haber pasado la palabra pam-
philus, a travs de su diminutivo pamph(i)letum, al l-
xico comn de las lenguas europeas (francs, ingls, ita-
liano, holands y espaol). El lxico espaol refleja mejor
que cualquier otro la honda huella del Pamphilus en
nuestro pas, pues no slo usamos el trmino panfleto
(que pudo llegarnos a travs del francs). Es ms signi-
ficativo, sin duda, el uso bien arraigado del trmino
pnfilo / pnfila, ya sea como adjetivo ( = muy pausado,
desidioso, flojo y tardo en obrar, dice el Diccionario de
nuestra Academia), ya sea como sustantivo ( = juego
de burla que consista en apagar una cerilla con que que-
2 Hay bastante bibliografa sobre el tema; para una v1s1on
general, cf. Manitius, Geschichte der Lateinischen Literatur des
Mittelalters, III, p. 1015 y sgtes., o tambin G. Cohen, que edita
los textos con traduccin francesa: La Comdte latine en Fran-
ce au XII' siecle, Pars, Les Belles Lettres, 1931.
19
ran quemar a uno, y el apagarla haba de ser soplando y
pronunciando a un tiempo la palabra pnfilo). Tambin
registra nuestro diccionario el derivado panfilismo
(=benignidad extrema).
Menndez y Pelayo, sumamente despectivo con esta
clase de comedias, admite al menos
3
que el Pamphilus
es la menos mala; admite igualmente la singular for-
tuna pstuma que tuvo, especialmente en la literatura
espaola; y hasta le reconoce positivamente un mrito:
Esta pieza, tan seca, desnuda y elemental como es, tiene
la importancia de ser la primera comedia exclusivamente
amorosa que registran los anales del teatro ... En ella
viene a ser principal lo que en la comedia clsica es
accesorio (El subrayado es nuestro) .
.3 O. c., p. 26.3.
20
PROBLEMAS HISTRICOS
El Pamphilus de amare sigue planteando a los histo-
riadores de la literatura graves problemas a los que no
se vislumbra solucin. Nos limitaremos a mencionarlos
brevemente.
El primero es el de la personalidad de su autor. La
obra fue atribuida- como tantas otras!- durante mu-
cho tiempo a Ovidio. Luego se tom al protagonista del
poema por el autor del mismo: Pamphilus o Pamphilius
es el nombre usual del autor durante toda la edad media
y la era renacentista. Ms tarde se pretendi identificar
a ese Pamphilus con nebulosos personajes histricos, y se
propusieron los nombres de Pamphilus Saxus y Pamphilus
Maurianus o Maurilianus. El primer editor que cambia
la atribucin tradicional es Melchor Goldast (Francfurt,
1610), que pone al frente de su edicin el ttulo de
Pamphili Mauriliani Pamphilus siue de arte amandi
elegiae.
Ninguna de estas hiptesis merece hoy especial aten-
cin. En la actualidad hemos de resignarnos a ver en el
Pam philus una obra annima.
La mayor incertidumbre envuelve igualmente la na-
cionalidad del desconocido autor. En la bibliografa fran-
21
cesa
4
leemos que el historiador de la literatura espaola,
J. Ticknor, habra reivindicado para Espaa la cuna del
autor del Pamphilus; sin embargo, consultada la Historia
de la Literatura Espaola de Ticknor (Buenos Aires,
1948), hallamos una breve alusin al Pamphilus (to-
mo II, p. 102), pero no vemos que se atribuya la nacio-
nalidad espaola a su autor.
Menndez y Pelayo reconoce que no puede fijarse el
pas en que tuvo su cuna el Pamphilus, pero considera
muy verosmil que la obra naciese en algn monasterio
del centro de Europa (Francia del Norte o Alemania
rhenana), foco principal de esta literatura latino-eclesis-
tica de los tiempos medios.
5
A. Baudouin en su edicin (Pars, 1874) y partiendo
de la inconsistente tesis antes citada del Pamphilus Mau-
rilianus, conjetura - no menos gratuitamente - que
Maurilianus es una corrupcin de M. auriliaci, es decir
M(anuscrintum) Auriliaci, Manuscrito de Aurillac. Por
esta va llega Baudouin a pensar que el Pamphilus es
obra de un clrigo francs de Aurillac, en la regin de la
Auvernia.
Anteriormente G. Boccaccio, segn se desprende de
su correspondencia, consideraba que el autor del Pam-
philus era un poeta italiano.
6
4 Cf. J. de Morawski, Pamphile et Galate par Jehan Bras-
de-Fer, poeme franr;ais indit du XIV' siecle, Pars, 1917, p. 12;
Evesque, La Comdie latine en France au XII' siecle, tomo II,
p. 170, Les Belles Lettres>>, 1931.
5 O. c., p. 260.
6 Cf. Corazzini, Le lettere edite e nedite di Messer Go-
vanni Boccaccio, Florencia, 1877, p. 194.
22
Y, por si fueran pocas las aludidas atribuciones de na-
cionalidad, Morawski
7
cita una quinta hiptesis a favor
de Holanda, y aade una ms de su propia cosecha: te-
niendo en cuenta, escribe, que los dos primeros testimo-
nios sobre la obrita en cuestin aparecen en libros anglo-
normandos y considerando igualmente que el poema
conoci un xito particularmente brillante y duradero en
Inglaterra, debe concluirse, en su opinin, que este pas
es la patria ms probable de su autor.
Todas las opiniones mencionadas son radicalmente in-
demostrables.
Sobre la cuestin cronolgica ha habido igualmente en
el pasado grandes discrepancias. Sin embargo en este
punto se han conseguido substanciales progresos; es
cierto que no se ha podido fijar con rigor el ao de la
composicin del Pamphilus, pero se ha logrado, por lo
menos, circunscribirla a un perodo temporal no dema-
siado dilatado.
A. Baudouin puso alegremente al frente de su edicin
del Pamphilus (Pars, 1874) el siguiente ttulo: Pamphile
ou l'art d'tre aim. Comdie latine du xe siecle (!!).
En el siglo transcurrido desde entonces la investigacin
bibliogrfica ha aportado datos muy concretos sobre el
problema. En primer lugar cita Morawski
8
los Enseigne-
ments de Robert de Ho, tratado compuesto entre 1192
y 1204, cuyos versos 1017-1022 corresponden a los
vv. 117 y ss. del Pamphilus. Otro autor, Odo de Ceri-
tona o Ciringtonia, escribe alrededor del 1200 un Lber
7 O. c., pgs. 13, 14 y 20.
8 O. c., p. 14 y sgtes.
23
fabularum; ahora bien en una de sus fbulasu se cita
el verso 124 del Pamphilus:
Et quandoque nocet omnia uera loqui.
Esto nos lleva a finales del siglo XII. Por otra parte
no ha de remontarse mucho en el siglo XII, pues Alejan-
dro Neckham (1157-1217), que hacia el ao 1180 redacta
una lista de los autores ledos y explicados en Pars, no
cita todava el Pamphilus. De estos y otros datos que
nosotros omitimos, puede concluirse, muy verosmil-
mente, que la composicin del Pamphilus ha de situarse
en los dos ltimos decenios del siglo XII.
9 Es la titulada De duobus socizs, uno mendace et alio
uerace y que corresponde al nm. 27 en la edicin de Hervieux,
Les Fabulistes latins, IV, p. 201-202.
24
DIFUSiN Y PRESTIGIO
DEL PAMPHILVS DE AMORE
En Francia aparece la primera cita tomada del Pam
philus en 1124, segn la opinin ms comn, o, como
quiere Morawski, en 1212.
10
Se halla en el Graecismus
de Ebrardus Bethuniensis, que nos transcribe el v. 619 de
nuestro poema:
O Deus, in quantis animus uersatur amantis!
10 La discrepancia cronolgica arranca de la distinta inter-
pretacin del siguiente texto:
Anno milleno centeno bis duodeno
Condidit Ebrardus Graecismum Bethuniensis.
El texto es evidentemente ambiguo: hemos de referir el bis
a centeno (= 1212) o a duodeno (= 1124)? La segunda inter-
pretacin sera incompatible con los datos que anteriormente
apuntamos.
Sealemos, incidentalmente, aqu que el Graecismus de Ebrar-
dus Bethuniensis figura en el ms. 4245 de nuestra Biblioteca Na-
cional (fols. 123-200); la existencia de este Ebrardus o Eberhar-
dus o, segn el ms. de Madrid, Ebreardus, parece haber pasado
inadvertida hasta la f e ~ h a .
El Graecismus ha sido editado por Joh. Wrobel, Bratislava,
1887.
Para una exposicin general sobre el autor medieval, cf. Ma-
nitius, Geschichte der Lateinischen Literatur des Mittelalters, ITl,
p. 747-751.
25
Hacia mediados del siglo XIII se le conoce en Inglate-
rra, Francia, Italia, Holanda, Alemania y hasta en No-
ruega.11
Aunque es nuestro pas quien dispensar a la famosa
obrita los mximos honores al incorporarla a obras maes-
tras como el Libro del buen amor y la Celestina, no co-
nocemos sin embargo referencias al Pamphilus hasta bien
entrado el siglo xrv (el manuscrito de Toledo, del si-
glo xm y, sin duda, el ms antiguo de los mss. del
Pamphilus, no es espaol de origen, sino italiano, como
la mayora de los fondos de Zelada).
En el cancionero de Baena, Fray Migir, coloca a Pam-
philus entre los autores ms admirados de su poca:
Boer;io, Panfilo, Orar;io e Nasn,
Tulio, Veger;io, Virgilio e Catn.
Morawski
12
hace notar que Pamphilus estaba conside-
rado en Europa no slo como poeta sino, adems, como
filsofo, y que a este ttulo se le citaba en los tratados
morales y didcticos. Concretamente se refiere Morawski
al Roman de Renart le Contrefait, donde Pamphilus est
asociado a Platn, Aristteles, Ovidio, Boecio y otros.
Datos similares encontramos nosotros en otra obra ms
relacionada con nuestra propia literatura. Aludimos al
Lber de Dimna et Kalila ... translatus ... per Raimun-
dum de Biterris ... de ydiomate ispanico in latinum, anno
Domini 1313. En la introduccin a la obra, entre sen-
tencias de Catn (el autor de los dsticos), de Ovidio, de
26
11 Cf. Morawski, a. c., p. 16.
12 O. c., p. 17-18.
Cicern, de Sneca, de Salomn, etc., aparecen cuatro
citas del Pamphilus con un total de nueve versos:
101 Gaudia semper amat iuuenilia uerba iuuentus.
335-338 Principium /inemque simul prudencia spectat,
Rerum finis habet crimen et omne decus.
Verbi principium, finem circunspice uerbi
V t melius possis premeditata loqui.
465-466 Tempere! ergo tuum pondus et prudencia
fletum.
T erge tuas lacrimas, prospice quid facias.
769-770 Vt grauiter doleat non pertinet ad sapientem,
Cum dolor ad Dominum premia nulla ferat.
Hemos transcrito los versos, sin contentarnos con re-
mitir a nuestra edicin, para que el lector pueda com-
probar, en estas citas de memoria, variantes desconocidas
de la tradicin manuscrita.
27
TRANSMISiN ORAL DEL PAMPHILVS
EN LA EDAD MEDIA
En nuestra opm10n es fundamental para entender el
estado en que nos ha llegado el texto de Pamphilus ad-
mitir una intensa y rpida difusin oral de la obra entre
los siglos XII y xv.
Acabamos de ver cmo circulaban los versos de nues-
tro poema entre las auctoritates, donde el poeta Pam-
philus (!) alterna ya sea con los grandes poetas como
Virgilio, Horacio, Ovidio, etc., ya sea con las mximas
figuras del pensamiento filosfico y moral como Scrates,
(Dionisia) Catn, autores bblicos, etc.
Otra prueba inequvoca de la difusin oral nos la
suministra Guiraut de Calanson que, en su Ensenhament,
echa en cara a un juglar su incapacidad para recitar de
Pamfili. Este dato permite asegurar que nuestro poema
formaba parte del repertorio de los trovadores entre los
aos 1212 y 1215.
Difusin a la vez oral y escrita fue la de las escuelas.
Los testimonios que acreditan la inclusin del Pamphilus
en los programas escolares no dejan lugar a dudas. Dos
autores son particularmente explcitos: Eberhardus Teu-
tonicus o Alemannus, en su Laborintus, y Hugo de Trim-
berg en su Registrum multorum auctorum; ambos inclu-
28
yen a nuestro poema entre las obras ms ledas y estu-
diadas en la edad media. En la Bibliotheca latina mediae
et infimae Latinitatis de ]. A. Pabricius, reedicin de
1962, s.u. Eberhardus Bethuniensis- Fabricius no
distingue al Eberhardus del Graecismus y al Eberhardus
del Laborintus - puede leerse una curiosa composicin
en dsticos elegacos, que Fabricius atribuye a Eberhar-
dus Bethuniensis, pero que deben colocarse en la esfera
del Laborintus; los dsticos en cuestin, autntico plan de
estudios en el medioevo, sealan los poetas que han
de leerse en las escuelas para impartir una enseanza
adecuada a la capacidad infantil (Viribus apta suis pueris
ut lectio detur). El Pamphilus ocupa en dicho programa
el quinto lugar entre los numerosos autores recomen-
dados.
Y, por ltimo, no carece de inters, en el mismo sen-
tido, una prohibicin de Oxford,
13
segn la cual deben
desterrarse de sus escuelas autores como Ouidius de arte
amandi, Pamphilus de amare y cualquier otro escritor de
la misma harina ( eisusdem f arinae), por ser peligrosos
corruptores de la moralidad juveniL Evidentemente tal
prohibicin no hubiera tenido lugar si la lectura de los
mencionados autores no fuera usual en las escuelas.
El Pamphilus se convirti muy pronto en texto escolar,
y a su condicin de texto escolar debe sin duda nuestro
poema su excepcional fortuna. Los estudiantes copian,
leen, traducen, comentan y recitan los 780 versos de la
obra. Algunos llegan a dominar la materia con tal maes-
tra que se atreven a ampliar ocasionalmente el texto;
13 Wood, Antiquitates Universitatis Oxoniensis, col. .3 b;
cf. ibdem col. 4 b.
29
el caso ms notable - aunque no el nico, ni mucho
menos - de estas interpolaciones se halla en la escena
de la violacin ( 681 y sgtes.), escena demasiado escueta
para el gusto de cierto sector estudiantil en los ejemplares
ad usum. As nos explicamos las aadiduras de ciertos
manuscritos en este punto: 3 versos en M, 22 en GN, 24
en V, 34 en K. Este ltimo cdice (= ms. 1634 de
Copenhague) merece especial mencin; su mala letra re-
vela inmediatamente que no se trata de un copista pro-
fesional; pero, adems, su autor, Didericus, nos dice
explcitamente que es un estudiante (scolaris diotzesis
verdensis); su texto es el normal en 681 y sgtes.; pero
ejercita su vena potica al final de la obra, es decir tras
el verso 780, antes de cerrarla con el explicit en que nos
consigna su nombre y profesin.
Ms adelante nos referiremos a otros manuscritos con
traducciones o adaptaciones evidentemente escolares;
tambin mencionaremos ciertas ediciones que, por el co-
mentario adjunto, estn destinadas a servir de manual
de clase.
Ahora vamos a centrar nuestra atencin con ms de-
tenimiento en una obra maestra de la literatura espaola:
el Libro de buen amor. Si gran inters tiene el Pamphilus
para los estudiosos del Libro de buen amor, ste a su
vez puede ser de la mayor utilidad para quienes nos in-
teresamos por la historia del Pamphilus.
El Arcipreste de Hita es una excelente muestra del
conocimiento que, desde el siglo XIII hasta principios
del XVI, tenan del Pamphilus las personas cultas de toda
Europa. Lo que es excepcional en el Libro de buen
amor y exclusivo de la incomparable personalidad de su
autor, es el talento con que ste supo aprovechar unos
30
conocimientos comunes, adquiridos en la escuela, sin caer
en la mediocridad y vulgaridad de otros escritores ms o
menos coetneos que, con el mismo bagaje literario, in-
tentaron empresas similares.
Veamos cmo opera nuestro Arcipreste con relacin al
Pamphilus. Sabido es que todo el poema latino- in-
mensamente mejorado, dice M. Pelayo- est incluido
en el Libro de buen amor. La comparacin entre el poe-
ma latino y el poema castellano podra establecerse pues
en toda su extensin para ver cmo los 780 versos latinos
se convierten en unos 1200 versos bajo la pluma del
autor castellano (estrofas 585-890 ).
Pero no es ahora el momento de establecer ese pa-
rangn sistemtico y exhaustivo. Como sencilla pero clara
muestra, nos limitaremos a una comparacin parcial a la
que nos invita Menndez y Pelayo.
14
Sin embargo tam-
poco haremos la confrontacin con la finalidad que Me-
nndez y Pelayo nos propone: Comprese- nos dice-
los versos correspondientes del Pamphilus (505-516) y
se ver cunto los mejor el Arcipreste. Esta nota de
Menndez y Pelayo sigue a la cita de las coplas 806-812
del Arcipreste, coplas ante las que el polgrafo queda
admirado por el espritu potico que las envuelve y sobre
todo por la profunda y fina caracterizacin psicolgica
de doa Endrina (=la Galatea del Pamphilus).
Aunque compartimos la admiracin de don Marcelino,
aunque reconocemos la mgica transformacin de la
pobre comedia latina por obra del prodigioso talento
potico del Arcipreste de Hita, nosotros no pretendemos
ahora subrayar la superioridad del poema castellano sobre
14 O. c., p. 264-266.
31
su humilde modelo latino; nuestro objetivo es ahora
llamar la atencin sobre algunos procedimientos de es-
cuela
15
observables en la imitacin-traduccin castellana,
procedimientos utilizados a veces exactamente del mismo
modo por otros traductores-imitadores del Pamphilus,
aunque sin asomo del talento y maestra que caracte-
rizan al gran genio castellano del siglo xrv.
15 J. Corominas, en su edicin del Libro de buen amor
(Madrid, Gredos, 1973), nos dice en repetidas ocasiones que la
adaptacin del Pamphilus debe ser obra de juventud, realizada
posiblemente como ejercicio escolar (cf. p. 280 y 324). Todo
nos parece indicar que efectivamente as es.
32
VERSOS DE NUESTRO ARCIPRESTE
Y SUS CORRESPONDENCIAS, CUANDO EXISTEN,
CON LOS VERSOS DEL PAMPHILVS
(nmeros de la derecha)
806. Madre, vos non podedes conocer o asmar
si me ama la duea o no me quier amar? = 505
Que quien amores tiene non los puede encelar: = 506
en gestos o en sospiros 2_ en color o en fablar.
807. Amigo, diz la vieja, en la duea lo veo
que vos quier e vos ama e ti en de vos deseo;
quando de vos la fablo e a ella oteo
todo se le demuda: el color e el asseo.
808. Yo a las de vegadas, mucho cansada, callo,
ella me diz que fable, que non quiera dexallo; [ = 514
fago que non me acuerdo?: ella va comen;allo,
yeme dulcemente. Muchas seales fallo. = 508
809. En el mi cuello echa los sus bra;os entramos:
as s na grand pie;a en uno nos estamos; [ = 509
siempre de vos dezimos, en l nunca fablamos;
quando alguno viene otra razn mudamos.
81 O. Los labros de la boca timblanle n poquillo;
el color se le muda: bermejo e amarillo; [ = 513
33
3. - Pnfilo o el arte de amar
el corac;n le salta, ass, a menudillo,
apritame mis dedos con los suyos, quedillo.
811. Cada que vuestro nombre yo le est deziendo,
otame:; sospira e est comediendo; [ = 511
aviva ms el ojo est toda bulliendo:
parece que convusco non estari dormiendo.
812. En otras cosas muchas entiendo esta trama;
ella non me lo niega, ante diz que vos ama. = 516
Si por vos non menguare, abaxarse ha la rama
e vern Endrina, si la vieja la llama.
739. el da que vos nacistes fadas alvas vos fadaron,
que para esse donaire atal cosa vos guardaron.
824. Seora Rama, yo
que las mis hadas negras
(que por mi mal vos vi,
non se parten de m!)
618. Con arte se quebrantan los corac;ones
tmanse las cibdades, derrbanse los muros,
caen las torres altas, lc;anse pesos duros;
por arte juran muchos, por arte son perjuros;
duros,
= 83-84
619. por arte los pescados se toman so las ondas
[= 85
e, los piedes enxutos, corren por mares fondas; = 86
Ante la confrontacin de los textos propuestos saltan
a la vista los hechos siguientes:
a) Hay cambios en la ordenacin de los versos: los
versos latinos 508, 509, 511, 513, 514, aparecen en la
versin castellana en el orden 514, 508, 509, 513, 511.
b) La gran mayora de los versos traducidos estn
34
vertidos al castellano muy libremente: la traduccin es
normalmente aproximativa.
e) Hay versos del original latino (507, 510, 512) que
no tienen correspondencia en castellano; el Arcipreste
despreci su contenido.
d) Viceversa: son mucho ms numerosos los versos
castellanos sin correspondencia en el original latino: el
Arcipreste se complace en parafrasear o amplificar, a
manera de comentario, las ideas que ms le gustan.
e) Distancindose mucho ms de su modelo, y hasta
apartando de s el original de un brusco manota-
zo
16
( cf. coplas 739 y 824 ), el Arcipreste campea por
sus respetos para aludir a costumbres, ideas y supers-
ticiones, enteramente ajenas al PamphilusP Y aqu, al
lado de las breves muestras apuntadas, cmo no recor-
dar las parbolas que el Arcipreste pone en boca de
Trotaconventos, como el Enxienplo de la abutarda e de
la golondrina (coplas 746 y sgtes.)?
f) Slo en contadas ocasiones (coplas 618 y 619)
procura el Arcipreste ceirse al texto latino y reflejar
bastante fielmente a su modelo, pero, aun entonces, lo
traduce con tal bro que parece original, dice Menndez
y Pelayo con evidente satisfaccin.
Nuestro Arcipreste es radicalmente incapaz de ate-
nerse a la letra. La traduccin, decimos hoy con Ma-
rouzeau, ha de ser tan literal como sea posible, y tan
libre como sea necesario. Ante esta doble y difcil al-
ternativa, al Arcipreste - como era lo corriente entre
los llamados traductores de su poca -no le preocupa
16 J. Corominas, o. c., p. 326.
17 M. Pelayo, l. c.
35
ni poco ni mucho la primera limitacin; siempre desbor-
da a su modelo por algn sitio. As los tres primeros
versos de la copla 618 corresponden con bastante exac-
titud a 83-84 latinos por el lado del contenido (con
leves ampliaciones!), pero no por el lado de la forma,
ya que el Arcipreste se deshace, en su traduccin, de la
anfora ars ... arte ... arte del poema latino. Pero, acto
seguido, se apodera de la figura retrica que pareca
desechada, para embellecer un verso aadido por cuenta
propia:
Por arte juran muchos, por arte son perjuros.
Y este por arte . . . por arte del verso inventado
enlaza con otro por arte que viene a continuacin
tanto en el verso castellano como en el latino; de este
modo se restablece la anfora cuatrimembre, pero en
condiciones distintas en cada lengua.
De los 38 versos citados del Arcipreste, slo los dos
ltimos responden prcticamente a las exigencias de fiel
traductor>> segn nuestros criterios actuales:
Por arte los pescados se toman so las ondas,
Et los piedes enxutos corren por mares fondas.
El adjetivo aadido fondas, aun ante la fria tc-
nica de hoy, puede perfectamente disculparse ... por
tratarse de una traduccin en verso, con sus elementales
servidumbres de rima.
Decamos hace un momento que el Arcipreste de Hita
trabaja sobre una base de conocimientos comunes en la
Europa de entonces y utiliza procedimientos igualmente
comunes en su poca.
La mejor prueba de esta comunidad cultural la halla-
36
mos en un autor francs, muy cercano cronolgicamente
a nuestro Arcipreste. Nos referimos a Jean Brasdefer,
autor, a principios del xrv, de la obra Pamphile et Ga-
late, considerada como una traduccin del Pamphi-
lus; la traduccin es ciertamente sui generis, ya que los
780 versos del poema latino se convierten en unos
dos mil versos franceses.
Su editor moderno, Morawski, confronta textos de
Brasdefer con los originales latinos, como acabamos
de hacerlo nosotros con la adaptacin castellana.
Pues bien, he aqu las conclusiones de Morawski
18
con relacin al modus operandi del traductor francs.
El lector, con los datos que acabamos de suministrarle,
podr comprobar con qu rigurosa exactitud se aplican
dichas conclusiones al modus operandi de nuestro Ar-
cipreste: El autor da la impresin de alguien que tra-
duce de memoria una materia que conoce a fondo, aa-
diendo, entremezclados, los comentarios escolares y las
reflexiones que le sugieren determinados pasajes... Se
deja arrastrar por su imaginacin, desarrollando un pen-
samiento de su gusto (amplificacin) o aadiendo de co-
secha propia (elementos nuevos), y el mismo juego se
repite una y otra vez. He ah cmo se explica la falta
de proporcin, las lagunas y la transposicin de versos ...
Admitiendo la hiptesis de una traduccin hecha de me-
moria, se explica igualmente la fusin de varios discur-
sos en uno solo ...
Sobre la misma base comn se trabaja en Espaa
(adems del Libro de buen amor, recurdese la Celes-
tina), en Francia (adems del Pamphile et Galate, hay
18 O. c., p. 17.
37
otras obras que mencionaremos luego), en Italia (pin-
sese en la traduccin veneciana y en la Farsa di Pam-
phylo in lingua thosca) y hasta en Noruega (cf. infra,
apartado dedicado a las traducciones, adaptaciones y pa-
rfrasis).
Y una caracterstica comn a todas estas producciones
es su origen escolar: los autores son siempre clrigos,
bachilleres o simples estudiantes ms o menos adelan-
tados.
38
ESTILO
Uno de los aspectos ms significativos del floreci-
miento de los estudios clsicos operado en el siglo xrr
fue sin duda la retrica.
Se puede afirmar que los autores de las comedias se
servan de manuales de composicin y estilo, en los que
se describan los colores de la retrica.
Uno de estos manuales, el Ars uersificatoria, junta-
mente con la comedia elegaca Milo pertenecen a un
mismo autor, Mateo de Vendome, lo que no deja de ser
altamente significativo.
El autor del Pamphilus manifiesta una evidente in-
clinacin a la descripcin retrica, por medio de la cual
pretende resaltar los caracteres de cada personaje.
Entre los procedimientos de estilo utilizados destacan
los diversos tipos de la repeticin de palabras.
As, encontramos la anfora, es decir, repeticin de
una palabra inicial ya entre verso y verso (vv. 391-392;
455-456; 549-550, etc.), ya entre dos dsticos elegacos
(vv. 451 ss.; 573 ss., etc.); la epfora, o repeticin in-
termitente del final de un miembro o de un inciso (vv.
272-273; 315-317; 379-380, etc.); la paronomasia, o uso
de expresiones que contienen dos o ms vocablos de la
misma raz (v. 62: Unde, precor, precibus mitis adesto
39
meis; vv. 140, 214, 437, 754); la anadplosis, o reanu-
dacin de la ltima palabra del verso en el comienzo
del siguiente (vv. 41-42: Hec mea transiecit certis pre-
cordia telis, 1 Tela nec inde queo ui remouere mea; 94-
95; 207-208); la epanadiplosis, o repeticin al final de
verso de la palabra inicial (v. 299: Alter amat quod
amas, et quod petis hoc petit alter; 337). Por lo que se
refiere a las figuras de los sonidos, el autor del Pam-
philus usa e incluso abusa de las aliteraciones (vv. 187:
Sic multi multas multo temptamine fallunt; 278, 345,
437, etc.), y sobre todo del homeoteleuton en la forma
de rima leonina, que es una de las caractersticas de la
comedia elegaca.
De las figuras gramaticales podemos citar el asnde-
ton, u omisin de conjunciones o partculas de unin
entre varios miembros de frase (vv. 707-708: Ardentes
oculi, caro candida, uultus herilis, 1 Verbula, complexus,
basia grata, iocus); el polisndeton, o coordinacin de
una serie de elementos en la frase o de frases mediante
la repeticin de partculas unitivas (vv. 367: Et genus
et probitas et forma decens utriusque; 44, 157, 359 );
y finalmente el zeugma, es decir, cuando un mismo tr-
mino, frecuentemente un verbo, lleva dos acepciones di-
ferentes (v. 156: Nec mea mens mecum, nec mea uerba
manent).
La metfora es empleada en la obra, diramos que casi
en exceso. Como ejemplo podemos citar plaga (v. 13)
en el sentido de herida de amor; ignis (vv. 406, 456,
549, 581, 588, 634) como llama de amor, fuego, ardor
amoroso; flamma (v. 633) con el de llama de amor>>;
ardor (v. 663) con el de sed de amor.
En otro lugar (v. 635) aparece la preciosa metfora,
corrientemente utilizada por la elega latina de poca
40
clsica, del amor como un serv1c10 militar: Imperium
Veneris fac, dum sua miles haberis.
Otra figura es la metonimia, que consiste en designar
una cosa con el nombre de otra, con la que tiene alguna
conexin externa. Gaudia, onus dulce piumque (vv. 665-
666) sirven para designar a Galatea; sapiencia (v. 183)
aparece en el sentido de sabio; thorus (v. 472) y teda
(v. 405) en el de matrimonio.
Otro procedimiento muy importante en el estilo del
Pamphilus es el de las comparaciones, que las toma
frecuentemente de las cosas marinas (vv. 149-150), pero
tambin del fuego del hogar (vv. 261-262) o de las ma-
dres y sus hijos (vv. 487-490); y sobre todo de los pro-
verbios, expresin de la sabidura popular y que sin duda
ha tenido una parte muy importante en su enorme difu-
sin (vv. 467-468: La inmensa indigencia suscita enor-
mes bros y no pocas veces agudiza el ingenio del hom-
bre; 525-526: Con frecuencia hay contradiccin entre
nuestros pensamientos y nuestras palabras, y no lleva-
mos a la prctica todo cuanto prometemos).
41
PROSODIA Y MTRICA
La prosodia del Pamphilus viene caracterizada funda-
mentalmente por la vuelta a los principios de la proso-
dia latina clsica basada en la cantidad de las vocales.
El poeta evita en todo momento el hiato y no per-
mite la elisin salvo una sola vez (v. 32).
Cuando una palabra acaba en vocal breve y le sigue
otra palabra que comienza por muta cum liquida o por
sp-, st- no se efecta alargamiento de la final breve.
El instrumento mtrico del que se sirve el autor es
el dstico elegaco, compuesto de dos versos dactlicos, el
hexmetro y el pentmetro.
As como en la prosodia se observan muy pocas faltas
o irregularidades respecto a la de la poca clsica, otro
tanto podemos decir del dstico elegaco.
Prcticamente inexistentes son los encabalgamientos
entre dsticos e incluso entre hexmetro y pentmetro.
La cesura ms frecuente del hexmetro es la pente-
mmera, sola o bien acompaada de la trihemmera o de
la heptemmera.
En los pocos casos en que falta la pentemmera es sus-
tituida por la combinacin de trihemmera, trocaica y
heptemmera.
El pentmetro es tratado de manera muy parecida al
de la poca clsica. As se evita que el primer miembro
42
termine en monoslabo, siendo muy pocos los casos en
que esto sucede en el Pamphilus (vv. 114, 166, 170,
172, 176, 240).
Respecto a la palabra final del pentmetro el Pam-
philus sigue tambin las reglas de los elegacos romanos.
En efecto, se nota la ausencia del monoslabo final salvo
en dos versos, en que aqul aparece elidido con la pala-
bra anterior (v. 32) o bien precedido de otro monos-
labo con el que est fuertemente unido por el sentido
(v. 594).
Son predominantes las palabras bisilbicas, si bien,
igual que en poca clsica, hay tambin trislabas y cua-
drislabas, aunque por supuesto en proporcin muy in-
ferior en relacin con las primeras.
43
LENGUA
Podemos decir que la lengua es en conjunto correcta.
No hay, pues, faltas propiamente dichas y, a lo sumo,
se puede hablar de desviaciones semnticas y sintcticas.
As el vocabulario es muy parecido al de la poca
clsica pero con algunas palabras en las que se ha pro-
ducido un cambio de significacin.
De este modo nos encontramos con bonitas (vv. 285,
403) en el sentido de bondad, auscultare (vv. 195,
220, 287) en el de escuchar, census (v. 78) con el
valor de mercanCa, manere (v. 134) con el de ser
o estar, causare (v. 242) reir, seducere (v. 605)
corrompen>, copia (vv. 50, 324) riqueza.
Entre las palabras de formacin tarda se encuentran
nouiter (v. 152), pertransire (v. 181), multociens (v.
441), inconfessus (v. 569).
Tambin el uso de hamo ( v. 17 6) con valor cercano
al impersonal se y el de inde (vv. 42, 43, 177, etc.)
como caso de un pronombre es propio de la poca tarda.
Por lo que se refiere a la sintaxis hay una serie de
particularidades que le separan de la sintaxis clsica y le
acercan a la tarda.
As, la conjuncin quod (v. 553) se utiliza en vez de
una oracin de infinitivo con acusativo, y tambin en
vez del ut (v. 249) completivo.
44
Las conjunciones concesivas quamuis ( v. 294) y licet
( v. 569 ), e incluso cum ( v. 7 54) con este valor, van se-
guidas del indicativo en vez del subjuntivo, que es el
modo exigido en poca clsica.
Despus de los verbos contingo (v. 20) y moneo (v.
514) viene un infinitivo en lugar de ut con subjuntivo.
De todo lo expuesto se puede deducir que el autor
del Pamphilus ha acudido en gran medida a los recursos
de la retrica antigua; sin duda, se ha servido de algn
manual semejante al de Mateo de Vendome.
Por otra parte la mtrica, prosodia y lengua se adap-
tan en general bastante bien a las reglas de la poca
clsica, aunque hay algunas particularidades tpicamente
tardas, pero en cambio muy pocos medievalismos.
45
NATURALEZA LITERARIA DE LA OBRA
Es el Pamphilus una comedia que se haya podido re-
presentar? sta es la pregunta que han formulado y tra-
tado de contestar los distintos investigadores que se han
ocupado de la obra.
Algunos, como Morawski y Evesque, niegan al Pam-
philus la naturaleza de comedia porque en el verso 71
hay una ruptura de la accin, no lleva nunca el ttulo
de comedia y, en fin, por su forma misma.
Para ambos estudiosos el Pamphilus, a pesar de su
carcter dramtico, no es ciertamente una comedia sino
un poema didctico vivificado por medio del monlogo
o del dilogo.
Para otros, como Cohen, ninguna de las objeciones
propuestas es lo suficientemente fuerte como para inva-
lidar el carcter de comedia que tiene el Pamphilus. Es
ms, Cohen cree vislumbrar la posibilidad de una reci-
tacin pblica por uno o muchos personajes o de una
representacin por estudiantes delante de un pblico de
compaeros y bajo la direccin del maestro.
Esta opinin concuerda perfectamente con la enorme
difusin de la obra tanto oral como escrita. Pero adems
se ajusta, temticamente hablando, al concepto que en
el Medievo se tiene de la palabra comedia, pues co-
46
mienza mal, por la desesperacin de Pnfilo, y acaba bien,
con la unin de los amantes.
Podemos decir que es, dentro del gnero elegaco, la
que ms lograda forma dramtica tiene.
Con relacin a la comedia antigua romana introduce
algunas importantes novedades, entre las que destaca
sobre todo la aparicin de la alcahueta, la vieja subtilis
et ingeniosa, que media en los amores de Pnfilo y Ga-
latea. El personaje masculino, el apasionado y fogoso
Pnfilo, es ligeramente distinto por su misma actuacin
libre de la tutela e incluso la direccin del padre, que
es como aparecen los enamorados en la comedia antigua.
Pero mayor diferencia, si cabe, establece Galatea frente
a sus congneres romanas, porque ella, si bien acta
condicionada por el temor a sus padres y por su mismo
pudor, es una persona libre, tiene una personalidad pro-
pia y contribuye de una manera activa al desarrollo de
la accin.
El tema del Pamphilus de amare es eminentemente
ertico, escabroso a veces, a la vez que sencillo, pero
donde se trata de dar acogida y hasta cierto punto re-
flejar el ambiente contemporneo, hechos que le separan
casi tajantemente de la comedia romana antigua.
47
TRADUCCIONES, ADAPTACIONES
Y PARFRASIS, MEDIEVALES
Y RENACENTISTAS
A mediados del siglo XIII aparece ya en Italia una
primera traduccin del Pamphilus en dialecto veneciano.
Esta traduccin, as como el correspondiente texto latino
-plagado de las faltas ms groseras - est conservada
en el cdice Hamilton 390 (fols. 114-156) de Berln. El
manuscrito bilinge ha sido editado por A. Tobler en
Archivio glottologico italiano de Ascoli (9-10, 1885-
86, pp. 177-255) bajo el ttulo Il Panfilo in antico ve-
neziano col latino a fronte.
Esta traduccin, en la que abundan las interpretacio-
nes errneas, es, segn su editor, un ensayo de prin-
cipiante en estudios latinos, realizado por algn joven-
cito de noble familia, ensayo copiado por una mano
hbil para ser mostrado a los padres y amigos, sin que
haya sido retocado por el maestro.
Al siglo XIII remonta igualmente una traduccin no-
ruega (incompleta: corresponde a los vv. 1-490). Tam-
bin sta ha encontrado su editor (E. Kilbing, Bruch-
stc.k einer altnordischen Bearbeitung van Pamphilus
und Galathea, en Germana, 23, 1887, pp. 129-141).
La poca soltura del traductor hace pensar que se trata
de otro ejercicio escolar.
48
Al siglo XIV pertenece la llamada verslon francesa
del Pamphilus: Pamphile et Galate par ]ehan Bras-de-
Fer de Dammartin-en-Goele.
J ean Brasdefer pretende ser un traductor fiel:
]e translate Panphile en letre,
Ou latins est, /ranrois weil mettre.
Sin embargo esta promesa no se cumple; ya sabe el
lector (cf. supra, p. 37) que Brasdefer no nos da una
verdadera traduccin, sino ms bien una imitacin o pa-
rfrasis. La obra de Jean Brasdefer, aunque harto me-
diocre, est en la lnea que seguirn nuestro Arcipreste
de Hita o Fernando de Rojas. El editor de esta imita-
cin francesa es]. Morawski (Pars, 1917), a quien tan-
tas veces hemos citado en estas pginas.
Finalmente, Becker, el ltimo editor del Pamphilus,
cita (p. 132) otra traduccin francesa, annima, que re-
montara a finales del XIV o principios del xv.
Entre las parfrasis o imitaciones, fuera de Espaa,
sealemos:
a) Un Livre d'amours, de autor discutido, obra dedi-
cada al rey Carlos VIII de Francia, de la que se publi-
caron dos ediciones con el texto latino en margen: una
en 1494 (Pars, Antoine Vrard) y otra en 1545 (Pars,
Jeanne de Marnef).
b) Una farsa italiana, en dialecto toscano, Farsa di
Pamphylo in lingua thosca, obra de }ano Damiani, re-
presentada en Siena, en el 1518, y editada en la misma
ciudad el ao siguiente.
Frente a esta produccin de insignificante calidad li-
teraria y que actualmente slo conocen los eruditos, se
49
4. -Pnfilo o el arte de amar
alzan, como obras maestras del ms permanente inters
general y como verdaderas joyas de cualquier literatura,
las adaptaciones espaolas del Arcipreste de Hita y el
bachiller Fernando de Rojas.
50
LA DIFUSiN MANUSCRITA DEL PAMPHILVS
La mejor informacin que hasta hace poco exista
sobre los manuscritos del Pamphilus era la ofrecida por
J. Rolland.
19
Ahora la obra de Rolland y, por supuesto
cualquier otra bibliografa sobre el tema, es ya intil
desde la publicacin, en 1972, del libro de Becker:
Pamphilus, Prolegomena zum Pamphilus de Amare und
kritische Textausgabe. Becker dedica 113 pginas al es-
tudio de los manuscritos del Pamphilus. Conoce y cola-
ciona nada menos que 59 cdices completos (natural-
mente este calificativo de completos no excluye la
omisin ocasional de algn - o algunos -versos en mu-
chos de ellos).
Resea, adems, 65 manuscritos que nos han conser-
vado parte del texto; en este grupo figuran los Flori-
legios, colecciones de versos y sentencias proverbiales,
etctera, y los mss. mtilos.
En un tercer apartado se refiere Becker a 26 cdices
ms que slo conocemos por referencias bibliogrficas
y que actualmente hemos de dar por perdidos.
Sumados pues los tres grupos, la lista de cdices del
Pamphilus alcanza los 150 nmeros.
19 ]. Rolland, Les origines latines du thtre comique en
France, Pars, 1927, pp. 139-156.
51
Nosotros utilizaremos 15 manuscritos para establecer
nuestro texto; entre ellos hay un florilegio ya tenido en
cuenta por nuestros predecesores: el Parisinus 15155,
de mediados del siglo XIII, al que asignaremos la si-
gla F.
Este Florilegio, juntamente con otro P(arisinus), el
8430, del siglo XIV, han sido considerados por Evesque
y - tericamente - por Becker como testimonios excep-
cionalmente importantes y de mayor peso incluso que
todo el resto de la tradicin.
Nosotros admitimos que ambos Parisini deben figurar
entre los manuscritos ms respetables del Pamphilus,
pero no nos merecen un crdito tan excepcional como
se ha dicho: los situamos entre los mejores, pero a corta
distancia de los dems. Ni F, ni P, ni FP unidos tienen
el monopolio de las mejores lecturas. El propio Becker,
como veremos, opera en la prctica con un criterio ms
cercano al nuestro que a sus propios principios tericos.
Ms adelante volveremos sobre el tema para dar la
lista concreta de los manuscritos existentes, su localiza-
cin, sus signaturas en las respectivas bibliotecas, etc.
52
EDICIONES
Hemos contado unas 40 ediciones del Pamphilus an-
teriores a la nuestra. Algo ms de la mitad de ellas son
incunables .
20
Esta proliferacin de incunables es una
nueva e inequvoca prueba de la enorme popularidad
del Pamphilus hasta finales del siglo xv.
La historia de las ediciones del Pamphilus presenta
todava bastantes puntos oscuros. Los problemas plan-
teados arrancan de circunstancias varias: a) La mayora
de las veces escasean los ejemplares y stos son por lo
tanto de difcil localizacin. (En este sentido es suma-
mente til el trabajo de Becker, por indicarnos las bi-
bliotecas y signaturas de los ejemplares que l conoce.)
b) Algunas impresiones tan slo son conocidas por
referencias bibliogrficas.
e) Por ltimo son bastantes las ediciones localizadas
que carecen total o parcialmente de datos tipogrficos
para su identificacin.
La bibliografa francesa (Baudouin, Rolland, Evesque)
cita como edicin princeps una publicada avant 1470
20 Cf. J. Rolland, o. c., p. 165-166; F. G. Becker, Pam-
philus: Prolegomena zum Pamphilus de Amare und krtsche
Textausgabe, Dsseldorf, 1972, pp. 125-131.
53
(?) en Billom (Puy-de-Dome) par les soins de Jean
Prot, aux frais d'Antoine Barreau. Es una edicin un
tanto fantasma, por no conocerse actualmente ninguno
de sus ejemplares; Becker no la incluye en su reperto-
rio de ediciones, repertorio que l encabeza con las tres
impresiones annimas de Colonia (1471 y 1473 ). Sin
embargo las referencias
21
a la obra de Jean Prot nos
parecen suficientemente claras para admitirla como editia
princeps, aunque no anterior al 1470.
El texto de la edicin princeps pas a sucesivas edi-
ciones posteriores como las siguientes:
a) Pamphilus de amare cum cammenta familiari naui-
ter impressus (Pars, 1499), obra del maestro Pierre le
Dru por encargo del librero Claudio Jaumar. Adems
de la particularidad del comentario, ha de sealarse,
como precedente seguido otras veces, la divisin en actos
y escenas.
b) Pamphilus de amare cum cammenta familiari re-
center ac uigilanter impressus (Rouen, 1508).
e) Pamphile au l'art d'tre aim, camdie latine du
xe si1xle, par A. Baudouin (Pars, 1874).
d) Esta ltima ha sido a su vez reproducida en Espaa
por Menndez y Pelayo como apndice a su edicin de
La Celestina (final del tomo II, Vigo, Eugenio Krapf,
1899-1900).
21 Entre ellas ha de citarse una nota de D. Fernando Coln
en su Registrum Librorum, nota recogida por Bonilla y San Mar-
tn en su estudio Una comedia latina de la Edad Media: el Liber
Pamphili (<<Boletn de la R. Academia de la Historia, 70, 1917,
p. 402).
54
Tras la edicin princeps vrmeron las tres de Colonia
ya mencionadas (aos 14 71 y 14 7 3); siguieron en orden
cronolgico dos ediciones romanas en 1474, otras dos
de Utrecht en 1475; a los mismos aos parece remontar
una de Npoles. En los dos ltimos decenios del xv y
primeros aos del XVI proliferan las ediciones en Fran-
cia, Italia, Alemania. En Espaa slo podemos citar
una edicin incunable del Pamphilus: la de Zaragoza
( 1481 ? ), en cuya biblioteca universitaria se conserva un
ejemplar.
22
A partir del segundo decenio del siglo XVI cae el Pam-
philus rpidamente en general olvido. La edicin aisla-
da, a principios del XVII, de Melchor Goldast sirve para
asestar el golpe de gracia al Pamphilus y a otros opscu-
los medievales similares, asociados despectivamente en
el mismo volumen bajo el ttulo general de Ouidii Na-
sonis Pelignensis erotica et amatoria Opuscula. El Pam-
philus ocupa las pginas 75-105, y su ttulo es Pamphili
Mauriliani Pamphilus, siue de arte amandi elegiae. La
obra de Goldast vio la luz en Francfort, ao 1610.
A partir de esta fecha se produce un gran vaco en
la labor editorial, vaco que nos lleva ya al ao 1874,
en que aparece la anteriormente citada obra de Bau-
douin.
En los cien aos transcurridos desde entonces vuelve
a recobrar inters el Pamphilus, como lo demuestra la
publicacin de las seis nuevas ediciones o reediciones que
median entre la de Boudouin y la nuestra.
La caracterstica comn a todos los investigadores del
22 Cf. F. Vindel, El arte tipogrfico en Espaa durante el
siglo XV, tomo IV, Madrid, 1949, p. 38.
55
ltimo siglo es la de volver al Pamphilus, no por una
renovada admiracin ante unos mritos intrnsecos po-
siblemente mediocres, sino por reconocer el inters his-
trico del poema. Es significativo en este sentido el pro-
ceder del ya citado Menndez y Pelayo, que reproduce la
edicin de Baudouin como apndice ilustrativo a su edi-
cin de La Celestina.
Tambin tienen inters primordialmente histrico las
siguientes ediciones del Pamphilus, que no son- pro-
piamente- ediciones del Pamphilus, ya que lo que
editan es, exclusivamente, uno u otro de los manuscritos
existentes.
Nos referimos a estas obras:
A. Tobler, Il Panfilo in antico veneziano col latino a
fronte (1885-1886 ), cf. supra, p. 48.
J. Ulrich, Pamphilus: Comoedia elegiaca Medioaeualis
ex codice Turicensi (1893 ). Este cdice de Zurich lleva
en nuestra edicin la sigla S; su texto es inferior al
de U, con el cual est estrechamente emparentado.
A. Bonilla y San Martn, Una comedia latina de la
Edad Media: El Liber Pamphili. Bonilla reproduce el
texto del ms. de Toledo, acompaado de su correspon-
diente traduccin castellana.
23
Y as llegamos ya, cronolgicamente, a las ediciones
de nuestros predecesores inmediatos, Evesque y Becker,
a quienes hemos de prestar especial atencin.
23 Cf. Boletn de la R. Academia de la Historia, 70, 1917,
pp. 395-467.
56
LA EDICiN DE E. EVESQUE
La comdie latine en France au xne siecle, tomo II,
pgina 181 y sgtes., Les Belles Lettres, 1931.
l. Salvo para un cierto nmero de versos en los que
el editor francs se ayuda de un Florilegio (ms. Parisi-
nus 15155, siglo xm) y del insignificante fragmento (los
38 primeros versos) de otro Parisinus del siglo XIV (el
8509 A), Evesque slo utiliza dos manuscritos comple-
tos, a saber: el Parisinus 8430, del siglo XIV, que le
sirve, segn dice, de base hasta para la ortografa; y el
Leydensis (Lipsii 51, siglo XIV) como representante de
todos los dems manuscritos de su stemma.
2. Estos testimonios, dice, son ampliamente suficien-
tes para establecer el texto.
3. Por lo dems el texto del Pamphilus es- para
Evesque- relativamente fcil de fijar; la sencillez de
su estilo, desprovisto de complicaciones, le habra sal-
vado de las deformaciones habituales en obras de gran
difusin.
Nosotros, con los datos de 15 manuscritos a la vista,
no somos tan optimistas como Evesque ~ o b r e la facili-
dad de reconstruir un texto seguro del Pamphilus.
l. Nos encontramos en mltiples ocasiones ante va-
riantes igualmente aceptables e igualmente avaladas por
57
la tradicin manuscrita. Entonces no nos resulta nada
fcil decidirnos por una u otra de tales variantes.
2. Los testimonios en que se apoya Evesque no son
suficientes y estn muy lejos de agotar y representar el
conjunto de la tradicin. Veremos que en su propia edi-
cin hay numerosas lecturas que no se hallan en nin-
guno de los mss. en que pretende fundarse. De dnde
han salido entonces?
3. El Parisinus 8430 no merece tanto crdito como
le concede Evesque. Admitiendo que su stemma codicum
sea fundado - Evesque no dice ni una palabra de su
fundamento- habra que aceptar que el Parisinus pesa
ms que cualquiera otro ms. aislado, y tanto - pero no
ms!- que el conjunto de la tradicin restante. E igual-
mente su Leydensis no representa legtimamente a todas
las sucesivas ramas de su esquema.
4. Pero nuestra desconfianza con relacin a la edicin
de Evesque sube de punto cuando pasamos a compro-
bar la colacin de su manuscrito-base.
Veamos. Son innumerables los casos en que el texto
de E vesque no coincide con P (su Parisinus ), ni se nos
dice de dnde ha salido. (Evidentemente de las ediciones
precrticas anteriores.)
Como muestras, destaquemos algunos ejemplos parti-
cularmente escandalosos ya que en ellos vemos que el
texto de Evesque resulta, adems de gratuito, amtrico:
58
1) Lecciones (correctas)
de P (y de la mayora
de los cdices).
29 precibusque
135 utrisque
Lecciones amtricas
de Evesque (y no
comentadas por l).
precibus
utriusque
202 quid
213 prohibebo
214 quisquis
513 palletque rubetque
576 hisque (uel hiisque)
quidquid
non prohibebo
quisque
pallet rubetque
hiis
2) Otro caso notable del curioso proceder de Evesque
se halla en el v. 69. Aqu el autor francs acoge nada
menos que dos conjeturas (iusta de Coen, y tum de
Dain); pero, despus de estas dos correcciones (!! ),
el verso resulta amtrico. Cf. nuestro texto y los slidos
testimonios que lo avalan.
3) Si la actuacin de E vesque es incomprensible en
los casos anteriores, resulta todava ms extraa en los
vv. 215 y 217. En 215 nos dice explcitamente que adop-
ta la leccin et honor est de P (sin caer en la cuenta de
que tal leccin es mtricamente imposible). Pero la reali-
dad es que P trae la lectura correcta: est et honor (y no
et honor est).
En 217 E vesque escribe con P ut tu (en lugar de
nuestro u el tu). Hay que adoptar u el tu (bien atesti-
guado en los mss.), para alargar por posicin la segunda
slaba del satis precedente. Aqu Evesque sigue pues
fielmente a P, pero precisamente en un caso en que P no
puede tener razn ( cf. nuestro aparato crtico).
4) Hemos destacado esos diez ejemplos cuya ametra
confirma lo errneo - adems de infundado en nueve
de los casos - de otras tantas lecturas de Evesque.
He aqu ahora otras muestras de lecturas puramente
gratuitas e infundadas de Evesque, sin prejuzgar de su
acierto o desacierto, es decir lecturas que aparecen en
Evesque sin comentario y que no figuran en P:
59
Texto de Evesque:
Texto de P:
8 certus
tu tus
29 precibus
precibusque
33 annuo
annue
50 rogat
rogant
51 grandis
uilis
59 has
nam
60 arsit auxit
81 illa ipsa
90 reus su as
111 pro mere
pondere
130 tuum suum
135 utriusque u trisque
146 regnat sedet
148 mea modo
sed et
151 mea na m
154 in de ire
155 et ... dolores sed ... timo res
187 temptant fallunt
Y as sucesivamente.
Hay ms todava. No pocas veces Evesque atribuye
a P lecciones imaginarias e incluso las acepta como texto
legtimo.
Ya hemos citado antes un buen ejemplo (verso 215).
He aqu ahora en menos de cien versos otra media
docena de lecturas falsamente atribuidas a P y adopta-
das igualmente como texto legtimo del Pamphilus:
60
Nuestro texto:
556 atque dolore codd. (etiam P)
591 nil et michi codd. (etiam P)
604 hoc codd. (etiam P)
616 auxilii codd. ( praeter P) exilii P
643 credis codd. (etiam P)
653 ecce codd. plerique ( etiam P)
Texto de Eves-
que apoyado, se-
gn dice, por P:
absque labore
hoc et michi
et
consilii
curas
ille
No eremos necesario seguir insistiendo. Las muestras
referidas nos permiten concluir: la obra de Evesque est
en la lnea de las ediciones precrticas, a las que aade
una apresurada incursin a travs del ms. P, que, evi-
dentemente, no colacion en serio y del que tom atro-
pelladamente unas cuantas notas bien o mal copiadas
para montar la sombra de un aparato crtico mil veces
equivocado en sus datos y sobre todo engaoso por sus
silencios. Decididamente una edicin como sta no me-
recera figurar en la prestigiosa coleccin Les Belles
Lettres.
61
LA EDICION DE BECKER
Cuando ya estaba prcticamente concluido nuestro
trabajo y sentamos la satisfaccin de ofrecer a los es-
tudiosos lo que pretenda ser la primera edicin moder-
na y verdaderamente crtica del Pamphilus, tuvimos co-
nocimiento de la edicin de Franz G. Becker: Pamphi-
lus: Prolegomena zum Pamphilus de amare und kritische
Textausgabe, Dsseldorf, 1972.
Esta monumental edicin crtica nos deslumbr: son
339 pginas dedicadas a un texto de 780 versos; Becker
utiliza- al parecer exhaustivamente- toda la tradicin
manuscrita.
Inmediatamente nos preguntamos si nuestra propia
edicin, con un dispositivo crtico tan modesto frente
al de Becker, mereca publicarse o si era aconsejable
aprovechar sencillamente el texto de nuestro inmediato
predecesor y aadirle tan slo nuestra traduccin es-
paola.
Examinamos pues el trabajo de Becker para decidir-
nos. Y he aqu nuestras apreciaciones.
1.
0
El texto del Pamphilus queda inmensamente me-
jorado en esta reciente edicin. Han desaparecido todas
aquellas evidentes corrupciones que sealamos en la edi-
cin de Evesque; han desaparecido igualmente numero-
62
sas lecciones que, sin excitar sospechas a la simple lec-
tura, carecan de apoyo en la tradicin manuscrita.
2." Reconocido el positivo e indiscutible mrito del
trabajo de Becker, hemos de sealar tambin algunos
aspectos menos logrados.
a) En primer lugar su lujoso stemma codicum (cf. la
reproduccin adjunta) es una brillante construccin teri-
ca que slo muy parcialmente se adapta a la realidad.
Becker, siguiendo el conocido mtodo de P. Maas, busca
errores coniunctiui y errores separatiui para agrupar o
separar los mss. en familias. Ahora bien, como ya expli-
c el propio Maas, este mtodo slo es aplicable y vlido
en el caso de una tradicin mecnica, y, evidentemente,
la tradicin del Pamphilus tiene muy poco de mec-
nica: fue un texto de inmensa difusin inmediata, que
se aprenda de memoria en las escuelas, se citaba de me-
moria y circulaba por va oral en boca de los juglares,
al uso, como ya sabemos. Ello ha dado lugar a inextri-
cables cruces en la tradicin, razn por la cual no po-
demos reducir a claro y rgido stemma la historia del
texto en cuestin.
Hemos de admitir ms bien una tradicin antigua en
estado lquido, segn expresin que Dain, siguiendo a
Vendryes, aplica a otras muchas obras medioevales;
24
ese texto fluctuante es el que nos ofrecen precisamente
los manuscritos ms antiguos del Pamphilus: los dos del
siglo XIII (nuestro Toletanus y el Berolinensis cod. Ha-
milton 390) y algunos de la primera mitad del XIV (como
el de Madrid o el de Viena 303 ). Son los representan-
24 A. Dain, Edition des textes classiques. Thories et m-
thodes en Association Guillaume Bud, Congrs de Nimes, 1932,
Actes du Congres, Pars, 1932, pp. 61 ss.
63
tes de la pnmltlva difusin precipitada y anrquica a
que nos hemos referido en apartados anteriores.
Consltese cualquier pgina del propio aparato cr-
tico de Becker y se ver qu poca cohesin conservan
las pretendidas familias previamente establecidas en su
stemma.
No es ya extrao que Becker opere con 59 cdices
y no nicamente con los prototipos postulados por l?
Y no es ms flagrante todava la contradiccin cuando
rechaza una lectura a la que apuntara claramente su
stemma? S Becker fuera consecuente consigo mismo,
cuando P1P3 ( = nuestros FP) estn de acuerdo en una
leccin admisible, tal leccin debera considerarse como
legtima ya que P1P3 representan ellos dos solos los dos
tercios de la tradicin (y de la mejor tradicin). Ahora
bien: hay casos en que P1P3 (y, por si esto fuera poco,
reforzados adems por bastantes testimonios de la ter-
cera rama) estn de acuerdo en una leccin admisible,
y no obstante Becker opta por una leccin slo parcial-
mente atestiguada en la tercera rama:
469 hominis Becker (frente a hominum de PtP3 y de
8 testimonios ms de r consignados por el pro-
pio Becker ).
492 timet Becker (frente a putat de P1P3 y de 5 ms
de la rama 1').
550 potest Becker (frente a nequit de P1P3 y de 16
ms de f').
Resulta pues evidente que Becker, a la hora de teori-
zar sobre la transmisin del Pamphilus, supervalora enor-
memente los mss. P1Pa; pero, en la prctica, destruye
65
5. - Pnfilo o el arte de amar
su stemma y destrona de su pedestal a los mss. en cues-
tin. Nos hemos fijado en algunas muestras especial-
mente claras, pero en cualquier pgina de Becker podr
comprobar el lector que las familias de su stemma apa-
recen con ms frecuencia disgregadas que unidas.
b) Bajando a puntos concretos del stemma codicum
de Becker, nosotros slo admitimos el parentesco inme-
diato (y sin excesiva contaminacin) de ciertos subgru-
pos de la gran f a m i l i a ~ (cf. stemma adjunto de Becker).
Son los siguientes: el subgrupo 8 (donde estn situados
nuestros SU= ZPrz de Becker), el subgrupo Jt (donde
se sitan nuestros GN = ErW4 de Becker), y el sub-
grupo T (donde se sitan nuestros DRI = BuW3W2
de Becker); sin embargo dentro de este ltimo grupo,
en vez de separar a R (= W3 de Becker) de DI(= BuWz
de Becker), nosotros aproximamos DR frente a I (cf. 83,
157, 215, 255, 295, 483, 545, 569, 570, 712, 721).
Otro punto concreto en que discrepamos de Becker
es la situacin y valor de determinados manuscritos,
entre ellos los dos cdices espaoles, a los que luego
haremos referencia.
e) Nuestra edicin fue concebida, desde un principio,
como selectiva entre los abundantsimos posibles mate-
riales a utilizar para su elaboracin: selectiva en cuanto
a mss.: slo trabajamos con 15 cdices; y selectiva tam-
bin en cuanto a variantes: en nuestro aparato no figu-
ran absolutamente todas las lecturas recogidas en nues-
tras colaciones; al confeccionar el aparato hemos des-
deado una pequea parte del material disponible: ojal
hayamos despreciado tan slo lo verdaderamente intrans-
cendente! La obra de Becker parece confirmar el acierto
de nuestra seleccin entre los posibles manuscritos, ya
que entre nuestros 15 cdices hay representantes prc-
66
ticamente de todas las ramas que l establece ( cf. una
vez ms su stemma ).
d) Con todo, podr observar el lector que algunos de
nuestros datos no figuran en la obra de Becker: ello
quiere decir que el aparato de Becker, evidentemente
mucho ms rico que el nuestro, tampoco es exhaustivo,
aunque una simple lectura d la impresin de serlo.
e) Tambin podr observar el lector, y no pocas ve-
ces, contradicciones en los datos que positivamente ofre-
cemos Becker y nosotros en nuestros respectivos apara-
tos: ello supone distintas lecturas de los mismos testi-
monios. En estos casos de contradiccin slo quien tenga
a mano los cdices podr juzgar si la razn est con
Becker o con nosotros. Hacemos constar no obstante
que hemos revisado las aludidas contradicciones antes
de afianzarnos en ellas. Como muestras de estas discre-
pancias puede confrontar el lector nuestros respectivos
aparatos en los versos 24, 78, 570, 614, 691, 763, etc.
f) Sealamos, por ltimo, dos deficiencias en la edi-
cin de Becker. La primera es la oscuridad en la redac-
cin de su aparato crtico: hace falta, para leerlo, una
atencin y una paciencia fuera de lo comn. Y aun as
dudamos que algn lector logre- por ejemplo - enten-
derse en el aparato de Becker correspondiente al ver-
so 734 (al que Becker dedica 12 lneas). La oscuridad
es una constante con que tropezamos en cada pgina.
Si a esto aadimos la carencia frecuente del lema para
situar al lector, la oscuridad es a veces insalvable incluso
para el lector ms avisado. Como muestras ininteligibles
del aparato de Becker, cf. 193, 367, etc.
La segunda deficiencia es metodolgica. Becker pro-
cede siempre ex silentio con relacin a las lecturas que
adopta, es decir nunca apoya, positivamente, con los pcr-
67
tinentes testimonios, las lecciones preferidas y acogidas
como texto; slo seala las lecciones discrepan tes. Este
silencio no tiene inconvenientes y es norma general de
los editores (nosotros mismos la hemos seguido) cuando
la lectura adoptada est bien y ampliamente atestiguada;
pero cuando tal lectura aparece en una nfima minora
de testimonios, quin acierta a deducirlos entre la ma-
sa de testigos en juego?
Por esta razn quedan como en el aire y sin aparente
apoyo documental bastantes lecturas de Becker. He aqu
unas cuantas muestras:
7 possum, 8 certus, 249 hec, 263 curis tantis, 305 af-
fert, 444 tibi, 448 istud, 478 carpet, 521 labora, 574
nunc, 590 poscit, 606 potes.
El lector hallar en nuestro aparato el apoyo docu-
mental de estas lecturas, tanto cuando las aceptamos
tambin nosotros como cuando las excluimos de nuestro
texto.
Conclusin: Este examen de la obra de Becker nos ha
llevado a pensar que nuestro trabajo merece todava pu-
blicarse; sin ser ya la primera edicin moderna que ha-
bamos soado, esperamos que merezca todava la aten-
cin de los estudiosos y contribuya efectivamente al
mejor conocimiento de un texto tan admirado en el pa-
sado y tan importante en el desarrollo de nuestra lite-
ratura castellana.
68
NUESTRO CONCEPTO DE LA TRADICiN
DEL PAMPHILVS
Lo que nosotros pensamos de la tradicin del Pam-
philus ya qued bastante claramente apuntado a lo largo
de toda la introduccin, y ms especialmente en las re-
seas dedicadas a las ediciones de Evesque y Becker.
Aadiremos aqu unas ideas complementarias y algunas
precisiones nuevas.
Un texto tan divulgado, tan copiado y editado, y,
sobre todo, un texto que se saba de memoria, carece
de estabilidad y fijeza en los siglos XIII, xrv y xv. De
aqu el estado inconsistente, fluido, lquido, en que
nos ha llegado.
Quien se adentra en la tradicin del Pamphilus se
pierde en el laberinto de variantes que se acumulan a
cada paso. Ciertos versos nos han sido transmitidos con
5, 8, 1 O o incluso ms redacciones distintas: cf. 197,
199, 364, 640, 650, 734, como ejemplos de los ms
notables. Si no todas, la mayora de estas variantes son
en principio aceptables. El adjetivo que califica a un de-
terminado sustantivo cambia hasta cinco veces de una
tradicin a otra, como ocurre en el v. 556.
En consecuencia nos parece imposible llegar a una
clasificacin genealgica de los mss. del Pamphilus. Se
69
han producido incontables interferencias entre los in-
contables textos en circulacin (oral y escrita).
Y a hemos declarado nuestro radical escepticismo ante
el lujoso rbol genealgico de Becker; cualquier clasi-
ficacin fundada en determinada serie de errores alta-
mente significativos queda invalidada ante la considera-
cin de otra serie de errores no menos significativos.
Para plasmar ad aculas nuestras ideas vamos a dar un
sencillo v modesto esquema grfico, al que no pretende-
mos atribuir ni la denominacin ni la categora de un
verdadero stemma codicum.
Pero antes hemos de dar algunas precisiones sobre los
dos manuscritos conservados en Espaa.
ToLEDO, Biblioteca del Cabildo, ms. 102-11.
Pergamino; siglo XIII; 79 folios, sin numerar; guardas
de panel; 188 X 123 mm.; de 35 a 40 lneas por pgina.
Iniciales, capitales y epgrafes en rojo. Los folios 20-34 son
de mano posterior. Perteneci al Cardenal Zelada.
El PamtJhilus ocupa los folios 63 r. a 73 r. (En los fo-
lios 1-62 figuran el Lber de Ponto y el Remedium amo-
ris de Ovidio; en los fols. 73 y sgtes. se transcribe el
Catonis equipollentia.)
El ms. de Toledo es un cdice de buena factura exter-
na. El escriba parece un amanuense profesional (algunas
partes son hoy de difcil lectura por deterioro ulterior).
Pero hemos de reconocer que la calidad de su texto o,
ms probablemente, del texto que tena a mano para co-
piar, no responde a lo que cabra esperar de su apariencia
y antigedad.
Hay bastantes pasajes sin sentido; muy notable, por el
enigma que plantea, es la palabra nito ni ( 644) en lugar
de discidii; entre otras lecturas muy singulares, cf. 429
70
hescido (por hesito), 527 uelambes (por uelamen ), 560
uellera (por semina), 585 forte (por flere), 619 annis (por
animus), etc.
Son incontables los versos defectuosos ya sea por trans-
posicin de palabras, ya por variantes inadmisibles, ya
por ambas cosas a la vez. El verso 734 queda en nuestro
manuscrito convertido en pura prosa, por transposicin
de palabras: Cum tuus iste Pamphilus ante fores fuit.
Para restablecer el pentmetro bastara escribir: Cum tuus
iste fuit Pamphilus ante fores o Cum tuus ante fores
Pamphilus iste fuit.
He aqu otras muestras de versos defectuosos tomados
al azar:
29 Ne michi sitis dura precibusque resistere noli.
128 Et pascant dominam laudibus tuis usque.
170 Pluraque que non est cura referre modo quere.
206 Quid sit mea res, quisue meus sit amor.
Etc.
(Hemos desdeado en nuestro aparato cnt1co muchas
lecturas del Toletanus; si pretendiramos ser exhaustivos,
este ms. requerira bastante ms espacio que cualquier
otro por ser el que ms anomalas textuales contiene.)
Como particularidad significativa, sealemos que el
T oletanus trae dos veces los versos 206-207; una primera
vez, desplazados, tras el verso 86, y luego en su sitio
normal. Ahora bien, las dos redacciones varan sensi-
blemente:
l. a redaccin:
Cunctarum rerum sapiencia discitur usu;
Vsus et ars docuit que facit omnis hamo.
71
2.a redaccin:
Cunctarum rerum prudencia discitur usus;
V sus et ars docuit quod sapit omnis hamo.
No es todo esto una prueba del estado fluido en
que circulaba entonces el texto?
Becker hace del Toletanus uno de los mejores y ms
directos representantes de su subarquetipo T; nosotros
no lo tenemos en tan alta estima. Sin embargo, cuando
el testimonio de Z coincide con otros mss., cabe pensar
que el Toletanus -y algo similar pensamos del Matri-
tensis- no es ya un francotirador irresponsable, sino un
autntico representante de un texto en circulacin y,
posiblemente, en ocasiones, del texto ms legtimo. As,
por ejemplo, nosotros aceptamos, en el v. 66, el iocis de
ZM(HKSUGN), frente al modis de los dems editores
(apoyados en POVDRI): tambin tenemos en cuenta el
verso 100, de final paralelo. Un dato suplementario a
nuestro favor es el Arcipreste de Hita, cuya traduccin
apunta claramente a ocis en el original latino que l co-
noca:
Conortadme esta llaga con juegos e folgura (e. 605 e).
(Corominas, en su reciente edicin del Libro de buen
amor, cambia aqu el texto tradicional y prefiere otras
variantes manuscritas.)
Otra buena lectura de Z(GN) es largis del v. 409 (fren-
te a la falta largus de los restantes mss.); etc.
En el verso 429 (hesito) encuentra Becker (p. 187-188)
uno de los errores-gua de la tradicin; la forma correcta
(hesito) est atestiguada por una minora de cdices
(PUIM); la masa ha acogido en su lugar la glosa nescio;
72
el ms. de Toledo escribe aqu hescido, que ciertamente
constituye una falta, pero en la misma falta apunta evi-
dentemente a la buena lectura hesito, y no a la mencio-
nada glosa. Esta leccin simboliza para nosotros la mez-
cla de la faceta positiva y negativa que puede surgir en
cualquier lnea del vetustissimus T oletanus.
MADRID, Biblioteca Nacional, ms. 4245.
Papel. Primera mitad del siglo xv; 210 X 150 mm.;
288 fols., numeracin reciente a lpiz. Varias manos. En-
cuadernacin: piel sobre pasta y broche.
El contenido de este ms. en variadsimo: 1) La come-
dia Andria de Terencio; 2) Boetius: de consolatione li-
bri II; 3) Epstola magistri bernardi de regimine familie;
4) Psalmi; 5) Eso pus: Fabulae; 6) Eberhardus Bethunien-
sis: Graecismus; 7) Lber de sacra doctrina; 8) Altercatio
corporis et anime; 9) Lectio defunctorum; 10) Facetus;
11) Pamphilus de amare; 12) De doctrina mense; 13) De
altera doctrina mense.
Discrepamos hondamente de Becker en cuanto a la si-
tuacin y valor del Matritensis. Segn el autor alemn
nuestro manuscrito es un ejemplar contaminado que l
sita en determinada familia (cf. su stemma). Para no-
sotros, M tiene muy poco que ver con los mss. que le
rodean en el stemma de Becker.
Este autor cree que el Matritensis remonta al ao
1491; pero es bastante ms antiguo, y, ms que conta-
minado de otros mss., lo creemos buen representante
(junto con el Toletanus) del temprano estado lquido del
texto.
La cronologa tarda de nuestro ms. y su fijacin con-
creta en el ao 1491 se funda en una nota que se Ice
en el folio 1 v. Hay una lista de los tratados contenidos en
73
el volumen, y, acto seguido, se aade: Libri suprascripti
continentur in hoc uolumine scripti a francisco Lupa ba-
calario in sacra theologia anno m.q.n. primo (= 1491).
Ahora bien esta nota no puede tener el sentido que se
le ha atribuido: a) Es una nota tarda; b) Los tratados
consignados son de manos muy distintas, por lo tanto ni
pueden atribuirse todos ellos al Bachiller Francisco Lobo
ni a ningn otro autor nico; e) El carcter paleogrfico
del Pamphilus (y de otros tratados que le acompaan)
nos lleva con certeza a la primera mitad del xv.
No vemos ms que una manera razonable de entender
la discutida nota, a saber: Los libros supraescritos for-
man el contenido de este volumen, y - sobre este volu-
men como original- han sido copiados por el bachiller
Francisco Lobo en 1491. En otras palabras: el ao 1491
se refiere a una copia hecha sobre el actual matritensis
4245, no a la confeccin del volumen en s, que es una
coleccin de tratados copiados por distintos autores en
distintas fechas.
El hecho de haber identificado el contenido de la co-
leccin tiene su mrito y no estaba al alcance de cualquie-
ra, ya que varios de los tratados carecen de ttulo. La
identificacin es sin duda obra del bachiller Lobo, y la
nota debe ser de su propia mano.
Becker (p. 199) reconoce, acertadamente, que el Ma-
tritensis tiene coincidencias con varios grupos de mss.,
pero se equivoca cuando, guiado por algunas de estas
coincidencias, le asigna un determinado lugar en su stem-
ma, como ms. contaminado.
Nosotros no vemos marcada afinidad de M con ningn
manuscrito ni con ninguna de las familias establecidas por
Becker. Ocasionalmente coincide con unos o con otros,
tanto en buenas como en malas lecturas. Presenta coinci-
74
ciencias notables hasta con los mss. de mayor prestigio,
como el F(lores) o el P(arisinus) 8430:
305 affert FM; 491 ancipitris FZM; 629 et FZM.
M coincide con P o se aproxima a l: 448 suus ... ta-
men] tamen ... nimis P nimis ... tamen M; 535 parua]
sepe MP. Ambos mss. presentan una transposicin de los
versos 693-694, pero el fallo de P es mayor que el de M,
puesto que P, adems de la aludida transposicin, omite
los vv. 691-692.
Cmo interpretar estos y otros datos similares cuya
enumeracin sera interminable? -Uno de dos: o M es
un ms. contaminado de todos los dems, o M es un ms.,
totalmente independiente. La primera alternativa es im-
posible en la prctica. La segunda es la nica posible.
Y precisamente por su independencia, va ocasional-
mente con unos o con otros, sin marcada afinidad con
ninguno. Segn hemos adelantado, creemos que M es
- como Z - una buena muestra del estado fluido del
texto del Pamphilus en los siglos XIII y xrv.
Son pues nuestros manuscritos dos testimonios a tener
muy en cuenta en cada caso, sin subestimar ni superva-
lorar sus lecturas a priori y en conjunto. Habr incluso
algn caso, como el fallar del v. 290 (lectura aceptada
por todos los edd. ), en que la lectura legtima est casi
exclusivamente atestiguada por nuestros cdices (slo
acompaados por el testimonio de U).
Como observacin complementaria, recordemos que el
ms. de Madrid no es, como lo es el de Toledo, un ms. im-
portado a nuestro pas; el Matritensis es espaol de ori-
gen. Hispanismos visibles en su texto son: 153 fermosa
(por formosa); 296 sus (por suus); 390 no (por non);
664 crecet (por crescit); 7 40 pedra (castellano perra,
por lepus).
75
Para concluir y plasmar ya nuestras ideas sobre la tra-
dicin del Pamphilus acudimos al adjunto grfico.
Situamos en los extremos, adems del especialsimo
F(lorilegio), los mss. espaoles: quizs los menos sabios
de los testimonios aducidos, y, como tales, consignan con
la misma facilidad las lecturas ms aberrantes o las ms
genuinas.
Viene luego, apuntando a la zona central, el P(arisinus)
8430; a continuacin OHKV, con lejana afinidad entre s:
los cuatro ofrecen dos notables coincidencias en los versos
129 ( corpore) y 411 ( quantum V eneris); y es muy fre-
cuente que vayan al unsono dos o tres de ellos.
Y, por ltimo, situamos los grupos SU, GN, DRI, con
un parentesco no excesivamente claro en su origen (fa-
milia ~ de Becker l, pero ramificados luego en subgrupos
perfectamente definidos entre s.
F z P O H K V
76
BIBLIOGRAFA
ALFONSI, L., La letteratura latina medievale, Milano,
1972.
BECKER, F. G., Pamphilus, Prologomena zum Pamphilus
de Amare und Kritische T extausgabe, Dsseldorf,
1972.
Co H EN, G., La comdie latine en France au XII" siecle,
Pars, 1931.
FARAL, E., Recherches sur les sources latines des cantes
et romans courtois du moyen ge, Pars, 1913.
FARAL, E., Les Arts potiques du XII" et du XIIIe sie-
cle, Pars, 1923.
FRANCESC H INI, E., Teatro latino medievale, Milano,
1960.
]ACOBSEN, J. P., Essai sur les origines de la comdie en
France au moyen ge, Pars, 1910.
LECOY, F., Recherches sur le Libro de buen amor, Pa-
rs, 1938.
LmA DE MALKIEL, M. R., La originalidad artstica de la
Celestina, Buenos Aires, 1962.
MANITIUS, M., Geschichte der lateinischen Literatur des
Mittelalters, Mnchen, 19 31.
MENNDEZ PELAYO, M., Orgenes de la novela, Ma-
drid, 1962.
MoRAWSKI, J. DE, Pamphile et Galate par Jehan Bras-
de-Fer, poeme franr;ais indit du XIV" siecle, Pars,
1917.
79
PALADINI-M. DE MARCO, V., Lingua e letteratura me-
diolatina, Bologna, 1970.
RABY, F. J. E., History of secular Latn Poetry in the
Middle Ages, Oxford, 1956.
VrNAY, G., La comedia latina del secolo XII, Studi
Medievali N. S. 18 (1962), pp. 209 ss.
80
MANUSCRITOS Y SIGLAS
(en nuestra edicin y en la de Becker)
SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Roln Becker
A Estrasburgo, Bibl. Municipal, cod.
85 (siglo xv).
B1 Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Hamilton 390 (siglo xrn).
B2 Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Diez. B. Sant. 4 (siglo xrv).
B3 Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
lat. 4.
0
781 (ao 1468).
B4 Berln, Bibl. Nac. de Prusia, cod.
Diez. C. qu. 59 (ao 1804 ).
Ba1 Basilea, Bibl. Univ. cod. F VI 15
(siglo xv).
Ba2 Basilea, Bibl. Univ. cod. F IV 9
(1445-1449).
Bg1 Brujas, Bibl. Munic. cod. 548 (si-
glo XIV), fols. 56 v.-71 v.
Bg
2
Brujas, Bibl. Munic. cod_ 548 (si-
glo xrv), fols. 107 r.-122 v.
Br1 Breslau, Bibl. Univ. cod. IV 2." 42
(siglo XIV).
81
6. -Pnfilo o el arte de amar
SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Roln Becker
Bs
D
Bu
G
Er
Ga
H
J
Ka
K
K o
Kr
L
82
Breslau, Bibl. Univ. cod. IV 4.
0
53
(siglo xv).
Bruselas, Bibl. Real de Blgica cod.
20787-89 (siglo XIV).
Budapest, Bibl. Univ. cod. 99 (si-
glo xv).
Erfurt, Bibl. Amploniana, cod. 2.
0
20 (siglo XIV).
Erfurt, Bibl. Amploniana, cod. 4.
0
1
(siglo XIV).
Erlangen, Bibl. Univ. cod. 624 (si-
glo xv).
Gaesdonck, Collegium Augustinia-
num, cod. 9 (siglo xv).
Hamburgo, Bibl. Univ. cod. philol.
126 (siglo xv).
Jena, Bibl. Univ. cod. Bud. q. 105
(siglo xv).
Kremsmnster, Bibl. del monaste-
rio, cod. 74 (ao 1478).
Kremsmnster, Bibl. del monaste-
rio, cod. 11 (siglo xv).
Karlsruhe, Bibl. Prov., cod. Etten-
heimmster 35 (1474).
Copenhague, Bibl. Real 1634 (si-
glo xv).
Cracovia, Bibl. Univ., cod. 2458
(aos 1460-1480).
Leyde, Bibl. Univ., cod. Lipsii 51
(siglo XIV).
SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Roln Becker
M
o
F
p
u
Lo
M:!
M a
N
01
Ox
p,
Pz
Pg
Prz
Londres, Brit. Museum, cod. Cot-
ton Titus A XX (siglo XIV).
Munich, Bibl. Publ. de Baviera,
cod. 416 (ao 1439).
Munich, Bibl. Nac. de Baviera, cod.
25187 (siglo xv).
Madrid, Bibl. Nac., cod. 4245 (si-
glo xv).
Npoles, Bibl. Nac., cod. V.E. 55
(siglo xv).
Olomuco, cod. C.O. 300 (ao 1456).
Oxford, Bibl. Bodleana, cod. e. Mus.
213 (siglo xv)
Pars, Bibl. Nac. cod. lat. 15155 (si-
glo XIII; es un Florilegio).
Pars, Bibl. Nac., cod. lat. 8513 (si-
glo XIV).
Pars, Bibl. Nac., cod. lat. 8430 (si-
glos XIII-XIV).
Pars, Bibl. Nac., cod. lat., nueva
adqu. 153 (siglo xv).
Pars, Bibl. Nac., cod. franc. 25405
(siglo XIII).
Perusa, Bibl. Munic. Augusta, cod.
G. 85 (siglo xv).
Praga, Narodni Museum, cod. X.E.
6 (1460-70).
Praga, Bibl. Pub!. y Univ., cod. I.G.
34 (ao 1474).
83
SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Roln Becker
Pra
Tb
z To
H u
Vga
V
I
84
Praga, Bibl. Publ. y Capitular, cod.
L. 18 (siglo xv).
Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.
0
28 (ao 1468).
Stuttgart, Bibl. Prov. cod. poet. 4.
0
31 (ao 1472).
Tubinga, Bibl. Univ. cod. Me. 104
(siglo xv).
Toledo, Bibl. Capit. cod. 102-11 (si-
glo XIII).
Utrecht, Bibl. Univ. cod. 820 (si-
glo XV).
Roma, cod. Vat. lat. 2868 (s. xrv).
Roma, cod. Vat. lat. 5185 (s. xv).
Roma, cod. Chig. H VI 205 (si-
glo XV).
Roma, cod. Vat.lat. 2864 (1430-50).
Roma, cod. Palat. lat. 1900 (1470-
85).
Venecia, Bibl. Marciana, cod. lat
XII 44 (4375) (ao 1444).
Venecia, Bibl. Marciana, cod. lat.
XII 116 (4386) (sigb xv).
Venecia, Bibl. M::.rciana, cod. lil:.
XIV 335 ( 10704) (siglo xv).
Viena, Bibl. Nac. de Austria, cod.
303 (siglo XIII-XIV).
Viena, Bibl. Nac. de Austria, cod.
3219 (siglo xv).
SIGLAS
Rubio- SIGLAS
G. Roln Becker
R w3 Viena, Bibl. Nac. de Austria, cod.
3123 (siglo xv).
N w4 Viena, Bibl. Nac. de Austria, cod.
3114 (siglo xv).
Wt Trebona, Bibl. Municip. cod. A 4
(1452-58).
S z Zrich, Bibl. Central, cod. e 103
(siglo xv).
85
PAMPHILVS
PNFILO
(PAMP H ILVS)
Vulnerar et clausum porto sub pectore telum;
Crescit et assidue plaga dolorque michi.
Et ferientis adhuc non audeo dicere nomen,
Nec sinit aspectus plaga uidere suos;
Vnde futura meis maiora pericula damnis 5
Spero; salutis opem nec medicina dabit.
Quam prius ipse uiam meliorem carpere possum?
Heu michi! Quid faciam? Non bene certus eo.
Conqueror estque mee iustissima causa querele,
Cum sit consilii copia nulla michi. 10
Sed qua multa nocent, opus est michi querere multa:
Nam solet ars dominum sepe iuuare suum.
Si mea plaga suos denudet in ordine uultus,
Que sit et unde uenit armaque quis posuit,
Perdet et ipsa sue fortassis spem medicine. 15
Spes reficit dominum fallit et ipsa suum.
Si tegat ex toto faciem motusque doloris
2 assidue] assidua D. plaga] plagaque U pena P.
3 et] sed ZSUGN. ferientis] feruentis P. adhuc] opus adhuc D.
nomen] modum G.
4 nec] non HK. plaga ... su os] plagas ... su as N.
5 Post 6 K. unde] inde OK.
7 quam 1 qua S quod H. carpere] capere OM. possum ZP:
possim HVIM possem KSUGNDR possunt O.
8 michil miser J. certus ZODM: tutus PHKVSUGNRI. eo]
ero KGNR.
88
PNFILO Estoy herido y llevo un dardo alojado en el co-
razn; mi herida se agrava sin cesar y, con ella, mi
tormento. No me atrevo a decir todava el nombre
de la mujer que me ha asestado el golpe, ni la llaga
permite observar el aspecto que presenta; (5) por ello
me figuro, para mi dao, mayores riesgos; la medicina
no dar con el remedio de salvacin. Qu va es la
mejor para poder iniciar la marcha? Ay de m! Qu
he de hacer? Ando sin rumbo bien fijo. Me lamento,
y mis quejas estn altamente fundadas, ya que no vis-
lumbro ninguna salida a mi problema.
(10) Pero, si muchos son los inconvenientes, debo
buscar muchos remedios: pues el arte suele socorrer
muchas veces a quien lo tiene a su alcance. Si mi he-
rida dejara observar detenidamente su aspecto, sus ca-
ractersticas y su origen as como la identidad de la
persona que dispar el arma, (15) sin duda arruinara
9 mee] michi R. querele] querela I doloris U.
10 michi] mei PHKV.
11 michi] om. R.
12 nam soler ars] res solita est F.
13 denuder] denudar KGN.
14 que sir er] et ferar P. uenit] ferit GN. armaque 1 arma
ZM. quis] quis et Z.
15 perder] perdit Z prebet GN. ipsa] ipse PVGN.
16 fallir et] et fallir M.
89
Et nunquam querat plaga salutis opem,
Forsitan euenient peiora prioribus illis
Et michi continget protinus inde mori. 20
Estimo monstrari melius, nam conditus ignis
Acrior; effusus parcior esse solet.
Ergo loquar Veneri, Venus est mors uitaque nostra,
Ducenturque suis omnia consiliis.
Vnica spes uite nostre, Venus indita, salue! 25
Que facis imperio cuneta subire tuo,
Quam timet alta ducum seruitque potencia regum,
Supplicibus uotis, tu pia, paree meis!
Ne sis dura michi precibusque resistere noli,
Sed fac quod poseo; non ego magna peto. 30
Dixi non magna; misero michi magna uidentur,
Sed tamen ista dare non tibi difficile est.
Annuo die tantum, iam iamque beatus habebor
Et sic euenient prospera cuneta michi.
Est michi uicina, uellem non esse, puella, 35
Si non subueniat gracia uestra michi,
Nam solet amoto plus ledere proximus ignis:
Me, si mota foret, lederet ipsa minus.
Fertur uicinis formosior omnibus illa:
19 euenient] eueniunt DRI eueniant O uenient K. illis] istis
OHI.
20 michi PH: me cett. continget] contingit PSDRI continet O.
inde] ire O.
21 monstrari] mostrare K. melius] esse melius M. nam] iam Z
qua H.
23 loquar] loquor GNI. nostra] nos tri ZK mea NM.
24 ducenturque] ducunturque OHSU uincenturque V.
25 uite nostre ZPHVSI: nostre uite OKUGNDRM.
26 subire] sub esse GN.
27 alta] aula R.
28 meis] michi GN.
29 ne] nec SDI non KR. dura] dira U. precibusque] precibus
VGND.
90
ella misma toda esperanza de remedio. La esperanza
reconforta o decepciona a quien la concibe. Si mi he-
rida ocultara radicalmente su rostro y las contracciones
del dolor, sin acudir jams en busca del propio remedio,
tal vez entonces me sobrevendran mayores males, (20)
y de aqu podra derivar la causa directa de mi muerte.
Es mejor, creo, mostrarla: un fuego oculto es ms
violento; si se desparrama, suele debilitarse. As pues
me dirigir a Venus: Venus es nuestra muerte y nues-
tra vida, y sus consejos guiarn toda mi conducta.
(25) nica esperanza de nuestra vida, nclita Ve-
nus, salve! T que logras mantener sumisas a tu
imperio todas las cosas, t a quien temen y sirven las
altas potestades de Duques y Reyes, dulce Venus, api-
date de mis humildes splicas! No seas cruel, no te
resistas a mis ruegos; (30) haz lo que te pido; no es
mucho lo que pretendo. He dicho que no es mucho:
es mucho a los ojos de un desgraciado como yo; pero
a ti no te resulta nada difcil otorgrmelo. Di tan slo:
Concedido; y al instante me considerar feliz, y ya
todo me saldr bien.
(35) Tengo por vecina a una joven; ojal no la tu-
30 quod] que POSU.
31 dixi] die si G.
32 non tibi difficile est] non sit tibi difficile U.
33 annuo] annue PN animo OKD.
34 euenient] eueniunt DR prouenient H peruenient VUM.
prospera cuneta] cuneta prospera G.
35 uellem non esse 1 uelle non uelle D. puella] puellam
OKGND.
37 amoto] admotus I ad motos D admota G.
38 me] et DRI que OUN. mota] remota ODI (corr. 0'). mi-
nus] Venus K.
39 formosior] famosior D. illa] una U.
91
Aut me fallit amor, omnibus aut superest. 40
Hec mea transiecit certis precordia telis,
Tela nec inde queo ui remouere mea.
Vulneris inde mei crescit dolor omnibus horis
Decrescitque color uisque decorque meus.
Hec nulli dixi nec que michi uulnera fecit. 45
Iustaque causa fuit, dicere que uetuit;
Dicitur- et fateor- me nobilioribus orta:
Huic ideo metuo dicere uelle meum;
Fertur- et est uerum- quod me sit dicior illa:
Et decus et dotes copia sepe rogat: 50
Nec michi sunt dotes, decus ingens, copia grandis,
Sed quod habere queo, quero labore meo.
Dummodo sit diues cuiusdam nata bubulci
Eligit e mille quemlibet illa uirum.
Illius in forma nostros tremor occupat artus 55
Et magis hoc uotum dicere causa uetat.
Concipit ingentes animos fiducia forme
Inque modum dominam non sinit esse suam.
Has de corde meo temptaui demere curas;
41 transecit] transfixt ON superat K. certis] ceteris M d-
rs GN.
42 queo] quera U.
43 inde] tamen O unde U.
44 color ... decorque] color ... laborque U decor ... colorque P.
uisque] usque P.
45 hec] hoc ZKVR hac O (corr. 0'). nulli] ulli NM. nec]
nisi R hec H. que] qui P. michi] mea ZS.
46 que] quod Z. uetut] uetuit illa M puduit O metuit P.
47 arta ZOKSDR: arta est PHUGNI ortam VM.
48 huic] bis Z hiis HKVM. ideo ZPSUGNI: gtur OHKVDRM.
49 rne st] sit me KSUM.
50 rogat] rogant PGNDM.
51 ln mar[!,. K. nec] non ZO. decus ingens] ingens decus N.
ngens] ungens O.
92
viera, si tu favor no ha de acudir en mi ayuda, pues el
incendio cercano causa ms daos que el lejano: as la
muchacha, apartada de m, me hara sufrir menos. Pasa
por ser ms hermosa que todas sus vecinas; ( 40) o
me ciega el amor, o efectivamente las supera a todas.
Esta joven me ha atravesado el corazn con los dardos
certeros de su amor, y ni con todas mis fuerzas,
logro ya arrancar estos dardos de su sitio. El dolor de
mi herida se agrava de hora en hora, y decae mi salu-
dable color, mi energa y mi apariencia.
(45) A nadie he hablado de mis cuitas ni de la mujer
que me ha malherido. Tiene fundada justificacin el
motivo que me impidi hablar; se dice- y estoy de
acuerdo - que es de cuna ms noble que la ma: por
eso temo declararle mi amor; se cuenta- y es ver-
dad- que ella es ms rica que yo: (50) con frecuen-
cia la riqueza requiere honores y prebendas: yo carez-
co de prebendas, de altos honores y de grandes recur-
sos; y lo poco que puedo tener, lo gano con mi trabajo.
Con tal que sea rica, la hija de cualquier boyero puede
elegir entre mil un marido a su gusto.
(55) Ante su belleza un temor se apodera de mis
miembros: razn de ms para impedir que le hable
de mi amor. La confianza en la propia belleza vuelve
a la mujer orgullosa y le hace perder el sentido de la
medida. He intentado desterrar de mi corazn estas
52 quod] quid U. quero] poseo K.
53 dum] cum UI.
54 quemlibet] quem uelit (uolit N) SUGN.
55 nostros] meos P. tremor] timor O temor I amor GM.
56 hoc] hec ZHUR.
58 modum] modo SGNR.
59 has] nam P.
93
Sepius obstanti tune magis arsit amor. 60
En mala nostra uides, en nostra pericula nosti.
Vnde, precor, precibus mitis adesto meis.
Non michi respondes nec dictis porrigis aures,
Nec tua clara meum lumina lumen habent ...
Aut tu tolle tuas nostro de corde sagittas 65
Aut tu seua tuis uulnera pasee iocis!
Quis posset tanti curam tolerare laboris
Que domino flenti premia nulla daret?
Insto precando tibi, michi nam dolor anxius instat
Assiduasque preces concipit ipse dolor. 70
(VENVS)
Tune Venus hec inquit: Labor improbus omnia uincit,
Qualibet et poteris ipse labore frui.
Et monstrare tuos animos nulli uerearis,
Vix erit e mille que neget una tibi.
Quamque precando petes, prius aspera forte negabit, 75
Sed leue pondus habet illius asperitas.
Nam iurando prius quos uenditor ipse negabat
60 obstanti] instanti OSU instante H. tune] te H. arsit] auxit
P artat H hesit O.
61 en ... en] en ... et SU tu ... et O en ... tu DI et ... et H.
nosti] cernis V.
63 non] nec HSU. nec] non Z. porrigis] porriges RM.
65 nostro de carde] de nostro carde OHKSU de carde nos-
tro Z.
66 seua] sana V scena O. iocis ZHKSUGNM: modis POVDRI
(cf. u. 100).
67 tanti curam] tanti causam SU curam tanti D causam tanti
H curas tanti P.
68 ljuc] qui UDRI.
69 Om. K, add. in marg. K
2
insto POVUDRM: isto Z iusto
SI iuste HGN iusta K
2
Cohen Evesque. tibi michi] tibi me
94
preocupaciones; (60) pero cuanto ms resisto, ms se
inflama mi amor. Bueno! Ya ves mis males, ya cono-
ces los riesgos que corro. Por lo tanto, te lo ruego, s
propicia a mis splicas. No me contestas ni prestas
odos a mis palabras, ni tus ojos claros tienen para m
una mirada de luz ...
(65) Arranca de mi corazn tus flechas, o alivia con
tus gracias el cruel dolor de mis heridas! Quin po-
dra soportar una cuita tan fatigosa sin recibir en cam-
bio la menor compensacin a sus lgrimas? Te apremio
con mi splica porque a m tambin me apremia la
angustia del dolor, (70) y el dolor a su vez me inspira
incesantes splicas.
VENUS Entonces Venus le dijo: El esfuerzo obstinado
vence todos los obstculos; y con esfuerzo podrs tam-
bin t conquistar a la mujer que te guste. Y no tengas
reparo en declarar tus sentimientos a ninguna mujer:
apenas habr una entre mil que te d una negativa. (75)
Cuando pretendas a una suplicndola, es posible que
empiece por rechazarte con dureza; pero su rigor tiene
muy poca importancia. Efectivamente ya puede el ven
DRK
2
tibi (michi om.) GN michi (tibi om.) P. nam] noster
O tum Dain Evesque. instat] urget KGNDR.
70 ipse] iste SU ille ZR inde P.
71 tune] nunc ON. hec] hoc MRI.
72 qualibet ZOSN: quolibet cett. ipse] ipso GN arte KS.
74 uix] uis Z. e] in Z. neget] negat KGN.
75 quamque] queque O quodque H quamuis GN. precando]
petendo S petenda GN negando U. petes POHU: petis
ZKVSGNDRIM.
76-77 Om. KG (add. in marg. K").
76 illius] ipsius PN.
77 nam] namque D. prius] prior U. quos] quas O. negabut
negabit OM negauit UI.
95
Venales census improbus emptor habet.
Nec mate transisset, pauidus si nauta fuisset
Turgida cum primum restitit unda rati.
Ergo tuis primum si non fauet illa loquelis,
Arte uel officio fac tamen ut faueat.
Ars animos frangit et firmas diruit urbes;
Arte cadunt turres; arte leuatur onus;
Et piscis liquidis deprenditur arte sub undis
Et pedibus siccis per mate currit horno.
Rebus et in multis ars adiuuat officiumque:
Pauper sepe suo pascitur officio;
Et quamuis iusta sedatur principis ira,
Seruat et illesum corpus opesque reus;
Et gaudet locuples qui flete solebat egenus;
Et modo uadit eques qui solet ire pedes.
Quod donare sibi minime potuere patentes
Hoc exercenti iam dabit officium.
Officiumque tuum primum si forte recusat,
Tu seruire tamen esto paratus ei.
Hiis poteris superare minas causantis amice,
78 census] mentes OGN.
79 nec] non ZOVGNIM.
80 turgida] turbida R horrida GN.
81 illa] ipsa PI.
82 officio] officiis O ingenio HK.
80
85
90
95
83 animos] homines (et s. u. animos) P. diruit FZPDR: destruit
OHKVSUGIM distruit N.
85 liquidis] in liquidis O. deprenditur] deprehenditur ZVU.
86 currit] transit SU. Post u. 86 leguntur uu. 207-208 in Z.
87 multis] cunctis KSU.
88 officio] ingenio M officio et s. u. arte O officio et s. u. uel
ingenio N ingenio et s. u. officio K ingenio uel officio V.
90 scruat] seruet P. illesum] ille suum O. opesque] et opes-
que R opusque U. reus]rei G suas PV.
91 solcbat] solet ZO.
96
dedor empezar jurando que no vende: un comprador
obstinado acaba llevndose la mercanca. No hubiera
hecho la travesa el marinero si se hubiera acobardado
(80) al sufrir su embarcacin el primer embate de una
ola embravecida. Por lo tanto, si aquella mujer, al prin-
cipio, no responde favorablemente a tus requerimien-
tos, arrglatelas, a pesar de todo, con tu arte o tus
maas para que responda. El arte vence resistencias y
derriba slidas ciudades; ( 85) con el arte se vienen
abajo los castillos; con el arte una masa pesada se
vuelve ligera; con el arte se caza al pez bajo las aguas
cristalinas y el hombre corre a pie enjuto sobre las
aguas.
Son muchsimas las ocasiones en que nos prestan
ayuda el arte y la inventiva: el pobre come no pocas
veces gracias a sus maas; por justo que sea el enojo
de un prncipe, se logra aplacarlo (90) y as el culpable
conserva la integridad de su persona y de sus bienes;
y vive feliz en medio de riquezas quien estaba acos-
tumbrado a llorar en su indigencia; y anda ahora a
caballo quien tena la costumbre de ir a pie. Lo que
no pudieron darle en modo alguno sus padres, se lo
dar al vividor su inventiva.
(95) Si casualmente la mujer rechaza al principio tus
atenciones, t, no obstante, mantente a punto para ser-
virla. As logrars desarmar las amenazas de una amiga
92 modo] iam P. uadit] gaudet G gaudet et s. u. uadit N.
eques] equos U. pedes] per pedes R.
93-138 Post 276 in D.
93 sibi] tibi OHM sui F.
94 iam] mox R. dabit] dedit PVR.
95 primum] primo GN. si] sibi R. recusat] recuset OKIM.
96 paratus] parata N.
97 poteris] potis N. poteris superare] superare potes D. po-
teris superare minas] superare minas poteris R.
97
7. -Pnfilo o el arte de amar
Fiet amica tibi que prius hostis erat.
In quibus esse solet loca sepius illa frequenta,
Siue potes pulchris pascere pasee iocis; 100
Gaudia semper amat et ludiera uerba iuuentus.
Et iuuenum mentes hec in amore mouent.
Necnon semper ei te letis uultibus offer:
Est cum leticia pulchrior omnis horno.
Nec nimium taceas nec uerba superflua dicas; 105
Despicit e mnimo sepe puella uirum.
Excitat et nutrit facundia dulcis amorem
Et mulcens animos mitigat ipsa feros.
Si locus est, illi iocundis uiribus insta:
Quod uix sperasti, mox dabit ipsa tibi. 110
Non sinit interdum pudor illi promere uotum;
Sed quod habere cupit hoc magis ipsa negat.
Pulchrius esse putat ui perdere uirginitatem
Quam dicat: De me fac modo uelle tuum.
Hoc nimium caueas, si sit tibi curta supellex: 115
Nesciat esse tuum pauperiemque tuam;
98 Sic legitur in V: que prius hostis erat fiet amica tibi. fiet]
fiat R nec I sit K. que] qui O.
99 solet loca] loca solet l. illa] ipsa Z ipse OHV.
100 siue potes] si non potes S si que potes N si que poteris G
que poteris V. iocis] modis P.
101 ludiera] lubrica D.
102 mouent] trahunt VSUG trahunt et s. u. mouent N.
103 necnon] nec nisi SURI et nisi D nec V. ei] om. O. letis]
letibus G. uultibus] mentibus H. offer] offert M.
104 est] et H. pulchrior] pulchrius S.
105 nec] non DR.
106 despicit] despiciat M.
107 excitat] incitat P. nutrit] fouet R. facundia] concordia
et s. u. facundia K.
108 mulcens] mulcet O multos R. ipsa] ipsa ipsa Z illa HSUD
ipse G. feros] ueros G.
98
en busca de excusas, y conquistars como tal amiga a
la que empez siendo tu enemiga.
Frecuenta los lugares donde ella suele hacer su vida
y, (lOO) si puedes tomar parte en alegres diversiones,
hazlo; a la juventud siempre le gusta la alegra y las
bromas divertidas. Todo esto promueve el amor en
las mentes juveniles. Mls todava: presntate siempre
ante ella con cara sonriente: la alegra hace al hombre
ms atractivo. (105) No seas demasiado callado ni ha-
bles con exceso; con frecuencia una insignificancia pro-
voca en una joven el desprecio hacia su galn. Una
dulce elocuencia en cambio despierta y alimenta el
amor: con su arrullo amansa hasta los corazones sal-
vajes. Si se presenta la ocasin, aprmiala con delicada
violencia; (110) ella misma te dar al instante lo que
apenas te atrevas a esperar. El pudor le impide a
veces abrir su corazn; pone el mayor empeo en re-
husar lo que ms ansa tener. Considera ms honroso
perder, forzada, su virginidad que decir: Toma, haz
de m lo que quieras.
(115) Una importante precaucin en el caso de que
tu atuendo sea pobre: que ella ignore tu posicin y
109 est] om. G. illi] ibi I. uiribus] uerbis D uersibus uel
uiribus Z. insta] ista Z.
110 quod] que GNI. mox] iam ZOKV. ipsa] illa VSUGNRI.
111 sinit] sciuit O sunt l. illi] illam GN om. R. promete] pro-
dere P depromere R.
112 sed] et GNI. habere cupit] cupit habere K. ipsa] illa
ZHKUI. negat] uetat VGND negat uel uetat H.
114 de me] de se DRI de te K.
115 hoc] hic K. caueas] fugimus U taceas K. si] cum R. curta l
parua ZDRIM pauca H.
116 nesciat] nescit G.
99
Exiguo pulchram ducit sollercia uitam
Iocundoque suas ore tegit lacrimas.
Quod non es simulare potes dictis habituque;
Maxima sors paruo contigit ingenio. 120
Plurima mundus habet sua que uicinia nescit,
De quibus apta sibi plura referre potes.
Crede quod interdum multis mendacia prosunt,
Et quandoque nocet omnia uera loqui.
Et famulos famulasque domus sibi sepe loquentes 125
Allice colloquiis muneribusque tuis,
Vt semper referant de te bona uerba uicissim
Et pascant dominam laudibus usque tuam.
Dum dubio dubias mentes in pectore uersat,
An faciat uel non, nescia, uelle tuum, 130
Tune illam multo temptamine sepe fatiga,
V t cicius possis uictor amare frui.
Pellitur huc animus hominum uel pellitur illuc
Sepe labore breui, dum manet in dubio.
117 O m. G. puchram ... uitam] pulchrum ... uultum F E vesque.
118 Post 119 N. suas] suo K suos D.
119 Om. G. es] est M.
120 sors] pars uel sors V. contigit] contulit V.
121 sua] et P. uicinia] uicina NM.
122 sibi plura referre potes] potes plura referre sibi D. potes]
uales GN potest H.
123 crede] credo PKGNDI.
124 omnia] nimia S plurima D. uera] uerba S (non P) uere Z.
125 famulasque] famulas GN. domus] suas O domusque GN
scias H. loquentes] frenquentat N frequentas G.
126 colloquiis] alloquiis I.
127 referant de te] de te referant H. uicissim] fecisse G fecisse
et s. u. uicissim N.
128 pascant] pascunt K. laudibus] cum laudibus M. tuam] tuis
ZODI suam SU.
100
tu pobreza; el ingenio lleva una vida decorosa incluso
en la escasez y oculta sus lgrimas bajo alegre mscara.
Con tus dichos y tu conducta puedes fingir lo que
no eres; (120) con un poco de ingenio se alcanzan los
mayores xitos. Hay por el mundo infinidad de cosas
ignoradas en la vecindad; puedes contarle muchas de
ellas aplicables a su caso. Convncete: son muchos los
que de vez en cuando sacan partido a las mentiras, y,
alguna vez, es contraproducente decir toda la verdad.
(125) Conqustate con palabras y obsequios a los
servidores y sirvientas que tienen trato frecuente con
ella en casa para que entre s siempre hablen de ti
en trminos elogiosos y recreen constantemente a tu
dama con tus mritos.
Mientras ella en su incertidumbre da vueltas en el
corazn a sus pensamientos (130) para saber- igno-
rante! -si ha de prestarse o no a tu amor, t, preci-
samente entonces, aprmiala multiplicando ms y ms
tus insinuaciones para poder adelantar tu triunfo y go-
zar del amor. Ordinariamente un leve esfuerzo basta
para arrastrar en uno u otro sentido a la mente hu-
mana mientras est indecisa.
129 dubio dubias PSUGM: dubias dubio ZOHKVDRI dubio
dubitans N. mentes in pectore uersat] uersat sub pectore
mentes GN. pectore] corpore OHKV. uersat] uersant GN
uerset I.
130 an ... uel ZPOUGND: aut ... u el KVSM an ... aut I an ...
an RH. faciat] sciant GN. nescia] nesciat OHSDIM. tuum]
suum P.
131 tune] tu N. temptamine] conamine H. sepe] sese O.
132 possis] poteris HGN.
133 hominum] hominis Z eius O. uel pellitur] compellitur D
compellit R. illuc] illic S.
134 labore] in hora R. duro] spes VGN.
101
Et placeat uobis interpres semper utrisque, 135
Qui caute referat hoc quod uterque cupit,
Emula nam iuuenum diiudicat acta Senectus
Et simul hos prohibet litigiosa loqui.
Incipe: spe melius dedit et dabit omnia tempus
Nec timar ullus erit in quibus esse times. 140
Non tibi plus dicam; uinces studiosus amicam
Inceptumque uiis mille patebit opus.
(PAMPH ILVS)
Incolumis leuiter egro solada prebet,
Nec minus infirmus sentit adesse malum.
Consilio Veneris michi non dolor alleuiatur, 145
Sed meus in tristi pectore regnat amor.
Hactenus auxilii michi spes fuit omnis in illa:
Spes modo discessit, et manet ipse dolor.
Non miser euadam: me nauta reliquit in undis:
Et portum quera, nec reperire queo. 150
Sed modo quid faciam? Mea spes modo spectat ad illam:
Illi me nouiter conuenit ire loqui.
Quam formosa, Deus, nudis uenit illa capillis!
135 uobis] uerbis M. semper] fidus H. utrisque] u trisque fidus
N utrimque SU uterque K utriusque Evesque.
136 qui] que RD. referat] referet P. hoc quod] quicquid R.
uterque] utrique GDR. cupit] placet DRI.
137 nam] iam VG.
138 prohibet] perhibet GR. litigiosa] diliciosa HR litigiosa
et s. u. deliciosa N.
139 spe] spes R spem HGN sepe O. dedit et dabit] dedit dabit
H dabit et dedit OD dabit et (om. dedit) R.
140 nec] non PH nam K. ullus] nullus K. esse] esset R. ti-
mes] solet DRI.
141 uinces] uides O uincas K.
142 patebit] placebit KR.
143 kuitcr egro] egro leuiter O. egro] ergo KD egris U. solada]
falacia Z. prebet] prestat SU.
102
(135) Cuidos de que haya en todo momento entre
vosotros un intermediario que prudentemente lleve
de uno a otro los respectivos anhelos, pues la Vejez
envidiosa se erige en juez de las relaciones entre jve-
nes y, al propio tiempo, irritada, les prohbe hablarse.
Lnzate: todo con el tiempo se ha dado y se dar
mejor que t lo esperas y (140) nada hay que temer
en esas situaciones que te asustan. No he de aadir ni
una palabra ms; si te empeas, la conquistars y, en
cuanto inicies la tarea, se te ofrecern mil posibilidades.
PNFILO (A solas.) Le es fcil al que goza de buena sa-
lud consolar al enfermo; pero ste, falto de fuerzas, no
deja de sentir la realidad de su dolencia. (145) Los
consejos de Venus no alivian mi dolor y mi amor sigue
reinando en un corazn afligido. Hasta aqu yo haba
puesto en ella toda esperanza de ayuda: ahora la espe-
ranza se ha desvanecido, pero subsiste el mismo dolor.
Desgraciado de m! No saldr a flote: el marinero me
ha abandonado entre las olas: (150) busco un puerto
y no puedo dar con l. Qu podra yo hacer ahora?
Mi esperanza mira ya tan slo a la muchacha: decidi-
damente, me conviene ir a hablarle.
144 nec] ne M. adesse ZUGN: abesse POHVSDRIM adesse uel
abesse K.
145 non] nam S. alleuiatur] alienatur D.
146 meus] magis OHGN meus et s. u. magis K. pectore] cor-
pore OHV. regnat] sedet PSU uersat uel sedet V.
147 auxilii] consilii O. in illa] nulla G.
148 modo] michi HR modo et s. u. mea K.
149 non] quo GN. reliquit] relinquit GR.
150 et] hanc 1 sed R. quera] querens SU. nec] non ZSU.
151 mea] nam P. spes] mens PVI. ad illam] in illam O ad istam
R in (et s. u. ad) illam K.
152 nouiter] leniter H nuper V nouerit KN. ire] inde R.
153 formosa] fermosa M. nudis] nitidis DI. illa] ipsa GN.
103
Quantus et esset ei nunc locus inde loqui! ...
Sed subito tanti michi nunc uenere timores! 155
Nec mea mens mecum, nec mea uerba manent,
Nec michi sunt uires trepidantque manusque pedesque.
Attonito nullus congruus est habitus.
Mentis in affectu sibi dicere plura paraui,
Sed timor excussit dicere que uolui. 160
Non sum qui fueram, uix me cognoscere possum;
Nec bene uox sequitur ... Sed tamen inde loquar.
Alterius uille mea neptis mille salutes
Per me mandauit officiumque tibi;
Hec te cognoscit dictis et nomine tantum, 165
Sed te, si locus est, ipsa uidere cupit.
Illic me uoluere mei retinere parentes
De quibus electis uilla redundat ibi;
Hi michi spondebant cum summa dote puellam
Pluraque que non est cura referre modo. 170
154 et esset ZPKVDI: ut esset O adesset HSUGNR esset M.
inde] ire P ut ire O.
155 sed] sic O et V. sed subito] subito sed GN. nunc] nam V
nec Z.
156 nec
1
] nam V.
157 trepidantque] trepidant ZGNDI (et ante corr.) O. manus-
que pedesque ZHKVSIM: pedesque manusque PDR manus
pedesque U manusque pedes OGN.
158 habitus] aditus SU animus R.
159 affectu] affectum VU aspectu PD. paraui] putaui Z.
160 sed] si N. excussit] exclusit H. que] quid U qua R quod-
que K.
161 cognoscere] agnoscere U.
162 nec 1 non HKVSU. nec bene uox] uox bene non O. sequitur 1
loquitur V. sed] si P. loquar ZOKVSNM: loquor PHGDRI
loquitur U.
165 hec] sed D non V nec S et P. cognoscit] cognouit H. et]
aut S nec GN.
104
(Viendo venir a Galatea.) Qu hermosa! Dios mo!
Ah viene en persona con su cabellera al descubierto!
Qu gran oportunidad sera sta para dirigirle la pa-
labra!. ..
(155) Pero de pronto, entonces ... me cogi un p-
nico tan grande! Me veo falto de lucidez mental y
carezco de la facultad de hablar; me siento desfallecer
y me pongo a temblar de pies y manos. No hay la
menor congruencia en la conducta de un aturdido. En
mi estado de lucidez, me haba preparado para decirle
muchas cosas, (160) pero el miedo me hizo olvidar
cuanto quera decirle. Ya no soy el que era, apenas
puedo reconocerme; no me sale bien la voz ... Pero,
con todo, he de hablarle.
(Dirigindose a Galatea.) Mi prima, la de la granja
siguiente, me encarga te transmita mil saludos y el
ofrecimiento de sus servicios; (165) slo te conoce de
odas y de nombre; pero si se presenta la ocasin, tiene
muchas ganas de verte personalmente. All queran
retenerme mis parientes - personas distinguidas -
que llenan la granja hasta rebosar; me ofrecan como
prometida a una joven con inmensa dote (170) y otras
166 sed] et ZHSDRIM.
167 illic] illuc NM. me] om. GN. uoluere ... retinere] retine-
re ... uoluere K. parentes] paretes Z parenti U.
168 Post 169 GN, de] ex GN. uilla] milla PG uilla et s. u. miila
N. redundat] tenenda GN. ibi] michi GN.
169 summa] magna OM.
170 pluraque que] plura que I plura et que R. est] sunt DI. cura
referre] referre cura U. modo] michi DR meo O modo
quere Z. Post 170 legitur in SU: multaque dicere (dixerc U)
que nocuere michi.
105
Omnia postposui: tu sola michi placuisti;
Respuerem pro te quicquid in orbe manet.
(GALATHEA)
Ludendo loquimur. Loquitur sic sepe iuuentus.
Verbula mixta iocis iurgia nulla mouent.
(PAMP HILVS)
Sed modo dicamus cordis secreta uicissim
Dictague, preter nos, nesciat alter horno.
Demus et inde fidem fieri sic, postea dicam!
Primitus incepi: primitus inde loquar.
Nos modo concordes debemus uera fateri.
175
Gracior in mundo te michi nulla manet: 180
Vt te dilexi, iam ter pertransiit annus,
Nostra nec ausus eram uota referre tibi.
Tempore non longo loquitur sapiencia surdo:
Nosque diu frustra non decet inde loqui.
Te constanter amo, modo plus tibi dicere nolo, 185
Donec tu dicas quid placet inde tibi.
(GALATHEA)
Sic multi multas multo temptamine fallunt,
171 tu] cum M. sola michi] michi sola KD.
172 respuerem] respueram HKR. manet] foret GN fuit mane V.
174 mixta] mista ZM ficta PV iuncta l.
175 modo] tamen M.
176 nesciat] nesciet H nescit U. alter] ullus SUR.
177 fieri] fiat H. sic] sicut R.
178 primitus
1
] primus K. inde] ipse O unde V. loquar] lo-
quor GNI.
179 concordes] concorda GN. uera] cuneta M uerba GNDI.
181 iam ter] ter iam GN iam te O. pertransiit] pertranseat H.
182 nostra ... uota] uota ... nostra PGNI nam ... uota SU.
106
muchas ventajas cuya enumerac10n no viene ahora al
caso. Lo dej todo de lado: eres t la nica mujer que
me ha gustado; por ti rechazara yo cuanto en el mundo
existe.
GALATEA Estamos hablando en broma. As suele hablar
la juventud. Unas palabritas entrecruzadas por diver-
sin no promueven nunca altercados.
PNFILO (175) Bueno, confimonos mutuamente los se-
cretos del corazn; pero que nadie ms que nosotros
llegue a conocer lo que nos decimos. Comprometmo-
nos a que as sea y, acto seguido, hablar yo! La inicia-
tiva parti de m: tambin tomo la iniciativa para ha-
blar. Pero con una condicin: hemos de estar de acuer-
do en decir la verdad.
(180) No hay para m en el mundo mujer ms en-
cantadora que t: hace ya ms de tres aos que estoy
enamorado de ti y no me haba atrevido a declararte
mi amor.
El sabio no pierde mucho tiempo en hablar a un
sordo: tampoco yo puedo extenderme demasiado en
vano. (185) Te amo profundamente; no quiero decirte
una palabra ms hasta que por tu parte me digas tus
sentimientos.
184 decet] licet P docet U.
185-186 In mar?,. S.
2
185 te] tegue N. modo ... tibi ZPHKVDR: tibi ... modo SUGN
modo (tibi om.) M tibi (modo om.) I non ... tibiO. nolol
uolo O.
186 dicas] dices VUI. tibi] logui U.
187 temptamine] conamine H. fallunt codd.: temptant edd. ple-
rique (ex u. 437?)
107
Sic multas fallit ingeniosus Amor.
Infatuare tuo sermone uel arte putasti
Quam falli uestro non decet ingenio.
Quere tuis alias incestis moribus aptas
Quas tua falsa fides et dolus infatuet!
(PAMPHILVS)
Sepius impediunt iustos peccata malorum.
Hic nocet alterius, non mea culpa michi.
190
Sed tamen auscultet me gracia uestra benigne, 195
Et liceat domine pauca referre mee.
Inde Deum celi, testor quoque numina terre:
Non loquor ista tibi fraude uel ingenio.
Hoc manet in mundo te non michi gracior ulla,
Carius et nullam mens animusque uidet! 200
Sed loquor incassum! ... Tua mens puerilis et etas
Quid nocet aut prodest noscere nescit adhuc
Iunior antigua quamuis sit acucior etas ...
188 multas fallit] fallit multas HI. amor] horno ZPV.
189 infatuare] infatuari U infamare H. putasti] parasti PH.
190 quam] me GN. uestro] nostro VSD. decet] decent Z.
191 tuis] tuas O uias R. alias] aliam H. incestis] incestibus O.
aptas] aptam H.
192 dolus] dolor GN. infatuet] infatuat Kl.
193 iustos] fides O.
194 hic] sic K en GN et O. culpa] plaga P.
195 auscultet] abscultet M ascultet Z asscultet P auscultat GN.
196 et] ut KGNDI. pauca referre ZPUGNM: dicere pauca
OHKVSD pauca dicere RI.
197 inde] inque VGNDI nam H. celi ... terre ZPOHKVM: te-
rre ... celi SU celi ... summi GNDRI. quoque] quaque O.
199 hoc ZPHVDI: non SURM nec GN quod O hic K. manet]
maneat O. in mundo] in toto P om. O. te non michi
gracior (cariar V) ulla HKVD: te non michi gratior ulla
108
GALATEA Son muchos los hombres que por mltiples
procedimientos intentan as seducir a muchas muje-
res, y muchas igualmente las mujeres que se han visto
burladas por ingenioso Amor. Con tu elocuencia y tu
astucia te has propuesto hacerme perder la cabeza:
(190) no he de dejarme enredar por tu ingenio! Vete
en busca de otras mujeres idnea5 a tu libertinaje y
que se dejen trastornar por tu mala fe y tus artimaas!
PNFILO Es muy frecuente que los pecados de los mal-
vados pongan trabas a los justos. Ahora recae sobre
m la culpabilidad ajena, no la ma. (195) Tenga no
obstante tu gracia la amabilidad de escucharme, y
permtaseme decir dos palabras a la duea de mi co-
razn.
Tamo por testigos al Dios del cielo y tambin a
las potestades de la tierra: no hay en mis palabras
engao ni sutileza. No existe para m en el mundo
mujer ms encantadora que t! (200) Mi alma y mi
corazn no miran a ninguna con tanto cario!
Pero ... vanas palabras las mas! Tu alma de nia
y tus pocos aos no saben todava discernir lo que
200 Sic legitur in H': Letius atque uidet mens animusque nichil.
et nullam] et nichil ZR atque nichil OR. uidet] uident
DRM.
201 tua] om. G.
202 Om. K. quid] quod ZVDR quidquid O. nocet aut prodest]
prodest aut nocet UG. aut] et D.
203 Post 204 K. antiqua] antiquo OGN. acucior] audacior GN.
te mi gratior ulla Z te non gracior ulla mihi I michi te
gratior ulla G michi gracior te nunc N te michi gracior
orbe non P nunc te michi gratior ulla SU.
puella O te michi gratior ulla R te michi carior ulla M non
109
Nam cum multa senes, plura uident iuuenes.
Et quamuis inuenis, fac ut cognoscere possis 205
Quis sim, que mea res quisue meus sit amor.
Cunctarum rerum prudencia discitur usu:
Vsus et ars docuit quod sapit omnis horno.
Ire, uenire, loqui necnon dare uerba uicissim,
Esse simul tantum deprecar ut liceat. 210
Non nisi colloquio cognoscimus intima cordis.
Ipsa referre potes quid placet inde tibi.
(GALATHEA)
Ire, uenire, loqui, tibi nec cuiquam prohibebo.
Quisquis ubique uias iure uiator habet.
Conuenit est et honor ut det responsa petenti 215
Et quemcumque uidet queque puella uocet.
Hoc concedo satis, uel tu uel quilibet alter
Vt uenias saluo semper honore meo.
Auscultare licet et reddere uerba puellis:
204 nam] et H. u i d ~ ' t ] uidet G. iuuenes] om. G.
205 et] sed KDRM: quamuis] quamuis sis O. ut] uti G. pos-
sis] possit O possi G.
206 quis sim que] quid sit Z. sim] sum N Eves.que. quisue meus
sit amor] quis meus est animus O.
209 necnon dare uerba uicissim] tibi nec cuiquam prohibebo
U (cf. 213). necnon] et non O. uerba] uera N.
210 simul tantum] tamen pariter GN. tantum] tecum OK ta-
men Z. deprecar] te precor P Evesque.
211 non] nec P. colloquio] colloquiis K.
212 quid] quod KVGNR. inde tibi] inde loqui U michi tibi O.
213 Om. U (cf. u. 209). Sic legitur in 0: ire uenire tibi num-
quam prohibebo petenti (cf. u. 215). loqui tibi nec] tibi
110
es buena o mala intencin, aunque la juventud tenga
mayor agudeza de visin que la edad avanzada ... Pues
si los viejos ven bien, los jvenes ven todava mejor.
(205) A pesar de tu juventud, trata de llegar a co-
nocer quin soy, cul es mi posicin y mi amor. En
todas las actividades la prctica hace al maestro: a la
prctica y al arte debe el hombre cuanto sabe. Tan
slo te pido que se me permita ir, venir, hablarte sin
que falte reciprocidad en las palabras, y (210) concer-
tar citas. Sin dilogo no podemos conocer las intimi-
dades del corazn. Y a puedes t ahora exponer tu
opinin sobre la materia.
GALA TEA Ir, venir, hablar ... no te lo puedo prohibir ni
a ti ni a nadie. Cualquier transente tiene en todas
partes derecho a utilizar la calle. (215) Los buenos
modales y la cortesa requieren de una joven que con-
teste a quien le pregunta y que dirija una llamada de
saludo a quien encuentre al paso.
Todava concedo sin dificultad otra cosa: que ven-
dare nec GN loqui tibi Z tibi uel K (loqui add. s.u. K")
tibi M. prohibebo] non prohibebo ZK
1
M Evesque.
214 quisquis] quisque OUGNRI. iure] ire ZPK om. N.
215 est et honor POHVUDR: et est honor ZKGNIM est ho-
nor S. det] dent GND.
216 et] nec SU. quoscumque] quemcumque P quodcumque D.
queque] iure U. uocet] nocet PO uocet uel nocet V uocat
N notet D.
217 hoc] hec M sed P.
217-218 uel tu uel ... ut ZHKVGNM: quod tu uel ... huc SUR
ut tu uel... huc DI ut tu uel ... ut P uel tu uel ... hu e O.
218 uenias POKVI: ueniat ZHSUGNDRM.
219 licet] decet D. reddere uerba] uerba reddere I. pucllis
(puelle uel puellis P) codd.: puelle Evesque.
111
Conuenit ista tamen ut moderanter agant. 220
V erbula si dederis luden do, uerbula reddam:
Sed s forte nocent, hec tibi non paciar.
Nos simul esse petis, solos simul esse recuso.
Non decet in solo nos habitare loco
Nam sola loca nocent: infamia nascitur inde. 225
Tucius ergo loquar plebe uidente tibi.
(PAMPHILVS)
Non michi parua modo, sed munera magna dedisti!
Nempe michi tantum sufficit alloquium.
Hiis meritis dignas nequeo tibi reddere grates:
Equari uerbis non ualet hoc meritum. 230
Sed fortassis adhuc ueniet tempusque diesque
Quo se monstrauit si quis amicus erit.
N e tibi displiceat, non audeo dicere quicquam ...
Quamuis te peterem pauca libenter adhuc:
Nos alternatim complexus, basia, tactus, 235
Vt dare possimus, cum locus affuerit. ..
(GALATHEA)
Quamuis illicitum complexus nutrit amorem
220 ista] ita R.
221 luciendo] ridendo H.
222 hec] hoc OKVS. tibi] michi PO tibi uel mi V. paciar]
pacior GN.
223 solos simul] simul tamen N solius tamen G.
224 Sic legitur in SU: Nos simul in solo non decet esse loco.
nos habitare] simul nos esse Z.
225 loca sola] sola loca DI sala loca Z.
226 ergo] inde POI ipsa Z. loquar] loquor GNI. loquar ... tibi]
tibi . . . loquar H.
227 munera] lumina G.
112
gas a verme t o cualquier otro, siempre sin menos-
cabo de mi honra. Las jvenes pueden escuchar y
contestar: (220) conviene no obstante que esto lo ha-
gan con medida. Si me hablas en broma, en broma
te hablar: pero si las bromas, dado el caso, resultan
pesadas, no las podr tolerar.
Me pides que nos citemos: s, pero citarnos a so-
las ... , no acepto. No est bien que nos veamos en un
lugar solitario, (225) pues los lugares solitarios son
peligrosos: cran mala fama. Te hablar pues con ma-
yor tranquilidad a la vista del pblico.
PNFILO No es una insignificancia sino un don impor-
tante, lo que me has concedido! Me considero satis-
fecho con tan preciada entrevista. No puedo darte
bastantes gracias por tus favores: (230) no hay pala-
bras a la altura de tus merecimentos. Pero quizs
llegue todava la ocasin y el da en que uno pueda
demostrar que sabe ser buen amigo.
Por no disgustarte, no me atrevo a decirte una
cosa ... Sin embargo me gustara pedirte todava algo
sin importancia: (235) que, si se prestara la ocaswn,
pudiramos permitirnos mutuamente unos abrazos,
unos besos, unas caricias ...
228 nempe] namque SU. michi] modo R. tantum] solum R.
alloquium] colloquium SM.
229 nequeo] non possum O. nequeo tibi] tibi nequeo GN.
230 uerbis] meritis ZOH.
231 ueniet ZOHKNDR: uenient PSUIM uenit G uenitque V.
diesque] locusque SU.
233 ne] nec OM non ZSUR. displiceat] displiceam K.
235 nos] nam K non O.
236 cum] dum PK. affuerit] aptus erit O.
237 complexus] amplexus GN.
8. - Pnfilo o el arte de amar
113
Et fallunt dom1nam bas!a seJ?e suam,
Hoc solum paciar, sed tu nil amplius addas,
Nam cuiquam, sine te, talia non paterer. 240
Sed modo de templo ueniunt utrique patentes:
Et michi, ne causer, conuenit ire domum.
Tempora sat uenient pariter quibus ambo loquamur
Et memor interea quisque sit alterius.
(PAMP H ILVS)
Lecior in toto me non est nec fuit orbe! 245
Figitur in ripis anchora nostra suis!
Me subito nimium Deus et Fortuna beauit,
Nam diues redeo qui miser ante fui.
Illius hic- frustra - quod siro memor illa rogauit,
Quam de mente mea non labor excuteret! 250
Non mecum sentit, ut eam desidero nescit.
Sum uelud ipse sui, sit memor ipsa mei!
Pluribus expedior, et adhuc me plura cohercent
De quibus ipse meum nescio consilium:
238 fallunt] fallant Z fallit H. suam] sua Z.
239 solum paciar] paciar solum M. tu] si V. addas] addes GN.
240 cuiquam] cuicumque Z nulli GN quocumque H cuique K.
sine] preter R. te] om. H.
241 ueniunt] uenient KNM ueniant G. utrique] uterque ONR.
parentes] parentum O.
242 michi ne] ne me GN.
243 uenient ZHVUGNM: ueniunt POKSDRI. loquamur] lo-
quimur OUM.
244 et] sed HM. interea ... alterius] alterius ... interea 1 (in-
terea om.) ... alterius Z alterius ... alterius P.
245 me] om. R. orbe] urbe I orbis G.
246 figitur] legitur V. suis] tuis l.
247 subito nimium] nimium subito GNK.
248 naml nunc OGN. diues] om. O.
114
GALATEA Aunque los abrazos alimentan el amor prohi-
bido y los besos engaan con frecuencia a la mujer
que los acepta, accedo a ello y nicamente a eso, pero
no aadas ya nada ms, (240) pues a ningn hombre,
excepto a ti, permitira yo otro tanto.
A punto estn de volver del templo mi padre y mi
madre: debo irme a casa para que no me rian. No
faltarn otras ocasiones perecidas para charlar juntos,
y, entre tanto, pensemos ambos uno en otro.
PNFILO (245) No hay ni hubo nunca en el mundo en-
tero persona ms feliz que yo! Mi ancla ha fondeado
en sus ansiadas playas! De pronto Dios y la Fortuna
me han colmado de felicidad, pues vuelvo a casa rico,
yo, el pobre de ayer.
Es ella quien ahora me acaba de recomendar - so-
bra la recomendacin- que me acuerde de ella:
(250) ni un esforzado propsito la destronara de mi
mente! No piensa como yo, no sabe hasta qu punto
suspiro por ella. Como yo la recuerdo a ella, ojal
siga ella acordndose de m.
Estoy superando muchas dificultades, pero toda-
249 illius] ipsius KDIR. hic POVI: hoc ZHM qui S hac D
hec U et GNR om. K. quod] ut R. sim] om. GN. illa]
ipsa OGN.
250 de mente mea] mea de mente Z. non ZOHDIM: nec
PKVSUGNR. excuteret PHSDIM: excutiet ZOKVUGNR.
251 non] nec HGNDRI. ut] quod OGNR
1
nec K'.
252 uelut] memor OHKSUR. ipse] ante GN. sui] fui ZPGNDI.
ipsa] illa HSURM.
253 expedior] impedior SUGN. et] sed GNDRI.
254 Post 255 K. meum] mecum U.
115
Si studiosus eam uerbisque iocisque frequentem, 255
Auferet assuetas garrula fama uias;
Firmet amiciciam si nulla frequencia nostram,
Non bene .firmus adhuc, forsan abibit amor.
Vsu crescit amor omnis, decrescit ab usu,
Omnis et impastus attenuatur amor. 260
Perpetuo crescit lignis crescentibus ignis;
Detrahe ligna foco, protinus ignis abest.
Sollicitus tantis curis tantisque periclis,
Detrahor in quantis nescio mente modis.
Hac in re nullam uideo michi prosperitatem, 265
Non habet et tutum mens mea propositum.
Obstitit interdum factis Fortuna uirorum
Propositumque suo non sinit esse loco.
Sic multis nocuit, multos tamen illa beauit.
Viuit in hoc mundo taliter omnis horno. 270
Prouidet et tribuit Deus et labor omnia nobis;
Pro.ficit absque Deo nullus in orbe labor.
Sit Deus ergo mei custos rectorque laboris.
Omne gubernet opus propositumque meum.
255 uerbisque] uerbis SUGNDR. iocisque] locisque ZGNM.
frequentem] frequentans I.
256 auferet POVM: auferat ZHKGN auf(f)ert SUDRI. assuetas]
assiduas DR. fama uias] uias fama V.
257 firmet] firmat HK. nulla] uera D.
258 firmus ... forsan] forsan ... firmus GN. forsan] forsitan S.
259-262 Ordo in S: 261, 262, 259, 260.
259 ab FODRI: et ZKVSUGNM in PH.
261 perpetuo] perpetue HN perpetuus S. crescit lignis .. .ignis]
crcscit ignis . . . lignis SU lignis crescit . . . ignis HK.
262 dctrahe] extrahe U.
263 sollicitus] sollicitis PN. tantis curis] tanta cura Z curis
tantis (tante GN) PGNI.
264 detrahor] distrahor U. quantis] tantis S. mente] mille HN.
116
va quedan otras muchas que no s cmo resolver:
(255) si me entusiasmo y me excedo con ella en pa-
labras o bromas, las incontenibles habladuras nos
cerrarn las calles frecuentadas; si un trato asiduo no
consolidara nuestra amistad, nuestro amor todava
poco firme, corre tal vez el riesgo de esfumarse. Todo
amor crece si se le cuida, decrece si se le abandona;
(260) y todo amor, falto de alimento, se debilita. La
llama va siempre en aumento al aumentar la lea;
rstale lea al fuego, al punto se va la llama.
Preocupado por tantos cuidados y por tantos ries-
gos, me siento arrastrado por mis reflexiones en no s
cuntos sentidos. (265) En este asunto no veo a mi
alcance ninguna probabilidad de xito, y ningn par-
tido parece seguro a mi mente. A veces la Fortuna
obstaculiza la accin de los hombres y no permite a
su empeo alcanzar el trmino que se proponen. As
muchos salen perjudicados por ella, aunque muchos
tambin le deben su felicidad. (270) Tal es la vida
del hombre en este mundo.
Dios, con nuestro trabajo, es quien vela por nosotros
y nos concede todos los bienes; sin la ayuda divina
ninguna tarea es fructfera en el mundo. Dios me
265 hac] hanc GI. re] ire I.
266 et tutum] astutum GN.
267 obstitit] obstat O. factis] fatis OK.
268 suo] suum ZI.
269 multis nocuit] nocuit multis DR. multis] multos P. nocuit]
om. O. illa ZPHKGN: ipsa OVSUDRIM.
271 et"] om. O. labor omnia nobis] nobis omnia labor S. om-
nia] omnibus O.
272 nullus] ullus P.
273 custos rectorque] rector custosque M.
274 gubernet] gubernat HGNM. opus] om. G.
117
Non meus interpres fuerit fraterque neposque 275
Nam nullus leuiter inuenit inde fidem:
Iura fidemque nepos nescit seruare nepoti,
Nec frater fratri, cum furor ille uenit.
Causa pusilla nocet sapiensque nocencia uitat;
Ergo nos aliam conuenit ire uiam. 280
Hic prope degit anus subtilis et ingeniosa
Artibus et Veneris apta ministra satis.
Postpositis curis ad eam uestigia uertam
Et sibi consilium notificaba meum.
Fama tue laudis nomenque tue bonitatis 285
Causa miserunt me tibi consilii.
Que loquor auscultet pietas et gracia uestra,
Alter et assensu nesciat absque meo.
Diligo uicinam michi quam noscis, Galatheam;
Ipsa suis dictis me, nisi fallor, amat. 290
Non loquor ut uellem, nam mille pericula uito,
Quicquid in orbe nocet sollicitus timeo.
E mnimo crescit, sed non cito fama quiescit;
275 non] si P. fuerit] fuit DM fiet VSU fiat GN. fuerit fra-
terque] fuerit superque O frater fietque V. fraterque ne-
posque] neposque fraterque U.
276 nullus leuiter] leuiter nullus H. leuiter inuenit] prebet
leuiter GN. Post u. 276 addunt u. 284 GN, qui iterum
eum in suo loco praebent.
278 curo] duro I. furor ille uenit OHVUGNRIM: uenit ille
furor ZPKSD.
279 nacencia] noxia U. uitat] uincit H.
280 nos] non S.
281 degit] deget HK.
282 et Veneris] uenereis SU in ueneris K est ueneris GNM.
apta] est apta H. ministra] magistra V.
283 curis] cunctis DM.
285 bonitatis] probitatis UGNI bonitatis uel probitatis V.
286 causal causaque SGNDI. consilii] consiliis N.
118
guarde pues y gue mi quehacer. Que l gobierne toda
mi actividad y mi empeo.
(275) No debo tomar como intermediario ni a mi
hermano ni a mi primo, pues a nadie le es fcil hallar
por ah a su persona de confianza: ni un primo en
atencin de su primo, ni un hermano en atencin de
su hermano saben respetar el derecho y la palabra
dada cuando surge la locura del amor. La causa ms
insignificante puede ser funesta, y el sabio evita los
riesgos; (280) en consecuencia tambin yo he de ir
por otro camino.
Aqu muy cerca vive una vieja, sutil e ingeniosa,
y sirvienta bien adiestrada en las artes de Venus. Dejo
a un lado mis preocupaciones; dirigir mis pasos hacia
ella y la pondr al tanto de mi problema.
(Dirigindose a la alcahueta.) (285) La fama de tus
merecimientos y el renombre de tu bondad me han
impulsado a acudir a ti en busca de un consejo. Atien-
da tu graciosa benignidad a lo que digo y que nadie
ms se entere sin mi consentimiento.
Estoy enamorado de mi vecina, Galatea, a quien t
bien conoces; (290) ella, si no me equivoco, y a juzgar
por sus palabras, corresponde a mi amor. No puedo
hablar con ella a mi gusto, pues debo evitar mil ries-
gos, e, intranquilo como estoy, me veo amenazado
287 que] quid GN quod PDR. loquor] loquar ZOHS. et gra-
cia] gratiaque R.
289 michi] tibi HR bene K. michi quam] quam tu Z. noscis]
nosti KR.
290 fallor ZUM: fallar POHRI fallet GN fallat KVS falax D.
291 non] nam O. uellem] fallem GN. nam] quia l. millc 1
multa GN. uito] uite OV.
292 nocet ZKVSUGNRI: manet POHDM.
293 sed] si Z et O. cito fama] fama cito GN.
119
Quamuis mentitur, crescit eundo tamen.
Parua nocent miseris, miseros mala mille sequuntur; 295
Resque laborque suus spe manet in dubia.
Tu mala nostra uides: tua uox eat nter utrumque,
Deprecor ut nostrum crimen eundo tegas.
(ANVS)
Alter amat quod amas, et quod petis hoc petit alter,
Sed tamen assensum non habet inde meum. 300
Est nimis ille probus et honesta coniuge dignus,
Sed michi displicuit quod dare disposuit:
Promisit ueteres cum pellicio michi pelles.
Sic sibi uile meam munus ademit opem.
Si datur ad tempus, dat et affert commoda munus; 305
Ius legesque suo destruit ingenio.
Quam petis, ut credo, nisi per me nullus habebit,
Nam nimis lla meo subiacet imperio;
Insuper ipsa sui sum dux et conscia facti,
295 parua] pauca KSM. mala mille PHVSGN: mille mala Z
mala multa OKUDRM mala I. sequuntur] loquentur D.
296 resque] spesque O. suus ZOKVGIM: suis N meus
PHSUDR. spe] spes SD sepe KGN. dubia] dubio KSD.
Post u. 296: En mala nostra uides en nostra pericula nosti
Spes manet in dubio tuis sine subsidiis S Tu mala nostra
uides tu nostra pericula nosti DO Commoda communis non
capit ulla labor Qui captem nosci sis internuncia nostri V.
297 tu] en HGNM. tua uox eat nter utrumque] en (et H
tu D) nostra pericula nosti OHSD. eat nter] cognoscit GN.
298 crimen eundo] eundo crimen U.
299 pe ti t l cupit S.
300 in ele] ille OHUGD illa N in de u el ille V.
120
por todos los males del mundo. Las habladuras nacen
de una mnima apariencia, y ya no descansan; aunque
sean mentira, crecw no obstante al andar. (295) Cr-
cunstancias insignificantes echan a perder a los des-
graciados, mil infortunios siguen sus pasos; su situa-
cin y su esfuerzo se estancan en esperanzas sin con-
sistencia. Y a ves mis desventuras: que tu palabra
viaje entre nosotros dos y- te lo suplico - encubre
con tu ir y venir el crimen que se nos achaca.
LA ALCAHUETA Otro hombre pone su amor donde t
pones el tuyo, y otro pretende lo mismo que t pre-
tendes, (300) pero l no cuenta sin embargo con mi
venia. Es altamente honorable y se merece una res-
petable esposa, pero me ha disgustado por lo que
pretenda darme: me prometi unos pellones usados,
a la vez que un pellico. (Cfr. Nota.) As su vil obsequio
lo priv de mi colaboracin.
(305) Un regalo oportuno produce y multiplica be-
neficios; rinde la justicia y las leyes a su voluntad.
La mujer que pretendes, nadie la creo
yo- sin mi intervencin, pues est demasiado sumisa
a mi imperio; por aadidura, yo soy la directora y
301 ille] ipse M.
302 sed] et H.
303 pellicio] pellicia ZU. pelles] uestes PGN edd.
304 sic] sed GNDRI. sibi] michi OM. meam] meum GN.
305 datur] dicatur O. dat] debet O. affert FDM: affer K aufert
cett. commoda] omnia DRI commoda uel omnia V.
306 ingenio] imperio RI.
307 nisi per me nullus habebit] nullus nisi per me habebit U.
nullus] ullus D.
308 nam] nulla O. illa meo subiacet imperio] imperio subiacet
illa meo KDRI. illa] ipsa GN.
309 ipsa] ipse P. ipsa sui] sui ipsa Z.
121
Et facit illa meis omnia consiliis.
Non loquar ipsa diu tibi; me premit altera cura;
Carpat quisque uias et sibi querat opem.
(PAMP H ILVS)
Hoc michi prestat opus nec me premit altera cura.
Hanc michi si dederis, omnia prestiteris.
310
Conuenit externos mercari sepe labores, 315
Emptus et ut capiat premia digna labor.
Nulla parte tuum frustrabor, crede, laborem,
Nunc quibus indigeo si michi prouideas.
Deprecar hoc unum: mercedis die michi nomen,
Et quodcumque michi dixeris, ipse daba. 320
(ANVS)
Plura uolunt et plura petunt, quibus instat e gestas:
Quantis indigeo tanta referre pudet.
Diuicias multas habui dum floruit etas;
Copia discessit, pluribus indigeo.
Me mea debilitas nimis exspoliauit et etas; 325
Commoda nulla facit arsque laborque meus.
Si modo nostra tibi prodesse iuuamina sents,
Deprecar ut pateat hinc michi uestra domus.
310 illa] ipsa ZHGN.
311 loquar] loquor PHGNDRI. ipsa] ista H. tibi] nam SG tibi
nam N.
312 carpat] carpit VGN carpiat I. quisque uias] iter quisque D.
uias] uiam OHRI suas S suas quo cupit ire uias GN.
querat] querit VI.
313 hoc] hec K hac P. prestat] restat M placet O prestet N.
opus] opero P om. Z. nec me] me non S nec ZV.
315 externos] hesternos PSU extraneos GN.
316 ct] om. M. digna] quisque U.
318 nunc 1 nec S de GN.
319 unum-1 tantum SDRI solum U. die] dat S.
122
confidenta de sus actuaciones: (310) en todo obra al
dictado de mis consejos.
No puedo continuar hablando contigo; tengo otro
asunto urgente; cada cual siga su camino y busque
solucin a sus problemas. (Hace ademn de retirarse.)
PNFILO ste es mi asunto primordial y no hay para
m ninguna otra preocupacin urgente. Si me das a
Galatea, me lo habrs dado todo. (315) Con frecuen-
cia hay que comprar el trabajo ajeno, y, si se compra,
ha de pagarse a su justo precio. En ningn concepto,
creme, vers malogrado tu esfuerzo con tal que me
proporciones lo que ahora echo de menos. Una sola
cosa imploro: dime el importe de la recompensa,
(320) y, pidas lo que pidas, yo pagar.
LA ALCAHUETA Quieren muchas cosas y son muy exi-
gentes los que viven agobiados de miseria: me da
vergenza enumerar todo lo que yo echo de menos.
Conoc la opulencia en la flor de mi juventud; la abun-
dancia se alej de m y echo de menos muchas cosas.
(325) Mi quebrantada salud y, adems, los aos me
han reducido a la mayor indigencia; ninguna como-
didad est ya al alcance de mi arte ni mi trabajo.
320 quodcumque] quecumque ZUGDR. michi dixeris] michi
nisi dixeris S dixeris michi GN tibi dixeris H.
321 plura
1
] multa SDR. plura
2
] multa KU. uolunt ... petunt]
petunt ... uolunt HU.
323 multas habui] habui multas P.
324-325 Om. ZOKV.
325 nimis] nimium GNDRI. exspoliauit] spoliauit GNDRI. et 1
om. M.
326 Om. M. facit] dabit DRI. arsque] ars GN. !ahorque l la-
bor Z. meus] michi PS.
328 ut patear] placeat (ut om.) GN.
123
(PAMPHILVS)
Hinc tibi nostra domus et cetera nostra patebunt,
Sitque sub imperio copia nostra tuo! 330
Multum grata michi modo nos concordia iunxit;
Pactaque sollicitet nter utrumque fides.
Hinc precor ut uigilet sollercia uestra laborque,
Et racione sua rem bene prouideat.
Principium finemque simul prudencia spectat; 335
Rerum finis habet crimen et omne decus.
Verbi principium, finem quoque conspice uerbi,
Vt melius possis premeditata loqui.
(ANVS)
Hac manet in uilla nimium formosa iuuentus,
Crescit et in cunctis moribus ipsa bonis! 340
Non fuit in nostro melior nec dulcior euo.
Suscipit ipse meam tam bene pauperiem!
Precellit cunetas omni bonitate coeuos
Pamphilus et socios laudibus exsuperat.
329 nostra] cuneta KGNDRI multa O.
331 nos] non O.
332 Om. U. sollicitet] sollicitent S sollicitat GNI.
333 !abarque] laborat G benigne H.
334 sua] suam ZPGN meam uel suam V.
335 principium finemque] principiumque finem D pnnclp!Um-
que finemque S. prudencia] prouidencia D. spectat] spec-
tet P .
.336 decus] scelus P.
337 fincm . . . uerbi] uerbi .. . finem P finem .. . uerbum Z.
fincm quoque conspice uerbi] finemque respice tui D.
124
Si t llegas a reconocer la bienhechora eficacia de
mi ayuda, te pido que, en adelante, tenga siempre
abierta vuestra casa.
PNFILO Desde ahora tendrs abierta nuestra casa y de-
ms pertenencias. (330) Quede bajo tu ley toda nues-
tra hacienda! Un feliz pacto nos une estrechamente
ya desde ahora: que la buena fe presida los compro-
misos mutuamente adquiridos. Te ruego que en ade-
lante se mantengan en estado de alerta tu habilidad
y tu esfuerzo, y que, metdicamente, estudies a fondo
la situacin. (335) La prudencia debe atender a la vez
al principio y al final; tanto la crtica como todas las
felicitaciones se reservan para el desenlace de los
hechos. Cuida el principio de tu discurso, y tambin
su parte final; para resultar ms elocuente, vete pre-
parada.
LA ALCAHUETA (Fingiendo no ver a Galatea, que se
halla ante el umbral de la puerta.) En este casero
s que se cra una juventud verdaderamente hermosa
(340) y en medio de todas las sanas costumbres! No
hubo en nuestra poca otro joven mejor ni ms ca-
rioso. Qu bien acoge mi pobreza! Pnfilo aven-
taja a todos los de su misma edad en toda clase de
virtudes y supera en mritos a sus compaeros.
338 melius possis] possis melius H. loqui] loquii P.
339 formosa] pulchra S.
340 et] om. ON. ipsa] ipse UGNIM illa OV. bonis] suis bonis
K suis U.
342 suscipit] sustinet DR. ipse PSGNDIM: ipsa ZOHKR illc lJ
illa V.
343 coeuos] uicinos GN.
125
Est stulto stultus, et mi ti mitis ut agnus: 345
Stulticie sapiens iure resistit horno.
Non manet hac tante pubes probitatis in urbe.
Quas acquirit opes non uorat ingluuies.
Est nimis ille probus, bona nam fuit eius origo:
Arbore de dulci dulcia poma cadunt. 350
Premonstrat signis prolem natura frequenter;
Sepe solet similis filius esse patri ...
En iuxta portam uideo stantem Galatheam!
Queque locuta fui forsitan audierit?
Hic non esse modo quemquam, Galathea, putabam; 355
Sed tamen ipsa nimis uera locuta fui.
Pamphilus hac certe pre cunctis pollet in urbe;
Egregie uitam prouidet ipse suam.
Illi semper honor et laus et gloria crescit,
Et merito nullus inuidet inde sibi. 360
Est nimium locuples, sed non tamen inde superbit,
Illius et nullum copia crimen habet.
345 est] cum GN. et] est KVSUR tamen GN.
346 Om. N.
347 non] nec P. pubes] proles DI iuuenis UGN. probitatis]
probitate U bonitatis DI. urbe] orbe OK.
348 acquirit] adquirat K. uorat] uoret D foret NI habet H.
349 nimis] nam U. bona nam] bonaque U nam bona R bona
quom K. Post u. 349 legitur in U: Indolis inde bone cunctos
superat racione Et pius et mitis cunetas precellit honore.
350 dulcia poma] poma dulcia R.
351 premonstrat] premonstret G demonstrat KS demonstret N.
signis prolem] prolem signis uel segnis prolem H. frequen-
ter] frequenter uel frequentem H sequentem FO.
352 similis filius] filius similis ZHSGN.
353 en] et Z am O. iuxta portam uideo stantem] udeo stantem
iuxta portam S. stantem] stare ZUG modo stare N.
354 Sic legitur in DRI: Forsitan (foris forsitan R) audierat
(audiuit I) queque (que R) locuta fui. fui] om. O. audierit]
audicrat PHKSDR.
126
(345) Sabe ser tonto con los tontos y dulce como un
cordero con las personas dulces: el sabio fija un justo
lmite a su propia locura. Ya no quedan en nuestra
ciudad jvenes de tal rectitud. Los beneficios que l
consigue no los devora el despilfarro. Es un dechado
de honradez por ser de buena cuna: ( 350) de un rbol
bueno slo cae buena fruta. La naturaleza adelanta
ordinariamente, mediante indicios, las caractersticas
de la raza; un hijo suele tener generalmente un pa-
recido con su padre ...
(Aparentando sorpresa.) Anda! Veo a Galatea de
pie junto a la puerta! Habr tal vez odo lo que he
dicho?
(355) Yo crea, Galatea, que no haba nadie aqu;
no obstante yo no he dicho sino la pura verdad.
Pnfilo, indudablemente, no tiene igual entre los j-
venes de esta ciudad; gobierna maravillosamente su
vida. La aureola de su estima, consideracin y renom-
bre crece sin cesar, (360) y con razn goza de univer-
sal simpata. Es muy rico, pero no por ello resulta
engredo, y su fortuna nada tiene de reprobable. Para
355-356 Om. G.
355 hic] sic O. esse] essem Z. quemquam] qucquam HSND
postquam O quamquam KM. Galathea] Galatheam O.
putabam] putau PVUN.
356 tamen] om. D. nmis] modo H.
357 hac] ac ZSD nam U hic GN. pre cunctis pollet] cunetas
precellt SRI cunetas precellt D. urbe] orbe K.
358 egrege] egregiam GN. pse] lle OVD lla l. suam] sibi GN.
359-360 Om. G, in marg. N.
359 semper ... crescit] crescit ... semper DRI. et'] om. M.
360 inde] lle O ista l.
361 nimium] multum H. sed] om .. KGN. non] nec K.
362 Om. G.
127
Esset ut ille tuus uellem, Galathea, maritus!
Hec eadem uelles, rem bene si saperes!
Velle meum dixi, sed non tamen ille rogauit; 365
Vos simul esse meum iudicat arbitrium.
Et genus et probitas et forma decens utriusque
Mecum concedunt uos simul esse duos.
Nostra modo uacuis deducimus ocia uerbis.
Res tamen interdum grandia parua mouet: 370
E mnima magnus scintilla nascitur ignis,
Et generat paruum grandia principium.
Mens mea concepit harum primordia rerum,
Atque loqui nostris cepimus inde iocis.
Sed si re bus in hiis tua mens animusque mouetur, 3 7 5
Si placet an pocius displicet inde loqui,
Deprecar ut dicas; quod dixeris, ipsa tacebo.
Si celare uelis, siue referre, loquar.
Die michi, ne dubita; stultum depone pudorem;
Hic uenit a sola rusticitate pudor. 380
(GALATHEA)
Non michi rusticitas, stultus michi nec pudor obstat;
363 ille] ipse ZK iste R.
364 hec eadem] nunc eadem O hoc dem SU hoc etiam GN
hanc etiam P. rem bene si] rem si bene GN si bene tu
DRI tu bene si uel rem bene si V.
365 ille] ipse K.
366 iudicat] indicat D.
367 decens] dicens M decus R.
368 mecum] hec mecum DR secum U. concedunt] cedunt R.
duos] deos S duo D.
369 modo] tamen VU meis O non GN. uacuis] fatuis DRI.
dcducimus] deduximus N.
3"10 grandia] gaudia ZN. grandia parua] parua grandia D.
mouct] mouent ON.
128
ti, Galatea, quisiera yo un marido como l! Lo mismo
desearas t, si entendieras debidamente tus intereses.
(365) Te he expuesto mis propios gustos, pero, por
supuesto, sin que l me lo haya encargado; mi ca-
pricho os considera ya unidos. Por otra parte, la fa-
milia, la honradez y los atractivos fsicos de ambos
apuntan conmigo que los dos sois el uno para el otro.
No hacemos sino pasar un buen rato en huera pala-
brera. (370) Sin embargo, a veces, un detalle insig-
nificante trae grandes consecuencias: de una mins-
cula chispa sale un gran incendio, y todas las cosas
grandes tienen humilde principio. Mi mente concibi
estos proyectos, y me puse a hablar de ellos al dictado
de mi fantasa.
(375) Pero si tu mente y tu corazn se interesan
por el asunto, si te gusta o ms bien te disgusta
hablar de ello, por favor, dmelo. En cuanto a lo que
me digas, yo no soltar prenda, si quisieras mante-
nerlo en secreto; pero si quisieras comunicarlo ... , yo
hablar. Dmelo sin titubeos; deja de lado un pudor
tonto; (380) tal pudor se da nicamente entre vi-
llanos.
371 e] ex IM.
373 rerum] ire U.
374 inde iocis] inde locis SUD ingeniis P inde iocis uel inge-
niis V.
375 si] nec P. tua mens] mens tua GN.
376 si] sed SU. placet] placeat OG. an] aut Z uel U ut S_
377 quod] que HKDRI si SU.
378 loquar] pudet O.
379 ne] nec OHVIM. dubita] dubites ZUDRI dubitas S. pu-
dorem] timorem OKI timorem uel pudorem V.
380 hic] hec N sed G nam P.
381 stultus] uultus Z. michi'] om. HGN. nec] om. H.
129
9. -Pnfilo o el arte de amar
Sermo sed admirar quo uenit iste tuus.
Huc miror si te casus transmisit an ille
Pamphilus ... an querit premia sermo tuus?
(ANVS)
Semper m1quorum scelus impedit acta bonorum; 385
Penas sepe luit quas horno non meruit;
Quamuis pauper ego, non sic michi premia quero,
Nam michi sufficiens est mea pauperies.
Primitus ut dixi, mea mens conceperat istud
-Altera tu nosti, conscius omnis abest - 390
Hoc satis esse potest, si uos simul ambo uelitis,
Hoc et titerque potest absque pudore pati:
Nobilis ille quidem, nec nobilis es minus ipsa:
Est utriusque satis nota propago michi.
Pulchrior hic sociis: sociabus pulchrior ipsa. 395
Cum specie species conuenit atque placet.
Hoc utriusque probat par copia parque iuuentus;
Famaque si sciret, ipsa probaret dem.
Quando pares estis, sociari iure potestis:
382 quo] quod O quid VR. quo uenit] unde sit D. uenit] uelit
URI. iste] ille K. tuus] tibi S.
383 huc] nunc P hic modo O. casus transmisit] transmisit casus
KDR. an] aut S.
384 querit] querat POHSU.
385 scelus impedit] impedit scelus GN. bonorum] proborum U.
386 sepe] senper M.
387 pauper ego] ego pauper sim M sim pauper ego VS paulisper
ego Z. sic] om. VSM. michi PHSU: tua OGNDRIM sibi
K tibi Z om. V. premia] munera KGNDI.
389 istud ZPHKVSU: illud OGNDRIM.
390 altera] alter ZH. tu nosti] dum nosti Z non nouit HGNM
130
GALATEA No soy villana, ni hay pudor tonto que me
retenga; tan slo me pregunto a qu viene este tu
discurso. Cunto me gustara saber si te ha trado
aqu la casualidad o el famoso Pnfilo ... ! 0 ... no
anda acaso tu discurso a la caza de recompensas?
LA ALCAHUETA (385) El crimen de los malvados obs-
taculiza siempre la actuacin de la gente honrada; con
frecuencia sufre castigo quien menos lo ha merecido;
aunque pobre, no por ello ando a la caza de recom-
pensas; s conformarme con mi pobreza. Como te
dije antes, todo esto haba sido un fruto de mi fan-
tasa (390) (eres la segunda en saberlo, no existe con-
fidente alguno), pero puede muy bien convertirse en
realidad, si ambos a una lo queris, y los dos podis
aceptarlo sin rubor: l, efectivamente, es noble, y t
misma no lo eres menos: conozco muy bien la ge
nealoga de ambos. (395). l es ms guapo que sus
compaeros: t tambin eres ms guapa que tus com-
paeras. Hermosura con hermosura cae bien y da gus-
to. Dan por buena la unin la igualdad de vuestra po-
sicin y la igualdad de vuestra juventud; y por buena
391 satis] phas S. ambo] esse PHKV ambo esse R.
392 pudore] labore O.
393 nec] om. GN. es] est O. ipsa] ipso ON.
394 satis ... michi] michi ... satis DRI.
395 hic] est G(?)N. sociabus pulchrior ipsa] et pulchrior ipsa
puellis GN formosior ipsa puellis K es pulchrior ipsa puellis
u el socia bus pulchrior ipsa V. ipsa] illa I.
396 specie] species ZO. species] speciem Z.
397 iuuentus] iuuenta ZP.
399 quando] cum UGNR quoniam DM. iure] om. M.
131
Deficit in uobis nil, nisi solus amor.
(GALATHEA)
Quod michi nunc dicis, dici deberet am1c1s,
Assensu quorum coniugis opto thorum.
Hos prius alloquere u el tu u el Pamphilus ille;
Res erit ad libitum pulchrior ista suum.
(ANVS)
400
Conuenit ut tua sit consensu teda parentum, 405
Sed tuus interea militet ignis ei!
Exercet corda iuuenum Venus ingeniosa;
Quisque per hoc studium colligit ingenium.
Incitat hec animos, dat largis, odit auaros,
Leticiam sequitur tristiciamque fugit. 410
Narraret nullus Veneris quantum ualet usus;
Huic nisi parueris, rustica semper eris.
(GALATHEA)
Per Veneris morem uirgo cito perdit honorem:
Igneus ille furor nescit habere modum.
Non leue uulnus habent uiolenta Cupidinis arma, 415
Hiis male seduci queque puella timet.
Sepius immeritas incusat fama puellas;
401 dici deberet amicis] timor impedit ipse parentum P.
403 hos] hoc ZOD. alloquere] colloquere GN. ille] ipse GN.
404 ista ZPHDRI: ipsa OKSUGNM ista uel ipsa V. suum]
meum SU meum uel suum V.
405 tua sit] fiat D fiant I. consensu] concessa S concessu Z.
406 militet] militat GN.
408 quisque] quisquis SUGNDR. colligit] colligunt D capiat GN.
409 largis ZGN: largius (largos V) cett.
411 Vencris quantum ZPSUGNDRIM: quantum Veneris
132
la dara hasta la optmon pblica, si llegara a ente-
rarse. Puesto que sois de mismo rango, tenis derecho
a uniros: (400) nada os falta, nada sino nicamente
el amor.
GALATEA Lo que ahora me ests diciendo, habra que
decrselo a nuestros allegados: deseo casarme con su
consentimiento. Habla con ellos primero t misma o
ese Pnfilo; la cosa, a su gusto, resultara ms bonita.
LA ALCAHUETA (405) Conviene que tu matrimonio cuen-
te con el consentimiento de los padres, pero entre-
tanto ... que la llama de tu amor mida sus armas con
el galn! La ingeniosa Venus adiestra los corazones
juveniles; cualquiera en su escuela adquiere talento.
Ella inflama los corazones, da a los generosos, detesta
a los avaros, (410) va en busca de la alegra y huye
de la tristeza. Nadie sabra contar cunto valor tienen
las prcticas de Venus; si no atiendes a sus ensean-
zas, sers de por vida una villana.
GALATEA Por los fueros de Venus muy pronto pierde
una joven su honra: esta locura abrasadora no sabe
imponerse un lmite. (415) Las crueles flechas de Cu-
pido nunca causan una herida leve: toda joven teme
dejarse extraviar. Con demasiada frecuencia la mala
FOHKV.
413 uirgo cito] cito uirgo KGNM.
415 non] nunc O nam I cum F. uulnus] pondus PHNI. uulnus
habent] dant uulnus V.
416 seduci] subduci Z subduxi O seduo H. timet] potest P.
Post u. 416 legitur in DRI: Nescio quid sit amor nec amoris
sentio modum Sed scio si quis amat nescit habere modum.
417 sepius] sepe G. incusat] excusat O.
133
Omnia non cessat carpere liuor edax.
Quod petis annuerem, fame nisi uerba timerem,
Que magis in tali crimine lumen habet. 420
(ANVS)
Rebus in his maior mm1s est infamia uero,
Sed prestat uerum, rumor et ipse cadit.
Murmura, rumores curasque leuabo timoris;
Vos uestrosque iocos calliditate tegam,
Nam Veneris mores cognoscimus eius et artes, 425
Et sic tuta meo res erit ingenio.
(GALATHEA)
Illum cum uideam, michi consule quid sibi dicam.
Que michi predices tucius ipsa loquar.
Hesito uelle meum tibi secretumque fateri,
Nam dolus insidias tendit ubique suas; 430
Sed tamen experiar que sit tua lingua fidesque
Et qua parte tuum me trahat ingenium.
418 non FZPOVSU: nec HKGNDRIM.
419 quod] quid GNI. fame nisi ZPHDRI: nisi fame
OHKSUGNM.
420 in tali] om. V. crimine lumen] lumen crimine S. habet]
habent OHVSGN.
421 nimis] om. U. uero] uere SU uera GNI.
422 prestat] superat DRI. prestat uerum] uerum prestat SU
bcne prestat GN. rumor et] et rumor SUD.
423 rumores edd. plerique: rumoris codd. plerique. curasque
leuabo] curisque leuabo V causas leuabo SU curas remouebo
P utusamque leuando H.
134
fama arremete contra inocentes doncellas; la envidia
roedora lo muerde todo sin descanso. Yo accedera
a lo que me pides, si no me asustaran las habladuras
de la gente, habladuras (420) que, en acusaciones de
esta ndole, alcanzan su mximo destello.
LA ALCAHUETA En esta materia la murmurac10n est
siempre por encima de la realidad, pero la verdad sale
triunfante y los rumores se desvanecen por s solos.
Yo apartar de tu camino las murmuraciones, los bu-
los, las cuitas timoratas; vosotros y vuestros deva-
neos quedaris encubiertos al amparo de mi astucia.
(425) Pues conozco a fondo las prcticas de Venus
y sus artimaas; as, gracias a mi talento, queda ase-
gurada la empresa.
GALATEA Cuando vea al galn, aconsjame: qu he de
decirle? Si t me vas dictando, yo hablar con ms
seguridad.
No s si debo confiarte mis deseos y mi secreto,
(430) pues el engao tiende por doquier sus redes;
con todo, quiero poner a prueba tu lengua y tu buena
fe, y saber a dnde pretende llevarme tu sutileza.
424 Sic legitur in SU: Vestros utriusque tegam calliditate iocos.
uestrosque] uestros SUDI.
425 eius et] et eius GNR.
426 sic] si M.
427 uideam] uideo P.
428 que] quod PO quid GN. michi] tu H. predices] predicas
U predicis G predictis N. :psa] ipse K.
429 hesito PUIM: hescido Z nescio OHKVSGNDR. meum l
tuum O. tibi] om. G.
431 tamen] nunc O. tua] om. GN.
432 me] nec D. trahat] trahit SK trahant O.
135
Pamphilus ipse meum petiit sihi nuper amorem,
Nos simul et uera iunxit amicicia.
Sed nimis hoc cela: soli sihi, poseo, reuela; 435
Non tamen incipies hac racione loqui;
Illum sepe prius multo temptamine tempta:
Quod dixi, dicet forsitan ipse tihi.
Hinc modo discede, fac et precor omnia caute,
Et tihi que dicet, eras michi cuneta refer. 440
(ANVS)
Multociens homines frustratur spesque !ahorque.
Non res ut uolumus, Pamphile, nostra uenit.
Tardius ad uestrum nimis aduocor ipsa iuuamen,
Nam prodesse nequit arsque !ahorque tihi.
Res ut testatur, Galathee teda paratur, 445
Miror enim cultus quos parat illa domus.
Sunt centum cause quihus illud suspicor esse,
Sed suus ista tamen celat uterque parens.
Hoc tihi quod dico sapiencius accipe, poseo:
433 ipse] ille POIM. meum petiit sibi] meum petiturus Z sibi
meum petiit U meum sibi petiit GN.
434 uera] nostra U.
435 nimis] tamen SU. sol sibi ZKVSUDRI: sibi sol PM sola
sibi O sibi solo HGN. poseo] queso I.
436-437 Om. G.
436 tamen] prior N prius H. incipies POSUDRI: incipias
ZHVNM om. K.
437 temptamine] mollimine ZHSU.
438 quod] que UGN quid I. ipse] ille OHV ipse et ille Z.
439 fac et precor] precor et fac SU. et] ut VGNR om. Z.
440 dicct] dicit P. refer] feres M.
441 homines ZO: hominis PH hominum KVS' homini cett. !a-
horque] labor GN.
442 non res] res non M nam res N.
136
Pnfilo en persona acaba de pedirme mi amor, y,
acto seguido, se ha establecido entre nosotros una
verdadera amistad. (435) Pero guarda cuidadosamente
el secreto: confaselo exclusivamente a l, por favor;
y, aun as, no te lances a hablarle con esta claridad;
primero y varias veces sondalo de todas las maneras
posibles: tal vez te dir l tambin lo que ya te dije yo.
Ahora retrate; por favor, acta en todo con pre-
caucin y, (440) maana, ven a contarme cuanto l
te diga.
LA ALCAHUETA (A Pnfilo.) Mil veces se ven los hom-
bres decepcionados en su esperanza y su esfuerzo.
Nuestra empresa, Pnfilo, no presenta el cariz que de-
seamos. Se me llama demasiado tarde en vuestra ayu-
da; mi arte y mi esfuerzo no pueden ya serte tiles.
(445) Segn atestiguan los acontecimientos, se est dis-
poniendo la boda de Galatea, pues se despliega en
su casa un lujo de preparativos que me sorprenden.
Hay cien motivos para sospechar que as es, pero su
padre y su madre guardan el mayor secreto sobre el
particular. Acoge con la mejor filosofa la noticia que
443 tardius] tardior PG. uestrum] uestram GN ipsum M. iuua-
men] salutem GN.
444 arsque laborque] resque laborque S spes laborque GN spes-
que uel ars laborque V. tibi PHVM: meus ZOKSUGNDRI.
445 teda] tada S tarda GN.
446 cultus] stultus GN. parat] habet uel parat V. illa] ista
I ipsa HV.
447 illud] istud POVM.
448 suus ... tamen] tamen ... nimis P nimis ... tamen M. suus l
suis ND finis OS.
449 hoc tibi quod] hoc que tibi S hec tibi que U hoc quod
GN hec tibi quod K sed tibi que M.
137
Mitte quod esse nequit, quere quod esse potest. 450
(PAMP H ILVS)
Heu michi, quo fugiunt uires et corporis usus!
Mens mea non seruit, nec mea lingua michi!
Heu miser! In nostris est nulla potencia membris,
Horum quodque suum denegat officium.
Spes mea me lesit! Per spem Venus ossibus hesit! 455
Spes procul abscessit, nec tamen ignis abest!
Nulla parte suos cernunt mea carbasa portus,
Nec sentire potest anchora nostra solum.
Nescit nostra suam quo querat cura salutem;
Fert Galathea mei sola doloris opem, 460
Causa mee mortis hec est et causa salutis.
Qua si non podar ... , tune placet ut moriar!
( ANVS)
Stulte! Quid insanis? Cur te dolor urget inanis?
Acquirit gemitus premia nulla tuus.
Temperet ergo tuum modus et prudencia :fletum; 465
Terge tuas lacrimas, prospice quid facias.
Concipit ingentes arrimos inmanis egestas
450 potest] ualet F nequit D.
452 mea lingua] mea ligna S lingua mea GN.
453 miser in] mi quam M. est nulla] nulla est UGN. membris]
uerbis O.
454 quodque] quodcumque M queque Z quoque V. denegat]
denegant Z.
455 lesit] lexit Z ledit l. spem] spe l. hesit] est G.
456 procul] mea H. abscessit] abscedit O tabescit H. nec]
non M. tamen] minus H. nec tamen ignis abest] et manet
ipse dolor K. Post 456 legitur in GN: Nec calor (= celer)
cxit amor qui longo discitur usu Spes licet exierit non
arJor intus abit.
457 ccrnunt mea] mea cernunt PU cernit mea O nostra cernunt
M llll" ccrnunt K cernunt uiam Z.
138
te doy, te lo ruego: (450) olvida lo que no puede ser,
y piensa en lo que es posible.
PNFILO Ay de m! A dnde se van mis energas y
mis facultades fsicas? No me responde la mente, ni
tampoco mi lengua! Ay! Desgracia la ma! En mis
miembros no hay ninguna aptitud; cada uno de ellos
me niega su servicio ( 455) Mi esperanza me ha mal-
herido! Por la esperanza Venus ha penetrado hasta
la mdula de mis huesos! La esperanza ha huido le-
jos, pero no se va la llama de mi amor! Mi embar-
cacin no divisa por ningn sitio los puertos que le
son familiares, ni mi ancla logra tocar fondo. Mi des-
ventura no sabe a dnde acudir en busca de salvacin;
(460) slo Galatea dispone de remedio para mi tor-
mento, ella es la razn de mi muerte y la razn de
mi vida. Si no ha de ser ma ... entonces quiero morir!
LA ALCAHUETA Tonto! Por qu desvaras? Por qu
agobiarte con un tormento intil? Tus sollozos no te
procurarn ningn beneficio. ( 465) Temprese pues tu
llanto con mesura y sensatez: seca tus lgrimas, exa-
mina qu partido has de tomar. La inmensa indigencia
458 nec] non SM.
459 quo] qua PSUGN qua uel quo V. querat] querit GN. cura]
plaga OGN.
460 mei ... doloris] mee ... salutis SUGN meam ... salutis P
mei ... salutis R.
461 et] michi H. salutis] doloris H salutis uel doloris V.
462 podar] paciar OHSI. tune placet ut moriar] tune placct
inde mori H mors uenit inde michi l.
463 cur] quid PS quod O.
465 temperet] temperat I. modus] fletus U. prudencia] pacien-
cia G.
467 concipit] concepit R concutit GN. inmanis HVURI: inanis
POKGNDM mortalis Z. inmanis egestas] fiducia grandis S.
139
Et facit artificem sepius hec hominem.
Ars hominis magnum superat studiosa periclum:
Te labor arsque uigil forte iuuabit adhuc. 470
(PAMP H ILVS)
Quis labor heu tantum posset superare periclum?
Spes mea tota perit, inminet hora thori.
Nec uiuente suo michi nuberet illa marito:
Crimen legtimos est uiolare thoros.
Ad nichilum prorsus meus est labor iste redactus! 475
Et mea cura sue perdidit artis opem!
Nulla dies mitem dabit et nox ulla quietem,
Semper me miserum carpit inanis amor.
(ANVS)
Sepius exigua dolor ingens labitur hora;
Ingens ex paruis imbribus aura cadit; 480
Estque serena dies post longos gracior imbres
Et post triste malum gracior ipsa salus.
468 Sic legitur in SDR: Et facit hec hominem sepius artificem.
469 hominis] hominum FPD. magnum superat] magnum uin-
cit U magnus superat N superat magnum F superat ni-
mium H superat (studiosa pericula) magna O.
470 labor arsque] !ahorque tuus GN. iuuabit] imtret ZPHK.
adhuc] ad hoc H.
471 tantum posset] possit tantum GN.
472 pcrit inminet hora thori] necis inminet hora thori N perit
necis inminet hora G.
473 necl na m K. michi] om. KD
1
michi ... illa] ipsa ... mi-
chi U. illa] ipsa UIM om. V.
140
suscita enormes bros y no pocas veces agudiza el in-
genio del hombre. La industria humana supera, si se
empea, una grave crisis: (470) el tesn y un arte cau-
teloso tal vez puedan todava ayudarte.
PNFILO Qu tesn- ay!- podra superar tan honda
crisis? Mi esperanza se ha hundido por completo: la
hora de la boda es inminente. Y, en vida de su marido,
ella no podra ya ser ma: es un crimen violar un leg-
timo matrimonio. (475) Toda mi labor ha quedado
reducida sencillamente a la nada! Tarea perdida igual-
mente la de recurrir al arte! Ningn da, ninguna no-
che me traern ya el suave descanso y, pobre de m,
un amor imposible me atormenta para siempre.
LA ALCAHUETA Muchas veces un inmenso dolor se di-
sipa al instante; ( 480) un gran vendaval amaina tras
unos leves chaparrones; un da despejado es ms alegre
tras un largo temporal de lluvias; y, al salir de una
475 ad nichilum prorsus] penitus ad nichilum I. meus est la-
bor] labor est meus PDRI est meus labor est meus O meus
est (labor om.) S. iste] ille SG inde V.
476 opem] sue D.
477 mitem] lucem SUN pacem K mentem V. dabit et nox] nec
nox dabit U. ulla] nulla SGDIM.
478 carpit] urget M uexat HU carpet R edd. plerique.
479 dolor] labor PSGDR.
480 ingens] iungens M igneis S. ex PVGN: et ZOHSUDRfM
in K. paruis] primis H.
482 et] est SGN. gracior] est gracior I dulcior FHV. ipsa]
ista R. salus] quies P.
141
Tu modo respira, dolor absit, fletus et ira!
Sunt prope magna tue gaudia tristicie.
Nostrum uelle tua nobis faciet Galathea,
Omnino nostris se dedit imperiis.
(PAMP H ILVS)
Vt pia promissis matrum solercia uanis
Plorantes pueros admonet ut taceant,
Sic me fortassis falso solamine pascis,
Vt dolor a tristi pectore tristis eat ...
(ANVS)
Accipitris uolucer elapsus ab ungue feroci,
Anceps, in cunctis hunc timet esse locis.
Hic me nulla tibi mentiri causa coegit,
Omnia que dixi uera sed inuenies.
(PAMPHILVS)
485
490
Si michi uera refers et uerum rettulit illa, 495
Tune dolor a nostris cordibus omnis abest.
483 dolor] tristis dolor U. fletus et] sit procul S tristis et DR
absit et U fletus et u el tristis et V.
485 nostrum] ut modo uel nostrum V. tua] tuum GND tuum
uel tua V. nobis faciet ZPOKSU: faciet nobis HDRIM
nobis faciat VGN.
486 dedit ZHVSUDRIM: dabit POKGN.
487 promissis] promissum K. matrum] matris RI. uanis] uenus
GN.
488 ac.lmonet] admonent KN admouet P.
489 solamine] temptamine GN.
142
penosa enfermedad, hasta la misma salud es ms apre-
ciada.
Vamos! Respira ya! Basta ya de penas, lgrimas
y resentimiento! Grandes alegras siguen de cerca a tu
tristeza. ( 485) Tu querida Gala tea se prestar a nues-
tros deseos, se ha rendido sin condiciones a nuestras
rdenes.
PNFILO Como la compasiva diplomacia de las madres
anima con vanas promesas a los nios que lloran para
que se callen, as pretendes sin duda aliviarme t a m
con falsos consuelos, ( 490) para ahuyentar las penas
de mi corazn afligido ...
LA ALCAHUETA Cuando escapa a la garra cruel de un
gaviln, el pajarillo, en su angustia, teme encontrrselo
en todas partes. Ahora ya no hay razn alguna que me
obligue a mentirte: comprobars, por el contrario, que
en todo te he dicho la verdad.
PNFILO ( 495) Si t me cuentas la verdad y es cierto lo
que a ti te cuenta Galatea, entonces s que se me van
------- ----------------
490 a] aut G. tristi] nostro DRIM tristi uel (in marg.) nos-
tro K nostro uel tristi V. pectore] corpore O. tristis] mes-
tus U.
491 accipitris] ancipitris FZM accipiter GN. uolucer] uolucris
HKGN. elapsus] delapsus VR dilapsus H. feroci] fero-
cis GN.
492 anceps] protinus DRI amplius U. timet] putat FPI.
493 hic] hoc M hec S hinc VGN sed DI. me] mea GN. tibi
mentiri] mentiri tibi M. causa] cura O.
495 michi] modo HGN. uera] uerba U. rettulit] protulit 11.
illa] ista R om. I.
496 dolor] labor O. nostris cordibus] nostro pectore DR.
143
Sed sua non semper sequitur primordia finis;
Inceptum casus sepe retardat opus.
(ANVS)
Cursus fatorum nescit mens ulla uirorum,
Solius est proprium scire futura Dei. 500
Desperare nocet, uotum labor improbus implet.
Arsque uigil magnas sepe ministrat opes.
Sorte sub ambigua spes et labor omnis habetur,
Crescit principio spes tamen ipsa bono.
(PAMPHILVS)
Noscere nonne potes hec si me diligit an non? 505
Vix celare potest intima cordis amor.
(ANVS)
Dum loquor eius adest michi mens animusque loquenti,
Dulciter omne meum suscipit alloquium;
Curuat et ipsa suos circum mea colla lacertos,
A te missa sibi dicere uerba rogat. 510
Dumque tuum nomen racionis nominat ordo,
497 sed] et I. semper sequitur] sequitur semper SGNDRI.
498 inceptum] inceptus S. opus] onus PH.
499 cursus] cursum P rursus OHN.
500 proprium] proprie M propriis K.
501 desperare] desperato O. nocet uotum] uotum nocet Z.
uotum labor improbus implet] labor improbus omnia uin-
~ H . .
502 arsque] ars atque R.
503 spes] sors F.
504 crescit] constat O. bono] bona O.
505 noscere] nocere M. nonne] non G quidem U. potes] po-
test O posees N possis G. si me] siue me O si te GN.
diligit] diligat KR.
144
todas las penas del corazn. Pero no siempre el desen-
lace corona unos principios prometedores; un accidente
pone a menudo trabas a la obra iniciada.
LA ALCAHUETA Ninguna mente humana prev el curso
del destino, (500) slo Dios tiene la propiedad de co-
nocer el futuro. La falta de confianza lleva al fracaso,
el esfuerzo tenaz ve cumplidas sus ilusiones. El ingenio
siempre en vela proporciona generalmente grandes re-
cursos. La confianza y el tesn estn siempre a merced
de las vacilaciones de la suerte: sin embargo, tras un
principio feliz, la confianza crece por s sola.
PNFILO (505) No puedes saber si ella me quiere o no
me quiere? Le es difcil al amor ocultar las intimida-
des del corazn.
LA ALCAHUETA Mientras yo le hablo, su mente y suco-
razn estn pendientes de mis labios; disfruta de escu-
char mis palabras sin perder detalle; cruza sus brazos
alrededor de mi cuello (510) y me suplica que le cuen-
te los recados que t le mandas. Cuando a lo largo de
506 Post u. 506 legitur in DI: Si me posse loqui contingat se-
pius illi.
507 Om. I (non D). dum] cum ZOHSU. loquenti] loquen-
tis K loquendi PR mouetur O puele M.
508 Dulciter omne meum suscipit alloquium] Dulciter alloquium
suscipit omne meum P Dulcius ipsa meum suscipit allo-
quium I.
509 et] om. D. circum] circa ZDR. mea] me OG. colla] tolle G.
510 uerba] plura OGN. rogat] roget N cogat S rogas K.
511 dumque] cumque I dum et cumque S. tuum nomen] no-
men tuum VD. nominat] nominet I nominat et ueniat S.
145
10. -Pnfilo o el arte de amar
Nominis ammonitu fit stupefacta tui.
Dum uerbis fruimur, palletque rubetque frequenter,
Fessaque si taceo me monet ipsa loqui.
Hiis aliisque modis cognoscimus eius amorem 515
Nec negat ipsa michi quin sit amica tibi.
(PAMPHILVS)
Nunc mea spes per te successus sentit adesse,
Crescit et auxilio gloria nostra tuo.
Improbus interdum dubios labor expedit actus
Magnaque tollit iners commoda segnicies. 520
Quantumcumque potes ceptum properato laborem,
Nec mora segnis opus differat ulla tuum.
(ANVS)
Vt reor, ecce tibi per me tua uota parantur,
Sed promissa michi res manet in dubio.
Est mens nostra suis contraria sepe loquelis 525
Nec factis sequimur omnia que loquimur.
Irrita uenales fallunt promissa labores ...
512 ammonitu] ammonita O attonitu Z. fit] stat H. tui] diu
OG.
513 uerbis fruimur] uerbis fruitur P uerbis utimur K fruitur
uerbis Evesque. palletque rubetque] pallet rubetque VR
palletque rubet OK\ frequenter] uicissim OGN.
514 fessaque si] fessa si que GN. monet] mouet ZOK iubet M
rogat GN. ipsa] illa DR.
515 eius amorem] intima cordis GN.
516 nec] non S hec Z. ipsa] illa ODR. tibi] tui K.
517 nunc] tune VU dum O. spes] mens VR. successus] suc-
cessum SDRM. adesse] habere D.
518 O m. S. gloria] gracia UI. gloria nostra] nostra gloria D.
519 dubios] dubius GN dubio R.
520 Sic lcgitur in DR: Magna et segnicies comoda tollit iners.
tollit l tolet M.
146
la conversacin sale tu nombre, se queda extasiada al
orlo. En el deleite de nuestra conversacin, palidece
y se ruboriza repetidas veces, y, si me canso y me callo,
me estimula a seguir hablando. (515) Por estos y otros
indicios nos podemos percatar de su amor, sin contar
que a m ya no me esconde el aprecio que por ti siente.
PNFILO Ahora, gracias a ti, mi esperanza presiente la
llegada del xito, y, con tu ayuda, mi triunfo se agran-
da. A veces el esfuerzo tenaz resuelve casos difciles
(520) y la perezosa inercia priva de grandes compen-
saciones. Aplcate con todas tus fuerzas a rematar pron-
tamente la empresa y que ninguna indolente demora
retrase tu obra.
LA ALCAHUETA Por lo que veo, he aqu a punto de
cumplirse tus ilusiones, gracias a mi intervencin; en
cambio la recompensa prometida a mis servicios sigue
en el aire. (525) Con frecuencia hay contradiccin en-
tre nuestros pensamientos y nuestras palabras, y no
llevamos a la prctica todo cuanto prometemos. Vanas
521 quantumcumque potes] quantumque quique O. potes] po-
test GN. ceptum] inceptum M conceptum O. properato
OHVGNDR: preparato M superato I properare ZPKSU.
laborem] labora PSU.
522 nec] ne PKDRI. segnis] senis M. differat] deficit N aufe-
ret H. ulla] illa PM.
523 ut] id GN. ecce] esse OGN. parantur] manebunt GN.
524 sed] si Z. michi] tibi M tibi michi R. res] spes uel res V.
525 mens] om. S.
526 nec] non GN. sequimur ... loquimur] loquimur ... loqui-
mur O.
527 uenales] uelambes Z. fallunt] faciunt SU. labores] laho-
ris O.
147
Cum felix fueris nil michi forte dabis.
(PAMP H ILVS)
Est scelus immensum si diues fallit egenum.
Te quoque si fallam, gloria nulla michi. 530
Nec te nec quemquam mea fraus sic prodidit unquam,
Famaque, si queras, crimine nostra uacat.
Estque fides nostri constans fiducia uerbi,
Que tibi tuta facit omnia que metuis.
(ANVS)
Plebs timet ignenio superari parua potentum; 535
Iura cadunt causa pauperis exigua;
Est et ubique fides prisco spoliata colore,
Que tegitur sceleris artibus innumeris.
Nulla tamen fortuna potest obsistere fatis:
Dat mare sepe metus, nulla pericia tamen; 540
Que promisisti Fortune munera mando,
Sed que promisi dona tamen capies.
528 felix fueris] fueris felix PHKVM. forte dabis] forte da-
res D dabis forte S.
529 si diues] diues si OI. fallit] fallar OVS.
530 te quoque] quoque te M. fallam] fallo H. michi] michi
est H.
531 fraus] mens P. sic] non O. prodidit] decipit DR decipit
uel prodidit V perdidit GN.
532 famaque] famam S fama quam GN. queras] queris U que-
raro H. crimine] crimen R. nostra] mea U nulla O. uacat]
uacet DI uocat K caret V.
533 nostri ... uerbi (uerbi uel ueri V) POHVM: nostri ... facti
KDRI nostri ... ueri ZV pacti ... nos tri GN nostri ... pacti
U nostra . . . nostra S nostra . . . uerbi edd.
534 que'] hec K. metuis] metuo G meruis Z.
148
promesas defraudan los servicios del asalariado ... Cuan-
do te veas feliz, no me dars quizs nada.
PNFILO Es un crimen abominable el del rico que en-
gaa al pobre. (530) Tampoco yo merecera la menor
consideracin si te engaara a ti. Mi falsedad jams
ha cometido una traicin as ni contigo ni con nadie, y,
si te informas, vers que mi nombre est limpio de
culpa. Mi constante rectitud garantiza mis palabras y
te ofrece seguridad en todas tus inquietudes.
LA ALCAHUETA (535) El pueblo humilde teme verse
atropellado por la astucia de los grandes; la justicia
se rinde ante la causa intrascendente de un pobre: la
lealtad aparece por doquier sin su lozana de antao,
pues anda disfrazada con los mil artificios del crimen.
Sin embargo ninguna condicin puede oponerse al
destino: (540) la mar inspira muchas veces temor sin
que ello suponga peligro; dejo en manos de la Fortuna
las recompensas que t me has prometido, pero t vas
535 parua] sepe PKM pauca U. potentum] patentum D nocen-
tum P.
536 pauperis] pauperum O.
537 prisco] presto OHGN. colore] timare O labore GN de-
core H.
538 que] nam P.
539 fatis] uatis I satis K.
540 dat mare] det mora O. metus] metum H motus GND.
541 Om. M. que] cum S. fortune] fortuna KS. munera] mu-
nere VS. mando] dando K.
542 sed] et GN. que promisi] que promisisti R promissa tibi O.
tamen capies] tibi uenient uel tamen capies V. ca pies l ca-
pas H
1
KGN.
149
Conuenit ut uadam nunc exorare puellam,
Si placet, ut ueniat huc tibi sola loqui.
Si uos nostra simul solercia collocat ambos 545
Et locus affuerit, te precor esse uirum.
Mens animusque manet inconstans semper amantis:
Paruaque forte tibi quod petis hora dabit.
Occultare nequit sua lumina maximus ignis,
Occultare nequit nec sua uota Venus. 550
Omnis uestrarum michi rerum panditur ordo,
Quarum mente memor uix teneo lacrimas,
Nam cognosco satis quod non sapienter amatis;
Res est ipsa sue nuncia stulticie:
Pallida furtiuum facies manifestar amorem, 555
Atque dolare graui tabida facta cutis.
Pamphilus ille miser miser est nimis omnibus horis.
Quam male duriciam comperit usque tuam!
Nocte dieque satis pueriliter ille laborat,
543 nunc] sic M tantum K nunc uel sic V. exorare] exhorta-
ti D.
544 placet] placeat O. sola] solo O.
545 si uos] uos si DR. uos] uis U. uos nostra] nostra uos Z.
nostra simul] mea simul U nostra tibi O uestra simul KGN.
collocat] collocet P colligit FK conuocat DR.
546 et ZKVSUI: si OHGNDRM dum P. affuerit] affueris V.
precor] deprecor M. esse] esto Z.
547 semper] om. G. amantis] amanti P amantum H.
548 paruaque] parua Z. paruaque forte tibi] forte tibi parua R.
forte] om. S. forte ... hora] hora ... forte D. quod] que
PSGN. petis] petit U. tibi ... dabit] dabit ... tibi HI.
549 Om. S.
550 Om. U. nequit FPKVSGN: potest ZOHDRIM.
551 michi rerum] rerum michi PVSU michi (rerum om.) HN.
ordo 1 ordo uiarum HN.
150
a disponer enseguida de los dones que te he prometi-
do yo.
Ahora debo ir a pedirle a la joven que, si le parece
bien, acuda aqu para hablar a solas contigo. (545) Si
mi habilidad consiguiera la entrevista y surgiera una
oportunidad ... , por favor, muestra tu hombra. En el
alma y en el corazn de una enamorada siempre hay
indecisiones: un breve instante puede tal vez darte lo
que anhelas.
(Se va, hablando sola.) Un gran fuego no puede ocul-
tar sus resplandores; (550) tampoco Venus puede ocul-
tar sus ansias. Toda la historia de vuestras relaciones
est desplegada ante mis ojos, y, al repasarla en mi
mente, difcilmente puedo contener mis lgrimas, pues
veo muy claramente que vuestro amor no se atiene a
la cordura; la realidad de vuestra locura se denuncia
por s sola: (555) la palidez del rostro revela una se-
creta pasin y vuestro cutis se ha estropeado a raz de
una gran dolencia.
(Dirigindose ya a Galatea.) El pobre Pnfilo es des-
graciado, sumamente desgraciado a toda hora. Qu
552 uix] ui O uestro D.
553 nam] iam I non O nunc H. cognosco satis] modo cognos-
co P. non] uix G.
554 sue] summe DI. stulticie] tristicie HS stulticie uel tristi-
cie V.
555 manifestat] demostrat S designat DRI.
556 atque] absque Z. tabida VRUGN: tapida K rabida SM sca-
bida DI pallida ZPOH. cutis] om. P.
557 ille] ipse N es se G. mi ser mi ser] mi ser ONDRIM. cst l
pallet NDRI om. K. nimis] om. Z.
558 duriciam] duriciem PGNI. usque] ille HGNR ipse O ipst
uel usque V.
559 ille] iste SUDI ipse PKGN.
151
Nam sibi nulla refert semina durus ager. 560
Quis nisi ments inops sua semina mandat arene?
Cum mercede labor gracior esse solet.
Hunc tua forma prius et post tua lingua fefellit,
Hiisque duobus eum uulnerat acer amor.
Vt promisisti, sibi non medicina fuisti, 565
Speque sibi grauior affuit ipse dolor;
Nunc ope plaga caret, dolor eius semper abundat.
Et licet ipsa taces, te quoque flamma grauat;
Plagaque sepe malum parit inconfessa necemque;
Nos quoque tectus amor sepe grauare solet. 570
Ergo quid inde uelis, celeri circumspice mente.
Et michi sint animi nuncia uerba tui!
(GALATHEA)
Me premit igniferis Venus mproba sepius armis,
Et michi uim faciens semper amare iubet.
Me iubet e contra pudor et metus esse pudicam; 575
560 semina] premia DRM uellera Z fenora uel semina V. durus]
nullus U durus u el cultus V.
561 mandat] mandet PO.
562 Om. P. labor gracior esse solet] solet gratior esse labor D.
564 eum] cum R. acer] omnis P. amor] amoris I amat R.
565 non] nec DI. medicina] medicamine S.
566 speque sibi] nam sibi spe (sepe) SU. speque ZPH: sepe-
que OM sepe VSD sicque GN spe KU inde RI. grauior]
grauis S maior O. ipse] ille PSGNR. dolor] labor R.
Post 566 legitur in U: Ingens tristicia animi quoque langor.
567-568 568-567 GN.
567 plaga caret] plagaret G. caret] caua O. eius] et eius GN.
568 et licet ipsa] ipsa licet VS. taces] taceas VS. quoque] mo-
do P. grauat] grauet R grauit Z.
152
rigor tan insensible encuentra siempre en ti! Noche y
da se debate como un nio, (560) pero su campo in-
grato no le produce el menor fruto. Quin, sino un
loco, se pone a sembrar en la arena? El trabajo re-
compensado suele tener mayor aliciente.
Tu hermosura primero y despus tus palabras dieron
a este joven falsas esperanzas; he ah la doble razn
del punzante amor que lo desgarra. (565) No fuiste su
remedio, tal como lo habas prometido, y su tormento
lleg a pesar ms que su esperanza; ahora su herida
no tiene remedio, su dolor se intensifica sin tregua.
En cuanto a ti, por ms que te lo calles, tambin te
consume una llama; y una herida no confesada es con
frecuencia germen de enfermedad y muerte; (570) tam-
bin un amor oculto suele causarnos estragos. Por lo
tanto, qu es lo que quieres? Pinsalo pronto. Y que
se me d una respuesta con tus intenciones! (Hace
ademn de retirarse.)
GALATEA Venus, a menudo cruel, me persigue con sus
flechas de fuego y, hacindome violencia, me incita sin
tregua al amor. (575) El pudor y el miedo me mandan
569 plagaque PO: flammaque DR plaga cett. sepe malum
POUGNDR: malum sepe ZHKVSIM. parit] dat S perit O
parat P pariter G. necemque] nocetque S.
570 nos quoque] uos quoque HK uosque DRI sic quoque V.
tectus] rectus PK tutus DRI tactus S res H.
571 inde] enim M michi O. celeri] certa M. circumspice] tibi
conspice PH. mente] ment GN.
572 sint] sit G. uerba] uerbi GD. tui] loqui S.
573 premit ... Venus] Venus ... premit P.
574-575 575-574 P.
574 et] nunc ZHU hanc M nam P. uim] uidetur O. iubct 1
facit K (corr. K
2
).
575 iubet ... pudor] pudor ... iubet P. pudor et metus] mc:tus
et pudor U.
153
Hiisque coacta meum nescio consilium.
(ANVS)
Sit timor iste procul! Hic non est causa timoris,
Hiis rebus nunquam proditor ullus erit.
Vt tuus existat hoc tantum Pamphilus optat;
Nititur omnis ad hoc cura laborque suus. 580
Mille modis acres habitus michi prodidit ignes
Cum michi flens grauiter talia uerba refert:
Est Galathea meus dolor et medicina doloris,
Hec date sola potest uulnus opemque michi!
Illius ad lacrimas pietas me flete coegit, 585
Et tamen in tacito pectore leta fui.
Omnia cernebam fieri uelut ipsa uolebam;
Ardentes sensi uos simul igne par.
Ledere flamma solet; precor, ipsi parcite uobis,
Vosque duos mecum iungere possit amor! 590
(GALATHEA)
Quod petis affecto, nil et michi carius esset
576 hisque (uel hiisque) codd.: hiis Evesque.
577 sit timor iste procul] sit procul ille timor I sit procul iste
metus timor K. sit] sitque S. iste] ille GNI. hic non est]
non est hic D non est hec R. est] sit U. timoris] doloris R.
578 hiis] hiisque M. nunquam] unquam P. proditor] proditus
uel proditor V. ullus] nullus O illius V.
579 hoc] hic P. hoc tantum] hoc tamen ZO tamen hoc R om. K
(in marg. K
1
). optat] orat H.
580 suus] tuus OM.
581 modis] modos OGN. acres] acceres M acros GN atros R
hcc res S acies K. acres habitus] habitus acres P. ignes]
ignis ZKGD.
582 michi] modo ZH om. K. flens] flendo K. refert] daret
OGNDRI.
154
lo contrario: ser recatada. Y en este apuro, no s qu
partido tomar.
LA ALCAHUETA Lejos de ti tal temor! No hay aqu ra-
zn de temer, en estas circunstancias jams habr trai-
cin. Ser tuyo, tal es el nico deseo de Pnfilo: (580)
a eso tienden todas sus aspiraciones y esfuerzos. Me
ha contado en todos los tonos sus punzantes congojas
y la pasin que lo abrasa cuando, llorando amargamen-
te, se expresa como sigue: Galatea es mi tormento, y
tambin el remedio a mi tormento; ella, nicamente
ella, es capaz de herirme y de curarme!
(585) Ante sus lgrimas, la compasin me hizo llorar,
y, no obstante, en el fondo de mi corazn, me puse
muy contenta. Vea que todo sala al tenor de mis
deseos; advert que a los dos a la vez os abrasaba el
mismo fuego.
Pero la llama suele consumir; por favor, no os ator-
mentis vosotros mismos (590) y que el amor, con
mi ayuda, pueda uniros!
584 dare sola] sola dare K.
585 flere] falere M forte Z.
586 et] sed ZDRI ast O. tacito] tacite N. tacito pectore] pec-
tore taci to K.
587 omnia] nam K. uelut] sicut UR.
588 uos] nos ZD. simul] similes M simul esse P. pari] pati
DRI.
589 ipsi] ergo HGNDRI. parcite] parcere DI. uobis] nohis
MDRI.
590 duos] duo D. mecum] simul U per me GN. possit] poscit
PVU.
591 affecto] annuerem DRI. et michi] michi OHKR et michi
et V etenim S. esset] opto S.
155
Si meus annueret istud uterque parens.
Istud enim nostris fieri non conuenit ausis;
Si bene uellemus, nec locus esset ad hoc,
Nam mecum mater custos michi semper habetur 595
Totaque me seruat nocte dieque domus.
(ANVS)
Ingeniosus Amor portas et claustra relaxat,
Vincit quicquid obest ingeniosus Amor.
V anos pone me tus, pueriles corrige curas,
Mecum dulcis Amor te petit ut uenias! 600
(GALATHEA)
Es modo facta mee furtiue conscia ments,
Huius et es melior pars michi consilii.
Vt michi consilium te deprecor utile dones,
Hoc te ne pudeat consuluisse michi.
Est pudor atque nephas seducere fraude puellas; 605
Hinc decus et magnum crimen habere potes.
(ANVS)
Non pudibunda tegam famam caput ante loquacem
592 annueret] annuerit VS. istud] illud OSGNDRI.
593 istud] illud GND. nostris fieri] fieri nostris P nostris se
fieri S. ausis] auris O austris S causis N.
594 si bene] similiter Z. nec] non HVGNDI ne R mi O. nec
locus esset] esset non locus GN. esset] esse ZO. ad hoc]
adhuc ZPGD.
595 mccum mater] mater mecum DRI mecum noster P mecum
nostri G. mater custos michi] custos michi mater SU mater
michi custos H.
596 me] nos P.
156
GALATEA Lo que t me pides es mi ardiente deseo, y
nada me complacera ms si mis padres me dieran su
consentimiento. Pues no est bien actuar en ese aspecto
a nuestro antojo; ni siquiera, aunque nos lo propusi-
ramos, habra posibilidades de hacerlo, (595) pues mi
madre est como guarda permanente a mi lado y toda
la familia me vigila da y noche.
LA ALCAHUETA Amor ingenioso abre puertas y venta-
nas, Amor ingenioso vence todos los obstculos. Deja
de lado vanos temores, rectifica escrpulos de nia:
(600) dulce Amor te pide conmigo que acudas a la cita!
GALATEA Ahora ests enterada de mis aspiraciones ms
secretas, incluso eres parte esencial de mi decisin. Por
favor, dame un consejo til, y que nunca te pese el
haber sido mi consejera. (605) Es una vergenza y un
sacrilegio corromper a las jvenes mediante engao: de
aqu puede recaer en tu haber honra o gran infamia.
598 uincit] frangit PO ui non Z. obest] abest ZS.
599 curas] sensus SUGNI curas uel sensus V.
600 petit] rogat M.
601 furtiue] fortune GN fortune uel furtiue V furtiua K. men-
ts] culpe S.
602 et] tu N. michi] mei O.
603 deprecor] precor O. utile] ut ille O. dones] donas GN.
604 hoc] quod VDRI. ne ZPOKM: non HVSUGNDRI.
605 puellas] puellam OH.
606 hinc ZOKVUR: hoc PSGNDIM om. H. decus] dcdccus
OHM. potes ZHR: potest POKVSUGNDI post M.
607 caput] caputque M captamque Z capit UOR cepit S cupi-
damque DI. ante] om. Z.
157
Nec mea facta negant consuluisse tibi.
Nunc quicumque uolet meus hic contrarius esse,
Proferat hiis rebus si quid obesse potest! 610
Viribus hic totis ueniat contendere mecum.
Aut uictus taceat aut modo uictor eat!
Quam citius mecum Ratio compesceret illum,
Cum Ratione nichil diceret ille michi!
Vir bonus et pulcher, genus altum, copia grandis!... 615
Dulcis Amor nostri pars erit auxilii!
Fama loquax taceat, taceat quoque murmur iniquum!
Absque pudore suas res habet ista uias.
(GALATHEA)
O Deus, in quantis animus uersatur amantis,
Quem timor hac illac pellit Amorque grauis! 620
Hii duo discordes hunc nocte dieque fatigant:
Esse quod optat Amor, hoc uetat esse timor.
608 nec] non P hec S. mea facta] facta me Z. mea] me
ZOVSGN. negant PUGN: nego M neges SDI negas VR
negans OHK non negans Z.
609 uolet meus ZVUDRI: uelet meus M uelit meus O uolet
no bis K meus uelit GN meus uolet H mi uolet P michi ...
uelit S.
610 proferat] conferat U. si quid] quidquid HGNDR si quis K.
obesse] obedesse M abesse D.
611 Sic legitur in H: Viribus hunc mecum ueniat contendere
qui uult.
612 modo l cito PGN.
158
LA ALCAHUETA No tendr que bajar, avergonzada, la
cabeza ante las habladuras incontenibles de la gente,
ni mi conducta desmiente que yo no haya velado por
tu inters. Ahora, quien pretenda sostener aqu lo
contrario, (610) que saque a relucir cualquier objecin
a mis argumentos! Que se presente, bien pertrechado
con todas sus fuerzas, a competir aqu conmigo! Que
se calle si queda vencido, o que al punto salga triun-
fante! Qu pronto la Razn, mi aliada, derrotara a tal
personaje, al no poder l replicarme nada con el apoyo
de la Razn!
(615) Un hombre bueno, guapo, de alto linaje, de
gran fortuna ... ! Y dulce Amor formar a nuestro
lado como aliado! Cllese la Fama vocinglera, cllese
igualmente la inicua murmuracin! Nuestro propsito,
sin deshonra, tiene va libre.
GALATEA Oh Dios! En cuntas indecisiones se debate
el corazn de un enamorado, (620) a quien empuja
de ac para all el temor e implacable Amor!
Estas dos fuerzas opuestas atormentan a uno da
614 Om. O. ille] ipse HK.
615 pulcher] sapiens H prudens GN.
616 nostri] uestri Z miseri K. auxilii] exilii P.
617 taceat"] tacet M. taceat quoque] taceatque K taceat modo O
et cesset I.
618 suas ... uias ZSUGNR: (suas om.) ... uias P bonas ... uias
H uias ... suas OKVDI. ista] iste D.
619 animus] annis Z. animus uersatur] uersatur animus R.
620 quem] quam O. amorque grauis] timorque fatigat GN.
621 hii duo] hic duo Z ideo O hii (duo om.) NI. hunc] h11c !.
me OKGN ac I hanc uel me V. nocte dieque] die tHK'
teque D.
622 amor] amans M. esse
2
] ipse ZDRIM. timor] pudor 1'< l.
!59
Quid faciat nescit; semper per deuia currens
Errat, et errando uulnus amoris alit.
Me sibi subdit Amor, illi licet usque rebellem 625
Meque repugnantem forcius urget Amor.
Sic afflicta diu, casso quoque fessa labore,
Mesta loquor, quam sic uiuere malo mor!
(ANVS)
Vt maiora suo surgunt incendia motu,
Lisque repugnando maior et ira furit, 630
Sic Venus ipsa suis ipsi sibi noxia bellis
Surgit et opposita uulnera lite fouet.
Non potes ergo tuas bellis extinguere flammas,
Sed cum pace tuus micior ignis erit.
Imperium Veneris fac, dum sua miles haberis; 635
Ne tibi sit dampno lisque laborque tuus.
Incipiens temere, male perdis gaudia uite,
T eque tuosque di es noxius error ha be t.
623 quid] que P. faciat] faciet O facit KGN facit hic P. cur-
rens] currit HSGN.
624 errando] erraui G errando semper K. alit] habet K.
625 sibi subdit] subdit sibi subdit O subdit sibi V sibi subit
GN. illi licet usque] quamuis hucusque uel illi licet us-
que V. rebellem HKVSUGNI: repugnem PODM rebellis Z
repugnam R.
626 repugnantem] repugnante S reluctantem O pugnantem G.
forcius] forcior ZKM fortiter GN. urget] urit OHURI.
627 casso] casus O magno GN.
628 loquor] loquar SI. malo] malle Z.
629 utl ct I:<"'Z:GNM. suo] sua RI.
630 lisquc 1 plusque P usque GN hiisque R. furit] subit F
fuit e.
160
y noche: lo que desea Amor, lo prohbe el temor. El
enamorado no sabe qu hacer; siempre corriendo a
la deriva, anda errante y con su errar aviva la herida
del amor. (625) A m me domina Amor; aunque luche
sin tregua contra l, l responde al combate con mayor
violencia. As, atormentada da tras da, agotada de
luchar en vano, he de decir con tristeza: antes que
vivir as, prefiero morir!
LA ALCAHUETA Igual que los incendios toman incre-
mento por s solos, (630) igual que la lucha y la vio-
lencia se enconan ante la resistencia, as tambin el
amor sale perdiendo en las batallas que libra contra
s mismo y aviva las heridas al oponer querella.
Eres pues incapaz de apagar las llamas de tu amor
hacindole la guerra; en cambio con la paz, tu fuego
ser ms dulce. (635) Cumple las rdenes de Venus
mientras ests alistada en su ejrcito; que tu resis-
tencia y tu bregar no causen tu perdicin.
Si empiezas por actuar a la ligera, malogras las ale-
631 ipsi sibi] ipsius M ipsa sibi GN.
632 uulnera] iurgia P.
633 non] nam D. potes] potest OM. potes ergo tuis] quoque
uirgo potest O. tuas] tuis P. bellis] lites N litis G.
634 micior] melior M minor Z.
635 imperium] imperia S imperio OHKDRI. dum] ut R. sua]
noua R tu H sibi K
1

636 ne] nec HM. tibi] tamen U. sit] sint GN. !ahorque] labor
01.
637 mc1p1ens FOKGN: ms1p1ens ZPHVSUDRIM. temerc
PHGND: tenere ZOKVURIM uenere S. male perdis (per-
dens H perde G)] perdis mala P perdis male O. gal1t!ia]
guadia Z tua gaudia K.
638 teque] te quoque GN. tuosque] tuusque K tuos D. tuos-
que dies] diesque tuos U.
161
11. -Pnfilo o el arte de amar
Tantum mente uides uultus absentis am1c1,
Nocte dieque tuos nec minus ipse uidet. 640
Alter in alterius fert tantum lumina uultus.
Res dabit ambobus ista morando necem.
Sed, reor, hoc quod amas leuiter depellere credis?
Huius discidii mors fera finis erit.
Paree iuuentuti, complectere gaudia uite; 645
Leta decet letis pascere corda iocis.
Et modo sola ueni paulisper ludere mecum:
Hec tibi nostra domus poma nucesque dabit;
Vix erit iste meus sine fructibus angulus unquam.
De quibus ecce frui quolibet ipsa potes. 650
Sed modo ... nescio quis uir fortiter ostia mouit.
Vir fuit aut uentus ... sed reor esse uirum ...
Est horno! Per quoddam nos prospicit ecce foramen!
Pamphilus est, uultus si bene nosco suos!
Arte seram retro paulatim uique reducit... 655
639 uides] fides GN. uultus] uulnus ZUGN. amici] amori R.
640 nocte dieque tuos nec minus ipse uidet ZVSUNIM: nec
minus ipse tuos nocte dieque uidet OKDR nec minus ipse
uidet nocte dieque tuos P nocte dieque tuos non uidet illa
minus H nocte dieque tuos non ipse minus uidet G.
641 alterius] alternos P. fert tantum] tantum fert DR. tantum
lumina] lumina tantum N.
642 ambobus] ambabus Z. ista morando] dampnum pariter qua-
que GN.
643 reor hoc] semper O reor R.
644 discidii] dissidi DR desiderii GNM nitoni Z.
645 paree] parcet Z.
647 et] tu UDRI iam GN.
648 hcc] en V he M et UG est N.
649 sine fructibus angulus] angulus sine fructibus SU. angulus]
ortulus PDI.
650 eccc] ipsa POSUDR mi I. frui] potes HSUGNI potest O.
quolihct] quamlibet Z. ipsa] ecce SU inde DR ipso O
ipsc K. ,potes PKVDR: potest ZM frui OHSUGNI.
162
gras de la vida; t y tus das s01s vctimas de un
pernicioso error.
Te contentas con ver en tu imaginacwn el rostro
de tu galn ausente, (640) y ste hace otro tanto
imaginando noche y da el tuyo. Cada uno de vosotros
dos pone sin ms su mirada en los ojos del otro. Esto,
a la larga, os acarrear a ambos la perdicin. Ahora
bien, pienso yo, te imaginas que vas a sacudirte ale-
gremente de encima el objeto de tu amor? Tal rup-
tura acabar en muerte cruel.
(645) Apidate de tu juventud, abraza las alegras
de la vida; conviene recrear los corazones alegres con
alegres devaneos. Y, ahora que ests sola, vente un
ratito conmigo a divertirte: mi casa te proporcionar
manzanas y nueces; malo ser que falte nunca algo
de fruta en este rincn de mi propiedad. (650) Po-
drs, claro est, saborear a tu gusto lo que te ape-
tezca.
Pero ... no s quin empuja violentamente la puer-
ta. Habr sido alguien o habr sido el viento? ...
Pues parece alguien ... Es un hombre! Efectivamente,
nos est mirando por una rendija! Es Pnfilo, si los
rasgos de su cara me son bien conocidos! (655) Con
651 modo nescio] nescio modo D nescio M. uir] uir modo M
ui I sic GN ita O om. R. fortiter] fortis U. mouit] mouet
UO conmouet H pulsat SGNDR.
652 aut] an OKSUI.
653 est horno] et modo Z est R. prospicit] perspicit GN res-
picit PM conspicit HV. ecce] esse KSG ipse D ille HN
om. M.
654 si] nam P sed O.
655 paulatim uique] iam paulatimque V. uique] uisque Z ccce
M iamque S uterque GN.
163
Ad nos ingreditur ... Quid modo cesso loqui?
Cur furiose fores confringis, Pamphile, nostras?
Emptas nempe meo destrus ere fores.
Quid uis uel cuius uenisti nuncius ad nos?
Dicere si quid habes, die celer atque redi. 660
(PAMPHILVS)
O Galathea, mee super omnia causa salutis!
Da michi per longas basia mille moras!
Nec tamen hiis sumptis siciens meus ardor abibit,
Sed crescit placidis acrior ipse iocis.
En ego tota meis mea gaudia claudo lacertis! 665
En complector onus dulce piumque michi!
Huc mea direxit felix uestigia casus,
Nam tenet iste locus hoc quod amo melius!
(ANVS)
Me uicina uocat: loquar illi iamque reuertar,
Nam nimis hoc uereor, huc modo ne ueniat. 670
Quid clamas? Propero ueniens; hec ostia claudo,
656 ad nos] et nos M a duos I. quid] cur GN. cesso] cessa D.
657 cur] quid S. fores] portas M. confringis] confringes SGN
infrings O constringis ZKR.
658 nempe] namque VSUGNM. meo destrus ere fores] modo
destrus ere fores S fores destrus ere meo V fores meo
destrus ere GN. destrus] destruit Z. ere] ore O ecce K.
659 uel] aut PDR. nos] me GN.
661 o] es GN om. O. mee] mea N. causa] cura PO.
662 mille] multa ZI sepe D.
663 nec] non OHR. sumptis] subtis Z sumptis forte GN. si-
ciens] cicius M. abibit] adhibit Z om. G.
664 crescit] crescet V crecet M crescat Z. acrior] amor K.
iocis] locis O.
665 en] sed GN.
164
habilidad, poco a poco y con fuerza est retirando el
cerrojo ... Viene hacia nosotras ... A qu espero ya
para hablarle?
Por qu, Pnfilo, fuerzas mi puerta como loco?
Pues me ests rompiendo una puerta, que mis dineros
me cost. Qu pretendes? o quin te manda a ver-
me? (660) Si tienes algo que decir, dilo pronto y vuel-
ve por tu camino.
PNFILO Oh Galatea, la razn suprema de mi vida!
Dame mil besos muy prolongados! Ni aun cuando
los haya recibido, se apagar mi ardiente sed; al
contrario: se aviva con estos placenteros galanteos.
(665) Ya estrecho entre mis brazos mi ms completa
felicidad! Sostengo la dulce y sagrada carga grata a
mi corazn! Feliz casualidad, la que ha dirigido aqu
mis pasos, ya que esta estancia cobija lo que ms
quiero!
LA ALCAHUETA Me llama la vecina: voy a hablarle y
vuelvo en seguida, (670) pues mucho me temo que
se le ocurra llegarse hasta aqu.
666 en] cum GN om. O. complector] amplector OH.
667 huc] hic K. direxit] deduxit G perduxit HN.
668 iste] ecce G. hoc quod] id quod OHN quicquid V.
669 me] me mea R. loquar] loquor SGN loquitur D. illi] ibi
GN. iamque] namque K moxque GN. reuertar] reuertor S
reuertat N.
670 nam nimis hoc ZVSUIM: nam nimis hec HK namque ni-
mis P namque minus O nam nimium GNDR. uereor] uc-
rear R. ne ueniat] quod ueniat VS me uiuat l.
671 clamas] clamans Z. hec] hic PK ad te R om. GN. ostia!
hostia codd. plerique.
165
Nullus enim remanet hic nisi sola domus.
Me mea cura tenet, michi die cito dicere quid uis,
Me tecum longas non licet ire uias.
(PAMPH ILVS)
En modo dulcis Amor uiridisque iuuenta locusque 675
Nos, Galathea, monent pascere corda iocis!
En lasciua Venus nos ad sua gaudia cogit
Inque suos usus nos iubet ire modo.
Quid moror? Huius ope supplex mea uota requiram.
Tu paciens facti, te precor, esto mei. 680
(GALATHEA)
Pamphile, tolle manus! ... te frustra nempe fatigas!
Nil ualet iste labor! ... Quod petis esse nequit! ...
Pamphile, tolle manus! ... Male nunc offendis amicam! ...
Iamque redibit anus: Pamphile, tolle manus! ...
Heu michi! Quam paruas habet omnis femina uires! 685
Quam leuiter nostras uincis utrsgue manus!. ..
672 nullus enim] nullus nam M nam nullus PO enim (nullus
om.) Z. nisi] tibi Z.
673 cura] causa KS. michi] ideo michi O. die cito] dicito
ZVURM. michi die cito dicere] dicere michi dicito R mi
dicere dicito V mi die cito (dicere om.) O. quid] quod
GN que PH.
674 me] nam PO. licet ZPOVIM: decet HKSUGNDR. ire
uias] ire uices I esse moras P.
675 en 1 et P iam U. modo] michi K. uiridisque] uiridis O
uirisque V.
676 monent KUD: monet ZHVRI mouent PS mouet OGNM.
677 ml ct P. cogit] uocat S.
678 inquel in H. iubet ire] ire iubet M iubet et ire S. modo]
Venus H.
166
(Fingiendo dirigirse a la imaginaria vecina y en voz
alta para hacerse or de la pareja encerrada.) Por qu
chillas? Voy corriendo. Cierro la puerta ya que no
hay nadie y se queda la casa sola. Tengo mis queha-
ceres, dime pronto lo que me quieres decir, pues no
dispongo de mucho tiempo para acompaarte.
PNFILO (675) Ahora s que dulce Amor, la impetuosa
juventud y el lugar adecuado nos invitan, Galatea, a
saciar nuestros corazones de felicidad! He aqu que
Venus juguetona tira de nosotros hacia los placeres
que le son propios y nos invita a ponerlos en prctica.
A qu espero? Suplicando su ayuda correr en pos
de mis anhelos. (680) T, por favor, s indulgente con
mi conducta.
GALA TEA Pnfilo, qu tame las manos de encima! .. . te
ests cansando en vano! De nada te sirve tu acoso! ...
Lo que pretendes ... no puede ser! Pnfilo, retira
esas manos! . . . De mala manera ests ofendiendo a
una amiga! ... A punto est de volver la vieja! Pn-
filo, retira esas manos! ... (685) Ay de m! Qu es-
casas fuerzas tiene una mujer! Con qu facilidad
679 huius] hec Z. uota] om. Z.
680 tu] nunc U. facti] uoti POHR. te precor] deprecor
OHGNDR precor l. esto] este I esse POK. Post u. 680
sequuntur 3 uu. in .M, 22 uu. in GN, 24 uu. in V et (sub
fine operis) 34 uu. in K.
681-682 Post 684 SU om. D.
681 te] me G. frustra nempe] nempe frustra GN.
682 iste] ille GN.
684 iamque] namque D.
686 nostras uincis] uincis nostras D uincis tu has O. utrasque 1
iurasque Z.
167
Pamphile! Nostra tuo cur pectore pectora ledis? ...
Quod me sic tractas ... , est scelus atque nephas!. ..
De sine! Clamaba! . . . Quid a gis? Mal e detegor a te! ...
Perfida, me miseram, quando redibit anus? 690
Surge, precor! ... N ostras audit uicinia lites! ...
Que tibi me credit non bene fecit anus!. ..
Vlterius tecum me non locus iste tenebit
Nec me decipiet, ut modo fecit, anus!. ..
Huius uictor eris facti, licet ipsa relucter, 695
Sed tamen nter nos rumpitur omnis amor!
(PAMPHILVS)
Nos modo paulisper requiescere conuenit ambos,
Dum, facto cursu, noster anhelat equus.
Quam male dilecto respectum luminis offers!
Curque lauas lacrimis flebilis ora tuis? 700
Sum reus ex toto, modo quaslibet accipe penas
Et maior meritis pena sit ista meis.
En quecumque uoles paciens ad uerbera presto!
Sic peccasse tamen non mea culpa fuit.
687 cur PHKVNM: cum (tu G) cett. codd. pectore pectora]
pectora pectore VHGN.
688 quod] quid M. me sic] sic me ZVI nunc me SU me iam K.
689 male] male nunc U.
690 pedida] perfidam S. quando redibit] tradidit illa U.
691-692 Om. PR.
691 nostras audit] audit nostras SU nam nostras audit O. uici-
nia] uicina ODM.
692 que] quod OHUD. que tibi me credit] me quia deseruit
uel que tibi me dedit V. credit K: credidit ZO tradidit
SUDlM tradit GN dedit VH deseruit V.
693 ulterius] alterius Z. tecum me non locus OKVGDRI: te-
cum non me locus HUNM secum non me locus P tecum
me lncus non Z mecum non te locus S.
168
neutralizas mis dos manos!. .. Pnfilo[ Por qu aplas-
tas mis pechos con tu pecho? ... Manosearme as. . . es
un crimen, una profanacin[ ... Djame estar ... o me
pongo a chillad... Qu haces? Es malo que me
destapes l... Ay, pobre de m! (690) Cundo vol-
ver esa vieja traidora? Levntate, por favor! ... El
vecindario est oyendo nuestras voces! ... La vieja que
me ha entregado a ti no ha obrado nada bien! ... Nun-
ca ms me ha de volver a encerrar contigo este re-
cinto, ni la vieja volver a engaarme como acaba de
hacerlo!. .. (695) Saldrs vencedor en este asalto a
pesar de mi resistencia, pero el amor entre nosotros
queda definitivamente roto!
PNFILO Es conveniente que ambos descansemos un po-
quito, mientras nuestro caballo est jadeante despus
de la carrera. Qu duramente miras de reojo a un
amigo! (700) Y por qu baas, desconsolada, las me-
jillas con tus lgrimas? Y o tengo la culpa de todo,
castgame a tu gusto y que el escarmiento supere el
delito que he cometido. Aqu me tienes dispuesto a
sufrir cuantos golpes vengan de tu mano[ Sin embar-
694 nec] non H. decipiet] decipies O. ut] que uel ut V.
695 uictor eris facti] eris uictor facti M eris facti uictor P.
relucter HKVDRI: relu(c)tem ZM reluctar PN reluctat G
repugnem SU rebellem O.
696 rumpitur] rumpatur U turpiter O.
698 anhelat] anhelet PDRI.
699 quam] quem O. dilecto] dilectam GN. respectum] respec-
tus VDRI despectum S. offers] aufers PH.
700 curque] cur ZDGN. lacrimis] lacrimas M. tuis] tua D.
701 reus] deus O.
702 ista PHKSGNM: ipsa ZOVUDRI.
703 en] et OHM sum SU. quecumque] quicumque S.
704 sic] sed PD.
169
Et modo iudicium, si uis, ueniamus ad equum: 705
Aut modo sim lber aut racione reus.
Ardentes oculi, caro candida, uultus herilis,
Verbula, complexus, basia grata, iocus,
Fomentum sceleris michi principiumque dedere.
Institit hortator hiis michi rebus Amor: 710
His furor intumuit rabiesque libidinis arsit,
Hortanturque segu facta nephanda michi.
Iste meos sensus subuertit pessimus error
Per quem nostra tibi gracia surda fuit ...
De guibus accusor merito culpabilis esses, 715
Fons huius fueras materiesque mali.
Tam grauis ira duos non conuenit nter amantes;
Sed si forte uenit, sit tamen ipsa breuis.
Semper amans delicta pati bene debet amantis:
Culpe communis fer pacienter onus. 720
En remeabit anus, tristes, precor, exue uultus:
Ne nos per lacrimas sentiat esse reos.
(ANVS)
Ante fores uacuis tenuit me femina nugis,
706 modo sim liber] sim lber adhuc H. sim] sum PKGND.
racione] modo morti GN.
707 u u !tus herilis] uultusque hilaris R.
708 complexus] amplexus R. iocus ZOVGN: locus (locusque R)
HSDRI iocis UM ioci P. edd. uenus K.
709 dedere] dederunt ZPOM.
710 hortator] hortatur GND orator ZSM hortatum R. michi]
in U. amor] omen R.
711 intumuit] intimuit O intrauit GN incubuit DRI incumbit K.
712 hortanturque] hortaturque PVSUDI excitatque ille O. se-
qui ... michi POHKVGNI: michi ... sequi ZSUDRM.
713 mcns l meus GND. subuertit] peruertit GNDR. error] ar-
dor H.
714 qucm 1 quod S. nostra tibi gracia surda] surda michi gracia
nost ra SU nostra gracia tibi surda I.
170
go, el haber pecado as no fue por culpa ma. (705) Si
quieres, acudamos a un tribunal equitativo: quiero
verme libre o salir condenado con toda razn.
Tus ojos ardientes, tu blanca piel, tu rostro seo-
rial, las palabras tiernas, los abrazos, los dulces besos,
el juego retozn, he ah los promotores de mi crimen
y su primera causa. (710) Con todo ello se present
ante m Amor con su arenga: as se inflam la furia
y me abras la rabia de mi pasin; as todo me exhor-
ta a cometer abominables fechoras. Esta funesta ena-
jenacin ha perturbado mis sentidos, y por eso mi
buena voluntad no pudo or tu voz ...
(715) De todas las acusaciones que recaen sobre m
eres t quien, en buena ley, debieras responder, pues
t habas sido la causa y el objeto de mi delito.
No est bien que dos enamorados se enfaden tan en
serio; y si, ocasionalmente, sobreviene un disgusto, que
ste en todo caso sea de corta duracin. Los enamora-
dos deben tolerar siempre con indulgencia los deslices
mutuos: (720) soporta con paciencia el peso de una cul-
pa compartida. Mira, va a regresar la vieja, por favor,
qutate esa cara compungida: que no vaya a sospechar
por tus lgrimas, alguna culpabilidad entre nosotros.
715 accusor] accuscs GN. merito] meritis H. esses] esse KM
essem O.
717 tam grauis] quamuis O sed grauis D iam grauis I nam grauis
R. ira] om. S. duos] diu HN. nter] om. S. amantes] ami-
cos GR.
718 ipsa] illa HM ista KD. Post 718 re/Jetuntur 602-604 in GN.
720 culpe] culpeque M culpaque SUGN. fer] fert FKSUGNM.
721 en PHKVIM: et Z iam O nam GN cumque SU iamque DR.
remeabit] remanebit GM redibit SUDR. precor] dcmcor
GN om. SU. exue] depone SU. uultus] unltos N.
722 ne nos per lacrimas] per lacrimas ne nos M nos n" per la-
crimas D. sentiat] iudicet I. reos] reas O (corr. in nltlrJ'.. 0').
723 uacuis] uacuos S fatuis GRI. nugis] uerbis P mags D.
171
Que Marcum proprio uinceret alloquio.
Cur, Galathea, tuo corrumpis lumina fletu? 725
Quem michi demonstras, hic dolor unde uenit?
Absens donec eram, quid tecum Pamphilus egit?
Te, Galathea, precor, ordine cuneta refer.
(GALATHEA)
Conuenit ut nostros queras quasi nescia casus,
Cum res consiliis facta sit ista tuis! 7 30
Fructibus ipsa suis que sit cognoscitur arbor:
Tuque michi factis nosceris ipsa tuis.
Poma nucesque michi dare non bene disposuisti,
Cum tuus iste foret Pamphilus ante fores?
Vt locus esset, ad hoc tua te uicina uocauit, 735
Quo spoliata forem uirginitate mea!
O quam magna foris te fecit causa morari!
Quam bene uestra suas ars tegit insidias!
Impleuere suos scelus et fallada cursus:
724 Marcum] marcero P marero SU matrum R cunetas DI. allo-
quio] eloquio PHKR colloquio GN.
725 tuo] tua VGN tu I. corrumpis] confunds SU conripjs Z.
726 quem] que U. michi] nunc S. hic] lis S. unde] inde Z.
727 donec eram ZPOVSU: dum fueram KGNDRM cum fueram
I quando fui H. egit] agit I.
729 conuenit] conuenis GN. ut nostros] nter nos uel ut nos-
tras V. nostros queras] queras nostros HSDRI. nostros]
nostras KU. queras] queris K. nescia] conscia D. casus]
actus GN causas U.
730 consiliis ... tuis] consilio ... tuo M. sit] om. V. ista] ipsa
ZKSUM.
731 ipsa] ista O. que sit] queuis U.
732 tuqucl tu quoque P tu GN. michi] michi nunc GN cum P.
172
LA ALeA H VETA La mujer me ha entretenido ante la
puerta con unas tonteras sin sentido; su labia sin par
hubiera hecho callar a Cicern.
(725) Por qu, Galatea, echas a perder tus ojos
con ese llanto? Muy compungida te veo ... a qu es
debido? Qu hizo Pnfilo contigo en mi ausencia?
Galatea, por favor, cuntamelo todo tal cual.
GALATEA Buena falta te hace averiguar lo que ha ocurri-
do entre nosotros, como si no lo supieras, (730) cuan-
do todo ha sido una maniobra tuya! Un rbol se co-
noce por sus frutos: as t ahora te das a conocer por
tus obras. No fue una buena idea la de ofrecerme
manzanas y nueces cuando tu Pnfilo en persona se
hallaba ante tu puerta? Por eso te llam tu vecina:
(735) para dar lugar a que se me arrebatara la virgi-
nidad! Oh! Qu motivo tan importante te retuvo
fuera! Qu bonitamente se prest tu astucia a tender
la trampa! El crimen y el embuste han cumplido con
733 nucesque] nuces D. dare non bene] bene non dare SD dare
bene non U bene dare non R bene dare (non om.) GN.
734 cum tuus iste (ipse P) foret POGN: cum tuus iste (ipse S)
fuit HKSU cum tuas ante fores I cum tuus ante fores V
cum foret iste tuas M cum stetit ante tuas R cum stetit
ante fores D cum tuus iste Pamphilus Z. Pamphilus ante
fores POHKSUGNM: Pamphilus ipse tuas D Pamphilus
ipse fores R Pamphilus ipse fuit I Pamphilus ipse foret uel
fuit V ante fores fuit Z.
735 ut] et SI.
736 quo ZVSU: quod OHGNDRIM qua K ut P.
737 te fecit] fecit te ZK. causa] cura ZM.
738 bene] om. Z.
739 impleuere] implere RI. scelus] ars P scelus uel ars V.
173
In laqueum fugiens decidit ecce lepus!
(ANVS)
Increpor 1muste. Procul hoc michi crimen abesse!
Qua racione uoles me satis expediam.
Etati nostre male nomen criminis huius
Conuenit, ars tanti nec studiosa mali.
740
Si qua modo concepta iocis contencio uobis 745
Contigit, absenti que michi culpa fuit?
Sit quecumque potest, nil ad me lis utriusque
Quam mouet insipiens, non ego, uester amor.
Die tamen ignoti seriem michi, Pamphile, facti;
Huius origo mali ne sit operta michi. 750
(PAMP H ILVS)
Arguor e mnima s1 scires ordine culpa,
Estque michi meritis durior ira meis.
Sed decet archanum celari semper amantum,
740 laqueum] laqueos DR. decidit] cecidit D. ecce lepus ZVGR:
esse lepus SO ecce lupus PHKUN ecce pedra uel lepus M
ipse leo DI.
741 procul hoc] precor hoc SGN precor hinc HV. abesse] abest
Z abesto M.
742 qua racione uoles me satis expediam] me satis expediam
qua racione uoles (uelis K) PK. uoles] uelis HKSUN
uales D.
743 etati] persone uel etati V. nomen] crimen P.
743-744 criminis huius 1 conuenit] conuenit huius 1 criminis
NDR.
744 conuenit] congruit P. ars ... nec] ut ... sim uel ars ... nec V.
studiosa mali] mali studiosa Z.
745 ljua 1 om. OS. concepta] concepto Z contenta O. iocis con-
tencio uobis] consenta uestris iocis M. uobis] uestris PUM
uerbis OV.
174
su cometido: (740) la liebre, acosada, ha cado, como
ves, en el lazo!
LA ALCAHUETA Me veo acusada injustamente. Lejos
de m un crimen como se! Me ser fcil disculparme
en el aspecto que t quieras. A mi edad no le va nada
bien ni el nombre de ese crimen ni el oficio dedicado
a tanta maldad.
(745) Si de vuestros devaneos se ha derivado al-
guna pelea entre vosotros, qu culpa tuve yo, que
estaba ausente? Sea la que fuere, a m no me afecta
para nada vuestra discusin: discusin promovida por
vuestro absurdo amor, no por m. (Dirigindose a Pn-
filo.) No obstante, Pnfilo, cuntame los pormenores
del hecho que ignoro; (750) no se me debe ocultar el
origen de este mal paso.
PNFILO Se me acusa- si lo supieras todo!- por un
motivo insignificante, y mi desliz no se merece tan
746 contigit] contingit M accidit H. culpa] causa H. fuit]
uenit K.
747 sit] sic OUM. quecumque] quodcumque OVR. potest]
potes GN uolet U. nil ad me] ad me nil GN nec ad me
O nil me (ad om.) S.
748 quam] quem GN. mouet] mouit U monet DI.
749 seriem michi Pamphile] michi Pamphile seriem GN.
750 huius] cuius GN. mali ... michi] mi ... mali M mali ... ma-
li D. ne] non OSGN. operta] aperta GNR operata O
opta Z.
751 e mnima] e mnimo U iniuste SGN enimio H. ordine] in
ordine KM. culpa] culpam GN cuneta HSU causa 1 culpa
uel culpam V.
752 michi ... meis] meis ... michi DR. durior] grandior UM.
ira] ista H ipsa K.
753 archanum] archana GN. celari semper] semper celare CN.
celari] celare OGNUI. amantum] amantis OM amorem l'H.
175
Nam dixisse pudet, cum pudor omnis abest.
Tantum lenire rixas tibi conuenit ire; 755
Quod superest nter nos decet esse duos.
(GALATHEA)
Pamphile, die illi nostros quasi nesciat actus,
Res ne percipiat qualiter ista uenit!
Quod tibi consuluit a te quasi nescia querit,
Vt uideatur in hoc non nocuisse michi. 760
Artibus innumeris michi deuia plura dedisti,
Sed tamen indiciis ars patet ipsa suis.
Sic piscis curuum iam captus percipit hamum,
Sic auis humanos capta uidet laqueos!
Et modo quid faciam? Fugiam captiua per orbem? 765
Ostia iure michi claudet uterque parens.
Meciar hac illac oculis uigilantibus orbem,
Leta tamen misere spes michi nulla uenit.
(ANVS)
Vt grauiter doleat non pertinet ad sapientem,
754 pudor] dolor GN furor HKV.
755 tantum] quantum M. rixas tibi] tibi rixas HU.
756 quod] quid U. superest] semper est M. nter nos] ultra
nos nter GN. duos] modo DRI amicos duos G.
757 illi] ille G. nostros quasi] quasi nostros PK.
758 res ne] ut rem O. ne ZPKGNR: ut OHUDIM nec S
uelud V. percipiat] ignoret V. ista] illa GN ipsa S.
759 quod] que P quid KG. a te] ante M.
760 ut] ne DI. hoc] hac G. non] nil GN.
761 dedisti] dedistis P parasti ZH.
762 ars] res OS. patet] paret Z. ipsa] ista OHKUGN.
763 sic] ut GN. curuum] tectum S. percipit] despicit GN
concipit H.
765 ct] sed P heu O. modo] michi O. captiua] captiuam I.
captiua per orbem] tanto spoliata decore uel captiua per
orbcn V. orbem] urbem GN.
766 claudet ZOHSUM: claudit PKVGNDRI. Post u. 766 legi
176
furiosa clera. Pero en toda ocaswn ha de guardarse
el gran secreto de los enamorados, pues da vergenza
comentarlo, aunque la cosa nada tiene de vergonzoso.
(755) nicamente debes acudir a calmar las rias; lo
dems debe quedarse entre nosotros dos solos.
GALA TEA Pnfilo, cuntale... como si nada supiera de
nuestra actuacin ni comprendiera cmo vino la cosa!
Como una ignorante quiere or de tu boca lo que ella
misma te aconsej, (760) todo por aparentar inocen-
cia ante m.
(Dirigindose a la alcahueta.) Con tus innumerables
sutilezas me has embaucado ms de una vez, pero
ahora tu falsedad sale a relucir con sus verdaderas
facciones. As el pez, slo al sentirse enganchado,
reconoce el curvilneo anzuelo, e igualmente la ave-
cilla no advierte los lazos que le tiende el hombre
antes de caer en ellos!
(765) Y ahora, por dnde he de tirar? Despus
de dejarme coger, me ir por el mundo? Mis padres
me cerrarn la puerta de casa, y con razn. Por ms
que con ojo avizor escudrie el horizonte en cualquier
direccin, pobre de m, ya no me sonre ninguna es-
peranza.
tur in GNDRI: Quo feror ignoro merens sine fine dolebo/
Perpetue thoro legis ego careo.
767 hac illac] hac et illac M huc illuc H. orbem] urbem GN.
768 spes michi] spe mi Z mihi spes R spes modo V. ucnitl
redit N dabit G manet H manet uel uenit V.
769 ut] quod F. doleat ... sapientem] doleant ... sapientes P
doleat . . . sapientes R.
177
12. -Pnfilo o el arte de amar
Cum dolor ad dominum premia nulla ferat. 770
Hoc moderanter habe reparari quod nequit arte,
Quod male persuasit immoderatus amor!
Conuenit ad uestros modus et prudencia casus
Quodque sequi deceat querere consilium.
Mordet enim grauiter discordia pectus amantis 775
Et fouet in bellis uulnera ceca suis.
Que bene uos foueat placidam concedite pacem:
Hec tua sit coniuxl V ir sit et iste tuus!
Per me uotorum iam compos uterque suorum,
Per me felices, este mei memores! 780
EXPLICIT PAMPHILVS
770 ad dominum] ad dominam U in' dominam S ad dampnum
FK. nulla] om. Z. ferat FPHVGNRI: refert ZOKSUDM.
771 habe] age SV agam U. reparari] reparare U. nequit] ne-
gat I.
772 quod] cum ZOHKU nam V. male] mala K. inmoderatus]
non moderatus O.
773 ucstros PHKGNRI: nostros ZVUDM nostras S om. O. mo-
dus] modos D modo S mens O. et] ut I om. S.
774 quodque] quidque M quod Z. deceat] doceat GR de-
bcat ou. querere consilium] consilium querere S
1
775 amantis ZPHVSM: amantum OKUGNDRI.
178
LA ALCAHUETA El sabio no debe afligirse con exceso,
(770) ya que el sufrimiento no produce ningn bene-
ficio. Resgnate a soportar con paciencia lo que nin-
gn arte puede remediar: el mal paso a que te indujo
un amor desmedido! Vuestro caso requiere modera-
cin y prudencia para acertar con la decisin que con-
viene tomar. (775) La discordia roe cruelmente el co-
razn del enamorado y, al amparo de sus batallas, se
lanza ciegamente a zaherir.
Concedos una dulce paz, que suavemente os arru-
lle. Que Galatea sea tu mujer! Que Pnfilo sea tu
marido! Y ambos, cumplidos ya vuestros anhelos gra-
cias a mi ayuda y, (780) gracias igualmente a mi ayu-
da, felices, acordos de m!
FIN DEL PNFILO
776 fouet] fauet S. bellis] bellum P. ceca] tecta U seua OHGN.
777 bene] melius uel bene .V. uos] nos PO. foueat] faueat G.
concedite pacem] concedere uitam GN componite pacem V.
778 hec tua sit] tu sua sis S hec tua si O hec tua (sit Ollt.) l.
iste] ipse SD ille O.
779 uotorum] factorum U. iam compos] sit compos DI mm-
potes O iam campos R. uterque] quisque Z.
780 este] estote 0' esto O"R esse N.
179
NoTA: Nos hemos atenido en el v. 303 a la lectura pelles
y desechamos su evidente glosa uestes, que adoptan nuestros
predecesores en sus respectivas ediciones. Becker (p. 187)
rechaza pelles por no ver sentido- dice- cum pellicio
.. . pelles. Desconoce ambos trminos de la indumentaria me-
dieval.
Piel o pellizn o pellote es una prenda conocida por abun-
dantes testimonios literarios e iconogrficos (cf. Casado Lo-
bato, M.a Concepcin, Indumentaria en la Espaa cristiana
del siglo XI en Homenaje a don Vicente Garca de Diego
(en prensa).
Entre los textos ms interesantes est la traduccin y adap-
tacin del verso 303 del Pamphilus en el Libro de buen
amor (copla 714):
Mandme por vestuario una piel e un pellico,
dimelo tan bien parado que non es grande nin chico.
Dicha piel o pellote era una especie de tnica sin mangas
y con amplia sisa para dejar libres los brazos; se usaba para
andar por casa, como se desprende de otro pasaje del Ar-
cipreste (c. 863):
En pellote vos iredes como por vuestra morada.
El pellico en cambio era una prenda de abrigo para salir
a la intemperie. En la poesa pastoril, el pellico era un re-
galo tradicional del caballero a la pastora; la costumbre est
bien atestiguada en la literatura francesa; Morawski (o.c. p-
gina 47) seala el obsequio del pellico (fr. plichon) como
uno de los rasgos tpicos de la poesa popular incorporados
al Pamphilus. Pero el aludido obsequio no parece menos
tradicional en la literatura espaola, si recordamos con Co-
rominas (Libro de buen amor, pp. 274 y 312) el famoso
pasaje de la Celestina, donde los criados comentan regocija-
181
damente cmo la v1ea se las arregla para encajar el pedido
de una capa. De donde el proverbio ya encaj el gabn
( encaxado ha el gabn), recogido en nuestros diccionarios
(Covarrubias, Autoridades, etc.).
Un galn tacao poda escatimar gastos en otros obsequios
(unas pieles o pellones ya viejos en el caso del Pamphilus),
pero no poda eludir el pellico de rigor.
182
ERASMO, textos bilinges
Coleccin dirigida por
J.-l. CIRUELO BoRGE y A. VERJAT MAssMANN
BOSCH, Casa Editorial, S. A.
Barcelona - 1977
ISBN: 84-7162-695-0
Depsito legal: B. 29.603- 1977
Impreso en Espaa
Printed in Spaln
Imprenta Claras, S. A.
Vlllarroel, 15-17

Vous aimerez peut-être aussi