Vous êtes sur la page 1sur 6

Tajemnica

damasceƒskiej stali
Przed setkami lat rzemieÊlnicy wykuwali stalowe
ostrza o niezrównanej jakoÊci. Jak to robili?
Naukowiec i kowal wspólnie znaleêli odpowiedê

John D. Verhoeven

P
oczàwszy od epoki bràzu a˝ Pomimo s∏awy i u˝ytecznoÊci tych ria∏ów wyjÊciowych, co orygina∏y; koƒ-
po XX wiek u˝ywano miecza ostrzy Europejczycy nigdy nie zdo∏ali od- cowe wyroby muszà mieç ten sam da-
czy te˝ szabli jako broni. Armie kryç, jak wytwarzano stal damasceƒskà, masceƒski wzór; ten sam sk∏ad chemicz-
wyposa˝one w lepszà broƒ zy- u˝ywanà równie˝ do wyrobu sztyletów, ny i takà samà mikrostruktur´ widocznà
skiwa∏y od razu wyraênà przewag´ tak- toporów i grotów w∏óczni. Najznakomit- pod mikroskopem.
tycznà. Damasceƒskie szable, z który- si europejscy metalurdzy i kowale nie po-
mi rycerze z zachodniej Europy zetkn´li trafili jej odtworzyç nawet wówczas, gdy Prawdziwa damasceƒska stal
si´ w czasach wypraw krzy˝owych, dok∏adnie zbadali oryginalne egzempla-
mia∏y, jak si´ powszechnie uwa˝a, naj- rze. Ta sztuka zosta∏a zapomniana nawet Oryginalnà damasceƒskà broƒ wytwa-
lepsze klingi1 na Êwiecie. w krajach, z których pochodzi∏y. Eksper- rzano w wielu miejscach muzu∏maƒskie-
Te szable, poczàtkowo wytwarzane ci sà raczej zgodni, ˝e ostatnie damasceƒ- go Bliskiego i Dalekiego Wschodu, z nie-
w Damaszku2 (po∏o˝onym dziÊ na tere- skie ostrza wysokiej jakoÊci wytworzono wielkich wlewków stali (stopu ˝elaza
nie Syrii), cechowa∏y si´ dwiema w∏a- na poczàtku XIX stulecia. Jednak nie- z w´glem) dostarczanych z Indii. Te ma-
ÊciwoÊciami niespotykanymi w euro- dawno uda∏o si´ nam, znakomitemu ko- teria∏y wyjÊciowe nazywano od oko∏o
pejskiej broni siecznej. Jednà z nich by∏ walowi i mnie, jak wierzymy, odkryç se- poczàtku XIX wieku wlewkami „wootz”,
falisty wzór dekorujàcy ich powierzch- kret dawnych mistrzów. lub plackami „wootz” (jest to zanglicy-
© 1985 METROPOLITAN MUSEUM OF ART

ni´, znany dziÊ jako wzór damasceƒski Nie jesteÊmy pierwszymi, którzy zowana wersja lokalnej nazwy „ukku”,
[ilustracja powy˝ej]. Drugà, znacznie wa˝- twierdzà, ˝e znaleêli rozwiàzanie. My u˝ywanej w indyjskich stanach Karna-
niejszà by∏a niewiarygodnie ostra kra- jednak wytworzyliÊmy wierne repliki taka i Andhra Pradesh – przyp. t∏um.).
w´dê g∏owni. Legendy mówià o dama- legendarnej broni. Dowód jakiejkolwiek Mia∏y one kszta∏t podobny do krà˝ka ho-
sceƒskich szablach przecinajàcych jed- teorii dotyczàcej wytwarzania dama- kejowego o Êrednicy oko∏o 10 cm i wyso-
wabnà chustk´ frunàcà w powietrzu, sceƒskich szabel i sztyletów powinien koÊci troch´ mniejszej ni˝ 5 cm. Z naj-
czego nie mo˝na by∏o dokonaç ˝adnym spe∏niaç kilka warunków: repliki mu- dawniejszych przekazów angielskich
z europejskich mieczy. szà byç zrobione z tych samych mate- obserwatorów w Indiach wiemy, ˝e da-

70 ÂWIAT NAUKI Kwiecieƒ 2001


masceƒskie ostrza wytwarzano z tych europejski kolekcjoner Henri Moser po- nikami badaƒ naukowych i bardzo
wlewków bezpoÊrednio przez wielo- darowa∏ cztery g∏ownie B. Zschok- uwa˝nie Êledziç przebieg doÊwiadczeƒ.
krotne nagrzewanie i przekuwanie. Stal ke’emu, który po ich przeci´ciu dokona∏ W roku 1993 wraz z jednym ze studen-
„wootz” zawiera oko∏o 1.5% w´gla i nie- analiz chemicznych i zbada∏ mikrostruk- tów z Iowa State University pojecha∏em
wielkie iloÊci domieszek, takich jak tur´. Resztki ostrzy znalaz∏y si´ w Mu- do Gainesville na Florydzie, do warsz-
krzem, mangan, fosfor i siarka. zeum w Bernie w Szwajcarii, a ono z ko- tatu Pendraya, gdzie zainstalowaliÊmy
Przyciàgajàcy oko wzór powierzchnio- lei podarowa∏o mi niedawno niektóre termopar´ i pirometr kontrolowane
wy widoczny na damasceƒskich g∏ow- z nich do dalszych badaƒ. przez komputer, do rejestrowania tem-
niach mo˝na jednak otrzymaç równie˝ Po zbadaniu tych cennych próbek peratur podczas topienia i przekuwania
w inny sposób. Wspó∏czeÊni kowale arty- stwierdzi∏em, ˝e znajdujà si´ w nich pa- stali w naszych eksperymentach.
Êci potrafià po∏àczyç ze sobà (zespoliç) sma wydzieleƒ w´glika ˝elaza Fe3C, Poczàtkowo próbowaliÊmy wykonaç
wiele warstw nisko- i wysokow´glowej zwanego cementytem. Te czàstki w´gli- ostrza w sposób zaproponowany przez
stali przez kolejne operacje nagrzewania ka majà zwykle 6–9 µm Êrednicy, sà ku- Wadstwortha i Sherby’ego, ale nie uda-
i kucia, tworzàc z∏o˝one „kompozyty”. liste i ciasno u∏o˝one w pasmach znaj- wa∏o nam si´ uzyskaç ani w∏aÊciwej mi-
Takie zespawanie przez przekuwanie – dujàcych si´ w odleg∏oÊci 30–70 µm od krostruktury, ani damasceƒskiego wzo-
„zespawanie wzorzyste” – ma na Zacho- siebie, równoleg∏ych do powierzchni ru na powierzchni. Nast´pnie w ciàgu
dzie tradycj´ si´gajàcà staro˝ytnego Rzy- ostrza niczym w∏ókna w desce. Po wy- kilku lat opracowaliÊmy metod´, którà
mu; podobne metody stosowano w Ja- trawieniu ostrza kwasem w´gliki wi- dziÊ Pendray z powodzeniem stosuje do
ponii i Indonezji. Jednak struktura we- doczne sà jako jasne obszary w ciemnej wytwarzania replik broni z damasceƒ-
wn´trzna powstajàca w wyniku takiej ob- osnowie. Podobnie jak s∏oje wzrostu pnia skiej stali „wootz”. Udaje mu si´ równie˝
róbki jest ca∏kowicie inna od tej w dama- drzewa stajà si´ widoczne na wyci´tej odtworzyç wzór znany jako drabina Ma-
sceƒskich ostrzach. Dla odró˝nienia tych z niego desce, tak pofa∏dowania warstw hometa [ilustracja na stronie 75], spotyka-
dwóch sposobów wytwarzania ostrzy b´- w´glików powodujà pojawianie si´ za- ny na niektórych, najlepszych egzem-
d´ u˝ywa∏ nazwy spajana damasceƒska wi∏ego damasceƒskiego wzoru na po- plarzach starej muzu∏maƒskiej broni.
stal w odniesieniu do tej, którà otrzymy- wierzchni broni. Czàstki w´glika sà bar- Zafalowania w tym wzorze uk∏adajà si´,
wano, przekuwajàc razem ró˝ne gatunki dzo twarde. Prawdopodobnie w∏aÊnie podobnie jak szczeble drabiny, wzd∏u˝
stali, a nazwy stal „wootz” dla materia∏u, takie rozmieszczenie warstewek w´g- ostrza. Uznawano je za symbol drogi,
z którego wytwarzano ostrza omawiane lików w bardziej elastycznej osnowie którà wierny wspina si´ do nieba.
w tym artykule. sprawia, ˝e damasceƒska g∏ownia ∏àczy

SZTYLET ze stali damasceƒskiej wykona-


ny w Indiach w czasach panowania dyna-
stii Mogo∏ów oko∏o 1585 roku. Ostrze tej
znakomitej broni jest Êcienione, aby ∏a-
twiej przebija∏o pancerz, z∏ocona r´kojeÊç
wysadzana jest rubinami i szmaragdami.

Ju˝ w 1824 roku Jean Robert Bréant ostroÊç twardej kraw´dzi tnàcej ze spr´- Nasza metoda [opis na stronie 74] jest
we Francji, a nieco póêniej Pawe∏ Ano- ˝ystoÊcià i odpornoÊcià na p´kanie. w zasadzie podobna do tej, którà opisy-
sow w Rosji og∏osili, ˝e uda∏o im si´ Poczàtkowo próbowa∏em uzyskaç wali wczeÊniejsi badacze, sà jednak zna-
odkryç sekretnà sztuk´ muzu∏maƒskich mikrostruktur´ damasceƒskiej stali czàce ró˝nice. Sk∏adniki naszego wlew-
kowali; obydwaj twierdzili, ˝e wytwo- „wootz” w laboratorium uniwersytec- ka topiliÊmy w zamkni´tym tyglu, a po-
rzyli repliki. W XX wieku pojawi∏y si´ kim. Jednak szybko si´ zorientowa∏em, tem wykuwaliÊmy wlewek, nadajàc mu
inne doniesienia, jedno z ostatnich au- ˝e powinienem wspó∏pracowaç z kimÊ ostateczny kszta∏t ostrza. Nasz sukces
torstwa Jeffreya Wadswortha i Olega D. bieg∏ym w wykuwaniu stalowych ostrzy. i to, ˝e mogliÊmy si´ posunàç dalej ni˝
Sherby’ego [„Damascus Steels”; Scienti- Okaza∏o si´, ˝e mistrz kowalski Alfred nasi poprzednicy, zale˝a∏y w istotny spo-
fic American, luty 1985]. Jednak w ˝ad- H. Pendray te˝ próbowa∏ rozwiàzaç za- sób od u˝ytego stopu ˝elaza, w´gla i in-
nym z tych przypadków wspó∏czeÊni gadk´ stali damasceƒskiej. Sporzàdza∏ nych pierwiastków (takich jak wanad
rzemieÊlnicy nie byli w stanie wytwo- niewielkie wlewki ze stali topionej w pie- i molibden, które na nasze potrzeby b´-
rzyç zadowalajàcych ostrzy, majàcych cu ogrzewanym gazem i wykuwa∏ z nich dziemy nazywaç domieszkami), wzi´-
wyglàd zewn´trzny i wewn´trznà struk- ró˝nego rodzaju ostrza majàce cz´sto mi- tych do wytworzenia stali, od tego, jak
tur´ jak dawne orygina∏y. krostruktur´ zadziwiajàco podobnà do d∏ugo i w jakiej temperaturze wygrze-
Przez d∏ugi czas nie mogliÊmy porów- tej, którà odznacza∏y si´ najlepsze da- wany by∏ tygiel, a tak˝e od temperatury
naç sk∏adu chemicznego i mikrostruk- masceƒskie g∏ownie. wielokrotnie przekuwanego elementu
tury wspó∏czesnych ostrzy wytworzo- W 1988 roku zacz´liÊmy wspó∏praco- i kunsztu kowala.
nych ze stali „wootz” z ich dawnymi waç. Pendray jako ch∏opiec nauczy∏ si´
odpowiednikami. Damasceƒska broƒ kowalstwa od swego ojca i w sztuce wy- OpowieÊç o stali
muzealnej jakoÊci jest wartoÊciowym kuwania stali przejawia∏ cierpliwoÊç
dzie∏em sztuki i rzadko poÊwi´ca si´ jà i zrozumienie. Jednak aby odtworzyç JeÊli weêmiesz stal zawierajàcà oko∏o
na naukowe badania struktury we- staro˝ytnà technik´, musieliÊmy wes- 1.5% w´gla, dodasz do niej jeden lub kil-
wn´trznej. Jednak w 1924 roku znany przeç nasze koncepcje dok∏adnymi wy- ka innych metali (w zadziwiajàco ma∏ych

ÂWIAT NAUKI Kwiecieƒ 2001 71


iloÊciach, oko∏o 0.03%), potem poddasz jà jest ogólnie temperaturà A. Dla stali z za-
pi´ciu lub szeÊciu cyklom nagrzewania a˝ wartoÊcià w´gla powy˝ej 0.77% tempera-
do osiàgni´cia okreÊlonej temperatury tura ta nosi nazw´ temperatury Acm. Poni-
i ch∏odzenia do temperatury pokojowej, to ˝ej temperatury Acm zaczynajà si´ w
mo˝esz uzyskaç mikrostruktur´ ze zgru- austenicie w przestrzeniach mi´dzyden-
powaniami w´glików. To w∏aÊnie te czàst- drytycznych pojawiaç czàstki cementytu.
ki w´glików powodujà pojawienie si´ cha- To w∏aÊnie one tworzà jasne pasma tak
rakterystycznego wzoru na powierzchni wa˝ne dla w∏aÊciwoÊci koƒcowego wyro-
wykuwanych elementów. DoÊwiadczenia bu. (Po och∏odzeniu przekuwanego ele-
ze staro˝ytnà i wspó∏czesnà bronià wska- mentu do temperatury pokojowej ˝elazo
zujà na to, ˝e tworzenie si´ pasm w´gli- wyst´puje w jeszcze innej odmianie fazo-
ków zwiàzane jest w mikroskopowej ska- wej nazywanej ferrytem – roztworze sta-
li z segregacjà pierwiastków domieszek ∏ym w´gla w ˝elazie alfa. Czàstki cementy-
podczas krzepni´cia stygnàcego wlewka. tu rozmieszczone sà wówczas w ferrycie
A oto jak zachodzi taka mikrosegrega- – przyp. t∏um.).
cja: podczas ch∏odzenia goràcego tygla, kie-
dy jego zawartoÊç zaczyna krzepnàç, front Sztuczka z pasemkami
krystalizujàcego si´ stopu zwi´ksza swo-
jà powierzchni´, przyjmujàc pofa∏dowany Najwi´kszà tajemnicà damasceƒskich
kszta∏t choinki. Nazywa si´ go dendrytem. ostrzy ze stali „wootz” by∏o to, w jaki spo-
W przypadku stali zawierajàcej 1.5% w´gla sób przekuwanie niewielkich wlewków
bezpoÊrednio po zakrzepni´ciu stop ma stali w ostateczny kszta∏t g∏owni powodo-
struktur´ austenitu (roztworu sta∏ego w´- wa∏o u∏o˝enie si´ w´glików w wyraênie
gla w ˝elazie gamma). Reszta ciek∏ego me- widoczne pasma. BadaliÊmy systematycz-
talu zostaje chwilowo uwi´ziona w prze- nie przekroje naszych wlewków na ró˝-
strzeniach mi´dzydendrytycznych. ˚elazo nych etapach przekuwania od stanu wyj-
w stanie sta∏ym mo˝e „przyjàç” mniej ato- Êciowego do koƒcowego ostrza. Aby wy-
mów w´gla i atomów domieszek ni˝ ciek∏e wo∏aç odpowiednie zmiany, ogrzewaliÊmy
˝elazo, dlatego podczas krzepni´cia stopu wlewek do temperatury, w której powsta-
w postaci dendrytów austenitu w´giel i in- wa∏a w stali mieszanina austenitu z czàst-
ne domieszki majà tendencj´ do groma- kami cementytu, i poddawaliÊmy kuciu.
dzenia si´ (segregacji) w pozosta∏ej jeszcze Podczas kucia wlewek och∏adza∏ si´ od
cieczy. Dlatego w tych mi´dzydendrytycz- temperatury poczàtkowej ni˝szej o oko∏o
nych obszarach, które krzepnà najpóêniej, 50°C od Acm do temperatury ni˝szej o oko-
st´˝enie pierwiastków domieszki mo˝e byç ∏o 250°C od Acm. Podczas tego ch∏odzenia
bardzo du˝e. zwi´ksza∏ si´ udzia∏ czàstek cementytu.
Podczas krzepni´cia stopu i wzrostu Nast´pnie poddawaliÊmy wlewek kolej-
dendrytów w obszarach pomi´dzy nimi nemu cyklowi nagrzewania i kucia w tym
pozostaje sieç atomów domieszek „za- samym zakresie temperatur. Na podsta-
mro˝ona” w austenicie, w miejscu wy- wie naszych doÊwiadczeƒ doszliÊmy do
krystalizowania (jak sznur paciorków). wniosku, ˝e potrzeba oko∏o 50 takich cy-
Kiedy póêniej wlewek poddany zostaje kli przekuwania, ˝eby uzyskaç g∏ownie
wielokrotnym cyklom nagrzewania i ch∏o- o wymiarach zbli˝onych do oryginalnych
dzenia, te w∏aÊnie atomy domieszek – 45 mm szerokoÊci i 5 mm gruboÊci.
sprzyjajà wzrostowi szeregów twardych Wydaje nam si´, ˝e pasmowoÊç powstaje
czàstek cementytu tworzàcych jasne pa- w nast´pujàcy sposób: podczas pierwszych
sma w stali. Mo˝na wykazaç, ˝e rozmiesz- mniej wi´cej 20 cykli twarde czàstki w´gli-
czenie takich pasm uwidocznia si´ jako ków powstajà w przypadkowych miej-
jasne i ciemne pasma w stali „wootz”. Od- scach, potem natomiast wraz z ka˝dym
leg∏oÊci pomi´dzy ga∏´ziami dendrytów kolejnym cyklem zaczynajà si´ uk∏adaç
wynoszà oko∏o pó∏ milimetra; podczas wzd∏u˝ sieci punktów wyznaczonych
kucia wlewka, a wi´c i redukowania jego przez mi´dzydendrytyczne obszary. Taka
gruboÊci, odleg∏oÊci te równie˝ si´ zmniej- zmiana struktury zwiàzana jest z rozpusz-
szajà. Ostateczna odleg∏oÊç pomi´dzy ga- czaniem si´ niektórych czàstek w´glików
∏´ziami dendrytów ÊciÊle odpowiada od- podczas ka˝dego cyklu nagrzewania sta-
leg∏oÊci pasm w stali damasceƒskiej. li. Atomy domieszek spowalniajà proces
Wa˝ne jest, aby podczas przekuwania rozpuszczania, przyczyniajàc si´ do pozo-
stali utrzymywaç w∏aÊciwà temperatur´ stania wi´kszych czàstek. Ka˝dy cykl na-
dla uzyskania struktury austenitu z tkwià-
cymi w niej czàstkami w´glików. Kiedy
temperatura wlewka spada poni˝ej war- SZABLA ze stali damasceƒskiej (fragment
ZA ZGODÑ BUTTERFIELDS

toÊci krytycznej, zaczynajà si´ tworzyç g∏owni) z XVII wieku majàca na powierzchni
klasyczny damasceƒski wzór wijàcych si´ ja-
czàstki w´glika ˝elaza (czàstki cementytu,
snych i ciemnych pasemek. Z napisu dowia-
jakie zaobserwowa∏em w g∏owniach Mo- dujemy si´, ˝e t´ znakomità broƒ wykona∏
sera). Najni˝sza temperatura, w której wy- w 1691 lub 1692 roku Assad Allah, najznako-
st´puje jeszcze tylko austenit, nazywana mitszy wówczas perski p∏atnerz.

72 ÂWIAT NAUKI Kwiecieƒ 2001


ATOMY DOMIESZEK
SEGREGUJÑCE SI¢
Z ZESTALAJÑCEGO SI¢ METALU

ATOMY DOMIESZEK
TKWIÑCE W OSNOWIE

GORÑCY P¸YNNY METAL

ZESTALONY
OCH¸ODZONY METAL

DENDRYT

FRONT KRYSTALIZACJI krzepnàcego wlewka stali damasceƒskiej wykazuje w skali mikroskopowej obecnoÊç dendrytów, czyli choinko-
podobnych obszarów wykrystalizowanego stopu wchodzàcych w ciecz. Atomy domieszek (czerwony), takich jak wanad, podlegajà segrega-
cji, gromadzàc si´ w przestrzeniach mi´dzy ramionami dendrytów, gdzie pozostajà w zestalonej osnowie w regularnych odst´pach jak pa-
ciorki korali. W nast´pujàcych potem operacjach nagrzewania i ch∏odzenia atomy domieszek sà oÊrodkami wzrostu twardych czàstek w´glików
˝elaza, które stajà si´ widoczne jako jasne pasma na powierzchni damasceƒskiej g∏owni. Na górnej mikrofotografii widoczne sà jasne i ciem-
ne pasma na przekroju oryginalnej damasceƒskiej szabli. Dolna mikrofotografia pokazuje przekrój brzeszczota wykonanego wspó∏czeÊnie
pod kierunkiem autora. Podobieƒstwo obydwu obrazów Êwiadczy o tym, ˝e mo˝na obecnie dok∏adnie odtworzyç dawny proces.

grzewania i ch∏odzenia powoduje jedy- –0.014%. Poczàtkowo nie zwracaliÊmy kling wykazujàcych ∏adnà pasmowoÊç
nie nieznaczny wzrost tych czàstek i dla- na nià uwagi, bo nie sàdziliÊmy, aby tak i ogrzewaliÊmy je do temperatury wy˝-
tego potrzeba tak wielu cykli do utwo- niewielka iloÊç domieszki mia∏a jakieÊ szej o oko∏o 50°C od temperatury Acm.
rzenia wyraênych pasm. Poniewa˝ znaczenie. Jednak stopniowo (po dwu W tej temperaturze wszystkie czàstki
atomy domieszek rozmieszczone sà latach bezowocnych prób) dotar∏o do cementytu rozpuszcza∏y si´ w austeni-
g∏ównie w obszarach mi´dzy dendry- nas, ˝e nawet tak ma∏a zawartoÊç mo- cie. Potem próbki szybko ch∏odziliÊmy
tami, to w∏aÊnie tam koncentrujà si´ w´- ˝e byç istotna. w wodzie. Szybkie ch∏odzenie powodo-
gliki. Uwydatnianiu si´ sieci w´glików Wprowadzenie wanadu w tak zniko- wa∏o w stali powstanie fazy martenzy-
towarzyszy jej deformacja w miar´ prze- mej iloÊci, jak 0.003% do czystych sto- tycznej – bardzo twardej i wytrzyma∏ej,
kuwania wlewka. pów ˝elaza z w´glem powodowa∏o po- pozbawionej czàstek w´glika ˝elaza.
jawienie si´ wyraênej pasmowoÊci. A poniewa˝ znik∏y w´gliki, nie by∏o
Sprawdzanie teorii Molibden równie˝ dawa∏ po˝àdany równie˝ zwiàzanej z nimi pasmowoÊci.
efekt. Podobnie, choç w mniejszym stop- Chcàc odtworzyç czàstki cementytu,
Chocia˝ od dawna podejrzewaliÊmy, niu, dzia∏a∏y domieszki chromu, niobu poddawaliÊmy ostrza wielokrotnym cy-
˝e pierwiastki domieszek grajà g∏ównà i manganu. Pierwiastkami, które nie klom nagrzewania do temperatury o
rol´ w tworzeniu si´ pasm, nie byliÊmy sprzyja∏y powstawaniu pasm w´glików, 50°C ni˝szej od temperatury Acm z nast´-
pewni, które z nich by∏y najwa˝niejsze. okaza∏y si´ miedê i nikiel. Analizy prze- pujàcym potem ch∏odzeniem w powie-
Szybko okaza∏o si´, ˝e krzem, siarka prowadzone mikrosondà rentgenow- trzu, co dawa∏o w´glikom czas na po-
i fosfor, o których wiedziano od daw- skà potwierdzi∏y fakt, ˝e skutecznie wstanie i niejednorodne rozmieszczenie
na, ˝e znajdujà si´ w stali „wootz”, nie dzia∏ajàce domieszki, w iloÊci rz´du w osnowie. Po pierwszym cyklu pojawi-
majà w tym procesie wi´kszego znacze- 0.02% sk∏adu wlewka, podlega∏y mikro- ∏y si´ w´gliki, ale by∏y rozmieszczone
nia. Ta informacja nie rozwiàzywa∏a jed- segregacji do przestrzeni mi´dzyden- przypadkowo. Jednak po dalszych dwu
nak naszego problemu. drytycznych, gdzie wyst´powa∏y w cyklach uwidoczni∏a si´ s∏abo zaznaczo-
Szcz´Êliwym prze∏omem okaza∏o si´ znacznie wi´kszym st´˝eniu. na pasmowoÊç, która po szeÊciu–oÊmiu
CLEO VILETT (rysunki); HAL SAILSBURY (mikrofotografie)

u˝ycie metalu Sorela jako jednego z ma- ˚eby sprawdziç prawdziwoÊç na- cyklach sta∏a si´ zupe∏nie wyraêna.
teria∏ów wyjÊciowych do wykonania szych wniosków – pasmowoÊç zwiàza- W jednym z doÊwiadczeƒ podnie-
wlewka. Metal ten jest stopem ˝elaza z na jest z mikrosegregacjà pierwiastków ÊliÊmy temperatur´ znacznie powy˝ej
w´glem, zawiera od 3.9 do 4.7% w´gla domieszek prowadzàcà do niejedno- Acm – do 1200°C, tu˝ poni˝ej tempera-
i znikomà iloÊç domieszek, a wytwarza rodnego rozmieszczenia czàstek cemen- tury topnienia stali – i przetrzymaliÊmy
si´ go z wielkich z∏ó˝ ilmenitowej rudy tytu – zaplanowaliÊmy doÊwiadczenia próbki w tej temperaturze przez 18
z okolic Lac Tio nad Rzekà Âwi´tego majàce wykazaç, ˝e wykluczenie mikro- godz. Nast´pujàce potem cykle wygrze-
Wawrzyƒca w Quebecu. Z∏o˝a rudy za- segregacji domieszek (i czàstek cemen- waƒ nie doprowadzi∏y do pojawienia
wierajà Êladowà domieszk´ wanadu tytu) prowadzi∏oby do zaniku pasmo- si´ pasmowoÊci w rozmieszczeniu czà-
i stàd w metalu Sorela znajduje si´ te˝ woÊci struktury. BraliÊmy niewielkie stek cementytu. Obliczenia wskazujà,
domieszka wanadu w iloÊci 0.003– kawa∏ki antycznych i wspó∏czesnych ˝e podczas takiej wysokotemperatu-

ÂWIAT NAUKI Kwiecieƒ 2001 73


JAK WYKONAå 1 2

OSTRZE ZE STALI
DAMASCE¡SKIEJ
Pokaz mistrza kowalskiego
Alfreda H. Pendraya w jego kuêni
nieopodal Gainesville na Florydzie.

Zgromadê materia∏y potrzebne do wy-


1 topu w tyglu, tj. czyste ˝elazo, metal
Sorela, w´giel drzewny, od∏amki szk∏a 3 4
i troch´ zielonych liÊci. IloÊç w´gla i do-
mieszek wprowadzonych do wytopu za-
le˝y od proporcji czystego ˝elaza, meta-
lu Sorela i w´gla drzewnego w∏o˝onych
do tygla.

Ogrzewaj tygiel – szk∏o topi si´, two-


2 rzàc ˝u˝el, którego warstwa zapo-
biega utlenieniu wlewka. LiÊcie stanowià
„poduszk´”, która na poczàtku utrzymu-
je szk∏o ponad resztà wsadu. LiÊcie sà
równie˝ êród∏em wodoru, o którym wiado-
mo, ˝e przyÊpiesza naw´glanie ˝elaza.
W´gliki ˝elaza sà wa˝ne – gromadzàc
si´ w pasma, nadajà damasceƒskiej sta-
li charakterystyczne, wijàce si´ wzory na
powierzchni. LiÊcie i szk∏o mo˝na pomi-
nàç, ale uzyskane bez nich wlewki cz´- 5
Êciej p´kajà podczas kucia.

Po ostygni´ciu tygla wyjmij wlewek,


3 który przypomina placki stali „wootz”
wytwarzanej w dawnych Indiach.

Ogrzej wlewek do odpowiedniej tem-


4 peratury. Pendray u˝ywa pieca opa-
lanego gazem, w którym odpowiednio
dobrana proporcja propanu i powietrza
minimalizuje tworzenie si´ powierzchnio-
wej warstwy tlenków podczas kucia. Po-
zosta∏a po przekuwaniu warstwa tlenków
na powierzchni ma oko∏o pó∏ milimetra
gruboÊci i musi byç zeszlifowana.

Przekuwaj wlewek (kszta∏tujàc go Usuƒ nadmiar stali na kraw´dziach


5 przez uderzenia m∏otkiem, gdy jest
jeszcze wystarczajàco goràcy). Kiedy
7 klingi i odw´glonà warstw´ powierzch-
niowà. Pendray u˝ywa tu wspó∏czesnej
6

wlewek staje si´ zbyt ch∏odny, by go od- szlifierki taÊmowej.


kszta∏caç bez p´kania, nagrzej go po-
nownie i przekuwaj dalej. Pokazano tu JeÊli chcesz, natnij rowki i wywierç za-
cztery stadia przekuwania wlewka; mi´- 8 g∏´bienia na powierzchni ostrza, aby
WSZYSTKIE ZDJ¢CIA: WILLIAM ROSENTHAL

dzy ka˝dym z nich nast´powa∏o kilka cy- uzyskaç wzory w kszta∏cie drabiny Maho-
kli nagrzewania i kucia. Do uzyskania meta i kwiatu ró˝y. Wykuwaj dalej ostrze a˝
ostatecznego kszta∏tu ostrza potrzeba do uzyskania z powrotem p∏askiej po-
oko∏o 50 cykli – proces jest pracoch∏on- wierzchni, a potem poleruj jà, nadajàc pra-
ny. Pendray u˝ywa m∏ota pneumatycz- wie ostatecznà form´.
nego. Mo˝na u˝ywaç r´cznego m∏ota,
ale ca∏y proces trwa wtedy d∏u˝ej. Wytraw powierzchni´ ostrza w kwa-

Wytnij ostateczny kszta∏t ostrza i r´cz-


9 sie, aby ujawniç wzór na powierzchni
– mi´kka struktura ciemnieje, a twarda sta-
6 nie kujàc, ukszta∏tuj jego detale. je si´ widoczna jako jasne pasma.

74 ÂWIAT NAUKI Kwiecieƒ 2001


7 8 9

WYKO¡CZONE OSTRZE ze wzorami


drabiny Mahometa i kwiatu ró˝y.

rowej obróbki cieplnej dyfuzja atomów go wykuwajàc, a˝ do znikni´cia nierów- kling móg∏ zaginàç.3 I dopiero teraz
jest na tyle intensywna, ˝e usuwa mi- noÊci. Takie kucie zmniejsza odleg∏oÊç dzi´ki partnerstwu nauki i rzemios∏a
krosegregacj´ atomów domieszek. pomi´dzy jasnymi i ciemnymi pasma- artystycznego opad∏a zas∏ona skrywa-
Wraz z Pendrayem wykonaliÊmy mi na powierzchni finalnej, zw∏aszcza jàca tajemnic´.
równie˝ dobrze kontrolowane doÊwiad- w okolicy brzegów rowków. Na g∏ow- T∏umaczy∏
Jan Kozubowski
czenia, w których ca∏kowicie usun´- niach wykonanych przez dawnych p∏at-
Przypisy redakcji:
liÊmy domieszki. Wtedy nawet po wie- nerzy spotyka si´ równie˝ okràg∏e wzo- 1
Broƒ bia∏a sieczna – miecz, szabla, szpada, sztylet
lu cyklach grzania i wolnego ch∏odze- ry okreÊlane mianem ró˝. Pochodzà one itd. – sk∏ada si´ z g∏owni (po staropolsku: g∏ównia,
brzeszczot, ˝elazo; z niemieckiego: klinga; potocz-
nia wlewki nie wykazywa∏y ani obec- z okràg∏ych zag∏´bieƒ wierconych w nie ostrze) i r´kojeÊci zwykle zawierajàcej jelec
noÊci zgrupowaƒ czàstek w´glików, ostrzu na tym samym etapie obróbki, (z francuskiego: garda) chroniàcy r´k´ w∏adajàcà
ani pasmowoÊci. Kiedy do tych samych w którym nacinano rowki. bronià. Miecz przeznaczony do ràbania na krótkiej
powierzchni ma prostà obosiecznà g∏owni´ i otwar-
wlewków dodaliÊmy domieszk´ i pod- Dlaczego sztuka wytwarzania tej tà r´kojeÊç o jelcu krzy˝owym. Szabla u˝ywana
daliÊmy je takim samym cyklom ogrze- broni zagin´∏a prawie 200 lat temu? Byç przede wszystkim do ci´cia na du˝ej powierzchni
ma jednosiecznà, zawsze zakrzywionà g∏owni´.
wania i ch∏odzenia – pojawia∏a si´ mo˝e nie wszystkie rudy w Indiach Szpada s∏u˝y wy∏àcznie do k∏ucia, ma zamkni´tà
pasmowoÊç. zawiera∏y potrzebne w´glikotwórcze r´kojeÊç oraz sztywnà, prostà, wàskà i koƒczystà
pierwiastki. Cztery staro˝ytne g∏ownie g∏owni´. Sztylet przeznaczony do k∏ucia wykona-
ny jest w ca∏oÊci z ˝elaza, ma krótkà profilowanà
Drabina Mahometa Mosera, które badaliÊmy, zawiera∏y g∏owni´ przechodzàcà w krótki jelec i profilowa-
domieszk´ wanadu i pewnie dlatego nà r´kojeÊç.
2
Nasz sukces w odtworzeniu dama- utworzy∏a si´ w nich pasmowa struk- Zdaniem W∏odzimierza KwaÊniewicza, znawcy
broni bia∏ej, jest to mylny stereotyp myÊlowy wyni-
sceƒskich ostrzy pomóg∏ nam odpowie- tura. JeÊli zmieni∏y si´ warunki handlu kajàcy ze zbie˝noÊci nazw – w Damaszku nie produ-
dzieç na inne pytanie – w jaki sposób i z Indii nie dostarczano ju˝ wlewków kowano ani stali damasceƒskiej (damast, po staro-
polsku bu∏at, z perskiego pulad), ani broni z niej.
dawni kowale uzyskiwali wzór drabi- zawierajàcych potrzebne domieszki, ko- W mieÊcie tym rozkwit∏a sztuka zdobienia broni,
ny Mahometa? Uzyskane przez nas wy- wale, a potem ich synowie, nie wiedzàc tzw. damaskina˝, polegajàca na inkrustowaniu, tak-
niki potwierdzajà jednà z dwu wcze- dlaczego, nie potrafili ju˝ wytwarzaç ˝e g∏owni szabel, z∏otem lub srebrem, miedzià lub
mosiàdzem. Do perfekcji doprowadzili jà p∏atnerze
Êniejszych teorii – drabiniasty wzór broni ozdobionej pi´knymi wzorami. w∏oscy i francuscy; w Hiszpanii zdobiono w ten spo-
otrzymywano, nacinajàc niewielkie row- JeÊli taki stan utrzyma∏ si´ przez jedno sób g∏ownie ze stali toledaƒskiej.
3
Istniejà te˝ poglàdy, ˝e damast europejski zosta∏
ki w brzeszczocie prawie ca∏kowicie wy- czy dwa pokolenia, to sekret wytwa- wyparty przez wysokogatunkowà stal wspó∏cze-
kutym [zdj´cie 8 powy˝ej], a potem dalej rzania legendarnych damasceƒskich snà, znacznie ∏atwiejszà w obróbce.

Informacje o autorze: Literatura uzupe∏niajàca


JOHN D. VERHOEVEN jest honorowym DZIEJE SZABLI W POLSCE. W∏. KwaÊniewicz; Dom Wydawniczy Bellona, 2001.
profesorem Materials Science and Engi- 1000 S¸ÓW O BRONI BIA¸EJ I UZBROJENIU OCHRONNYM. W∏. KwaÊniewicz; Wyd. MON, 1990.
neering w Iowa State University. Tajemnicà O STALI DAMASCE¡SKIEJ. J. Piaskowski; Wyd. Zak∏. Nar. Ossoliƒskich PAN, 1974.
stali „wootz” interesuje si´ od czasu studiów LEGENDA DAMASTÓW. W. Podoski; Broƒ i Barwa, R. II: 1935, nr 12, s. 269-275.
w University of Michigan. W 1982 roku roz- HISTORY OF METALLOGRAPHY: THE DEVELOPMENT OF IDEAS ON THE STRUCTURE OF METALS BEFORE 1890.
poczà∏ badania zmierzajàce do odtworzenia Cyril S. Smith; MIT Press, 1988.
stali damasceƒskiej. Ta dzia∏alnoÊç, poczàtko- ON DAMASCUS STEEL. Leo S. Figiel; Atlantis Arts Press, 1991.
wo hobbystyczna, nabra∏a powa˝niejszego ARCHAEOTECHNOLOGY: THE KEY ROLE OF IMPURITIES IN ANCIENT DAMASCUS STEEL BLADES. J. D. Verho-
charakteru w wyniku wieloletniej wspó∏- even, A. H. Pendray i W. E. Dauksch; JOM: A Publication of the Minerals, Metals and Mate-
pracy z Alfredem H. Pendrayem – mistrzem rials Society, tom 50, nr 9, s. 58-64; IX/1998. Praca dost´pna na stronach internetowych
kowalskim. www.tms.org/pubs/journals/JOM/9809/Verhoeven-9809.html

ÂWIAT NAUKI Kwiecieƒ 2001 75

Vous aimerez peut-être aussi