Biuletyn nr 7 kwiecie 2012

Zasada zanieczyszczajcy paci Przeciwdziaanie niskiej emisji Partnerstwo dla ekorozwoju Odpady problem pokoleo Odnawialne rda energii

Zanieczyszczenia likwidujemy u rda

Biuletyn FPGLD Ciuchcia Krasioskich

SPIS TRECI
Sowo wstpne Partnerstwo midzysektorowe dla lokalnego ekorozwoju Odpady problem pokoleo Przeciwdziaanie niskiej emisji 3

4 7 10

OZE technologie zrwnowaonego rozwoju 15 Zanieczyszczajcy paci Partnerstwo publiczno-prywatne dla zrwnowaonego rozwoju 17
www.ekorozwojwgminie.

19

Wydawca: Fundacja Partnerska Grupa Lokalnego Dziaania Ciuchcia Krasioskich Prezes Zarzdu: Anna Kienik, email: anna.kienik@ciuchcia.org Biuro: Rostkowo 38, 06-415 Czernice Borowe tel. 29 597-01-01 fax 23 682-12-79 www.ciuchcia.org, email: fundacja@ciuchcia.org Zesp redakcyjny: Mikoaj Niedek, Wodzimierz Kaleta Biuletyn wydawany jest w ramach projektu Lokomotywa zrwnowaonego rozwoju - partnerstwo na rzecz ekorozwoju w gminie wspfinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej.

Szanowni Paostwo!
Polecamy waszej uwadze sidmy numer ekologicznego e-biuletynu Ekorozwj w Gminie. Temat przewodni wyznacza tym razem zasada zanieczyszczajcy paci i powizania z ni zasada likwidacji zanieczyszczeo u rda. cznikiem tych zasad jest czysta ekonomia, gdy kady podmiot czy bdzie to osoba prywatna, czy firma majc wiadomod tego, e wytwarzanie zanieczyszczeo wie si z opatami bdzie staraa si im zapobiegad i eliminowad je na jak najwczeniejszym etapie. Nie trzeba dodawad, e im te opaty s wysze, tym wiksz posiadaj moc motywujc. Praktyczn realizacj zasady zanieczyszczajcy paci na skal obejmujc cae spoeczeostwo ma byd wprowadzanie podatku mieciowego, ktry bd bezporednio na rzecz gminy opacad mieszkaocy. Ma on uszczelnid system zbirki odpadw komunalnych, ktrych jak dotd znaczca czed omija legalny system ich zagospodarowania. Bez wprowadzenia powszechnego systemu podatkw ekologicznych, okrelanych mianem ekologicznej reformy podatkowej nie uda si jednak w peni i konsekwentnie wdroyd zasady zanieczyszczajcy paci. Warto zainteresowad si t koncepcj, ktra wbrew pozorom nie wnosi jedynie dodatkowych obcieo na zuywanie surowcw odnawialnych i emisje zanieczyszczeo, lecz jednoczenie postuluje zmniejszenie obcieo podatkowych zasobw pracy. Aby czynniki ekonomiczne mogy w peni dziaad na rzecz ekorozwoju, konieczne jest uwzgldnienie w cenie kadego produktu i usugi tzw. kosztw zewntrznych, czyli faktycznego zuycia zasobw i stopnia degradacji rodowiska, zwizanych z ich wytworzeniem (wiadczeniem). W praktyce, jak wiemy, tak zazwyczaj niestety nie jest. W podjtych w biuletynie zagadnieniach nie sigamy jednak tak daleko - do tzw. systemowych (strukturalnych) uwarunkowao skutecznoci wdraania koncepcji zrwnowaonego rozwoju, lecz koncentrujemy si na tym, co mona, chod w rwnie ambitnym wymiarze, dokonad na poziomie lokalnym. Naczelnym przesaniem cyklu biuletynw, jak rwnie prowadzonych na platformie www.ekorozwoj.ews21.pl szkoleo jest zasada partnerstwa i wsppracy midzysektorowej. Zasada ta, bdca instrumentem osigania celw zrwnowaonego rozwoju, moe rwnie przyczynid si eliminacji zanieczyszczeo u rda, czyli na jak najwczeniejszym etapie procesu produkcji i konsumpcji. Najwiksz odpowiedzialnod za zanieczyszczenie rodowiska ceduje si na przedsibiorstwa i biznes, ktry nie uwzgldnia czsto aspektw ekologicznych i spoecznych w swojej dziaalnoci, w takim stopniu i zakresie, jak umoliwiaj to obecne technologie i rozwizania organizacyjne. Zasada stosowania najlepszych dostpnych technik i technologii bya motywem przewodnim poprzedniego numeru biuletynu. Obecnie koncentrujemy si na moliwociach, jakie stwarza wsppraca publiczno-prywatna na linii biznes sektor publiczny. Przykadem s porozumienia dobrowolne i wielorakie formy wspdziaania, jakie stwarza lokalne partnerstwo na rzecz ekorozwoju. Dotyczy to rwnie przedsiwzid podejmowanych w formie partnerstwa publiczno-prywatnego i organizowanych w procesie wyboru partnera prywatnego zamwieniach publicznych, ktre powinny mied jak najbardziej zielony charakter. W tym kontekcie polecamy rozmow z Grzegorzem Buczkiem. Przykadem zastosowania czystych technologii eliminujcych zanieczyszczenia u rda - gdzie nie tylko nie ponosi si kosztw z tytuu emisji zanieczyszczeo, ale nawet przysuguj bonusy finansowe - s technologie wykorzystujce odnawialne rda energii i przyznawane w zwizku z jej produkcj tzw. zielone certyfikaty. Polecamy w tym temacie lektur publikowanej w biuletynie rozmowy z Magdalen ysek. Tam gdzie zasada zanieczyszczajcy paci nie obowizuje mamy najczciej do czynienia ze znaczcym zanieczyszczeniem rodowiska. Przykadem tego, podejmowanym szerzej w biuletynie jest problem niskiej emisji, polegajcy na emitowaniu zanieczyszczeo do powietrza atmosferycznego ze rde grzewczych, jak rwnie ze spalania odpadw z tworzyw sztucznych w paleniskach domowych. Dziaaniom zwizanym z obcianiem finansowym dziaalnoci szkodzcych rodowisku, ja rwnie wymuszajcych likwidacj emisji zanieczyszczeo na jak najwczeniejszym jej etapie, powinny towarzyszyd dziaania edukacyjne, uwiadamiajce wag i znaczenie podejmowania dziaao ochronnych oraz praktycznych moliwoci zapobiegania zanieczyszczeniom w skali od domowego ogniska, do dziaao globalnych, czego przykadem jest ochrona powietrza i klimatu.

PARTNERSTWO MIDZYSEKTOROWE DLA LOKALNEGO EKOROZWOJU

dokumentach Polityki ekologicznej paostwa (PEP) zagadnieniu partnerstwa sektora publicznego z biznesem po raz pierwszy wicej uwagi powicono w Polityce Ekologiczna Paostwa na lata 2003-2006 z uwzgldnieniem perspektywy na lata 2007-2010 (tzw. III PEP), gdzie w dwch podrozdziaach mwi si otwarcie o potrzebie partnerstwa. W pierwszym, pt. Aktywizacja rynku do dziaao na rzecz rodowiska pojawio si szereg nowych kwestii, a waciwie konkretnych propozycji proekologicznych i ekorozwojowych dziaao. m. in.:

preferowanie przy zakupach towarw oraz usug przez

administracj rzdow i samorzdow tych produktw, ktre maj proekologiczny charakter;

czci powiconej planowanym dziaaniom, zostaa zamieszczona adnotacja o moliwoci udziau w pracach tych cia konsultacyjnych: innych dziaw administracji publicznej oraz zwizkw zawodowych, organizacji ekologicznych i innych zainteresowanych organizacji spoecznych. Wyrazem wsparcia dobrowolnych dziaao przedsibiorstw na rzecz ochrony rodowiska jest wdroenie systemu zbywalnych pozwoleo na emisj zanieczyszczeo, wsparcie Ruchu czystszej produkcji i Programu Odpowiedzialnod i troska; promocja istniejcego znaku ekologicznego oraz opracowanie kryteriw przyznawania tego znaku dla wikszej liczby grup wyrobw; stworzenie instytucjonalnych warunkw dla praktycznego wdraania w Polsce rozporzdzenia EMAS. W aktualnej Polityce Ekologicznej Paostwa na lata 2009 2012 z perspektyw do roku 2016 kwestii wsppracy z biznesem powicony jest podrozdzia pt. Aktywizacja rynku na rzecz ochrony rodowiska. Stwierdzono tam, e dotychczas niewiele dziaa w Polsce mechanizmw promujcych zarwno proekologiczne zachowanie konsumentw, jaki i produkty mniej obciajce rodowisko. Nie rozwin si te w wystarczajcym stopniu przemys urzdzeo ochrony rodowiska pomimo tego, e rocznie inwestycje w tym sektorze s rzdu 8-10 miliardw zotych (dane z 2008 r.). Gwnym redniookresowym celem, jako do 2016 r. wyznacza ta Polityka jest uruchomienie takich mechanizmw prawnych, ekonomicznych i edukacyjnych, ktre prowadziyby do rozwoju proekologicznej produkcji towarw oraz do wiadomych postaw konsumenckich zgodnie z zasad rozwoju zrwnowaonego. Dziaania te powinny objd pen internalizacj kosztw zewntrznych zwizanych z presj na rodowisko. Zgodnie z kierunkami dziaao wyznaczonymi do roku 2012 w obszarze wsppracy publicznoprywatnej jest konieczne:

zawarcie w kadym przetargu organizowanym przez administracj rzdow i samorzdow wymogw ekologicznych;

ksztatowanie rwnoprawnych warunkw konkurencji

przez pene stosowanie zasady zanieczyszczajcy paci, wraz z uwzgldnianiem kosztw zewntrznych. Ma ono polegad na aktywnym wczeniu si w proces realizacji celw PEP przedsibiorstw, bdcych obok obywateli, gwnymi uytkownikami rodowiska. Rwnolegle z oddziaywaniem na podmioty gospodarcze przy pomocy obligatoryjnych mechanizmw prawnych, administracyjnych i ekonomiczno-finansowych III PEP postuluje: szukanie rwnie innych sposobw stymulowania proekologicznych zachowao sfery biznesu, a take dbanie o to, aby konieczne spenianie rosncych wymagao ochrony rodowiska nie powodowao jednoczenie zbyt wysokich kosztw i zbyt daleko idcego osabiania aktywnoci gospodarczej w kraju, utrudniajcego niezbdny wzrost poziomu ycia i pogbiajcego trudnoci na rynku pracy. Polegad ma to na udzielaniu przedsibiorstwom wszelkiej moliwej pomocy w spenianiu zaostrzanych, ekologicznych wymagao obligatoryjnych, oraz tworzeniu sprzyjajcych warunkw dla podejmowania przez nie dziaao na rzecz rodowiska rwnie o charakterze dobrowolnym. Dotyczy to dziaao nie tylko na szczeblu centralnym, ale take regionalnym i lokalnym. Pomoc w spenianiu wymagao obligatoryjnych, obok dopuszczonej prawem pomocy materialnej (de minimis), powinno obejmowad waciwy przepyw informacji pomidzy instytucjami publicznymi i sektorem przedsibiorstw oraz szkolenie kadr. Przepyw informacji powinien odbywad si gwnie poprzez tworzenie staych cia konsultacyjnych, skupiajcych przedstawicieli administracji ochrony rodowiska i sfery przedsibiorczoci, z zamiarem prowadzenia dyskusji na temat funkcjonujcych mechanizmw ochrony rodowiska i propozycjami ich ewentualnych ulepszeo. W

zastosowanie systemu zielonych zamwieo w postpowaniach o udzielenie zamwienia publicznego organizowanych przez wszystkie instytucje korzystajce ze rodkw publicznych,

eliminacja z rynku wyrobw szkodliwych dla rodowiska, promocja tworzenia zielonych miejsc pracy z wykorzystaniem funduszy Unii Europejskiej,

promocja transferu do Polski najnowszych technologii

sucych ochronie rodowiska przez finansowanie projektw w ramach programw unijnych,

wykonanie analizy dotyczcej moliwoci wprowadzenia

w Polsce zielonej reformy podatkowej,

przeprowadzenie oglnopolskiej kampanii spoecznej

ksztatujcej zrwnowaone wzorce konsumpcji,

 wprowadzenie etykiet informujcych o produktach ekologicznych i ich promocja wrd spoeczeostwa,

opracowanie krajowego planu wycofania proszkw do

prania zawierajcych fosforany,

wsparcie zastosowania pojazdw o niskiej emisji i wysokiej efektywnoci energetycznej z napdami alternatywnymi oraz wypracowanie rozwizao hamujcych napyw do krajowego parku zagranicznych pojazdw o niekorzystnych parametrach ekologicznych i energetycznych.

Porozumienia dobrowolne
W stosunku do sektora przedsibiorstw, ktrych dziaalnod gospodarcza istotnie wpywa na rodowisko, samorzd lokalny (gminny) moe wykorzystywad instrument dobrowolnych porozumieo ekologicznych, ukierunkowanych na osiganie konkretnych celw, w zakresie rwnowaenia produkcji o aspekty ekologiczne. Wedug Klaudii Giordano: z punktu widzenia gminy najciekawsze wydaj si porozumienia ekologiczne () su one czsto realizacji celw lokalnej polityki ekologicznej, ktre sprowadzaj si do eliminowania uciliwoci wpywajcych szkodliwie na rodowisko i zdrowie czowieka. Cele te powinny zostad sprecyzowane przez administracj lokaln, jako organ odpowiedzialny za zapewnienie realizacji ochrony rodowiska. Cel porozumienia i sposb jego wykonania jest przedmiotem negocjacji. Wane jest jednak to, e instrument ten nie powinien zmierzad do egzekwowania ju przyjtych zobowizao i standardw ekologicznych, musi dotyczyd dodatkowych zobowizao (). Porozumienia te s elastyczne, poniewa pozostawia si dod znaczn swobod decydowania, jakiej treci, na jakich warunkach, a take z kim i za jakie pienidze umowa zostanie zawarta. Posiadaj one rwnie cech klarownoci, gdy negocjujce strony musz ujawnid i wymienid informacje. cz podmioty o odmiennych interesach, ktre rezygnuj z roszczeo wzgldem siebie, a jednoczenie przyjmuj okrelone zobowizania (zwykle s to organy ochrony rodowiska i przedsibiorcy lub grupy spoeczne, organizacje zielonych, mieszkaocy). () Program ten ma charakter otwarty i moe do niego przystpid kade przedsibiorstwo, po spenieniu okrelonych kryteriw. Przedsibiorstwom przynosi to zwykle korzyd marketingow i lepszy wizerunek wrd konsumentw (poprawa public relations). () Umoliwia on stworzenie sieci powizao, w ktrych bd dominowad przepyw

informacji i wiedza. Zapewnia take lepsz alokacj rodkw publicznych przeznaczonych na zadania z zakresu ochrony rodowiska. Prowadzi ponadto do zwikszenia skutecznoci podejmowanych dziaao (efekt synergii) i stwarza moliwod przewagi konkurencyjnoci dla przedsibiorstw (chociaby przez prace nad innowacjami technologicznymi)1. Przedmiotem porozumienia ekologicznego mog byd take aspekty spoeczne (etyczne) dziaalnoci gospodarczej firm, ktrych uwzgldnianie cznie z aspektami ekologicznymi, powoduje zblianie si do realizacji kompleksowych wytycznych koncepcji ekorozwoju, w zakresie rwnowaenia wzorcw produkcji i konsumpcji, na poziomie lokalnym.

Rola samorzdu w partnerstwie

Stopieo uwzgldnienia wymogw zrwnowaonego rozwoju, w tym Agendy 21, w dokumentach programowych i planistycznych przyjmowanych i obowizujcych na poziomie lokalnym zaley od inwencji wadz miejscowych i regionalnych. Szczeglne znaczenie ma tutaj, zgodnie z zasad uspoecznienia, udzia reprezentantw spoecznoci regionalnych, subregionalnych i lokalnych organizacji sektora gospodarczego i pozarzdowego w procesie tworzenia strategii rozwoju lokalnego i regionalnego. Powinna ona w praktyczny sposb pokazywad, w jaki sposb rozwj bdzie rwnowaony w kategoriach ekologicznych, ekonomicznych, spoecznych, przestrzennych i politycznoinstytucjonalnych. Wedug znanego teoretyka koncepcji ekorozwoju Tadeusza Borysa wdraanie tej koncepcji w praktyce oznacza tworzenie: 1. midzysektorowego lobby na rzecz ekorozwoju, tworzcego podstawy partnerstwa dla rodowiska samorzdu, przedsibiorstw, organizacji pozarzdowych i lokalnych liderw; 2. systemu informacji o stanie ekorozwoju (w tym inwentaryzacji przyrodniczej); 3. programu ekorozwoju; 4. systemu realizacji programu. Dziaania te mona uznad za funkcje, ktre jednostka samorzdowa (gmina) powinna penid w ramach trjsektorowych inicjatyw partnerskich na rzecz zrwnowaonego rozwoju. Szczeglne znaczenie ma tworzenie lokalnej strategii i programu zrwnowaonego rozwoju, w ktrych powinno uwzgldniad si:

stymulowanie

implementacji ekoinnowacyjnych (ekoefektywnych) rozwizao w lokalnym systemie dziaalnoci gospodarczej; wymi w zakresie edukacji ekologicznej spoecznoci lokalnej i ksztatowania proekologicznych wzorcw kon-

rozwj wsppracy z lokalnymi organizacjami pozarzdo-

__________________________________________ 1

Zob. K. Giordano, Planowanie zrwnowaonego rozwoju gminy w praktyce, KUL, Lublin 2006 oraz wykad on-line w ramach szkoleo Ekorozwj w Gminie Zasady zrwnowaonego rozwoju w teorii i w praktycznym zastosowaniu na poziomie lokalnym na platformie edukacyjnej www.ekorozwoj.ews21.pl

sumpcji. Jeli poszczeglne strony zadeklaruj wol wsppracy i uznaj swoje dziaania za komplementarne, moliwe jest tworzenie lobbingu i partnerstwa na rzecz ekorozwoju. Warunkiem tego jest uznanie przez stron samorzdow koncepcji ekorozwoju, partnerstwa i wsppracy midzysektorowej na rzecz jej realizacji za wartod o charakterze publicznym. Budowanie systemu monitoringu o stanie lokalnego (regionalnego) rodowiska powinno opierad si na systemie wskanikw zrwnowaonego rozwoju.2 Pomiar i porwnywanie tych wskanikw powinno byd dokonywane w sposb obiektywny przez autoryzowan placwk badawcz. Wedug przytoczonego na wstpie wykadu tematycznego stwierdzenia T. Borysa - bez stworzenia silnego, midzysektorowego partnerstwa na rzecz ekorozwoju wszystkie tworzone plany i programy dziaao proekologicznych maj znacznie mniejsz szanse realizacji. Uczestnictwo w programowaniu zrwnowaonego rozwoju lokalnego (regionalnego) podmiotw, ktrych rozwj ten ma dotyczyd jest warunkiem utosamiania si spoecznoci lokalnej (regionalnej) z danym programem (strategi) i poczucia zbiorowej odpowiedzialnoci za jego realizacj, a wic jest de facto warunkiem jego praktycznej efektywnoci. Demokratyczny, midzysektorowy charakter procesu tworzenia dokumentu strategicznego (tzw. collaborative planning) daje szans konfrontacji stanowisk poszczeglnych grup interesu i wypracowywania consensusu, o ile poszczeglne strony uznaj zasad ekorozowju za wsplny mianownik i nadrzdn wartod o charakterze misji. Ustawa Prawo ochrony rodowiska zobligowaa poszczeglne jednostki samorzdowe do opracowania i realizowania Programw ochrony rodowiska, ktre maj rwnowayd lokalny rozwj gospodarczy o aspekty ekologiczne. Nie stanowi one jednak z zaoenia lokalnej Agendy 21 powodujc, e ochrona rodowiska moe byd traktowana w sposb sektorowy, a nie jako czd nadrzdnego procesu rozwoju spoeczno-gospodarczego. Powoduje to, e ochron rodowiska postrzega si czsto raczej jako koszt, ni szans rozwojow i dziaanie na rzecz przewagi konkurencyjnej danej gminy (np. konkurowania jakoci kapitau przyrodniczego danej gminy z innymi gminami o turystw i inwestycje z zakresu turystyki przyrodniczej). Wedug cytowanej publikacji K. Giordano programowanie ochrony rodowiska, w kontekcie realizacji koncepcji zrwnowaonego rozwoju, powinno uwzgldniad nastpujce elementy:

popraw wdraania istniejcych przepisw ochrony rodowiska

integracj aspektw ochrony rodowiska z innymi dziaaniami

wspprac z przedsibiorstwami i konsumentami nagradzanie najlepszej dziaalnoci subsydia publiczne dla praktyk przyjaznych rodowisku,
w tym praktyk lokalnych,

odpowiednie decyzje z zakresu planowania i gospodarowania przestrzeni. Opracowywanie dokumentw planistycznych (strategii, programw, polityk) pozwala osignd jednostce samorzdowej szereg korzyci. Wedug T. Borysa istotne znaczenie ma opracowywanie strategii zrwnowaonego rozwoju, wedug ktrego strategia to nie tylko dokument opisujcy drogi dojcia do zaoonych celw, ale take proces, w ktrym tworz si struktury partnerskie. Wedug K. Giordano proces planowania adu zintegrowanego (SD) na szczeblu samorzdu gminnego wyraa si w szczeglnoci poprzez:

odpowiednie zapisy zawarte w opracowaniach strategiczno-planistycznych, sporzdzanych obligatoryjnie lub dobrowolnie przez samorzdy gminne,

wprowadzanie zarzdzania rodowiskowego w gminie, programowanie wydatkw gminy na przedsiwzicia

proekologiczne. W przypadku podejmowania przez jednostk samorzdow inicjatyw z zakresu rwnowaenia lokalnych wzorcw konsumpcji i produkcji podstawow rol i zadaniem samorzdu powinno byd opracowanie lokalnej strategii rwnowaenia wzorcw konsumpcji i produkcji, jako oficjalnego dokumentu opartego na wytycznych rzdowej Strategii zmian wzorcw konsumpcji i produkcji na sprzyjajce realizacji zasad trwaego, zrwnowaonego rozwoju. W realizacji lokalnego programu (strategii) rozwoju, skonstruowanego zgodnie z wymogami Agendy 21 znaczc rol powinny penid partnerstwa celowe. Kwesti otwart pozostaje to, jaka jednostka samorzdowa (lub ich zwizek) moe byd najbardziej optymaln stron partnerstwa i powinno byd kadorazowo rozstrzygane w poszczeglnych przypadkach, w zalenoci od lokalnych uwarunkowao. Niewykluczone jest powstawanie celowych zwizkw samorzdowych na potrzeby konkretnej inicjatywy partnerskiej, analogicznie jak powstaj one obecnie na potrzeby organizacji lokalnych (ponadlokalnych) systemw selektywnej gospodarki odpadami na potrzeby recyklingu materiaowego i organicznego a wic rwnowaenia systemw postkonsumpcji w wymiarze przestrzennym. Funkcjonalny system realizacji lokalnej strategii rwnowaenia wzorcw konsumpcji i produkcji, przyjty przez jednostk publiczn, (samorzdow) powinno stanowid partnerstwo trjsektorowe publiczno-prywatno-spoeczne.

strategiczne podejcie do wypeniania celw ekologicznych,

innowacyjnod, dialog spoeczny oraz polityk informacji publicznej,

__________________________________________ 2

Zob. T. Borys (red.) Wskaniki zrwnowaonego rozwoju, Wyd. Ekonomia i rodowisko, Warszawa-Biaystok 2005. Zagadnienie miernikw lokalnego ekorozwoju podjte zostao rwnie w wykadzie tematycznym on-line Zarzdzanie rodowiskiem, rnorodnoci biologiczn i kapitaem przyrodniczym gminy na platformie szkoleniowej www.ekorozwoj.ews21.pl

ODPADY PROBLEM POKOLE

ainteresowanie dan rzecz kooczy si zazwyczaj w momencie wrzucenia jej do kosza na mieci. Moe to byd kubek po jogurcie, skrka od banana lub rozbity talerz. Nad tym, co dzieje si dalej z tymi rzeczami nikt si praktycznie nie zastanawia, a dla wielu nie ma tu adnego problemu. Tymczasem problem jest - olbrzymi i pokoleniowy. Niemal wszystkie odpady zbierane przez dziesitki lat wywoone s na wysypiska mieci i skadowane w olbrzymich pryzmach. Odraajcy odr wysypisk mieci to jednak tylko drobny element problemu. Co znajduje si w rodku i na spodzie wysypiska? Wikszod wysypisk jest obecnie w Polsce zamykana lub modernizowana, w zwizku z wymogami ochrony rodowiska UE. Problem odpadw zgromadzonych w olbrzymich hadach jednak pozostaje. Nikt tak naprawd nie wie jak toksyczne substancje powstay i powstaj w tych fermentujcych grach mieci. Ile toksy-cznych odciekw z wysypisk przedostao si do okolicznych gleb i wd pod-ziemnych? Problem starych wysypisk to przykry prezent od poprzednich generacji dla obecnych i przyszych pokoleo. Kto kiedy zdefiniowa czowieka jako jedyne zwierz miecce". Rzeczywicie w przyrodzie nie istnieje problem mieci. To, co dla jednego organizmu jest odpadem (odchodem) dla drugiego jest poywieniem i koo si zamyka. W przyrodzie istniej trzy grupy organizmw: producenci (roliny), konsumenci (zwierzta) i reducenci (grzyby, bakterie). Gospodarka i ekonomia czowieka funkcjonowaa jednak w oparciu o dwa ogniwa: producentw (przedsibiorstwa) i

konsumentw. To, co wytworzyli konsumenci - odpady nie byo ju dalej zagospodarowywane. Najwikszy problem stanowiy tu two-rzywa sztuczne i syntetyczne substancje chemiczne, ktre nie ulegaj biodegradacji i s czsto szkodliwe dla organizmw ywych. Obecnie ma miejsce rewolucja w sposobie gospodarowania czowieka, ktr mona okrelid rewolucj recyklingow. Polega ona na wprowadzeniu do gospodarki organizacji, ktre peni w niej analogiczn funkcj reducentw. Sele-ktywna gospodarka odpadami stanowi now, dynamicznie rozwijajc si dzie-dzin gospodarki, w ktrej powstaje wiele nowych, przyjaznych rodowisku miejsc pracy. Wdroenie systemw odzysku i recyklingu odpadw jest jednak procesem dugotrwaym i napotyka na wiele trudnoci natury organizacyjnej, finansowej i mentalnej. We wprowadzaniu tego systemu przoduj kraje skandynawskie, w ktrych osignito takie poziomy pono-wnego zagospodarowania odpadw, e na wysypiska trafia czsto mniej, ni poowa wytwarzanych przez mieszkaocw odpa-dw. W Polsce na wysypiska trafia nadal ponad 90% wytwarzanych odpadw. Czsto spotyka si uproszczony podzia na odpady komunalne (bytowe) i przemysowe. Pod pojciem odpadw komunalnych rozumie si odpady powstajce w gospodarstwach domowych i obiektach uytecznoci publicznej (urzdy, szkoy). Niestety odpady komunalne czsto zawieraj odpady niebezpieczne (np. baterie, chemikalia, elektroodpady), wymagajce specjal-nego traktowania i nie wysortowane trafia-j na skadowiska. Poszczeglne rodzaje

odpadw powinny byd zbierane oddzielnie i spec-jalnie zagospodarowywane. Celem sele-ktywnej zbirki odpadw jest odzysk surowcw i materiaw, celem ich ponownego wykorzystania i ograniczenie iloci odpa-dw deponowanych na skado-wisku. Recykling, czyli ponowne, gospo-darcze wykorzystanie skadnikw odpa-dw mona podzielid na dwa rodzaje: 1. recykling materiaowy - odzysk i gospodarcze wyko-rzystanie surowcw wtrnych, takich jak papier, szko, plastik, metale; 2. recykling organiczny - odzysk i gospodarcze wykorzystanie odpadkw biodegradowalnych (tzw. bioodpadw lub odpadw organicznych), takich jak odpady kuchenne, resztki jedzenia, ogrodnicze, rolnicze. Wprowadzanie systemu selektywnej zbirki odpadw dla celw recyklingu materiaowego i organicznego, ktre jest wanym celem polityki ekologicznej UE powoduje koniecznod rozbudowy infrastruktury gospodarki odpadami. Nale do nich w szczeglnoci:

prowadzenie firm gospodarki odpa-dami (organizacje odzysku)

zarzdzanie rodowiskowe
Obecnie najwaniejszym i jedno-czenie najtrudniejszym elementem wdra-ania systemu selektywnego zagospodarowania odpadw jest wydzielenie fra-kcji organicznej ze strumienia odpadw komunalnych. Jeli odpady te maj byd wydzielone u rda powinny zostad wprowadzone specjalne pojemniki osie-dlowe (rejonowe) lub dwudzielne (trj-dzielne) kosze na mieci, aby odpadki organiczne nie zanieczyszczay surowcw wtrnych i mogy byd dostarczone do kompostowni. Wprowadzenie takich inno-wacji wymaga jednak rewolucji mentalnej w dotychczasowych sposobach pozby-wania si odpadw i zmiany przyzwy-czajeo. Moe to byd najtrudniejszym elementem nowego systemu. Rwnie na terenach wiejskich u znacznej czci mieszkaocw wsi i maych miast zanika zwyczaj kompostowania odpadw organicznych we wasnych ogrodach, gdy mode pokolenie nie zna wartoci i roli prchnicy w glebie w porwnaniu z innymi nawozami. Opacalnod przedsiwzid gospodarki odpadami dla celw recyklingu zaley w duej mierze od iloci pozyskiwanych surowcw, stopnia i zakresu ich wysegregowania (czystoci). Z dotychcza-sowych dowiadczeo wynika, e system miejskich, osiedlowych pojemnikw do selektywnej zbirki odpadw cechuje si rednio 30% skutecznoci pozyskiwania surowcw wtrnych ze strumienia odpadw wytwarzanych w gospodarstwach domowych na danym obszarze. Pozostaa ich czd trafia niezagospodarowana na wysypisko (ewentualnie do spalarni), powodujc wielkie marnotrawstwo suro-wcw, ktre mogyby byd wykorzystane gospodarczo. Najwiksz skutecznoci cechuj si systemy selektywnej zbirki odpadw usytuowane moliwie najbliej rda ich wytwarzania, czyli w go-spodarstwach domowych lub biurach. Stopieo odzyskiwania surowcw ze strumienia wyrzucanych odpadw moe dochodzid wtedy do 80 - 90%. Na wysypisko lub do spalarni trafiaj wtedy jedynie tzw. odpady resztkowe, ktrych dostpne rozwizania techniczne i technologiczne nie potrafi jeszcze zago-spodarowad i przemysowo wykorzystad. Ze strumienia odpadw powinny zostad take wydzielone odpady niebezpieczne. Im dalej od rda wytwarzania odpadw - gospodarstw domowych, biur, obiektw uytecznoci publicznej tym trudniej jest wy segregowad surowce wtrne, z uwagi na rosncy stopieo ich wymieszania. Skoro najwiksz efektywnod segregacji mona uzyskad u samego rda, szczeglnym obiektem zainte-resowania powinien stad si kuchenny kosz na mieci. Istnieje ju szereg efektywnych rozwizao, praktykowanych od wielu lat, szczeglnie w krajach skandynawskich, pozwalajcych na opty-maln selekcj odpadw u samego rda. Szczeglne znaczenie ma tutaj wydzielenie frakcji organicznej (bioodpadw), gdy mieszanie jej z odpadami nieorganicznymi powoduje praktyczn nieprzydatnod gospodarcz takiej mieszanki i szereg problemw zwizanych z jej zagospo-darowaniem i utylizacj. Niestety w ten sposb utylizowana jest jeszcze ogromna wikszod odpadw komunalnych w Polsce. Wyrzucane odpady powinny byd dzie-

sortownie odpadw kompostownie odpadw organicznych stacje przeadunkowe spalarnie odpadw skadowiska specjalistyczne
Rozwj tego systemu powoduje wzrost zapotrzebowania na okrelone kwalifikacje i stwarza nowe miejsca pracy w takich dziedzinach, jak:

projektowanie technik i technologii utylizacji odpadw budowa obiektw utylizacji odpadw zarzdzanie systemem selektywnej zbirki i recyklingu

lone przynajmniej na trzy frakcje: 1. odpadw organicznych, 2. surowcw wtrnych, 3. odpadw resztkowych. Spord wyrzucanych odpadw powinny zostad wydzielone odpady niebe-zpieczne (baterie, przeterminowane leki i rodki chemii gospodarczej i in.) i dostar-czone do specjalnych punktw zbirki lub utylizacji. Gospodarka odpadami zaczyna si w takim systemie ju w gospo-darstwach domowych (biurach, obiektach uytecznoci publicznej, zakadach pracy). Frakcja bioodpadw kiero-wana jest docelowo do kompostowni dla celw recyklingu organicznego. Frakcja surowcw wtrnych (papier, metal, plastik, szko) kierowana jest do sortowni dla celw recyklingu materiaowego. Odpady resztkowe kierowane s za do spalarni lub na skadowisko. Organizacja selektywnej gospodarki odpadami wymaga respektowania nast-pujcych zasad europejskiej polityki ekolo-gicznej:

Zasada urynkowienia gospodarki odpadami, czyli zanieczyszczajcy paci, co oznacza, e sprawcy, tj. osoby prawne i osoby fizyczne s odpowiedzialne za skutki i ponosz koszty zanieczyszczeo;

Zasada likwidacji zanieczyszczeo u rda, co w przypadku odpadw oznacza unikanie i minimalizowanie ich wytwarzania

Zasada recyklingu, to jest powtrnego wykorzystania surowcw i materiaw z wyeksploatowanych wyrobw i opakowao, a take wielokrotnego wyko-rzystywania produktw (butelki zwrot-ne, system kaucji itp).

Zasada neutralizacji odpadw, czyli takiego ich zagospodarowania i prze- tworzenia, aby byy one nieszkodliwe dla zdrowia i rodowiska. Segregacja odpadw u rda wymaga odpowiedniego poziomu wiadomoci ekologicznej, pocztkowo duego wysiku i dobrej woli, aby przyswoid sobie codzienne, praktyczne nawyki ich segre-gowania. Na pozr wydaje si to proste. W praktyce wymaga jednak dugotrwaej i konsekwentnej, praktycznej edukacji eko-logicznej. Wymg prowadzenia lokalnych kampanii informacyjno-edukacyjnych w gminach w zakresie selektywnej zbirki i proekologicznego postpowania z odpadami komunalnymi (bytowymi) wprowadzia obowizujca od pocztku 2012 r. znowelizowana ustawa o utrzymaniu czystoci i porzdku w gminach. Aby byy one skuteczne wymagaj one wczenia i wykorzystania potencjau jakim dysponuj w tym zakresie pozarzdowe organizacje ekologiczne, ktrych motywacj i inspiracj dziaania jest czsto idea zrwnowaonego rozwoju. Wprowadzany obecnie tzw. podatek mieciowy, bdcy ucielenieniem zasad zanieczyszczajcy paci powinien rwnie stworzyd zachty ekonomiczne dla obywateli do rwnowaenia wzorcw postpowania z odpadami domowymi.

Zasada subsydiarnoci i regionalizacji oznaczajca cedowanie odpowiedzialnoci za organizacj systemu gospodarki odpadami na najniszy po-ziom administracyjny samorzdw terytorialnych i terenowej administracji rzdowej (np.: w zakresie regionalnych opat, unormowao i wymogw ekolo-gicznych). W praktyce zasada ta ozna-cza take przetwarzanie i utylizacj odpadw moliwie najbliej miejsca ich wytwarzania;

Zasada uspoecznienia poprzez stwo-rzenie instytucjonalnych, organiza-cyjnych i prawnych warunkw dla udziau mieszkaocw, grup spoe-cznych i organizacji pozarzdowych w procesie ochrony rodowiska, w tym organizacji gospodarki odpadami, take poprzez edukacj ekologiczn i rozwj wiadomoci ekologicznej spoeczeostwa;

PRZECIWDZIAANIE NISKIEJ EMISJI

ednym z najwikszych zagroeo dla rodowiska i zdrowia ludzkiego s zanieczyszczenia powietrza pochodzce ze rde indywidualnych domw i mieszkao. Powoduje je zasadniczo zy stan techniczny i niska efektywnod rde grzewczych, jak rwnie powszechnie praktykowane, chod naganne spalanie odpadw w piecach i paleniskach domowych na terenie wielu polskich gmin. Badania i oceny jakoci powietrza w Polsce, zgodnie Prawem ochrony rodowiska, dokonuj Wojewdzkie Inspektoraty Ochrony rodowiska w ramach Paostwowego Monitoringu rodowiska. Inwentaryzacj rde i adunkw zanieczyszczeo wprowadzanych do powietrza wykonuje si na potrzeby ustalania odpowiedniego sposobu oceny jakoci powietrza w poszczeglnych strefach (obowizek wynikajcy z art. 88 ust. 2 ustawy Prawo ochrony rodowiska), a take na potrzeby statystyki krajowej i zobowizao wobec organizacji midzynarodowych w ramach Unii Europejskiej, Eurostatu i Europejskiej Agencji rodowiska (EEA), Konwencji ONZ w sprawie transgranicznego transportu zanieczyszczeo powietrza na dalekie odlegoci (LRTAP), EKG ONZ i europejskiego programu EMEP. Poniej przypominamy gwne wnioski i zalecenia wykonanej na zamwienie resortu rodowiska Analizy moliwoci ograniczania niskiej emisji ze szczeglnym uwzgldnieniem sektora bytowokomunalnego, oblikowanej w 2011 r.

celu dugoterminowego. Ocen jakoci powietrza dokonuje si w wydzielonych strefach. Oceny jakoci powietrza w danej strefie dokonuje, jak wskazano na wstpie, Wojewdzki Inspektor Ochrony rodowiska, w oparciu o prowadzony monitoring stanu jakoci powietrza. Stanowi on podstaw do klasyfikacji stref. Zakwalifikowanie strefy do klasy C oznacza koniecznod opracowania Programu ochrony powietrza. Celem Programu ochrony powietrza jest wskazanie kierunkw dziaao naprawczych, ktrych zastosowanie pozwoli na osignicie wartoci dopuszczalnych lub wartoci docelowych, okrelonych z punktu widzenia ochrony zdrowia i rodowiska na obszarach stref, gdzie te wartoci nie s dotrzymywane.

Program ochrony powietrza i ograniczania niskiej emisji

Zgodnie z art. 91 ustawy Prawo ochrony rodowiska opracowanie programu ochrony powietrza wymagane jest dla stref, w ktrych stwierdzono przekroczenia poziomw dopuszczalnych lub docelowych, powikszonych w stosownych przypadkach o margines tolerancji chodby jednej substancji, spord okrelonych w rozporzdzeniu Ministra rodowiska z dnia 3 marca 2008 roku w sprawie poziomw niektrych substancji w powietrzu. Ponadto Dyrektywa 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakoci powietrza i czystszego powietrza dla Europy stanowi, i plany ochrony powietrza (w ustawie Prawo ochrony rodowiska zwane programami), w przypadku przekroczenia wartoci dopuszczalnych, ktrych termin osignicia min, maj okrelad odpowiednie dziaania tak, aby okres, w ktrym nie s one dotrzymane by jak najkrtszy. W Programach ochrony powietrza, okrela si: diagnoz zej jakoci powietrza na podstawie analizy prowadzonych pomiarw i inwentaryzacji rde emisji,

Co nas truje w powietrzu?

Do najbardziej powszechnych zanieczyszczeo powietrza, bdcych przedmiotem pomiaru i monitorowania nale stenia nastpujcych substancji:

dwutlenku siarki (SO2), dwutlenku azotu (NO2), tlenkw azotu (NOx), ozonu (O3), pyu zawieszonego PM10 i PM2,5, benzenu (C6H6) tlenku wgla (CO), a take zawartoci w pyle zawieszonym PM10: oowiu
(Pb), arsenu (As), kadmu (Cd), niklu (Ni) i benzo(a)pirenu (B(a)P). Dodatkowo, na wybranych stacjach w kraju prowadzi si rwnie monitoring wielopiercieniowych wglowodorw aromatycznych. Wyniki pomiarw porwnywane s z odpowiednimi standardami jakoci powietrza (poziomy dopuszczalne) oraz z poziomami docelowymi i poziomami

rda emisji odpowiedzialne za jakod powietrza na terenie strefy i ich udziay procentowe,

szacunkowy obszar wystpowania przekroczeo steo

normatywnych,

ilod osb naraonych na dziaanie zanieczyszczeo, dziaania naprawcze, ktre maj przyczynid si do poprawy stanu czystoci powietrza wraz z okreleniem poszczeglnych celw, zadao, szacunkowych kosztw i rde. Pierwsze programy ochrony powietrza powstay w Polsce w latach 2003-2004. Na przestrzeni lat 2003-2010 opra-

10

cowano Programy ochrony powietrza dla wszystkich wojewdztw (w niektrych sporzdzono rwnie aktualizacj Programw), gwnie ze wzgldu na przekroczenia steo dopuszczalnych pyu zawieszonego PM10 i benzo(a)pirenu. Rwnie w zapisach Polityki ekologicznej paostwa w latach 2009-2012 z perspektyw do roku 2016 znalazy si zapisy wskazujce na koniecznod opracowania programw naprawczych w strefach, w ktrych notuje si przekroczenia standardw dla pyu zawieszonego. Programy te dotycz gwnie eliminacji rde niskiej emisji zwizanych z indywidualnymi rdami spalania sektora komunalnobytowego oraz zmniejszenia emisji pyu ze rodkw transportu. Najwicej Programw opracowano ze wzgldu na przekroczenia poziomw dopuszczalnych pyw zawieszonych i benzo(a)piranu. Najwikszy udzia w emisji wszystkich substancji maj substancje pochodzce ze rde emisji zwizanych z sektorem bytowo-komunalnym, czyli tzw. niskiej emisji. Najwikszy udzia w imisji maj rda powierzchniowe rednio okoo 70 %, liniowe 13 % i punktowe 17 % na obszarach rnych stref, za najwicej przekroczeo mierzonych substancji notuje si w wojewdztwie maopolskim, lskim, dolnolskim i kujawsko-pomorskim. Pod pojciem niskiej emisji najczciej rozumie si zanieczyszczenia powstajce w wyniku procesw spalania paliw w lokalnych kotowniach i piecach domowych sektora komunalno-bytowego. Procesowi spalania paliw w rdach spalania o maej mocy towarzyszy emisja m.in. takich substancji jak pyy, tlenki azotu, dwutlenek siarki, tlenki wgla, metale cikie. Znaczcy udzia w emisji substancji maj procesy spalania w indywidualnych systemach grzewczych, gdzie stosuje si konwencjonalne ogrzewanie wglowe paliwami staymi, takimi jak rnego rodzaju wgle kamienne, wgle brunatne, drewno. Paliwem wykorzystywanym w paleniskach domowych jest najczciej wgiel o niskich parametrach grzewczych. Niejednokrotnie rwnie stan techniczny kotw nie odpowiada wymaganym warunkom technicznym. Urzdzenia te charakteryzuj si dod nisk sprawnoci, co wpywa negatywnie na procesy spa-

lania, a zarazem przyczynia si do zwikszonej emisji zanieczyszczeo. Cech charakterystyczn emisji tego rodzaju jest to, e emisja substancji nastpuje z emitorw (kominw), ktre maj nie wicej ni 30 m wysokoci, co powoduje, e przy zwartej zabudowie mieszkaniowej, zanieczyszczenia gromadz si wok miejsca ich powstawania, stajc si powanym problemem ekologicznym i zdrowotnym lokalnych spoecznoci. Dodatkowo zy stan techniczny kominw pogarsza parametry emisji zanieczyszczeo. Zdarza si rwnie, e w kotach i piecach spalane s odpady komunalne. Powoduje to emisj szczeglnie niebezpiecznych dla zdrowia substancji takich jak benzo()piren, dioksyny, czy furany. Program ograniczania niskiej emisji jest jednym z dziaao naprawczych w ramach programu ochrony powietrza dotyczcym obszaru miast i gmin, w ktrych istnieje problem niskiej emisji. Celem Programu ograniczenia niskiej emisji jest przede wszystkim poprawa jakoci powietrza, jakoci ycia i zdrowia mieszkaocw, w szczeglnoci dzieci i osb chorych, najbardziej wraliwych na zanieczyszczenie powietrza. Zgodnie z zapisami dyrektywy CAFE naley podejmowad szczeglne rodki suce ochronie wraliwych grup ludnoci. Podstaw tworzenia Programw ograniczenia niskiej emisji s, jak wspomniano wyej, zarwno programy ochrony powietrza, jak i programy ochrony rodowiska. Przy czym programy ochrony powietrza w szczeglnoci wyznaczaj kierunki i skal koniecznoci podjcia dziaao redukcji zanieczyszczeo z sektora komunalno-bytowego w celu zapobiegania w przyszoci negatywnym skutkom zarwno zdrowotnym, jak i rodowiskowym wykorzystywania nieefektywnych urzdzeo grzewczych. Program ograniczania niskiej emisji jest systemem wsparcia zarwno finansowego, jak i organizacyjnego mieszkaocw gmin i miast, dziki ktremu przeprowadzane s szeroko zakrojone inwestycje w indywidualne systemy grzewcze. Zasada dobrowolnoci przystpienia do programu jest niejednokrotnie barier intensyfikacji dziaao w miastach i gminach, poniewa nie mona skierowad rodkw finansowych na obszary szczeglnie naraone na z jakod powietrza, dopki mieszkaocy tych obszarw sami nie opowiedz si za danymi inwestycjami. Wskazania kierunkw dziaao w uchwalonych programach ochrony powietrza, jako aktach prawa miejscowego nie maj jednak odzwierciedlenia w faktycznym stanie prowadzonych dziaao wanie ze wzgldu na dobrowolnod tego rodzaju wsparcia dla mieszkaocw.

Program ograniczania niskiej emisji krok po kroku

Realizacja Programw ograniczania niskiej emisji skada si z nastpujcych etapw: 1. przygotowanie dokumentu PONE, 2. uchwaa rady miasta lub gminy w sprawie przyjcia PONE,

11

3. przeprowadzenie kampanii promocyjno-edukacyjnej zachcajcej mieszkaocw do zmiany systemu ogrzewania, 4. wybr Operatora PONE, 5. opracowanie regulaminu PONE, 6. zbirka deklaracji osb chtnych do wymiany rde ogrzewania, 7. wybr firm instalacyjnych i producentw kotw, 8. monitorowanie przebiegu realizacji Programu. Do pocztkowych prac zwizanych z opracowaniem PONE naley przygotowanie dokumentu pt. Program ograniczania niskiej emisji. Zakres tego dokumentu obejmuje ogln charakterystyk miasta lub gminy, dla ktrej opracowywany jest Program, odniesienie do innych strategicznych planw i programw dotyczcych tego obszaru, przedstawienie prawnych aspektw regulujcych ochron powietrza oraz analiz istniejcego stanu powietrza wykonan na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji. Na podstawie zebranych danych i dokonanej analizy tworzony jest harmonogram rzeczowo-finansowy proponowanych dziaao majcych przyczynid si do poprawy stanu jakoci powietrza. W Programie porwnywane s koszty nakadw inwestycyjnych i efektu, jaki mona w ich wyniku osignd, a nastpnie opracowywany jest optymalny wariant dziaao naprawczych. Po zakooczeniu pierwszego etapu, opracowany Program uchwalany jest przez rad miasta. Przez cay czas trwania Programu prowadzona jest kampania promocyjno-edukacyjna zachcajca mieszkaocw do zmiany systemu ogrzewania na ekologiczne. Wan rol w opracowywaniu Programu peni Operator. Rol Operatora moe penid gmina bd firma zewntrzna. Do jego zadao nale midzy innymi:

procesu realizacji Programu. Istotnym aspektem stanowicym o powodzeniu wdroenia Programu jest zapewnienie rde finansowania dziaao. W przypadku realizowanych w wielu miastach Programw Ograniczania Niskiej Emisji wykorzystywany jest mechanizm dofinansowania wymiany kotw osobom fizycznym ze rodkw funduszy ochrony rodowiska. Celem opracowania Programu jest okrelenie planu dziaao w zakresie obnienia poziomu niskiej emisji spowodowanej spalaniem paliw w indywidualnych rdach ciepa oraz ograniczenie emisji pyw i gazw pochodzcych ze rde liniowych, a co z tego wynika, poprawa jakoci powietrza i osignicie wartoci steo dopuszczalnych i docelowych. W celu ograniczenia emisji pyw i gazw pochodzcych ze rde tzw. niskiej emisji naley wdroyd szereg dziaao naprawczych proponowanych w programie obejmujcym dany teren. Do zadao tych nale:

likwidacja niskosprawnych kotowni i piecw przez podczenie obiektw do miejskich sieci ciepowniczych,

modernizacja kotowni lokalnych, w tym szczeglnie kotowni zakadowych poprzez zastosowanie rde opalanych gazem ziemnym lub olejem,

podejmowanie przedsiwzid zwizanych ze zwikszeniem efektywnoci wykorzystania energii cieplnej w obiektach gminnych (termorenowacja i termomodernizacja budynkw, modernizacja wewntrznych instalacji grzewczych oraz wyposaanie w elementy pomiarowe i regulacyjne, wykorzystywanie energii odpadowej), a take wspieranie organizacyjno-prawne przedsiwzid termomodernizacyjnych podejmowanych przez uytkownikw indywidualnych (np. prowadzenie doradztwa, audytingu energetycznego),

zawieranie z mieszkaocami umw na modernizacj ukadw grzewczych,

negocjowanie warunkw i cen urzdzeo z producentami

i dostawcami paliwa staego,

koordynacja wykonawstwa robt montaowych poparte

uproszczonym audytem,

pomoc mieszkaocowi w doborze urzdzenia grzewczego

zgodnie z jego wymaganiami oraz potrzebami energetycznymi budynku, zagwarantowanie demontau i zniszczenia kota w sposb uniemoliwiajcy jego ponowne uruchomienie Nastpnie opracowuje si regulamin Programu, w ktrym okrela si warunki dofinansowania lub finansowania przedsiwzid proekologicznych prowadzcych do obnienia wielkoci emitowanych zanieczyszczeo ze rde niskich. W kolejnym etapie zbiera si deklaracje osb chtnych do przystpienia do Programu i wybiera firmy instalacyjne oraz producentw kotw ekologicznych. Podczas trwania wszystkich etapw prac prowadzi si monitoring

12

 popieranie i promowanie indywidualnych dziaao wacicieli lokali, polegajcych na przechodzeniu do uytkowania na cele grzewcze i sanitarne na ekologicznie, czyste rodzaje paliw lub energii elektrycznej albo energii odnawialnej,

popieranie przedsiwzid polegajcych na likwidacji maych lokalnych ciepowni wglowych i przechodzeniu na zasilanie odbiorcw z sieci ciepowniczej, gazowej lub Kogeneracji, czyli nowoczesnej technologii umoliwiajcej wytwarzanie jednoczenie energii elektrycznej, ciepa i chodu,

pozyskiwanie nowych odbiorcw ciepa z sieci ciepowniczej poprzez wspfinansowanie inwestycji w zakresie przyczy i wzw ciepowniczych,

stopniowa wymiana zuytych odcinkw sieci ciepowniczej i gazowej na systemy rurocigw preizolowanych, racjonalne planowanie remontw i konserwacji,

brak instrumentw umoliwiajcych nakadanie obowizkw na osoby fizyczne (np. wymiany kota) i ich egzekwowania; problem podziau odpowiedzialnoci pomidzy powiatem a gmin (starosta nie ma uprawnieo do faktycznej realizacji gwnych zapisw Programu ochrony powietrza, w ktrych wskazano opracowanie Programw ograniczenia niskiej emisji i nie ma instrumentw prawnych, by zlecid wykonanie tych zadao gminom); znikomy jeszcze udzia rde odnawialnych w pokrywaniu zapotrzebowania na ciepo; brak wpywu lokalnych samorzdw na lokalne rda energii odnawialnej (geotermalnej, wodnej); niska wiadomod spoeczeostwa w zakresie zanieczyszczenia powietrza i skutkw zdrowotnych z tym zwizanych; przyzwolenie spoeczne na spalanie odpadw w piecach domowych; problemy wasnociowe w starych budynkach, ktre utrudniaj podjcie decyzji o inwestycji wymiany rde ciepa na nowoczesne.

stopniowe wyposaanie istniejcych wzw cieplnych

wymiennikowych w urzdzenia umoliwiajce regulacj pogodow. Dziaanie, ktre w przypadku ograniczania niskiej emisji jest najczciej podejmowane, czyli realizacja Programw ograniczania niskiej emisji napotyka szereg barier. Najczstszymi z nich, z ktrych wodarze gmin powinni sobie zdawad spraw s: brak systemowego, globalnego podejcia do dziaao w ochronie rodowiska; wysokie ceny paliw i cigy wzrost cen paliw ekologicznych; brak jednoznacznych zacht ze strony paostwa dla stosowania paliw ekologicznych (niskoemisyjnych), np. podatku od zanieczyszczeo zawartych w wglu; maa skutecznod narzdzi prawnych w zakresie moliwoci ograniczania niskiej emisji, w tym WYSTAWY EDUKACYJNE Fundacja Ekologiczna Arka kadego roku, organizuje jesieni, konkurs plastyczny nt. domowego spalania odpadw. Uczestnicy konkursu mog zaprezentowad swoje prace podczas wystawy zorganizowanej w szkole, domu kultury czy urzdzie gminy. LIST DO DOROSYCH Jedn z propozycji dla szk jest pisanie przez uczniw Listw do dorosych. Chod to doroli pal mieci, ale ich dzieci mog mied wpyw na zmian tej postawy. Dlatego z okazji Dnia Czystego Powietrza, podczas organizowanych prelekcji dzieci zachcane s do pisania listw, ktre wraz z ulotkami s wrczane rodzicom, dziadkom lub ssiadom. STRONY INTERNETOWE Internet staje si coraz waniejszym rodkiem masowego przekazu, dlatego jest on wykorzystywany w kampanii. Informacje o realizowanych dziaaniach powinny byd zamieszczane na stronach internetowych szk, lokalnych portali, stron urzdw gminy, organizacji spoecznych itp. GOCIE W SZKOLE Zachcamy do zorganizowania spotkania z osobami, ktre mog przekazad uczniom wane informacje na tematy

Dobry przykad akcji na rzecz przeciwdziaania palenia mieci

Gwn przyczyn emisji gronych dla zdrowia zanieczyszczeo do powietrza pochodzcych ze spalania odpadw w gospodarstwach domowych jest bardzo niski pozom wiadomoci ekologicznej osb dokonujcych takich czynw. Sposobem przeciwdziaania tym praktykom mog byd akcje edukacyjne uwiadamiajce wag tego problemu. Dobrymi praktykami w tym zakresie mog byd dowiadczenia z realizacji akcji informacyjno-edukacyjnych organizowanych w gminach przez Fundacj Ekologiczn Arka, ktra od lat prowadzi oglnopolsk kampani Kochasz dzieci, nie pal mieci. Fundacja wsppracuje z ponad 200 gminami, by uwiadomid szkodliwod spalania mieci w domowych paleniskach. Przykady takich dziaao pokazano w ramce obok. zwizane z paleniem mieci, ochron rodowiska i zdrowia. Mona zaprosid do szkoy: kominiarzy, straakw, pracownikw urzdw gminy, lekarzy, pracownikw stray miejskiej itp. Bdzie to kolejna ciekawa propozycja dla uczniw, ktr mona wykorzystad do nagonienia problemu palenia mieci. Zaproszeni gocie mog pniej wspierad Wasze lokalne dziaania przeciwko paleniu mieci. WYDARZENIA EDUKACYJNE W ramach akcji edukacyjnych mona zorganizowad rnorodnych dziaao na zewntrz szkoy. Mog to byd happeningi, barwne marsze uliczne, czy rozdawanie ulotek. Happeningi edukacyjne to bardzo dobry sposb na nagonienie w mediach kadego problemu. HAPPENINGI Na organizowane w szkole happening przeciwko spalaniu mieci, mona zaprosid rodzicw i ich znajomych, wadze lokalne, media. Jest to bardzo atrakcyjny sposb na propagowanie kampanii. Praca nad takim happeningiem to take niezapomniana przygoda dla samych uczniw, gdy kady moe mied swoje zadanie przy tworzeniu i realizacji happeningu.

13

ROZDAWANIE ULOTEK To jedna z form dziaania, ktr chtnie podejmuj szkoy i organizacje lokalne. Pozwala uczyd modzie najprostszych sposobw dotarcia z informacj do lokalnej spoecznoci i bronid wasnego stanowiska w trakcie rozmw z osobami o odmiennych pogldach. Fundacja Ekologiczna Arka moe udostpnid wzr ulotek. Szkoy i samorzdy mog take wykonad wasne wersje ulotek.

macji prasowej, do ktrej mona dopisad lokalne dziaania i rozesad do mediw. Na stronie internetowej Fundacji Arka dostpne s take liczne artykuy i informacje, ktre mona wykorzystad przy wsppracy z dziennikarzami.

WIADOMOD CZYSTEGO POWIETRZA Prawie kady codziennie wysya e-maile lub sms-y z swojego telefonu komrkowego. Te formy komunikowania stay si bardzo popularne. Mona wysyad krtkie inMEDIA formacje o problemie palenia mieci do swoich znajomych, Wsppracujc z mediami mona bardziej nagonid pro- zaprzyjanionych szk, instytucji, z prob o przesanie blem palenia mieci. Mona skorzystad z dalej. z przygotowywanej przez Fundacj Ekologiczn Arka inforwww.fundacjaarka.pl

http://www.fundacjaarka.pl/akcja/dzien_czystego_powietrza

14

OZE TECHNOLOGIE ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

Rozmowa z Magdalen ysek, dokto rantk Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu dzkiego, specjalistk prawnych regulacji ochrony rodowi ska UE. sektorw gospodarki w sposb czcy efekty ekonomiczne z poszanowaniem rodowiska, co wpisuje si idealnie w realizacj zasady zrwnowaonego rozwoju. Zgodnie z definicj, zawart w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie promowania stosowania energii ze rde odnawialnych zmieniajcej i w nastpstwie uchylajcej dyrektywy 2001/77/WE oraz 2003/30/WE, przez odnawialne rda energii rozumiemy energi z odnawialnych rde niekopalnych, a mianowicie energi wiatru, energi promieniowania sonecznego, energi aerotermaln, geotermaln i hydrotermaln i energi oceanw, hydroenergi, energi pozyskiwan z biomasy, gazu pochodzcego z wysypisk mieci, oczyszczalni ciekw i ze rde biologicznych (biogaz). Tylko energia wyprodukowana w jeden z powyszych sposobw pozwala na korzystanie z mechanizmw wsparcia okrelonych przez Prawo energetyczne i inne odpowiednie rozporzdzenia. W Komunikacie Komisji z 2005 roku Wsparcie dla wytwarzania energii elektrycznej ze rde odnawialnych wskazano, e zwikszenie udziau odnawialnych rde energii w produkcji energii elektrycznej w UE stwarza wyrane korzyci, w szczeglnoci w postaci: zwikszonego bezpieczeostwa dostaw energii, wzmocnienia przewagi UE w branach technologii wytwarzania energii elektrycznej ze rde odnawialnych, zagodzenia emisji gazw cieplarnianych przez sektor energetyczny UE, redukcji regionalnych oraz lokalnych emisji zanieczyszczeo, poprawy perspektyw gospodarczych i spoecznych, szczeglnie regionw rolniczych i izolowanych. W jaki zatem sposb pogodzid dynamiczny rozwj kraju z bardziej efektywn ochron rodowiska naturalnego? Ju od dawna odczuwalny jest negatywny wpyw wzrostu temperatury na wiecie na poszczeglne komponenty rodowiska, zatem ochrona i poprawa stanu rodowiska winny leed w naszym wsplnym interesie. Inwestowanie w odnawialne rda energii oraz pniejsze wykorzystywanie wyprodukowanej w ten sposb energii niesie ze sob szereg korzyci, pyncych zarwno do osb indywidualnych jak i spoecznoci lokalnych. Wzrastajce ceny ropy naftowej, wgla, gazu ziemnego oraz dramatyczne ograniczanie zasobw tych kopalin zmuszaj do poszukiwania alternatywnych rde energii. Ponadto liczne organizacje ekologiczne, a take same regulacje prawne wymuszaj korzystanie z OZE. Zgodnie z warunkami Traktatu akcesyjnego do Unii Europejskiej oraz wedug Dyrektywy 2009/28/WE, Polska powinna osignd do 2020 r. 15% udzia energii elektrycznej z OZE w zuyciu energii elektrycznej brutto. Dla realizacji celw bdzie suyd szersze uytkowanie krajowych zasobw energii odnawialnej. Rozwj energetyki odnawialnej w Polsce powinien nastpowad w sposb zhar-

Unia Europejska od ponad dekady za priorytet uznaje koniecznod wzrostu udziau odnawialnych rde energii (OZE) - wody i wiatru, energii geotermalnej, sonecznej, energii z biomasy oraz pochodzcej z odpadw, w produkcji energii elektrycznej i cieplnej. Jak rol energetyka odnawialna odgrywa w upowszechnianiu zasad zrwnowaonego rozwoju w polityce UE? To znaczenie jest trudne do przecenienia. Jednym z najistotniejszych powodw dla ktrego energetyka odnawialna odgrywa tak ogromne znaczenie w polityce UE jest realizacja zasady zrwnowaonego rozwoju, ktra jest obecnie nadrzdnym kierunkiem dziaao polityki unijnej. Zasada ta jest podstawow wytyczn okrelajc w jaki sposb paostwo powinno wykonywad swoje zadania, a Polska akceptuje takie podejcie do rozwoju, tworzc odpowiednie mechanizmy umoliwiajce realizacj powyszej zasady. Zaoeniem tej zasady jest prowadzenie dziaalnoci gospodarczej i ycia spoecznego w sposb pozwalajcy zachowad zasoby i walory rodowiska w stanie zapewniajcym moliwoci korzystania z nich przez obecne jak i przysze pokolenia, przy jednoczesnym zachowaniu trwaoci funkcjonowania procesw przyrodniczych oraz rnorodnoci biologicznej. Zasada zrwnowaonego rozwoju suyd ma zwaszcza ograniczaniu uciliwoci dla rodowiska, zapewnieniu obywatelom bezpieczeostwa ekologicznego oraz zaspokajaniu podstawowych potrzeb czowieka i rozwoju gospodarczego osignitego z uwzgldnieniem przyjaznych rodowisku technik i technologii. Praktyka i teoria nie zawsze jednak chodz w parze. Bo problem jest szczeglnej natury. Z jednej strony pragniemy szybszego rozwoju ekonomicznego zakadajcego wzrost konsumpcji, dbr i usug, ale take wydobycia surowcw, zuycia energii, przez co ronie ilod ciekw i odpadw, zwiksza si zanieczyszczenie rodowiska. Z drugiej za chcielibymy, aby zaoenia rozwoju ekonomicznego nie przeciwstawiay si moliwociom realizacji zasady zrwnowaonego rozwoju? Czy to da si pogodzid? Odpowiedzi na te pytanie jest wzrost znaczenia odnawialnych rde energii. Rozwj OZE prowadzi do oszczdnoci zasobw nieodnawialnych, wspomaga dziaania na rzecz poprawy warunkw ycia obywateli i rozwoju wielu

15

monizowany z polityk Unii Europejskiej, w ktrej udzia odnawialnych rde energii w bilansie paliwowoenergetycznym jest znacznie wyszy ni w naszym kraju. Dyrektywa zwraca ponadto uwag na denie do zdecentralizowanego wytwarzania energii, ktre niesie ze sob wiele korzyci, w tym wykorzystanie lokalnych rde energii, wiksze bezpieczeostwo dostaw energii w skali lokalnej, krtsze odlegoci transportu oraz mniejsze straty przesyowe. Taka decentralizacja wspiera rwnie rozwj i spjnod spoecznoci poprzez zapewnienie rde dochodu oraz tworzenie miejsc pracy na szczeblu lokalnym. Zgodnie z art. 13 ustawy Prawo energetyczne celem polityki energetycznej paostwa jest zapewnienie bezpieczeostwa energetycznego kraju, wzrostu konkurencyjnoci gospodarki i jej efektywnoci energetycznej, a take ochrony rodowiska. Polityka energetyczna Polski okrela w szczeglnoci rozwj wykorzystania odnawialnych rde energii, ktry przyczyni si do osignicia zaoonych w polityce ekologicznej paostwa celw w zakresie obnienia emisji zanieczyszczeo odpowiedzialnych za zmiany klimatyczne. Dlaczego zatem wiedza ta z takim trudem znajduje uznanie wrd jednostek administracji terytorialnej? Samorzdowcy bowiem na wszelkie inwestycje na swoim terenie patrz przez pryzmat koszt efekt. Nie zawsze najwidoczniej dostrzegaj korzyci z korzystania z czystych rde energii. Jak ich przekonad? Najlepiej konkretnymi przykadami. Czy mogaby Pani zatem powiedzied ile na produkcji energii odnawialnej bd mogy zarobid po wejciu w ycie nowej ustawy o OZE osoby nieprowadzce dziaalnoci gospodarczej, czyli tzw. prosumenci. S z tym jakie problemy. Rzeczywicie. Niemniej jednak problematyczny sposb naliczania dochodw dla producentw zielonej energii, ktrzy nie bd prowadzid w tym celu dziaalnoci gospodarczej, wyjani niedawno minister gospodarki Waldemar Pawlak. Nie wszystkie jednak media w dostatecznie duym

stopniu przekazay te relacje. Tymczasem nowe regulacje Ministerstwa Gospodarki s wane dla wielu indywidualnych wytwrcw energii. Maj na celu wprowadzenie znaczcych uproszczeo dla maych systemw OZE, czyli tzw. mikroinstalacji o mocy do 40kWe lub 70kWt. Waciciele tego rodzaju urzdzeo, po wejciu w ycie nowej ustawy, nie bd musieli jak dotychczas rejestrowad dziaalnoci w celu produkcji i sprzeday energii do zakadu energetycznego, a take zostan zwolnieni z szeregu formalnoci i kosztw zwizanych obecnie z produkcj zielonej energii. Jedn z najwaniejszych zacht do instalowania systemw OZE ma byd dla tzw. prosumentw preferencyjny dochd za sprzedan energi. Co to oznacza w praktyce? Ustawa wprowadza tu jednak pewne ogranicznie. Prosumenci bd mogli sprzedad do sieci co najwyej 30% wyprodukowanej energii, a dochd ze sprzeday kadej megawatogodziny energii zostanie ograniczony do 70% redniej ceny energii na rynku konkurencyjnym z roku poprzedniego. Co te wane, sprzeda energii przez prosumentw nie zostanie jednak objta systemem zielonych certyfikatw, a wspczynniki korygujce wartod certyfikatw dla firm produkujcych zielon energi, prosumentom bd przysugiwad nie dla certyfikatw, a dla wspomnianej wyej redniej ceny energii z roku poprzedniego ogaszanej przez URE corocznie do kooca marca. Warto przy tym zauwayd, e o ile w efekcie nieobjcia prosumentw systemem wiadectw pochodzenia, ich dochd za sprzedan energi bdzie mniejszy ni w przypadku firm, ktrym bd przysugiwad certyfikaty, niemniej jednak wraz ze wzrostem cen energii, z roku na rok ich dochd obliczany przez pomnoenie redniej ceny energii i wspczynnika korygujcego bdzie systematycznie rs - w przeciwieostwie do dochodu czerpanego ze sprzeday zielonych certyfikatw. Przytaczano konkretne wyliczenia. Jeli np. rednia cena energii w 2020 roku wzronie do 350 z (tak jak prognozuje MG), dochd z systemu fotowoltaicznego prosumenta w roku 2021 moe byd obliczany w nastpujcy sposb (350z x 0,7) x 2,5 (przy zaoeniu, e wartod wspczynnika obowizujca w momencie oddania instalacji do uytku nie zmieni si przez cay okres jej uytkowania - co jest jednak kwesti wymagajc doprecyzowania). Warto zauwayd te, e o ile system zielonych certyfikatw dla danej instalacji ma obowizywad przez maks. 15 lat, o tyle proponowane przepisy nie ustanawiaj maksymalnego okresu wsparcia dla instalacji prosumenckich, a okres korzystania ze wspczynnikw korygujcych moe byd w takim razie wyznaczany przez ywotnod danej instalacji, czyli np. 25 lat - dla maych elektrowni wiatrowych czy instalacji fotowoltaicznych. Dzikuj za rozmow

16

ZANIECZYSZCZAJCY PACI

asada "zanieczyszczajcy paci" jest jedn z podstawowych zasad polityki rodowiskowej realizowanej na szczeblu UE i krajowym. Wystpowaa w pierwszym programie dziaao w dziedzinie ochrony rodowiska (1973), nastpnie bya rozwijana w kontekcie pomocy paostwowej , a w 1987 roku po raz pierwszy pojawia si w Traktacie Amsterdamskim, wraz z przyjciem Jednolitego Aktu Prawnego. Funkcjonuj przynajmniej dwie definicje tej zasady: 1. W szerszym znaczeniu zanieczyszczajcy jest odpowiedzialny finansowo za wszelkie szkody ktre wynikaj z jego dziaalnoci bez wzgldu na to czy dziaalnod ta Jest zgodna z prawem czy nie; 2. W wszym znaczeniu zanieczyszczajcy jest finansowo odpowiedzialny za przestrzeganie wszystkich wymagao w zakresie ochrony rodowiska jakie s ustanawiane przez odpowiednie wadze. Alternatywna zasada to zasada niedotowania zanieczyszczajcych. Istniej jednak uznawane wyjtki od tej zasady. Na og akceptuje si sytuacj gdy dotuje si zanieczyszczajcych, by mogli sprostad wymaganiom ochrony rodowiska. Musz byd jednak spenione warunki: a) dotacja nie wprowadza znaczcych zaburzeo w handlu midzynarodowym i inwestycjach, b) pozbawione dotacji przemysy przeywayby powane trudnoci oraz c) dotacja dotyczy wycznie dokadnie zdefiniowanego okresu przejciowego i problemw spoeczno-gospodarczych. Istot zasady zanieczyszczajcy paci nie jest zasada sprawiedliwoci czy odpowiedzialnoci, nie moe byd te ona utosamiana z opodatkowaniem. Chodzi w niej o okrelenie na jakim etapie produkcji, wymiany i konsumpcji najlepiej jest uwzgldnid koszt ingerencji w rodowisko. Wedug ujcia Klaudii Giordano, autorki wykadu tematycznego Zasady zrwnowaonego rozwoju w teorii i w praktycznym zastosowaniu na poziomie lokalnym prezentowanego w ramach szkoleo e-learningowych Ekorozwj w Gminie zasada ta jest nazywana inaczej zasad sprawcy. W jzyku angielskim funkcjonuje jako Polluter Pays Principle. Uwaana jest za jedn z najwaniejszych zasad koncepcji zrwnowaonego rozwoju. Mwi ona o tym, ze podmiot gospodarczy korzystajcy z zasobw rodowiska i wprowadzajcy doo zanieczyszczenia jest podporzdkowany zasadzie pacenia za gospodarcze korzystanie ze rodowiska. Zasada jest wyraona w art. 174 Traktatu Wsplnoty Europejskiej mwicym o obowizku "pokrywania kosztw naprawy szkd ekologicznych przez ich sprawc". Oglnie, zasada ta wyraa naoenie na podmiot dziaajcy (sprawc szkody) penej odpowiedzialnoci, w tym materialnej, za skutki zanieczyszczenia, a take za stworzenie innych zagroeo dla rodowiska. Sprawca odpowiada zatem nie tylko za

bezporednie negatywne dla rodowiska skutki, ale take za uciliwoci powstae w wyniku prowadzonej przez niego dziaalnoci lub powodowane procesami konsumpcji wytworzonych przez niego dbr. Klasyfikacja tych kosztw jest nastpujca:

koszty dziaao prewencyjnych, ograniczania i likwidacji

zanieczyszczeo, w tym koszty dostosowania si do standardw ekologicznych;

koszty szkd spowodowanych przez zanieczyszczajcego

i dziaao rekompensacyjnych (tzn. koszty odszkodowao dla osb dotknitych takimi dziaaniami oraz restytucji zanieczyszczonego rodowiska;

koszty wpat dokonanych przez zanieczyszczajcego wadzom publicznym z tytuu powodowanych zanieczyszczeo (mandaty, wpaty kompensacyjne, kary, opaty, podatki, kupno licencji);

czd kosztw administracyjnych zwizanych z zarzdzaniem rodowiskiem (opaty administracyjne za wydanie pozwolenia, opaty eksploatacyjne). Zasada "zanieczyszczajcy paci" jest wyrazem indywidualnej odpowiedzialnoci prawnej, dlatego powysza klasyfikacja nie obejmuje kosztw spowodowanych przez innych zanieczyszczajcych, ktrzy np. dopucili si w przeszoci skaenia gleb, wd czy niszczenia krajobrazu. Zasada ograniczona jest wic do naoenia na zanieczyszczajcego odpowiedzialnoci za skutki jego wasnych dziaao, a nie obcianie go ex post odpowiedzialnoci za wrogie wobec rodowiska dziaania innych osb. Na tej zasadzie opiera si system finansowania inwestycji w dziedzinie ochrony rodowiska w Polsce od pocztku lat 90. ubiegego stulecia. Std gwnym jego filarem s rodki wasne przedsibiorstw, zaliczane w ciar dziaalnoci (inwestycje ochronne plus opaty za korzystanie ze rodowiska). W przypadku przedsibiorstw komunalnych rodki na inwestycje pochodz z opat uytkowych za sprzeda usug odbiorcom (dostawa wody, odprowadzanie ciekw, wywz odpadw staych) w myl zasady "uytkownik paci". Odstpstwem od zasady jest dopuszczenie subwencjonowania przedsiwzid z obszaru ochrony rodowiska. W Polsce system ten realizuj przede wszystkim fundusze ochrony rodowiska i gospodarki wodnej. Zasada ta umoliwia wprowadzenie kilku rodzajw regulacji funkcjonowania przedsibiorstwa, s to:

regulacja ekonomiczna (opaty i kary, w tym opaty produktowe, depozytowe, recyklingowe, koncesyjne),

regulacja prawna (normy i standardy jakoci rodowiska,

pozwolenia sektorowe i zintegrowane, koncesje, akty prawa),

17

 regulacja technologiczna (stosowanie najlepszych dostpnych technik BAT). Zatem, zasada jest form regulacji bezporedniej, administracyjno-prawnej i ekonomicznej iloci wprowadzanych substancji polutogennych do rodowiska przez emitentw. Odgrywa ogromn rol w internalizacji kosztw zewntrznych rodowiska (obcienie podmiotw wywoujcych powstanie strat ekologicznych kosztami ich wyeliminowania lub zrekompensowania). Pokazuje prawdziwe koszty wyprodukowania towarw i usug (uwzgldnia zewntrzne koszty rodowiskowe). Dziki niej jest moliwe przestrzeganie zasady sprawiedliwoci spoecznej (paci tylko ten, ktry zanieczyszcza, a nie cale spoeczeostwo). Peni ponadto funkcj bodcow, poniewa przedsibiorcy przez inwestowanie w nowe technologie, obniaj koszty funkcjonowania przedsibiorstwa, a tym samym cen produktw i usug. Peni ona rwnie funkcj dochodow przez pozyskanie dodatkowych pienidzy na dziaania w ochronie rodowiska i gospodarce wodnej (centralizacja rodkw i ich wtrna redystrybucja do funduszy celowych). W Polsce funkcjonuje system opat ekologicznych - uwzgldniania kosztu ingerencji w rodowisko na etapie produkcji dla przedsibiorstwa. Zasada zanieczyszczajcy paci ma due znaczenie w kontekcie realizacji projektw inwestycyjnych, w szczeglnoci tych finansowanych ze rodkw funduszy europejskich. Wedug Centrum Informacji Europejskiej (www.cie.gov.pl) zasada "zanieczyszczajcy paci" oznacza, e sprawcy szkd w rodowisku powinni ponosid koszty zapobiegania tym szkodom lub naprawiania ich skutkw. Tak wic w wikszoci przypadkw nie powinno mied miejsca publiczne finansowanie polityki rodowiskowej, bowiem pacid za ni powinni sprawcy zanieczyszczeo, jeli tylko uda si ich zidentyfikowad. Obecnie przewiduje si, e polityka UE dotyczca rodowiska naturalnego opiera si

na zasadach pokrywania kosztw naprawy szkd przez ich sprawc. Do wyjtkw od tej Zasady zalicza si znaczne koszty krtkoterminowe oraz pomoc regionaln i inn pod warunkiem, e przestrzegane s zasady pomocy publicznej. Z kolei do form pomocy finansowej uznawanych za niesprzeczne z Zasad zalicza si:

pomoc lokalnym wadzom przy budowie i dziaaniu

obiektw ochrony rodowiska, ktre w krtkim okresie nie mogy byd w peni finansowane z opat wnoszonych przez sprawcw zanieczyszczeo, korzystajcych z tej infrastruktury

rekompensat za szczeglnie wysokie koszty ponoszone

na osignicie wyjtkowo wysokiego stopnia czystoci rodowiska Stosownie zasady "zanieczyszczajc paci" jest rne w zalenoci od sektora. W sektorach, w ktrych narzucone jest pobieranie opat (obecnie w gospodarce odpadami) udzia pomocy Wsplnoty zrnicowany jest w zalenoci od korzystania, konserwacji infrastruktury oraz uytkowaniu zasobw. W sektorach, w ktrych systemy opat s w trakcie tworzenia - udzia pomocy stosowany jest jako mechanizm finansowy zachcajcy do tworzenia takich systemw opat. Daoby to pocztek rozszerzenia Zasady na wszystkie wspfinansowanie przez Unie Europejska dziaania zwizane z infrastruktur. Dziaania zwizane z infrastruktur, dla ktrej system opat zosta stworzony z uwzgldnieniem Zasady obejmuje:

opaty zwizane z wykorzystaniem zasobw naturalnych

- w przypadku gdy system opat oparty jest na rzeczywistym zuyciu zasobw oraz pokrywa koszty konserwacji, koszty operacyjne oraz wikszod kosztw amortyzacji (wymiany infrastruktury po zakooczeniu normalnego okresu eksploatacji)powinien byd stosowany proporcjonalny udzia pomocy UE

niewystarczajce opaty - w przypadku gdy system opat

nie opiera si na rzeczywistym zuyciu zasobw i nie dostarcza rodkw finansowych koniecznych do odpowiedniej konserwacji infrastruktury, pokrywania kosztw eksploatacji oraz znacznej czci kosztw amortyzacji, proporcjonalny udzia pomocy powinien byd zmniejszony. W przypadkach gdy opaty nie pokrywaj przynajmniej kosztw konserwacji i eksploatacji infrastruktury projekt nie powinien byd wspfinansowany przez Wsplnot;

brak systemu opat - w momencie gdy finansowanie projektu nie obejmuje adnych opat zwizanych z Zasad, to takie dziaania w normalnych warunkach nie powinny byd wspfinansowane przez UE. Odmian zasady Zanieczyszczajcy paci jest Zanieczyszczajcy pac. Stosowana jest ona wtedy, gdy cise ustalenie odpowiedzialnoci finansowej danego truciciela" jest bardzo trudne, niemoliwe lub niepraktyczne. Truciciele s obciani mniej wicej proporcjonalnie do skali wykorzystywania rodowiska by gromadzid fundusze publiczne na wsparcie dziaalnoci ochronnej.

18

PARTNERSTWO PUBLICZNO-PRYWATNE DLA ZRWNOWAONEGO ROZWOJU

Rozmowa z Grzegorzem A. Bucz kiem, wiceprezesem Towarzystwa Urbanistw Polskich, czonkiem Rady Programowej IV. Kongresu Urbanistyki Polskiej g systemw naturalnych naszej planety. Realizacji tych m.in. celw pod wzgldem prawnym ma suyd ustawa o zamwieniach publicznych. Problem jednak w tym, e nasza ustawa o zamwieniach publicznych jest raczej zaprzeczeniem zasad realizowania zrwnowaonego rozwoju. Skd a tak negatywna konkluzja? Tak przynajmniej wiadczy praktyka stosowania teje ustawy. Stawia ona bowiem faktycznie tylko jedno kryterium realizacji zamwieo publicznych, to znaczy najprociej rozumiane kryterium ekonomiczne. Uznanie komisji zdobywaj najtaosze zamwienia. To prawda. Kady z nas przekona si na pewno nie raz, e najtaosze, to nie zawsze znaczy najlepsze. Rozwj zrwnowaony musi byd rozpatrywany wieloaspektowo. O tym, czy rzeczywicie jest on zrwnowaony wiadczy wiele czynnikw: jakociowy, spoeczny, rodowiskowy. To wszystko skada si na rozwj, ktrego nazwa w Polsce utrwalia si pod bdnym terminem - zrwnowaony. Tymczasem oryginalny termin, tumaczony z angielskiego oznacza rozwj samopodtrzymujcy si, czyli taki ktry nie konsumuje zasobw, niezbdnych w przyszoci bliszej czy dalszej niezbdnych dla kontynuowania rozwoju. Dzisiaj ju doskonale wiemy, e rozwizania najtaosze, a te najczciej traktowane s jako waciwe w rozumieniu ustawy o zamwieniach publicznych, to nie s rozwizania najlepsze. Najlepszym tego przykadem by przetarg na budow autostrady wygrany przez firm chiosk, ktra zoya najtaosz ofert,, chocia nie tylko budowy drg dotyczy. Specyficznym przykadem w tym zakresie w mojej dziedzi-

W dyskusji na temat partnerstwa publicznoprywatnego mona usyszed o tym, e powinno ono byd zrwnowaone. Zrwnowaone partnerstwo publicznoprywatne co to miaoby oznaczad? Ten swoisty skrt mylowy mg wzid si z std, e partnerstwo publiczno-prywatnego jest cile zwizane ze stosowaniem zasad zrwnowaonego rozwoju. A to jest konstytucyjny obowizek. Inna sprawa, czy pojcie to jest w spoeczeostwie dostatecznie znane i rozumiane. Tego bym nie powiedzia. Prosz zatem przypomnied, co oznacza to haso? Definicja zrwnowaonego rozwoju podana przez Organizacj Narodw Zjednoczonych i czsto przytaczana gosi, e Zrwnowaony rozwj to rozwj, ktry zaspakaja obecne potrzeby naszego spoeczeostwa, nie zagraajc moliwoci zaspakajania potrzeb przyszych pokoleo. Zrwnowaony rozwj oznacza zatem mylenie nas wszystkich o przyszoci. Przyszoci milionw ludzi, ktrych jakod ycia bdzie zaleaa od tego, jak my dzisiaj bdziemy dbali o rodowisko. Wszyscy mamy wiadomod, e naturalne zasoby Ziemi s ograniczone. I jeli nie bdziemy je chronid i odnawiad wyczerpi si. Nie moemy oczekiwad , e zawsze bdziemy dysponowad niezliczona iloci wody do wszystkich naszych potrzeb. Zaledwie 1 proc. zasobw sodkiej wody wiata (czyli 0,007 proc. caej wody na Ziemi) jest dostpne bezporednio do wykorzystania. Od 1995 r. zmniejszylimy ilod wody zuytej przy produkcji tony produktu koocowego o 65 proc. Jednak nie tylko kwestia oszczdzania wody stanowi dla nas wyzwanie. Jest nim rwnie dbaod o racjonalne gospodarowanie energi, dziaania minimalizujce degradacj gleby i wymywanie z niej naturalnych skadnikw odywczych, a take szczeglnie z punktu widzenia urbanisty ochrona przestrzeni otwartych, zwaszcza o wysokich walorach przyrodniczych i kulturowych przez rozlewajc si, chaotyczn, ekstensywn, bezplanow zabudow. Powinnimy dokadad coraz wicej starao, by zachowad rwnowa-

19

nie jest zamawianie projektw architektonicznych czy planw zagospodarowania przestrzennego za najnisz cen. Potem okazuje si, e takie projekty i plany pozbawione s niezbdnych dla optymalizacji rozwizao analiz, studiw, e ich treci nie s dostatecznie spjne z prognoz rodowiskow, czy te nie zawieraj rzetelnej prognozy skutkw finansowych. Oszczdza si kilkanacie czy kilkadziesit tysicy zotych na przygotowaniu dokumentu planistycznego, ktrego skutki finansowe, w skali kilku lat, liczy si nawet w miliardach zotych. Skoro wszyscy zdajemy sobie spraw z tej prawdy, to dlaczego samorzdowcy nie zmienia swojej filozofii dotyczcej zamwieo publicznych. Myl, e powodw, decydujcych o tym, e tak wanie si dzieje jest wiele. Partykularyzm interesw jest niewtpliwie jednym z nich. Pozostaomy przy przykadzie wspomnianych przeze mnie planw. Na ich opracowanie wjt musi wydad pienidze w okresie trwania wasnej kadencji, ale pozytywne efekty tych planw bdzie konsumowa ten, kto wygra przysze wybory, byd moe jego oponent polityczny, ktry obieca w kampanii podwyk nauczycielom, ktrej on im odmwi, bo wola wydad pienidze na plany. Problem polega na tym, e wydatki na plany zwracaj si, zwykle z du nadwyk w duszej perspektywie, za w perspektywie krtszej uchwalone plany wywouj liczne wydatki oraz roszczenia odszkodowawcze, koniecznoci wykupu gruntw przeznaczonych w planie na inwestycje celu publicznego... A przecie pienidze potrzebne s wjtowi na inwestycje w czasie trwania jego kadencji. I to inwestycje widoczne, najlepiej suce wielu ludziom: drogi, chodniki, kanalizacja. To najlepsza trampolina do kolejnej kadencji. Zwaszcza w sytuacji, kiedy samorzdowcy nie maj skutecznego narzdzia szybkiego zwrotu kosztw generowanych przez plany miejscowe.

Jakiego przede wszystkim? Podatkw od wartoci nieruchomoci. Ma on t zalet, e zaczyna dziaad natychmiast po uchwaleniu planu zagospodarowania, a nie w przypadku jego braku - dopiero gdy powstanie zabudowa. Co wicej, taki podatek ograniczyby spekulacje gruntami, dlatego, e podmioty, ktre nabyy grunty w celach spekulacyjnych i ich nie zagospodarowuj, przymuszone byyby tym podatkiem do sprzeday nieruchomoci o wartoci podwyszonej przez plan miejscowy i wskazanej do zabudowy i zagospodarowania. Musieliby wic te grunty wprowadzad na rynek, bo inaczej paciliby od nich podatek tylko dlatego, e okrelony grunt wynikiem decyzji planistycznej byby przewidziany pod zabudow. Wymiar podatku zaczynaby zatem dziaad bezporednio po wejciu planu w ycie. Jest to mechanizm bardzo prosty i szybko dziaajcy, promujcy i finansujcy w krtkiej perspektywie procesy planistyczne oraz usprawniajcy dziaanie lokalnych rynkw nieruchomoci. Dzi jednak takiego mechanizmu nie ma. Zbyt duy jest najwidoczniej protest spoeczny przeciw wprowadzeniu takiego podatku. I dlatego gminy wol wydawad czstkowe i arbitralne decyzje dotyczce zagospodarowania. Mwi gminy, ale e chodzi o wjtw, burmistrzw i prezydentw, bo przecie rady gmin i miast w tym niestety powszechnym procesie nie uczestnicz. Co wicej rady gmin w ten sposb pozbawiane s swojej ustrojowej kompetencji uchwalania miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego podstawowego narzdzia realizacji gminnej polityki przestrzennej zapisywanej w studium uwarunkowao i kierunkw zagospodarowania przestrzennego. Bardzo czsto mwi jednak oglnie - gmina, bo uwaam, e pomidzy organami gmin powinna byd spjnod i wsppraca. Obecnie w tej spjnoci dziaania mamy bardzo duy wyom poprzez to przede wszystkim, e ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym daje w postaci obu rodzajw decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu wyjtkowo mocne narzdzie wycznie organowi wykonawczemu ( np. wjtowi) bdcemu w ich stosowaniu poza kontrol rady i to w dziedzinie, ktra jest wycznie domen rady. Decyzje o warunkach zabudowy powinny byd zgodne ze studium zagospodarowania przyjmowanego przez rad gminy. Tymczasem zgodne z dzisiejszym orzecznictwem, mog byd nie tylko sprzeczne z tym studium, ale jeszcze do tego zastpuj plany miejscowe, ktre s gwnym narzdziem wadztwa gmin. Oczywicie projekty planw te s sygnowane przez burmistrzw, ale rady gmin maja spore nad nimi wadztwo, bo mog decydowad chociaby o przyjmowaniu uwag do projektw planu, ktre organ wykonawczy gminy wczeniej odrzuci. To zreszt jest uprawnienie wielce specyficzne. Nie jestem idealist, ktry twierdzi, e wszystkie rady gminy i wszyscy radni to ludzie absolutnie kompetentni w dziedzinie planowania przestrzennego, nie kierujcy si adnymi lokalnymi, czy wrcz partykularnymi, interesami. Dobrze

20

pamitam dowiadczenia jakie wyniosem pod tym wzgldem w dziedzinie planistycznej, kiedy jeszcze w latach 70dziesitych pracowaem w maym biurze planistycznym w Monachium w Bawarii. Przygotowywalimy projekt planu niewielkiej miejscowoci, waciwie wsi. Czonkowie rady tej gminy nachodzili nas -projektantw tego planu, namawiali by inwestycje publiczne lokalizowad na ich gruntach. W tamtych czasach w Republice Federalnej Niemiec, kiedy lokalne rynki nieruchomoci byy mao aktywne, jedynym dochodem waciciela gruntu, szans na wzbogacenie si, byo zlokalizowanie inwestycji publicznej na jego terenie. Dziki temu uzyskiwa wwczas godziwe odszkodowanie. My w owym czasie mielimy zupenie inne mechanizmy. Kiedy na prywatnym gruncie ktremu z rodakw zlokalizowano inwestycj, to si zamartwia i szybko sadzi np. porzeczki, by mied chociaby zwrot za tzw. nasadzenia. Dzi jest pod tym wzgldem lepiej, przepisy s bardziej przejrzyste i stawki odszkodowao bardziej rynkowe, ale budowa inwestycji publicznej na prywatnym gruncie wci jeszcze czsto natrafia na sprzeciw, zreszt gownie ze wzgldu na kontrowersje przy jego wycenie, czy opniajce si patnoci... Mechanizmy planowania przez dziesiciolecia byy kompletnie odmienne od tych, obowizujcych w warunkach normalnej gospodarki wolnorynkowej. Ale dzisiaj? Jest tak pomimo, e mielimy pod tym wzgldem dobre przykady z czasw II Rzeczypospolitej. Przykadowo Rozporzdzenie prezydenta z 1928 roku o zabudowie osiedli mieszkaniowych byo znakomitym narzdziem uatwiajcym parcelacj i udostpnianie gruntw pod zabudow. Jak si oglda zdjcia z budowy Gdyni, to widad, e infrastruktura i oparta na planie parcelacja wyprzedzaa tam zabudow. Wszystko byo dokadnie zaplanowane i realizowane, z latarniami wcznie. Dzisiaj zwykle jest odwrotnie. Nieodparcie nasuwa si pytanie: dlaczego? To pytanie, na ktre rzeczywicie warto sobie odpowiedzied. Jest tak m. in. dlatego, e planowanie wydaje si byd dla niektrych celem samym w sobie, a przecie plany sporzdza si i uchwala po to, aby byy moliwie szybko realizowane. Tymczasem w naszym systemie gospodarowania przestrzeni poza dokumentami planistycznymi nie ma waciwie adnych narzdzi tzw. urbanistyki operacyjnej,

ktre s powszechnie stosowane w zachodnich systemach planistycznych. Wspominaem ju o podatku od wartoci nieruchomoci, ale przecie praktycznie nie stosuje si kompleksowego scalania i podziaw nieruchomoci na podstawie planu, nie funkcjonuj opaty adjacenckie, nadal bardzo rzadkie s wielkie projekty urbanistyczne realizowane w formule partnerstwa publiczno prywatnego, nadal brak jest tzw. warstwowego tytuu do nieruchomoci, chocia jego wprowadzenie jest postulowane przez fachowcw o prawie dwudziestu lat Trudno to zrozumied, zwaszcza, e rwnie obecnie mamy w Polsce wspczesne dowiadczenia, ktre mogy by byd przedmiotem refleksji, dobrym przykadem do poprawy tego co si dzieje w polskiej przestrzeni. Przygotowywane s projekty, ktre maj na celu zagospodarowanie atrakcyjnych terenw, zwaszcza kolejowych, ale take zwizanych z infrastruktur drogow, przestrzeni znajdujcych si w centrach miast, ktre winny byd intensywnie zabudowywane Niepewnod prawn stosunkw wasnociowych w tego typu projektach miaa zlikwidowad ustawa o warstwowym tytule do nieruchomoci, ktra przybraa niefortunny ksztat ustawy o odrbnej wasnoci obiektw budowlanych - opracowana przez Departament Nieruchomoci b. Ministerstwa Infrastruktury. Ostatecznie w poprzedniej kadencji nawet nie trafia do Sejmu i jej nie uchwalono Tymczasem transakcje, ktrych odrbnod tytuw wasnoci w granicach pojedynczego skadnika majtkowego jest koniecznym wymogiem dla wszczcia postpowania inwestycyjnego realizacji zabudowy - czekaj na odpowiedni regulacj, albowiem alternatywne metody nie s dostatecznie bezpieczne dla inwestorw w nieruchomoci . Powszechnie znane s nike rezultaty ustawy o partnerstwie publiczno prywatnym, a przecie projekty tego typu powstaway i u nas jeszcze przed jej wejciem w ycie... W tym przypadku okazao si, e nadmierna regulacja raczej przeszkadza ni pomaga, zwaszcza w dziaaniach, ktre ze swej natury winny byd innowacyjne Najwaniejsza jest jednak wola polityczna legislatury i determinacja w dziaaniu, tych dla ktrych przepisy s tworzone. Przestrzeni nie zabudowuje si samymi przepisami, ale jej waciwe zagospodarowanie bez dobrego prawa jest wysoce utrudnione. Tymczasem najwyraniej nadal nazbyt czsto brakuje jednego i drugiego Dzikuj za rozmow

21

22