Akdeniz Karadeniz Su Alti Akustik Yayilim Model Uygulamalari Acoustic Propagation Model Applications in The Mediterranean and Black Sea Regions

T.C.
STANBUL NVERSTES DENZ BLMLER VE LETMECL ENSTTS
AKDENZ KARADENZ SU ALTI AKUSTK YAYILIM MODEL UYGULAMALARI
YKSEK LSANS TEZ
Kerem KPRL Deniz Jeolojisi ve Jeofizii Ana Bilim Dal
Danman Prof. Dr. Bedri ALPAR
TEMMUZ, 2006
NSZ
Trkiye Denizlerinde, farkl oinografik zelliklere sahip iki pilot blge seilerek, bu blgelerin transmisyon kayplar farkl teorilere dayanan deiik su alt akustik yaylm modeli yardmyla hesaplanmtr. Hesaplanan bu deerler NATO Su Alt Aratrma Merkezi (Undersea Research Center) ile Dz. K.K., Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesinin ortak olarak dzenledii projelerde llen deerlerle karlatrlarak, bahse konu iki farkl blge iin hangi modelin daha doru sonular verdii aratrlmtr. ncelikle blgeleri temsil eden modeller saptanm, daha sonra yaz lm deerleri bulunan stanbul Boaz Karadeniz k iin, k mevsimine ait transmisyon kayplar da hesaplanarak mevsimsel bir karlatrma yaplmtr. Antalya Krfezi aklarnda bulunan dier blge iin ise, arazi lm yaplm hat iin saptanan model ayrca arazi lm yaplm hatta dik olan bir hat zerinde de uygulanarak olas transmisyon kayplar derinlik ve uzakla bal olarak modellenmitir. Bylece seilen iki pilot blge iin en iyi sonular veren akustik yaylm modelleri kullanlarak baz karlatrmalar ve benzetimler yaplmtr. Tez almam srasnda danmanlm srdren Prof. Dr. Bedri Alpara teekkr ederim. Ayrca Dr. Tuncay Akala tez almas iin gerekli olan verileri salad ve fikirleriyle katkda bulunduu iin, Do. Dr. Fatih Adatepeye de tezim srasndaki yardmlarndan dolay teekkr ederim.
NDEKLER NSZ............................................................................................................. ZET................................................................................................................. ABSTRACT...................................................................................................... EKL LSTES................................................................................................ EK LSTES ..................................................................................................... I. GR.............................................................................................................. II. SU ALTI AKUST ve TEMEL PRENSPLER...................................... 2.1. Su Alt Akustii ve Tarihi............................................................... 2.2. Sesin zellikleri ve Baz Tanmlar................................................. 2.2.1. Ses basnc........................................................................ 2.2.2. Dalga iddeti..................................................................... 2.2.3. Desibel olarak ses iddeti.................................................. 2.3. Ses Hzn Etikleyen Parametreler................................................... 2.3.1. Scaklk............................................................................. 2.3.2. Tuzluluk............................................................................ 2.3.3. Basn............................................................................... 2.3.4. Younluk.......................................................................... 2.4. Transmisyon (letim) Kayplar....................................................... 2.5. Su Alt Akustiinde Kullanlan Kaynaklar ve Alclar.................... 2.6. Okyanusta Ses Yaylm.................................................................. 2.7. Akustik Yaylm Modelleri.............................................................. 2.7.1. In teorisi modelleri......................................................... 2.7.2. Normal mod modelleri...................................................... 2.7.3. Parabolik eitlik modelleri................................................ 2.7.4. Akustik yaylm modellerinin karlatrlmas................. III. MATERYAL ve METOT............................................................................ 3.1. Verilerin Elde Edilmesi................................................................... 3.2. Akustik ve Ortam Verilerinin llmesi........................................ 3.3. letim Kayb Hesaplamalar............................................................. 3.4. alma Srasnda Kullanlacak Modellerin Anlalmas................ 3.4.1. Bellhop.modeli.................................................................. 3.4.2. Kraken modeli................................................................... 3.4.3. RAM modeli ..................................................................... 3.5 Modeller in Gerekli Olan Verilerin Hazrlanmas.......................... IV. BULGULAR................................................................................................ 4.1 Akdeniz Uygulamas........................................................................ 4.2 Karadeniz Uygulamas...................................................................... V. TARTIMA ve SONU............................................................................... KAYNAKLAR............................................................................................. EKLER.......................................................................................................... ZGEM...................................................................................................
Sayfa i ii iii iv xi 1 3 3 4 5 6 7 8 8 10 11 11 11 14 14 16 17 17 18 19 20 20 22 24 25 26 28 29 30 31 31 41 67 73 75 83
ZET AKDENZ KARADENZ SU ALTI AKUSTK YAYILIM MODEL UYGULAMALARI KEREM KPRL
Bu almann temel amac; Gneybat Karadeniz stanbul Boaz k ve Dou Akdenizin (Antalya Krfezi aklar) su alt akustik yaylm zelliklerini zetlemektir. ncelikle seilen pilot blgeler iin hangi akustik yaylm modelini kullanarak daha iyi sonulara ulald belirlenmitir. Bu amala bu tezde, NATO Undersea Research Center (NURC)un Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi (SHOD) ile birlikte dzenledii ortak projede llen iletim (transmisyon) kayb ve oinografik lm verileri kullanlmtr. Modelleme ve karlatrmalar MatLab teknik hesaplama programnda alan farkl su alt akustik yaylm programlar kullanlarak yaplmtr. Her blge iin en uygun akustik model seildikten sonra baz akustik yaylm benzetimleri yaplmtr. Bylece Karadenizdeki alma blgesinde mevsimsel ses kayb karlatrmalar yaplmtr. Akdeniz iin ise farkl bir hat seilerek burada da transmisyon kayplar hesaplanm ve farkl frekanslar iin benzetimler yaplmtr. Ses yaylm matematiksel olarak dalga denklemi ile tanmlanmtr. Bu denklemin parametreleri ve snrlar evresel deniz artlarndan etkilenmektedir. Bu nedenle bir modelin alma yaplan blge iin uygunluu doru evresel ve akustik parametrelerin kullanlmasyla salanr. alma sonucunda doru parametreler kullanlarak proje srasnda llen deerlere uygun sonulara ulald grlmtr.
ii
ABSTRACT
ACOUSTIC PROPAGATION MODEL APPLICATIONS IN THE MEDITERRANEAN and BLACK SEA REGIONS
KEREM KPRL The aim of this thesis is to summarize environmental underwater acoustic characteristics of Southwest Black Sea and Eastern Mediterranean Sea (offshore Gulf of Antalya) using the most recent simulation models. Before any applications, the best available acoustic models should be selected for each pilot area. In this thesis, transmission loss and oceanographic data from the joint project conducted by NATO Undersea Research Center (NURC) in collaboration with the Turkish Navy Department of Navigation, Hydrograph and Oceanography were used. A parametric study using different Underwater Acoustic Propagation Models which were developed to use under the MatLab commercial technical computation package was performed. After selecting the proper acoustic model for each area acoustic propagation simulations were performed, seasonal comparisons were also made for the study area in the Black Sea. Another profile was selected offshore Gulf of Antalya in the Mediterranean area, and transmission loss simulations were made for various frequencies. Sound propagation in the ocean is mathematically described by the wave equation, whose parameters and boundary conditions describe the ocean environment. It is evident that any specific model has its range of applicability within the domain of acoustic and environmental parameters as well as regarding computer facilities and time. At the end of the study convenient results were reached compared with the in situ measurements by using the right parameters.
iii
EKL LSTES ekil 1. ekil 2. ekil 3. ekil 4. ekil 5. ekil 6.
Sayfa
Uygulama alanlarnn yer bulduru haritas..........................................................2 Geneva Glnde 1827 ylnda yaplan ilk ses hz lm................................3 stanbul Boaz, Karadeniz knda yaz mevsimini temsil eden termoklin tabakas ve scakla bal olarak ses hz deiimi..........................................10 Geometrik yaylm kanunlar............................................................................12 Okyanustaki temel ses yaylm yollar..............................................................15 Gerekli oinografik parametrelerin lmlerini yapan XBT, CTD ve XCTD cihazlarnn, alma srasnda kullanlan dier aletlerle birlikte gsterildii izim.....................................................................21
ekil 7. ekil 8. ekil 9. ekil 10. ekil 11. ekil 12. ekil 13. ekil 14. ekil 15. ekil 16.
Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi tarafndan kullanlan Rosette rnekleyicisi ve CTD cihaz.................................................................22 alma srasnda kullanlan metot....................................................................23 Alcya ulaan ses sinyalleri iindeki ortam grltleri....................................24 Bellhop modelinde farkl yaylm parametreleri kullanlarak yaplan benzetimler........................................................................................................27 Bellhop modeli ile su scaklnn orta katmanda st ve alta gre daha souk olduu bir ortam iin transmisyon kayb ve n yollarn gsteren grafik..27 Derin su ortamnda Kraken modeliyle yaplan bir benzetim rnei.................28 RAM modeli ile hesaplanan transmisyon kayplarnn derinlik ve mesafeye bal olarak gsterimi........................................................................................30 Akdeniz iin seilen pilot blge ve uygulamalarn yapld A-C ve A-D hatlar............................................................................................31 A-C hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri................................32 A-C hattnda, 400 Hz frekans iin Kraken ve Bellhop modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.............................................................................33
ekil 17.
A-C hattnda, 900 Hz frekans iin Kraken ve Bellhop modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.............................................................................33
iv
ekil 18.
A-C hattnda, 3500 Hz frekans iin Kraken ve Bellhop modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.............................................................................34
ekil 19. ekil 20. ekil 21. ekil 22. ekil 23. ekil 24. ekil 25. ekil 26. ekil 27. ekil 28. ekil 29. ekil 30. ekil 31. ekil 32. ekil 33. ekil 34. ekil 35.
A-C hattnda 400Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-C hattnn hz derinlik grafii...............................................35 A-C hattnda 900Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-C hattnn hz - derinlik grafii................................................35 A-C hattnda 3500Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-C hattnn hz - derinlik grafii................................................35 A-C hattnda 7500Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-C hattnn hz - derinlik grafii................................................36 Akdeniz A-C hattnda Bellhop modeliyle hesaplanan n yollar....................36 A-C hattnda ses kaybnn yksek olduu glge blge (shadow zone).............37 A-D hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri................................37 A-D hatt iin Bellhop modeliyle deiik frekanslarda hesaplanan transmisyon kayplarnn karlatrmas...........................................................38 A-D hattnda 200Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-D hattnn hz - derinlik grafii................................................39 A-D hattnda 400Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-D hattnn hz - derinlik grafii................................................39 A-D hattnda 800Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-D hattnn hz - derinlik grafii................................................39 A-D hattnda 1600Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-D hattnn hz - derinlik grafii................................................40 Akdeniz A-D hattnda Bellhop modeliyle hesaplanan n yollar....................40 Karadeniz iin seilen pilot blge ve uygulamalarn yapld K-A, K-H ve K-M hatlar..................................................................................41 K-A hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri................................42 K-H hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri................................42 K-M hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri...............................43
ekil 36.
K-A hattnda, 50 Hz frekans iin Kraken, Bellhop ve RAM modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.............................................................................43
ekil 37.
ekil 38.
ekil 39.
ekil 40.
ekil 41.
ekil 42.
K-H hattnda, 50 Hz frekans iin Kraken, Bellhop ve RAM modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.............................................................................46
ekil 43.
ekil 44.
ekil 45.
vi
ekil 46.
ekil 47.
ekil 48.
K-M hattnda, 50 Hz frekans iin Kraken, Bellhop ve RAM modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.............................................................................49
ekil 49.
ekil 50.
ekil 51.
ekil 52.
ekil 53.
K-A hattnda 50Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop ve RAM modelleriyle benzetimi ve K-A hattnn hz derinlik ve scaklk - derinlik grafikleri....................................................52
ekil 54.
ekil 55.
vii
ekil 56.
ekil 57.
ekil 58.
ekil 59.
K-H hattnda 50Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop ve RAM modelleriyle benzetimi ve K-H hattnn hz derinlik ve scaklk - derinlik grafikleri....................................................55
ekil 60.
ekil 61.
ekil 62.
ekil 63.
ekil 64.
ekil 65.
K-M hattnda 50Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop ve RAM modelleriyle benzetimi ve K-M hattnn hz derinlik ve scaklk - derinlik grafikleri....................................................58
viii
ekil 66.
ekil 67.
ekil 68.
ekil 69.
ekil 70. ekil 71. ekil 72. ekil 73. ekil 74. ekil 75. ekil 76. ekil 77. ekil 78. ekil 79. ekil 80.
K-H hattna ait llen yaz ay hz, scaklk ve tuzluluk deerleri...................61 K-H hattna ait llen k ay hz, scaklk ve tuzluluk deerleri....................61 K-H hattnda 50 Hz iin RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayplar...................................................................................62 K-H hattnda 200 Hz iin RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayplar...................................................................................62 K-H hattnda 400 Hz iin RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayplar...................................................................................63 K-H hattnda 1000 Hz iin RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayplar...................................................................................63 K-H hattnda 1600 Hz iin RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayplar...................................................................................64 K-H hattnda 2000 Hz iin RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayplar...................................................................................64 K-H hattnda 50, 200 ve 400Hz frekanslar iin RAM modeline gre transmisyon kayb karlatrmalar...................................................................65 K-H hattnda 1000, 1600 ve 2000Hz frekanslar iin RAM modeline gre yaz ve k transmisyon kayb karlatrmalar..................................................66 Dip tuzluluk oran 24ten yksek olan blgeler............................................69
ix
ekil 81. ekil 82. ekil 83.
stanbul Boaz Karadeniz knda Akdeniz ve Karadeniz su ktlelerinin akustik grnts.......................................................................69 K-A hattndaki bu benzetimde 80 metrenin altnda Akdeniz suyunun dip kayplar zerindeki etkisi.............................................................70 stanbul Boaz Karadeniz knn topografyas boaz kanalnn kuzeybatya doru bkldn gstermektedir..............................................70
EK LSTES Ek 1. Ek 2. Ek 3.
Sayfa : Bellhop modeli ana modl............................................................................73 : Kraken modeli ana modl.............................................................................76 : RAM modeli ana modl................................................................................78
xi
I. GR
Ik ve radyo dalgalar su iinde yaylm yaparken, ok abuk zayflarlar ve snmlemeye urarlar, fakat ses dalgalar yaylm iin su ideal bir ortamdr. Deniz bilimciler, bir dman denizaltsnn konumunu saptamak iin ilk hidrofonun denize indirilmesinden bu yana geen sre ierisinde, su alt akustii konusunda srekli aratrmalar ve uygulamalar yapmaktadrlar. Bu sre sonucunda akustik dalgalarn su iindeki yayl gnmz deniz bilim almalarnda yararlanlan en nemli aralardan biri halini almtr.
taraf denizlerle evrili lkemizde Deniz Bilimleri kapsamndaki almalardan; su akustii ile ilgili gerek zamanl almalarn saysnn azl ortadadr. Dou Akdeniz iin deniz taban kayplarnn modellendii bir almada (Baaran, 1993) Shulkin ve Shaffer formlleri (Urick, 1983) kullanlarak deiik geli alar iin 10kHz frekans zerinden tahminler retilmitir. Bu tahminlere gre ortam iin ne tip sonarlarn kullanmnn uygun olabilecei deerlendirilmitir. Son yllarda farkl algoritmalar kullanlarak gelitirilen su alt yaylm modelleri ile ses yaylm ve kayplarn hesaplamak nem kazanmtr. Bu hesaplamalar yapmak amacyla birok su alt yaylm modeli gelitirilmitir ve gelitirilmektedir. Bu modellerin hepsi farkl su alt koullarnda birbirlerine gre avantaj salamakta veya zayf kalmaktadr. Hangi modelin, ne tip ortamlarda daha iyi sonular verdiini anlamann en iyi yolu da, modellerden kan sonularn, sahada yaplan lmlerle karlatrlmas ve hangi tip modelin daha yakn sonular verdiinin bulunmasdr.
ekil 1. Uygulama alanlarnn yer bulduru haritas
Bu tezin amac; yukarda bahsedildii gibi bir uygulamann Trkiye Denizlerinde yaplarak, hangi modellerin, hangi blgeler iin daha faydal olacann tespit edilmesidir. Bu amala ekil 1deki Trkiye haritasnda gsterilen iki pilot blge seilmitir. Bu blgelerde baz akustik modeller uygulanm ve karlatrlmtr. Bu blgelerin seilmesindeki ama, farkl oinografik zelliklere ve farkl derinliklere sahip olmalardr. S su iin Karadeniz yaz dnemi, derin su iin de Akdeniz k dnemi seilmi ve bu iki farkl blgeye ait akustik kayplar modellerle hesaplanp, saha lmlerine en yakn sonular veren modeller bulunmutur. Bunun ardndan da Akdenizde farkl bir hat iin, Karadenizde ise k mevsimi iin akustik kayplar hesaplanarak karlatrma frsat bulunmutur.
Model sonularnn karlatrlmasnda Akdeniz iin, NATO Undersea Research Centre (NURC)n 16-26 ubat 1997 tarihleri arasnda Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi (SHOD)yle yapt ortak almada alnan lmler kullanlmtr. Karadeniz iin ise; yine NURC ve SHODun 12 Haziran 12 Temmuz 1996 tarihlerinde yaptklar alma srasnda alnan lmler kullanlmtr. Modellerin lmlerle karlatrlmasndan nce; su alt akustii bilim dalnn tarihesi, temel prensipleri ve uygulama srasnda gerekli tanmlar ile akustik modeller hakknda ksa bilgiler verilecek ve daha sonra da uygulama srasnda kullanlan yntemler anlatlacaktr.
II. SU ALTI AKUST ve TEMEL PRENSPLER
2.1. Su Alt Akustii ve Tarihi
Su alt ortamnda sesin, grnen k veya elektromanyetik enerjiye gre daha uzaa seyahat ettii ok eskilerden beri biliniyordu. Su alt akustiiyle ilgili ilk lmler 1827 ylnda isvireli fiziki Daniel Colloden ve Fransz matematiki Charles Sturmun, su altnda ses hzn lmek amacyla, svirede Geneva Glnde bir araya gelmesiyle yaplmtr (ekil 2). Bir k ve su alt an arasndaki zaman araln kabaca lerek yaplan bu deney, gnmzn kabul edilen deerlerine yaknd.
ekil 2. Geneva Glnde 1827 ylnda yaplan ilk ses hz lm.
1900l yllarda ise, fener gemileri, bir su alt an ve gvertede bulunan bir sis ddnn kombinasyonundan oluan bir uzaklk lme sistemi kullanyorlard. Bu sistem sayesinde yaklaan gemilerdeki mrettebat iki sesi de duyabiliyordu. Su altndan gelen ses gemi gvdesine monte edilen bir hidrofona ulayordu ve iki sesin farkn lerek fener gemisine olan tahmini uzaklklarn lebiliyorlard.
lk sonar sistemleri, Birinci Dnya Sava srasnda Amerikan, ngiliz ve Franszlar tarafndan denizaltlar ve buzdalarn bulmak amacyla gelitirildi. O zamanlarda sonarlara ASDIC (AntiSubmarine Detection Investigation Committee) ad veriliyordu. kinci Dnya Sava srasnda ise su alt akustii byk bir gelime gsterdi ve bu dnemde dman denizaltlarnn su st gemileri tarafndan tespit edilmesi ok daha kolaylat. nk ok daha gl ve daha iyi oluturulmu ses sinyallerini suya gnderebilmekteydiler. Sinyal, denizaltnn gvdesinden geri gelmekte ve uzakl hakknda bilgi vermekteydi.
Gnmzde; derinlik lme, deniz taban morfolojisinin kartlmas, sismik stratigrafi, petrol ve doal gaz aratrmalar, kabuk zellikleri ve kalnlnn saptanmas, mhendislik ve akustik uygulamalar, balk stoklarnn tayini gibi bir ok almada akustik yntemler kullanlmaktadr.
2.2. Sesin zellikleri ve Baz Tanmlar
Ses, elastik bir ortamn molekllerinin dzenli hareketinden oluur. Malzeme esnek olduu iin, malzemenin paracklarnn hareketi; hareket bir ses kaynandan ktktan sonra komu partikllerle balant kurmasyla oluur. Bir ses dalgas bu nedenle kaynaktan darya doru ses hzna eit bir hzla yaylm yapar ve yaylm yapabilmesi iin mutlaka kat, sv veya gaz gibi bir ortam olmas gereklidir. Sv iinde parack hareketi yaylm ynne paralel ve ilerigeri ekilde olur ve bu yzden ses dalgalar boyuna dalgalardr (Urick, 1983).
Boyuna dalgalar da enine dalgalar gibi zaman veya uzakla gre basn izilerek gsterilebilir ve bylece oluan sins dalgasndaki tepeler skma fazn, ukurlar ise seyrelme fazn gsterebilir. Ardk iki dalga tepesi (veya dalga ukuru) arasndaki uzakla dalga boyu denir ve ile gsterilir. Skma ve seyrelmeden oluan tam bir dalga hareketi bir devir olarak bilinir. Dalgay reten kaynan birim zamanda rettii dalga saysna dalgann frekans denir. Frekans 1/s veya Hz olarak ifade edilir ve f ile gsterilir. Ses dalgasnn ortalama basn dzeyinden olan sapmas genlik olarak bilinir ve sesin yksekliinin ifadesidir. Bir ses dalgasnn dalga boyu () (2.2.1) denklemindeki gibi, sesin frekans ve yaylma hz (c) cinsinden ifade edilebilir. (m) = c (m/s) / f (Hz) (2.2.1)
2.2.1. Ses Basnc
nceden bahsedildii gibi; sv iinde parack hareketi yaylm ynne paralel ve ilerigeri ekilde olmaktadr ve sv sktrlabilir bir yapda olduu iin, bu ileri-geri hareket basnta bir deiime neden olur. Basntaki bu deiim, basnca duyarl hidrofonlar sayesinde fark edilebilir. Dzlemsel bir ses dalgasnn oluturduu basnta (p), anlk younluk sv paracklarnn hareketiyle (u) ve sv younluu () alakaldr ve dalgann yaylm hzyla (c) aralarndaki iliki (2.2.1.1) numaral denklemde gsterilmitir.
p = cu
(2.2.1.1)
c orant katsays; svnn spesifik akustik direnci olarak adlandrlr, ve deniz suyu iin
c = 1.5 10 5 g /(cm 2 )( s)
hava iin ise
(2.2.1.2)
c = 42 g /(cm 2 )( s )
olarak ifade edilir.
(2.2.1.3)
Baz durumlarda, hz ve basn arasndaki orant katsays karmaktr ve ses dalgalarn ieren ortamn zel akustik empedans olarak adlandrlr. Bu Akustik Ohm Kanunudur; yani tanecik hz (u), elektrik akmnn akustik edeeri ve basn (p) ise elektrik voltunun edeeri olarak dnlebilir (Urick, 1983).
2.2.2. Dalga iddeti
Yaylm yapan bir ses dalgas; tanecik hareketlerindeki kinetik enerji ve esnek maddedeki stresin oluturduu potansiyel enerjinin birlemesinden dolay, mekanik enerji tar. Ses dalgas yaylm yapt iin, saniyede belli miktarda enerji, birim alanda yaylm ynne doru akar. Saniyede birim miktardan geen bu enerji miktar dalga iddeti olarak tanmlanr. Eer bu alan rasgele bir rotaya alnrsa, elektromanyetik yaylmdaki hedef vektrne benzer bir vektrel uzunluk haline gelir. Dzlemsel bir dalgada anlk iddet, anlk akustik basnla ilikilidir ve
I= p2 c
(2.2.2.1)
denklemiyle ifade edilir. Bir zaman aralndaki ortalama p 2 hesapland zaman, o zaman aralndaki ortalama iddet
I=
p2 c
(2.2.2.2)
olarak gsterilir ve burada ( ) ortalama zaman ifade eder. Eer basn birimi olarak
dyne/cm2 ve ile c iinde birim olarak g/cm3 ve cm/s kullanlrsa o zaman I, ergs/cm2 biriminde olur. 1 watt 107 ergs/sye eit olduu iin watt/ cm2 cinsinden akustik enerji iddeti
p2 I= 10 7 c olarak ifade edilir (Urick, 1983). (2.2.2.3)
2.2.3. Desibel olarak ses iddeti
Su alt akustiinde ok sk kullanlan desibel (dB) birimi iki ses dzeyinin orannn 10 tabannda logaritmik ifadesidir. Ses lmnde logaritmik bir ifadenin kullanlmas sayesinde ok geni bir frekans aralnda yaylan ses dalgalarnn saysal aral azalmakta ve hesaplamalarda arpma yerine toplama yapma gibi baz kolaylklar salanmaktadr. ki ses iddeti I1 ve I2, I1/I2 oranna sahip iseler bu desibel olarak 10 log (I1/I2) dB olarak ifade edilir. Bu yzden kesin iddetler bir referans iddet kullanlarak ifade edilir. u anda kabul edilen referans iddet, 10-6 pascal (N/m2) veya bir mikropascal (Pa)lk bir rms basnca sahip dzlemsel dalgann iddetidir. Bu nedenle, 1 Pa referans ses basnc seviyesi olarak alnrsa, ses iddetleri arasndaki oran bir milyon olan dzlemsel bir dalgann ses seviyesi 10 log (106) 60 dB olur. 1 Pa referans alnarak, ses basn (P) oranlar desibel cinsinden 2.2.3.1 numaral formldeki gibi ifade edilir. P (dB/basn birimi) = 20 log(P1/P2) (2.2.3.1)
Bir dzlemsel dalgann ortalama ses iddeti (I), p rms basnc, ortam younluu ve ses hz (c) arasndaki iliki 2.2.3.2 numaral formlde gsterilmitir. I=p2/c (2.2.3.2)
Deniz suyunda c, 1.5106 kg/(m2s)dir ve bu yzden 1Palk rms basnca sahip bir dzlemsel dalgann ses iddeti 0.6710-18 W/m2 olacaktr (Jensen, v.d., 1994).
2.3. Ses Hzn Etkileyen Parametreler
Ses hz suyun iinde havadakinin yaklak 5 kat hzyla hareket eder ve ok uzak mesafelere ulaabilir, bu yzden su altnda bilgi tamak iin ses sinyalleri kullanlr. Normal okyanus artlarnda ses hz 1450 m/s ile 1550 m/s arasnda deiir. Okyanus; yukarda deniz yzeyi, aada ise deniz tabanyla snrl olan bir akustik dalga klavuzudur ve bu blgede yaylm yapan ses dalgalarnn hznn deiiminde rol oynayan drt ana etken vardr; scaklk, derinlik, tuzluluk ve basn. Ses hz bahse konu bu deerlerdeki ykselmelerle birlikte artar; ancak ykselim hz oranlar farkldr ve en az rol tuzluluk art oynar. rnein 10C scaklk ykselmesi 40 m/s, 1000 m derinlik art 16 m/s ve tuzlulukta 1 art 1.5 m/s hzda arta sebep olur ve aralarndaki balant basit bir ekilde (2.3.1) numaral denklemde gsterilmitir. C = 1449.2 + 4.6T 0.055T 2 + 0.00029T 3 + (1.34 0.01T )( S 35) + 0.0160Z (2.3.1)
burada C hz m/s, T scaklk Celsius, S tuzluluk ve Z derinlik m olarak alnr (Clay ve Medwin, 1977). ou durum iin bu forml geerli olurken, farkl koullar iin farkl formller de kullanlmaktadr. Basn; yani derinlik deerlerinde gzlenen art ise, akustik yaylm hznn artmasna neden olur ve basncn tek bana oluturaca ses hz deiimi su yzeyi ile 3000 metre arasnda yaklak 50 m/s kadardr (Alpar ve Doan, 1994). Sudaki ses hzn etkileyen parametreler aada anlatlmtr.
2.3.1. Scaklk
Scaklktaki deiim, ses hzn dier faktrlere gre 5 kat daha fazla etkiledii iin, ses hz deiiminde bahsedilmesi gereken en nemli etkendir. Scaklk, molekllerin sahip olduu kinetik enerjinin bir lsdr. Deniz suyu scaklk lmlerinde, svlarn skmas ve genlemesiyle oluan potansiyel enerjinin hesaba katlmas gerekir (Urick, 1983).
Is; suda, toprakta olduundan daha derinlere inebilir nk suyun zgl ss toprankinden ok fazladr, bu yzden denizler, snn dengelenmesinde nemli rol oynarlar. Gneten gelen enerjinin byk ksm ilk 10 metre ierisinde emilmektedir, bu oran berrak okyanus sularnda %83 iken, bulank sularda %99u bulmaktadr. Bu sebeple, dier evre faktrleri dlanrsa, snma olay ilk 10 metre ierisinde gerekleir. Baz zel durumlar dnda, deniz suyu scakl derinlikle azalr. Scak yzey sular ile dipteki souk su arasndaki s alverii, rzgarn yzey sularn kartrmas ve akntlar sonucunda meydana gelir.
Deniz suyunun snmasnda rol oynayan dier etkenler ise, gne radyasyonlar, yer i ssnn okyanus tabanndan konveksiyonla alnmas, kimyasal ve biyolojik olaylar sonucu oluan s, kinetik enerjinin s enerjisine dnm ve suyun buharnn younlamasndan oluan s olarak sralanabilir. Buharlama ve atmosfere bal s konveksiyonlar ile deniz yzeyinden yansma gibi etkenler ise, deniz suyunda s kaybna yol aan faktrlerdir.
Ses hzn en ok etkileyen etken olan scaklktan bahsederken, termoklin tanmn anlamak gerekir. Termoklin; su kolonunda ani scaklk deiiminin meydana geldii seviyedir ve bu seviyedeki deiim yznden ses hznda da buna bal olarak ani deiiklikler meydana gelir. ekil 3de tuzluluk oranndaki deiikliin fazla olmad bir blgede, ses hznn scakla bal olarak deiimi ve termoklin tabakas grlmektedir.
ekil 3. stanbul Boaz, Karadeniz knda yaz mevsimini temsil eden termoklin tabakas ve scakla bal olarak ses hz deiimi.
2.3.2. Tuzluluk
Deniz suyunun nemli zelliklerinden biri de tuzluluktur. Derin sularda derinlikle ok az deiir ve yatay deiimleri de ihmal edilebilecek kadar kktr. Fakat kysal blgelerde, zellikle fiyort ve buz sahalarnda, tuzluluk etkisi nemlidir.
Deniz suyunun birok fiziksel zellii tuzlulua bal olarak deiir. Deniz suyu younluu, elektrik iletkenlii, viskozitesi, genleme katsays, osmotik basnc ve sesin yaylma hz, tuzluluun artmasyla birlikte artarken, spesifik (zgl) ss, buhar basnc, s iletkenlii ve genleme katsays gibi zellikler azalr.
Tuzluluu azaltan ve arttran baz faktrler vardr ve bu faktrlerden en nemlileri buharlama ve yatr. Buharlama tuzluluu arttrrken, yala birlikte tuzluluk der ve bu iki zt etkenin tuzlulukla olan ilikisi iin (2.3.2.1) numaral denklem kullanlr. Bu
10
denklemde; E, buharlama ve P ise ya yksekliklerini mm cinsinden gstermektedir (Urick, 1983). S (binde olarak) = 34.6 + 0.0175 (E-P) (2.3.2.1)
2.3.3. Basn
Scaklk ve tuzlulukla birlikte, denizdeki ses hzna etki eden etkenlerden biri de basntr. Svlarda molekllerin arl nedeniyle, yzeye dik olarak etki eden bir basn oluur ve bu basnca Hidrostatik Basn ad verilir ve denizlerde derinlie bal olarak 1 metrede yaklak olarak 1 desibar kadar artmaktadr. Desibar (0.1 bar); basnc ifade eden en pratik birim olup, bir metre yksekliindeki deniz suyunun cm2lik bir yzeye yapt basnca edeerdir.
2.3.4. Younluk
Younluk (zgl ktle); bir cismin ktlesinin birim hacmine oran olarak tanmlanmtr. Deniz suyunun younluu genelde, yaklak 1.026 gr/cm3 olarak alnr ve scakln azalmas veya tuzluluk ve derinliin artmasyla ykselir. Bu ifadeden de anlalaca gibi younluk dalmna etki eden faktrler, bu 3 etkende deiiklie sebep olan zelliklerdir. Scaklk ses hznda olduu gibi, younluk zerinde de en ok etkisi olan parametredir. Ayrca younluk, deniz suyunun kimyasal yapsyla da alakaldr.
2.4. Transmisyon (letim) Kayplar
Okyanusta ilerleyen bir akustik sinyal, n yollarnn deiik yollar izlemesi nedeniyle bozulmaya urar ve eitli kayp mekanizmalar yznden zayflar. Sinyal gcndeki bu deiim, su alt akustiinde iletim kayb (transmission loss) olarak ifade edilir. letim kayb
11
(TL), 2.4.1 numaral formlde grld gibi herhangi bir lm noktasndaki akustik enerji iddetinin (I(r,z)), kaynaktan 1m uzaklktaki akustik enerji iddetine (Io) desibel cinsinden olan orandr.
TL = 10 log p(r , z ) I (r , z ) = 20 log I0 p0
(dB re 1m)
(2.4.1)
letim kayb, geometrik yaylmadan dolay meydana gelen kaybn ve zayflama yznden olan kaybn toplam olarak ifade edilebilir. Yaylmdan meydana gelen kayp basit bir ekilde, sinyalin kaynaktan uzaa doru yaylm yapt srada llen kayp olarak tanmlanabilir ve ekil 4de iki farkl geometride yaylm kurallar gsterilmitir.
ekil 4. Geometrik Yaylm Kanunlar (Jensen, v.d., 1994)
Burada ekil 4.ada snrsz homojen bir ortamda nokta kaynakl bir yaylm gsterilmektedir. Bu basit durumda, kaynaktan yaylan g, kayna evreleyen bir krenin yzeyine eit ekilde datlr. Eer ortam kaypsz bir ortam olarak farz edersek, akustik ses iddeti krenin yzeyine ters orantl olacaktr.
12
I 1 /(4R 2 ) 2.4.1 numaral formlden kresel yaylm iin iletim kaybn
(2.4.2)
TL = 20 log r
(dB re 1m)
(2.4.3)
olarak buluruz ve burada r metre cinsinden yatay uzaklktr.
Eer sinyalin yayld ortam, ekil 4.bde gsterildii gibi dzlemsel tepe ve alt snrlarna sahip ise bu durumda; yatay uzaklkta akustik ses iddetindeki deiim, R yarapl ve D derinlikli bir silindirin yzeyiyle ters orantl olacaktr.
I 1 /(2RD)
Bylece silindirik yaylmda iletim kaybn 2.4.5 numaral formlle gsterebiliriz.
(2.4.4)
TL = 10 log r
(dB re 1m)
(2.4.5)
100 km uzunluktaki bir dalga klavuzunda, kresel yaylm yapan bir sinyali rnek olarak ele alrsak; toplam iletim kayb (zayflama hesaba katlmadan) 60dB+20dB=80dB olacaktr. Bu 100kmde meydana gelmesi beklenen minimum kayp miktardr. Ses dalgalarnn deniz suyunda yaylm yaparken zayflamas, meydana gelecek olan yansma ve salm etkileri yznden, toplam iletim kayb pratikte daha fazla olacaktr (Jensen, v.d., 1994).
Ses yaylmn modellemek iin akustik kayp mekanizmalarnn iyi anlalmas gerekmektedir.
13
2.5. Su Alt Akustiinde Kullanlan Kaynaklar ve Alclar
Akustik dalgalarn su iinde yaymlanp alglanmas ancak yardmc bir cihazla mmkn olur. Bir transdser herhangi bir enerjiyi ses enerjisine (kaynak veya projektr), ya da ses enerjisini ounlukla elektrik olmak zere herhangi bir enerjiye evirir (alc) (Jensen, v.d., 1994).
Enerjinin iki formunu birbirine dntrme performans; malzemenin piezoelektriklik ve magnetostriksiyon diye adlandrlan zellikleriyle ilgilidir. Basn altnda yzeyleri arasnda elektrik yk kazanan; kuvars, amonyum, dihidrojen, fosfat-ADP, rochelle tuzu gibi baz kristaller, voltaj verildiinde gerilime urarlar. Bu tip malzemeler piezoelektriktir. Elektrostriktif malzemeler de ayn karakterdedirler, fakat bunlar polikristallemi seramiklerdir ve yksek bir elektrostatik alanda en uygun ekilde polarize edilmeleri gerekir. Bunlara rnek olarak ise; baryum titanat ve zirkonat titanat verilebilir. Magnetostriktif bir malzeme gerilime uradnda evresindeki manyetik alan deitirir ve polarize edildiklerinde frekans ikilemesi olay ortadan kalkacandan dolay performanslar artar.
2.6. Okyanusta Ses Yaylm
Ses hz profilleri sonucunda ortaya kan, okyanustaki temel ses yaylmlar ekil 5de gsterilmitir. Bu yollar ortamdaki ses hzlar ve nn ini alaryla ilgili olan Snell Yasasndan anlalmaktadr (cos /c = sabit). Ses hznn derinlikle deimesi nedeniyle ses hznn yava olduu blgelere doru nlar bklr (ekil 5).
14
ekil 5. Okyanustaki temel ses yaylm yollar (Jensen, v.d., 1994)
Bu yaylm yollarnn aklamas yledir: en kolay ekilde A ve B aklanabilir. A; minimum ses hznn deniz yzeyinde olduu bir ortamda, yzey kanal yaylm yapan bir yaylm yolunu gstermektedir. B ise; daha derin bir kaynaktan, yataya yakn bir ayla yola kan ve derin ses kanalna giren bir n yaylmnn izledii yolu gstermektedir. Derin ses kanalnda seyahat eden nlarn bir engelle karlamadan ok uzaklara gittii ve zellikle bu kanaldaki alak frekans yaylmnda binlerce kilometrelik yaylmlar olduu bilinmektedir. Bye gre daha geni bir ayla kaynaktan kan C n ise; yaknsama alan yaylm yapmaktadr. Dier bir deyile; bu yaylm mekan boyutunda periyodik (rnein, ~ 35-70km) toplanma (focus) blgeleri oluturmaktadr. Dip yansmas yaparak ilerleyen Dde benzer ekilde mesafeye bal olarak periyodik zellikler gstermektedir. C nndan fark; daha ksa devir mesafesine ve daha ksa yaylm mesafesine sahip olmasdr. Bunun nedeni de; deniz tabannda meydana gelen yansmalar yznden olan kayplardr. Son olarak E n yolunda ise s suda ses yaylm rnei grlmektedir. Ses kanal; stte deniz yzeyi, altta ise deniz tabanyla snrl bir dalga klavuzu ile snrlandrlmtr.
15
Su alt akustik yaylmnn modellenmesi karmak bir ilemdir. nk akustik evre uzaklkla birlikte deimektedir, yani mesafeye baldr ve ses yaylmna etki eden evresel faktrler karmak bir ekilde akustik frekansa baldr. Bunun sonucu olarak ekil 5deki n yollar gsterildii kadar basit deildirler. Bu durum alak frekanslarda daha belirgindir. Bu yzden hem s hem de derin sularda setiimiz evresel koullarda ses yaylmlarnn karakteristik zelliklerini ayrntl olarak ele almak gerekmektedir..
2.7. Akustik Yaylm Modelleri
Su altnda akustik yaylm, matematiksel olarak parametreleri ve snrlar okyanus ortamn tanmlayan dalga denklemiyle tanmlanmtr. Akustik dalgalarn su altndaki yaylmn ifade eden 5 farkl modelleme teknii bilinmektedir. a. In Teorisi (Ray Tracing) b. Normal Mod (NM) c. Spektral Program (FFP: Fast Field Program) d. Parabolik Eitlik (PE) e. Snrl Eleman zm (FD: Direct Finite / FE: Finite Element)
Bu modellerden uygulamada en fazla kullanm sahas olanlar; n teorisi, normal mod ve parabolik eitlik yaklamlardr. Bu tez almasnda bu model ele alnarak iki farkl uygulama sahasnda deiik hidrografik ve oinografik artlar iin kullanlacaktr.
16
2.7.1. In teorisi modelleri
In teorisi modelleri, akustik nlarn su altndaki yaylm ekillerini deerlendirerek yaylm kayplarn hesaplayan en eski modellerdir ve gnmzde de yaygn olarak kullanlr. Bu teknikte dalga eitlii, bir nn (x,y,z) koordinatlarnda zamana bal olarak ald mesafe ve akustik basn fonksiyonlarna bal olarak zmlendirilir. Genel olarak derin sulardaki yaylmlar modellemek amacyla kullanlrlar. ok az saydaki akustik nn alcya, dorudan veya dipten ve yzeyden yansyarak ulat durumlar modellerdir. ki boyutlu ve mesafeye bal n teorisi modelleme teknikleri ortam artlarnn sabit kald veya mesafenin bir fonksiyonu olarak deitii durumlarda kullanlabilir.
In teorisi modellerini kullanan programlara rnek vermek gerekirse, bunlar iki ayr snfta inceleyebiliriz. Mesafeden bamsz n teorisi modellerini kullanan programlar CAPARAY, FACT, FLIRT, GAMARAY, ICERAY, INSIGHT ve RINGER, mesafeye bal n teorisi modellerini kullanan programlar ise ACCURAY, ALMOST, BELLHOP, FACTEX, GRASS, HARPO, LYBIN, MEDUSA, MOCASSIN, MPC, MPP, RAYWAVE ve SHALFACT olarak saylabilir.
2.7.2
Normal mod modelleri
Normal mod zmleri, dalga eitliinin integrasyonundan ortaya kartlmtr. Normal mod modellemelerinde, ortam artlarnn mesafeden bamsz olarak sadece derinlik ile deien bir fonksiyon olduu varsaylmaktadr. In teorisi modelleriyle karlatrld zaman, verilen frekans ve kaynak derinlii kullanlarak istenen alc konumundaki yaylm kayplarnn kolaylkla hesaplanabilmesi sayesinde normal mod modelleri stnlk salar. Fakat normal mod modellerinin byk bir dezavantaj vardr. Bu dezavantaj modelin deniz dibi ile ilgili olarak daha fazla bilgiye ihtiya duymasdr ve bu yzden normal mod modellerinden verimli sonular alabilmek iin deiik dip tabiatlarnn, younluunun ve ses hz profillerinin bilinmesi gerekmektedir.
17
Normal mod yaklamna gre gelitirilmi modelleme programlarn, n teorisi modellerinde olduu gibi, mesafeden bamsz ve mesafeye baml olarak iki snfa ayrabiliriz. Mesafeden bamsz model programlar AP-2/5, COMODE, DODGE, FNMSS, NEMESIS, NLNM, NORMOD3 ve PROTEUS, mesafeye baml model programlar ise ADIAB, ASERT, ASTRAL, CENTRO, COUPLE, KRAKEN, PROLOS, SNAP, WEDGE ve WRAP olarak saylabilir.
2.7.3 Parabolik eitlik modelleri
Balang noktas parabolik eitlik olan bir yaklamdr ve fazla sayda saysal ilem yaparak sonu veren su alt akustik yaylm modellerine bir alternatiftir. Plazma fizii, sismik, mikrodalga ve lazer n yaylm konularnda baaryla uygulanan bir yntemdir ve 1973 ylndan beri su alt akustik problemlerinde kullanlmaktadr. Akustik nlarn yatay yaylmn modellemeye gerek olmayacak ekilde kk asal yaylmlarda geerli olacak ekilde ksaltlmdr. Bu yzden genellikle okyanus uygulamalarnda kullanlan bir yntemdir. Parabolik eitlik modellerinde, deniz alanlar mesafeye bal olarak rahatlkla modellenebilmektedir. Bu modelin iyi netice veremedii durumlar; salan akustik dalgalarn fazla olmas veya asal yaylmlarn yksek olmas durumlardr.
Mesafeye bal parabolik yaklam model programlarndan bazlar; 3DPE, DREP, FEPE, FEPES, HAPE, HYPER, LOGPE, MACH1 PAREQ, RAM, TDPE, ULETA ve UNIMOD olarak sralanabilir.
18
2.7.4. Akustik yaylm modellerinin karlatrlmas
In teorisi, normal mod ve parabolik yaklam modellerinin birbirine gre farkl avantajlar ve dezavantajlar vardr. Bu yzden bir modelleme uygulamas iin hangi modeli kullanmamz gerektiine karar verirken baz karlatrmalar yaparak, alma blgesinin zelliklerine gre uygun modeli semeliyiz.
ncelikle alma blgesinin bir s su ortam oluturduunu varsayarsak, mesafe baml durumlar iin parabolik yaklam modellerini, mesafeden bamsz durumlar iin ise normal mod modellerini tercih etmeliyiz. In teorisi modellerinin s suda ve alak frekans iin uygulanabilir olmadn syleyebiliriz. Fakat yksek frekans iin ise, n teorisi modellerini mesafe baml durumlarda rahatlkla kullanabiliriz. Eer mesafeden bamsz ise yksek frekansta normal mod modellerini kullanmak daha uygun olur. Parabolik yaklam modelleri ise, s su ve yksek frekansta baarl biimde uygulanamaz.
alma blgesinin derin su ortam olduu koullarda alak frekans iin ve mesafeden bamsz durumlarda en baarl sonular normal mod modellerinden alabiliriz. Ayn ortamda alak frekans ve mesafe baml bir durum sz konusuysa verimli bir sonu almak iin parabolik yaklam modellerini semeliyiz. Yine derin suda ve yksek frekansta hem mesafeden bamsz hem de mesafe baml durumlarda en verimli sonu n teorisi modelleriyle alnacaktr.
19
III. MATERYAL VE METOT
Arazide llen transmisyon kayplarnn, modellerinden elde edilen sonularla karlatrlmasna kadar atlmas gereken birok adm vardr. Bunlar; su alt akustik yaylm verilerinin elde edilmesi, alma srasnda kullanlacak modellerin anlalmas, bu modeller iin gerekli olan program girdilerinin hazrlanmas ve modellerin altrlarak oluabilecek iletim (transmisyon) kayplarnn hesaplanmas olarak sralanabilir.
3.1. Verilerin Elde Edilmesi
talyann La Spezia ehrinde bulunan NATO Su Alt Aratrma Merkezi (NATO Undersea Research Centre, NURC) Antalya Krfezi aklarnda ve stanbul Boaz knda, bu blgelerin akustik ve oinografik zellikleri hakknda bilgi edinmek amacyla, Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesiyle ortak projeler dzenlemitir. Bu projelerin veri toplama ksmlar iin, Antalya Krfezi aklarnda 16-26 ubat 1997 tarihleri arasnda, stanbul Boaz knda ise 12 Haziran 12 Temmuz 1996 tarihleri arasnda saha almalar yaplmtr.
Bu almalar srasnda n tekrarlamas (reverbration), ortam grlts (ambient noise) ve mesafeye bal transmisyon kayb lmleri yaplmtr. Bu lmleri desteklemek amacyla, dip numuneleri alnmak suretiyle dip tabiat incelenmi ve bunun yannda oinografik lmler de yaplmtr.
20
Bu tez almasn ilgilendiren verilerde bu almalar srasnda llen baz deerlerdir. Model girdileri iin gereken tuzluluk, scaklk ve derinlik bilgileri; her iki blge iin de, almalarda kullanlan XBT (expendable bathythermograph), CTD (conductivitytemperature-depth) ve XCTD (expendable CTD) aygtlaryla llmtr (ekil 6). Bu iki proje srasnda yaplan dier lmler iin gerekli farkl cihazlarda bu ekilde grlmektedir, fakat tez almas srasnda kullanlan veriler XBT, CTD ve XCTD cihazlar tarafndan llen deerler olduundan dier cihazlardan burada bahsedilmeyecektir.
ekil 6. Gerekli oinografik parametrelerin lmlerini yapan XBT, CTD ve XCTD cihazlarnn, alma srasnda kullanlan dier aletlerle birlikte gsterildii izim.
XBT; derinlie bal olarak scaklk lm yapan ve bunu gemiye ileten tek kullanmlk bir aygttr. CTD; derinlie bal olarak deniz suyunun iletkenlik ve scaklk parametrelerini len, bunlar kullanarak ses hz profilini karan ve toplad verileri kaydeden bir sistemdir. XCTD; CTD ile ayn olan bu aygtn fark XBT gibi tek kullanmlk olmasdr. Yani gemi giderken denize atlarak bal bulunduu ince tel kopana kadar gemiye lt deerleri ileten bir aygttr. ekil 7de rnek olarak Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi tarafndan kullanlan bir CTD cihaz verilmitir.
21
ekil 7. Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi tarafndan kullanlan Rosette rnekleyicisi ve CTD cihaz* Bu tez almasnda kullanlan btn veriler bu iki proje srasnda da proje lideri grevinde olan Dr. Tuncay Akaldan alnmtr. Bir ksm Karadeniz verileri ayrca Di Iorio ve Yce (1999) tarafndan yaynlanmtr. Hem Karadeniz hem de Akdenizde yaplan bu almalar srasnda akustik ve ortam verilerinin nasl lld ve transmisyon kayb hesaplamalarnn nasl yapld aada anlatlmaktadr.
3.2. Akustik ve Ortam Verilerinin llmesi
Su kolonunun ses hz yaps, akustik yaylmda kontrol edici temel faktrdr. Su kolonunda yaylm yapan akustik enerji deniz tabanyla etkileime girer ve deiik tipte akustik ve sismik dalgalara dnr. Bu dalgalarn yaylmnn ve zayflamasnn, deniz tabannn fiziksel zelliklerine byk lde bal olduu gzlemlenmitir. Akustik yaylm yolundaki enerji kayb miktarn temsil eden iletim (transmisyon) kayb, dalgann yaylm yapt ortama ait bilgiyi tar.
Rapor edilen btn iletim kayb verilerinde, patlayc ykler ve elektromekanik dntrcler (transducer) ses kaynaklar olarak kullanlmtr. zerinde tm ynl (omnidirectional) hidrofonlar bulunan dikey bir alc dizisi ise gnderilen akustik sinyalleri kaydetmek amacyla kullanlmtr. * http://www.shodb.gov.tr/osinografi/ctd.htm
22
Bu almada su alt akustik yaylm modellerinden elde edeceimiz sonularn karlatrlaca iletim kayb verilerinin elde edilmesinde kullanlan metot ekil 8de gsterilmektedir ve yledir; alc ve ses kayna yaratan gemi olmak zere iki adet gemi vardr, alc gemi uzun boru eklinde ve altnda arlk bulunan bir amandraya bal olarak duran dikey bir hidrofon dizilimini suya yerletirir. zerinde dijital bir radyo vericisi bulunan bu amandrann avantaj; boyunun, denizdeki dalgalarn boyuna gre ayarlanabilmesi ve bu sayede deniz yzeyinde dalgadan etkilenmeyecek ekilde durabilmesidir. Denize braklan hidrofon serisi su kolonunun byk bir ksmn kaplayacak ekilde yerletirilir ve hidrofon says derinlie bal olarak deiir.
Radyo Balants
Alc Gemi
Ses Kayna Yaratan Gemi
Ses Kayna XBT Echo Sounding
ekil 8. alma srasnda kullanlan metot
Denize yerletirilen bu hidrofon dizilimi, gemi kaynakl ve yzey dalgalar yznden oluan grltlerden en az ekilde etkilenmesi amacyla yeterince uzaa gtrlr. Ses kayna yaratan gemi daha nceden belirlenmi bir rota zerinde, amandradan uzaklaan bir hat zerinde hareket ederken ayn zamanda patlayc ses kaynaklarn suya brakr. Patlayc ses kaynaklarna alternatif olan baka bir yntem ise, deiik derinliklere gre ayarlanabilen ve belli aralklarla CW/FM kaynak gnderen bir transdser ekmektir. Ses kayna yaratan gemi rotasnda ilerlerken batimetrik profil ve ses hz lm yapmak amacyla, akustik
23
iskandille (echo-sounder) lm alrken ayn zamanda suya oinografik verileri lmek iin belli aralklarla XBTler brakr (Akal, 1980).
3.3. letim Kayb Hesaplamalar
Rapor edilen iletim kayplar, kaynaktan 1 metre uzaklktaki enerji kaybn referans alarak dB cinsinden verilmitir. ekil 9da grld gibi, alcya ulaan ses sinyalleri iinde ortam grltleri de bulunmaktadr. Dzeltilecek verinin zaman aralna ait llen ortam grlts karlarak gerek deer elde edilir. Baz durumlarda sinyal/ortam grlts oran 1den byk veya 1e eit olur, bu gibi durumlarda o veri kullanlamaz.
ekil 9. Alcya ulaan ses sinyalleri iindeki ortam grltleri (Akal, 1980den deitirilerek alnmtr)
24
letim kayb (transmission loss), frekans ve uzakln bir fonksiyonu olduu iin, frekansuzaklk dzleminde izilecek e-kayp (isoloss) konturlar o ortamdaki iletim kayplar hakknda bilgi edinmek iin en basit yntemdir. Kk ll dalgalanmalar elimine etmek iin iki boyutlu bir dzgnletirme ilemi uygulanr.
Akustik verinin yorumunu desteklemek amacyla, lm yaplan ortama ait akustik yaylm etkileyebilecek evresel koullarda toplanr. Daha nce bahsedildii gibi, XBTlerden ayr olarak alc gemi genellikle scaklk, derinlik ve tuzluluk deerlerini ler. Bunun yannda kor ve dip rnekleri yardmyla deniz taban karakteristiklerini belirler, meteorolojik ve oinografik deerleri ler, stereo fotoraflar, dar al yksek znrlkl iskandil, yandan taramal sonar kaytlar ve sismik profiller yardmyla deniz taban fiziksel zellikleri hakknda bilgi toplar (Akal, 1980).
3.4. alma Srasnda Kullanlacak Modellerin Anlalmas
Su alt akustik yaylm modelleri, ses bir kaynaktan uzaktaki bir alcya giderken meydana gelen sinyal deformasyonunu hesaplar. Bir sonar dalgacnn genliinde, geometrik yaylm, hacim sourulmas ve yansma kayplar yznden, bozulmalar meydana gelir ve dalga klavuzundaki ok yollu varlar (ekil 5) yznden dalm ve girimeler oluur. Yksek doruluklu transmisyon modelleri, karmak deniz ortamlar yznden meydana gelen btn yaylm ve zayflama efektlerini ele alarak sonar performans tahmin sistemlerinin temel tan olutururlar.
Bilgisayar tabanl bu modeller, farkl akustik yaylm modellerinin prensipleri zerine gelitirilmitir. Bu tez almasnda kullanlacak olan su alt akustik yaylm modelleri Bellhop, Kraken ve RAM modelleridir. Bu modellerden Bellhop n teorisi, Kraken normal mod, RAM ise parabolik eitlik modellerinden birer rnektir. Bellhop ve Kraken modelleri
25
internette kullanclara sunulmu olan Acoustic Toolbox adl programn ierisinde bulunmaktadr. Acoustic Toolbox program Avustralyada bulunan Curtin Teknoloji niversitesi, Deniz Bilimleri ve Teknoloji Merkezinden Alec Duncan tarafndan bu modellerin kullanmn kolaylatrmak amacyla yazlan Matlab tabanl bir programdr*. RAM modeli de yine internette kullanclara cretsiz sunulan bir programdr** ve dierleri gibi Matlab zerinden almaktadr. Modellerin ana modllerine ait kaynak kodlar Ek 1-3 de verilmektedir. Uzunluu nedeniyle alt program ve fonksiyon programlar gsterilmemitir.
3.4.1 Bellhop modeli
Geometrik n izleme metotunda kullanlan Gauss n izleme teorisinin gl bir varyantdr. Sinyal genilii ve eim as ek diferansiyel denklem ifti tarafndan ynetilmektedir. Bu denklemler, sinyallerin ortasndan geen merkez nn yaklak olarak bim alann hesaplayan geleneksel n denklemleri ile entegredir (Porter, 1991; Porter ve Bucker, 1997; Akal ve Kprl, 2005).
Bellhop modeli programnn almak iin ihtiya duyduu evresel girdiler; derinlie bal olarak ses hz profilleri, dip yansmas kayplar, ortam sorulmas deerleri, sesin deniz yzeyinden yansmas srasnda dalgal durumlarda meydana gelen kayplarla ilgili parametrelerdir (Ek 1). Bu girdiler deniz suyu ve buna ek olarak deniz tabannda bir veya birka katman iin ayr ayr verilebilmektedir. Program kt olarak ise; ses hz profillerini, belli bir derinlikte veya ortamn batimetrisiyle birlikte derinlik ve uzaklk grafiinde gsterebilmektedir. Ayrca Bellhop altrlmadan nce n yollarn hesaplamas istenebilir ve bu da batimetriyle birlikte grafik olarak grlebilmektedir. Ayrca Bellhop modeliyle transmisyon kayplar hesaplanrken, kaynak ve alc derinlikleri ve kaynaktan k iin farkl yaylm alar ve deiik n saylar seilebilir (ekil 10 ve 11).
*http://cmst.curtin.edu.au/products/actoolbox/ **http://www.hlsresearch.com/oalib/PE/index.html
26
ekil 10. Bellhop modelinde farkl yaylm parametreleri kullanlarak yaplan benzetimler. ki boyutlu zm ile alak frekans ve s sularda daha az dorulukta sonular vermesi programn dezavantajlar olarak grlebilir. Sonu olarak Bellhop modeli; normal mod ve parabolik eitlik modellerinin kullanmnn pratik olmad yksek frekans ve derin deniz ortamlarnda iyi sonular vermektedir ve zellikle bu ortamlarda kullanm asndan daha ekicidir (Akal ve Kprl, 2005).
ekil 11. Bellhop modeli ile su scaklnn orta katmanda st ve alta gre daha souk olduu bir ortam iin transmisyon kayb ve n yollarn gsteren grafik.
27
3.4.2. Kraken modeli
Kraken normal mod ile alan programlardandr. Dalga teorisi zerine kurulmutur ve dalga denklemi zmnn normal moda geniletilmesi mantna dayanr. Mesafeye baml ortamlarda, elastik dip ve 3 boyutlu geometri dahil, ses yaylm iin kullanlabilir. boyutlu ortamlarda yatay yansma Gauss nlaryla modellenir. Alternatif transmisyon modelleri CSNAP, PAREQ, PROSIM ve SNAP-RD olarak sralanabilir, fakat boyutlu yaylm efektleri iin henz bir alternatifi yoktur.
Kraken modelinin almak iin ihtiya duyduu evresel girdiler ana modl iindedir (Ek 2). Katmanlar tanmlanrken yar-uzay eklinde tanmlanr ve stteki yar-uzay yani su kolonu iin derinlie bal olarak ses hz profilleri ve younluk deerleri, alt yar-uzay iin ise younluk, sorulma ile ses hz parametreleri girilir. Model kt olarak, ses hz profillerini mesafeye bal olarak veya seilen belli derinlik iin grafikte gsterebilir (ekil 12). Bunun yannda normal mod fonksiyonlar derinlik grafiini de kt olarak salar. Kraken sadece farkl normal mod setlerini ierir, bu yzden ksa mesafelerdeki dik yaylm alarn hesaba katmaz. Modelin dier bir modu olan adiyabatik tahminde evresel parametrelerde sadece kk deiimlere izin verilmektedir. Normal modlarn says frekans ve derinlikle orantldr bu yzden, derin sularda yksek frekans (kHz) iin ok byk saylarda modlara ihtiya duyar, bu da ykse veri depolama alan ve uzun hesaplama zaman demektir. (Porter, 1990; 1991; Porter ve Bucker, 1987; Akal ve Kprl, 2005).
ekil 12. Derin su ortamnda Kraken modeliyle yaplan bir benzetim rnei.
28
3.4.3. RAM Modeli
RAM modeli parabolik eitlik teorisi zerine kurulmutur ve okyanus ortamnda mesafeye baml olarak alak frekans iin bu teori zerine kurulan en etkili teknik olarak bilinir. RAM dier mod modellerine gre ok daha kesin ve doru sonular retir. Bunun nedeni dier spektral bileenler arasnda tam kavrama salamas ve kayplarn doru bir ekilde ele alnmasdr.
RAM programnn girdileri (Ek-3) aadaki gibi sralanabilir: Su ve keldeki ses hz profilleri keldeki ses hz, younluk ve sorulma deerleri Alt taban ses hz, younluk ve sorulma deerleri
Program ktlar ise aadaki gibidir; Ses hz profilleri, mesafeye gre transmisyon kayb grafikleri Derinlie bal olarak transmisyon kayb (ekil 13) Derinlik ve mesafeye bal olarak transmisyon kayb konturlar Derinlie bal olarak mod fonksiyonlar Frekans ve mesafeye bal olarak transmisyon kayb konturlar
Model frekans ve derinlie bal olduu iin yksek frekans ve derin deniz ortamnda hesaplama uzun srer ve yksek veri depolama alan gerekir (Brock, 1978; Collins, 1993; 1994; Collins, v.d., 1996).
29
ekil 13. RAM modeli ile hesaplanan transmisyon kayplarnn derinlik ve mesafeye bal olarak gsterimi.
3.5. Modeller in Gerekli Olan Verilerin Hazrlanmas
Tez almas srasnda kullanlacak olan modeller anlaldktan sonra bu programlarn bilgisayarda almas iin Matlab program yardmyla modellerde ufak dzenlemeler yaplarak modeller alr hale getirilmitir. Daha sonra arazi almalar srasnda XBT, CTD ve XCTD cihazlaryla llen parametrelerden kullanlacak hatlara yakn olanlar koordinatlarndan bulunarak, bu noktalara ait olan tuzluluk, derinlik ve scaklk deerleri alnarak, her hatta ait bir tablo oluturulmutur. UNESCO Uluslararas Deniz Suyu Denklemi Hesap Cetveli* (Fofonoff, 1985) yardmyla ses hz ve younluk deerleri bulunmutur.
*http://fermi.jhuapl.edu/denscalc.html
30
IV. BULGULAR
ki pilot sahada uygulamalar yaplmtr. Her iki sahada da model sonular lmlerle karlatrlarak yorumlanacaktr.
4.1. Akdeniz Uygulamas
Akdeniz iin pilot blge olarak seilen Antalya Krfezinde transmisyon kayplar, A-C hatt (ekil 14) zerinde Bellhop ve Kraken modelleri kullanlarak hesaplanmtr.
ekil 14. Akdeniz iin seilen pilot blge ve uygulamalarn yapld A-C ve A-D hatlar
31
letim kayb hesaplamalarnda deiken parametreler olarak 400, 900 ve 3500 Hz alma frekanslar alnmtr. llerle mukayese yapabilmek iin arazi lmlerinde kullanlan kaynak ve alc derinlikleri ve frekans deerleri kullanlmtr. Bu derinlikler kaynak iin 90, alc iin ise 80 metredir. A-C hattna ait hz, scaklk ve tuzluluk deerleri ekil 15te gsterilmitir.
ekil 15. A-C hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri Kraken ve Bellhop modelleri ile hesaplanan transmisyon kayplar, NATO Undersea Research Centre (NURC)n 16-26 ubat 1997 tarihleri arasnda Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi (SHOD) ile yapt ortak almada alnan transmisyon kayb lmleriyle karlatrlmtr (ekil 16, 17 ve 18). kan sonulardan bu blge iin genel olarak Bellhop modeliyle hesaplanan transmisyon kayplarnn, Kraken ile hesaplananlara gre lm sonularna daha yakn olduu gzkmektedir. Grld gibi 900 ve 3500 Hz frekanslarnda modeller daha baarl sonular vermitir.
32
ekil 16. A-C hattnda, 400 Hz frekans iin Kraken ve Bellhop modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.
33
Akdeniz A-C hattnda yaplan karlatrlmalar sonucunda Bellhop modelinin bu blgede daha uygun olduu grlm ve bu hat zerindeki transmisyon kayplarn grmek amacyla, 400, 900, 3500 ve 7500 Hz alma frekanslarnda model altrlmtr. Transmisyon kayb uzaklk grafiklerinde (ekil 16-18), sadece seilen bir alc derinliindeki kayplar grlmekte iken, benzetim grafiklerinde derinlik ve uzakla gre ses kayplar grlebilmektedir (ekil 19, 20, 21 ve 22). Bu ekillerde sol tarafta hatta ait hz derinlik grafikleri, sa tarafta ise transmisyon kayb lei grlmektedir. Burada ses kayplar dB cinsinden verilmi olup, transmisyon kayb lei 0 ile 100 dB aras kaynak derinlii ise 90 metredir. Derinlik metre ve uzaklk ise kilometre cinsinden verilmitir. Deniz taban profili beyaz izgi ile gsterilmitir. Akdenizdeki alma sahasnn dip yaps killidir ve modelde bu ekilde deerlendirilmitir. Bu amala ses hz iin 1525 m/s, younluk iin 1.5 g/cm3, akustik sorulma iin ise 0.1 dB/m/kHz deerleri kullanlmtr. A-C hattnda yaplan bu uygulama sonunda kan aadaki grafiklerde; frekans ykseldike transmisyon kayplarnn da artt ve daha alak frekansta sesin daha uzaklara seyahat edebildii grlmektedir ki, bu da olmas gereken durumdur.
34
ekil 19. A-C hattnda 400Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-C hattnn hz - derinlik grafii.
35
Bellhop modeli anlatlrken bahsedildii gibi, bu modelle istenirse n yaylm yollar da hesaplanabilmekte ve uzaklk, derinlik grafiine eklenebilmektedir. Bellhop modelinde A-C hatt iin n yollar hesaplanarak, rnek olarak seilen 400Hz frekanstaki transmisyon kayb uzaklk, derinlik grafiinin zerine yerletirilmi ve n yollar sar ile gsterilmitir (ekil 23). Bu ekilde grld gibi ses kaybnn az olduu blgeler n yollarnn zerinde bulunmaktadr. Yine ekil 24da grlen ve elips iine alnan blge n yollarnn zerinde olduu halde burada transmisyon kaybnn fazla olduu grlmektedir. Bunun nedeni olarak buradan geen nlarn grafikte grld gibi dipten yansyarak gelen nlar olmas ve dip yansmas srasnda bu nlarn byk kayba uramalardr.
ekil 23. Akdeniz A-C hattnda Bellhop modeliyle hesaplanan n yollar.
36
ekil 24. A-C hattnda ses kaybnn yksek olduu glge blge (shadow zone). A-C hattnda yaplan bu uygulama sonucunda Bellhop modelinin blge iin daha iyi sonular verdii grlmtr. Bunun zerine ekil 15deki haritada grlen A-D hatt iin Bellhop modeliyle 200, 400, 800 ve 1600 Hz alma frekanslar iin transmisyon kayplar hesaplanmtr. Bu frekanslarn seilme nedeni, NURC ve SHOD ortak projesinde uygulanan frekanslar olmalardr. A-D hattna ait hz, scaklk ve tuzluluk deerleri ekil 25te gsterilmitir. Yine bu almada kullanlan 90 m kaynak derinlii ve 60 m alc derinlii iin transmisyon kayplar ekil 26daki grafikte grlmektedir.
ekil 25. A-D hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri.
37
Beklendii gibi, frekans ykseldike kayplarda artmaktadr. Bununla birlikte, hesaplanan transmisyon kayplar uzaklk ve derinlie bal olarak ekil 27, 28, 29 ve 30da gsterilmitir. ekillerde deniz taban profili beyaz izgi ile gsterilmitir. A-C hattnda olduu gibi bu grafiklerde de sol tarafta hz-derinlik, sada ise yine 0 dB 100 dB aralnda transmisyon kayb lei yer almaktadr. Burada da kaynak derinlii AC hatnda olduu gibi 90 metredir.
ekil 31de ise A-D hatt iin n yollar hesaplanm ve saryla gsterilmitir. rnek olarak seilen 800Hz frekanstaki transmisyon kayb uzaklk, derinlik grafii zerine yerletirilmitir. Birbirlerine yakn blgelerde olan A-C ve A-D hatlarnn tuzluluk, scaklk ve younluk deerleri birbirinden ok farkl olmad ve iki hattn batimetrileri de benzer olduu iin, n yollar ve ayn frekanslardaki ses kayplar benzerlik gstermektedir. Bu durum grafiklerden gzkmektedir.
ekil 26. A-D hatt iin Bellhop modeliyle deiik frekanslarda hesaplanan transmisyon kayplarnn karlatrmas
38
ekil 27. A-D hattnda 200Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop modeliyle benzetimi ve A-D hattnn hz - derinlik grafii.
39
ekil 31. Akdeniz A-D hattnda Bellhop modeliyle hesaplanan n yollar.
40
4.2 Karadeniz Uygulamas
NURC ve SHODun Karadenizde dzenledii ortak projesi srasnda ekil 32de grlen K-A, K-H, K-M ve M-Y blgelerinde transmisyon kayplar llmtr. Bu tez almas iin M-Y hatt hari dier hat seilmitir.
ekil 32. Karadeniz iin seilen pilot blge ve uygulamalarn yapld K-A, K-H ve K-M hatlar.
41
kinci pilot blge olarak seilen stanbul Boaz Karadeniz knda transmisyon kayplar, K-A, K-H, K-M hatlar zerinde Bellhop, Kraken ve RAM modelleri kullanlarak hesaplanmtr. K-A, K-H ve K-M hatlarna ait hz, tuzluluk ve scaklk deerleri ekil 33-35 de verilmitir. Sadece K-A hattnda Akdeniz suyuna tam olarak ve 80 metrede girilmitir. Hesaplamalar yaplrken kan sonular NURC ve SHODun 12 Haziran 12 Temmuz 1996 tarihleri arasnda yaptklar alma srasnda llen deerlerle karlatrabilmek iin, arazi lmlerinde kullanlan frekans, kaynak derinlii ve alc derinlii deerleri kullanlmtr (ekil 36 52). Bu deerler; Akdeniz rneinden farkl olarak kaynak derinlii iin 18, alc derinlii iin ise 75 metredir. Frekans deerleri ise; 50, 200, 400, 1000, 1600 ve 2000Hz olarak alnmtr. Karadenizdeki alma sahasnn dip yaps Akdenizdekinin tersine kumludur ve uygulanan modellerde ses hz iin 1700 m/s, younluk iin 2.0 g/cm3, akustik sorulma iin ise 0.5 dB/m/kHz deerleri kullanlmtr.
ekil 33. K-A hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri
ekil 34. K-H hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri
42
ekil 35. K-M hattna ait llen hz, scaklk ve tuzluluk deerleri
ekil 36. K-A hattnda, 50 Hz frekans iin Kraken, Bellhop ve RAM modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.
43
44
45
ekil 42. K-H hattnda, 50 Hz frekans iin Kraken, Bellhop ve RAM modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.
46
47
48
ekil 48. K-M hattnda, 50 Hz frekans iin Kraken, Bellhop ve RAM modelleriyle hesaplanan transmisyon kayplarnn saha lm sonular ile karlatrlmas.
49
50
51
Karadenizdeki bu hat iin yaplan karlatrmalar sonucunda, RAM modelinin bu blge iin dier iki modele gre ok daha baarl olduu grlmektedir. Kraken modelinin ise; stanbul Boaz k iin s suda baarsz olduu grlmektedir. zellikle ekil 36 ve 42de grld gibi dk frekansta (50 Hz) K-A ve K-H hatlarnda model alrken hata vermitir. Alc derinliinin 75 m olduu durumlar iin karlatrmalar grdkten sonra, Bellhop ve RAM modelleriyle her hat iin de farkl frekanslarda transmisyon kayplar benzetimleri yaplmtr (ekil 53- 69). Bu ekillerde, hatta ait hz-derinlik ve scaklkderinlik grafikleri sol tarafta, transmisyon kayb lekleri ise sa tarafta verilmitir. Transmisyon kayb lekleri dB cinsinden olup; K-A hatt iin 30 ile 80 dB, K-H hatt iin 35 ile 85 dB ve K-M hatt iin 40 ile 110 dB arasndadr. ki modelin sonularnn da grld bu grafiklerde; bir n teorisi modeli olan Bellhop ile, bir parabolik eitlik modeli olan RAM arasndaki farklar da grlmektedir.
ekil 53. K-A hattnda 50Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop ve RAM modelleriyle benzetimi ve K-A hattnn hz derinlik ve scaklk - derinlik grafikleri.
52
53
54
ekil 59. K-H hattnda 50Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop ve RAM modelleriyle benzetimi ve K-H hattnn hz derinlik ve scaklk - derinlik grafikleri.
55
56
57
ekil 65. K-M hattnda 50Hz frekans iin transmisyon kayplarnn Bellhop ve RAM modelleriyle benzetimi ve K-M hattnn hz derinlik ve scaklk - derinlik grafikleri.
58
59
60
Btn bu grafikler incelendikten ve llen transmisyon kayplar lm deerleriyle karlatrldktan sonra bu blge iin RAM modelinin en uygun model olduuna karar verilmitir. Bu blge iin doru modeli bulduktan sonra, bu tez almas iin ek bir uygulama olarak K-H blgesinin yaz ve k deerleri alnarak mevsimsel transmisyon kayplar farkl frekanslar iin RAM modeliyle hesaplanarak karlatrlmtr. K-H hatt iin yaz ve k, tuzluluk, scaklk ve hz deerleri srasyla 15 ve 65 m civarnda transiyent deiimler gstermektedir (ekil 70 ve 71). Alcnn 75 m derinlikte olduu durum iin yaplan karlatrmalar ise ekil 72 -77de gsterilmitir. Yine 18 m kaynak derinliine gre RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayb benzetimleri srasyla ekil 78 ve 79da gsterilmektedir. Beklenildii gibi souk suda transmisyon kaybnn daha az ve menzilin de daha uzun olduu grlmektedir. Yaz aylarnda 15 metrenin zerinde yer alan yzey tabakasndaki daha yksek olan transmisyon kayb aka grlmektedir (ekil 79).
ekil 70. K-H hattna ait llen yaz ay hz, scaklk ve tuzluluk deerleri
ekil 71. K-H hattna ait llen k ay hz, scaklk ve tuzluluk deerleri
61
ekil 72. K-H hattnda 50 Hz iin RAM modeliyle hesaplanan yaz ve k transmisyon kayplar.
62
63
64
ekil 78. K-H hattnda 50, 200 ve 400 Hz frekanslar iin RAM modeline gre yaz ve k transmisyon kayb karlatrmalar.
65
ekil 79. K-H hattnda 1000, 1600 ve 2000 Hz frekanslar iin RAM modeline gre yaz ve k transmisyon kayb karlatrmalar.
66
V. TARTIMA ve SONU
Farkl alanlarda kullanlan su alt akustii biliminde yaplan gerek zamanl almalarn, deneyimli personel, yksek teknolojiye sahip olmas gereken donanm, zaman ve mali kaynak gibi ihtiyalar olmas yznden, bilgisayar ortamnda alan su alt akustik yaylm modelleri ile analiz etmek ve deiik artlara gre tahminler yapmak cezbedici bir hale gelmitir. Bu ekilde yaplan modellemeler denizel ortamlarda yaplan (in situ) almalara gre ok daha hzl, pratik ve ucuzdur. Denizlerde yaplm olan test, lm, laboratuar analizleri sonucunda elde edilen bilgiler, veriler, kuramlar ve kazanlan deneyimler sayesinde gelitirilebilen su alt akustik yaylm modelleri uygulamada yaygn olarak kullanlmaktadr.
Gnmz uygulamalarnda yer alan ok saydaki su alt akustik yaylm modelleri farkl teori ve zm yntemlerine dayanmaktadr. Dolaysyla her bir modelin dierine gre avantajlar veya dezavantajlar bulunmaktadr. Herhangi bir modelin herhangi bir uygulama sahasnda kullanm hatal sonulara neden olur. Hangi modelin ne tip ortamlar iin daha iyi sonular vereceini anlamann en salkl yolu; modelden kan deerleri denizde yerinde yani doal ortamnda llen gerek deerlerle karlatrmaktr. Elbette bu tip uygulamalarda doru modeli semenin yan sra; iyi bir modelleme iin ortam artlarnn da detayl olarak bilinmesi ve modeller iin gerekli olan parametrelerin llm olmas gerekir. Bunlarla birlikte deniz tabann rten kellerinin tipi ve litolojik yaps da unutulmamaldr.
Bu ama dorultusunda tez kapsamnda Trkiye denizlerinden seilen iki pilot blgede llm yaylm kayp deerlerine gre blgeleri en iyi temsil edebilecek modeller aratrlmtr. Bu amala, n teorisi modellerinden olan Bellhop, normal mod modellerinden olan Kraken ve parabolik eitlik teorisi modellerinden olan RAM tipi modeller bu tez
67
kapsamnda uygulanmak zere seilmitir. Bu modellere ait algoritmalar Matlab diye bilinen teknik hesaplama program altnda amaca uygun olarak alr hale getirilmitir. Bu ekilde kullanc dostu hale getirilen modeller, ncelikle farkl hidrografik ve oinografik zelliklere sahip ve zerlerinde transmisyon kayplarnn llm olduu seilmi olan iki pilot blge zerinde allmtr. Bu blgeler derin su iin Antalya Krfezi aklar ve s su iin ise stanbul Boaz Karadeniz kdr.
In teorisi modellerinin derin sularda ve yksek frekanslarda kullanlmas, zaman tasarrufu ve modelin daha basit ve kolay iletilir olmas nedeniyle kolaylklar salamaktadr. Bu durum zellikle akustik yaylmn, n yollar boyunca deiik su ktlelerinden gemeyip homojen bir ortamda yayld durumlar iin sz konusudur. Akdenizde yaplan uygulama sonrasnda bir n teorisi modeli olan Bellhopun eldeki iletim kayb lm verileriyle uyuan sonular rettii gzlenmitir. Bir genelleme yaplacak olursa, Akdenizin derin kesimleri iin akustik yaylm tahmini yaplmas gerektiinde doru giri parametrelerinin seilmesi kaydyla Bellhop modelinin kullanlabilecei sylenebilir. Bu sonu adalar ve karmak su alt morfolojisine sahip Ege Denizi iin geerli olmayacaktr. Ancak Ege Denizi iin iletim kayb verisi elde edilemediinden askeri bakmdan ok nemli olan bu blge iin bir model gelitirilememitir.
Tez kapsamnda seilen stanbul Boaz Karadeniz k ise bir s su ortamn temsil etmektedir. Bunun yannda ortamn bir dier zellii de Akdeniz suyunun Boaz kndan sonra bir kanal eklinde kuzeye doru Karadeniz tabannda tuzluluk oran seyrelerek yaylmasdr (ekil 80). Bu yaylma srasnda st su ile bir arayz olumaktadr (ekil 81). Byle bir yksek younluklu alt tabaka dip yansmalarn etkileyerek ksmen azaltmaktadr. Yaplan uygulamalarda bu arayzn etkisi sadece K-A hatt iin yaplan akustik iletim kayb benzetimlerinde gzkmektedir (ekil 82). Bunun nedeni Akdeniz suyunun stanbul Boaz Karadeniz knda bulunan kanyon boyunca kuzeybat ynnde ilerlemesi ve K-A hattnn bu yol zerinde bulunmasdr (ekil 83). Bu yzden K-H ve K-M hatlarnda yaplan benzetimlerde Akdeniz suyunun etkisinden dolay meydana gelen yansma yzeyi gzkmemektedir.
68
ekil 80. Dip tuzluluk oran 24ten yksek olan blgeler (Di Iorio ve Yce, 1999).
ekil 81. stanbul Boaz Karadeniz knda Akdeniz ve Karadeniz su ktlelerinin akustik grnts (Di Iorio ve Yce, 1999).
69
ekil 82. K-A hattndaki bu benzetimde 80 metrenin altnda Akdeniz suyunun dip kayplar zerindeki etkisi.
ekil 83. stanbul Boaz Karadeniz knn topografyas boaz kanalnn kuzeybatya doru bkldn gstermektedir (Di Iorio ve Yce, 1999).
70
Bu zelliklerinden dolay Karadeniz uygulama sahasndaki su alt akustik yaylmlar oinografik tabakal yapya, sath ve dip artlarna son derece bamldr. zellikle dipten yansmalar srasnda oluan kayplar ok fazladr. Bu yzden iyi sonular retebilmesi iin deniz dibi ile ilgili detayl bilgilere ihtiyac olan normal mod teorisi burada iyi sonular vermemitir. Fakat s su ortamlarnda iyi sonular verdii bilinen RAM modeli lm sonularna ok yakn sonular reterek sz konusu blge iin aratrlan modeller iinde en uygunu olduunu gstermitir. Bir genelleme yaplacak olursa, stanbul Boaz Karadeniz k iin akustik yaylm tahmini yaplmas gerektiinde doru giri parametrelerinin seilmesi kaydyla RAM modelinin kullanlabilecei sylenebilir.
Su alt akustik yaylm modellerinin asl amac doru ve hzl tahminler yapabilmektir. Modellemenin bu zelliini test etmek amacyla bu tez kapsamnda seilen pilot blgeler iin doru modeller bulunduktan sonra baz tahmin ve karlatrmalarn yaplmas da amalanmtr. Bu dorultuda, Akdenizdeki A-C hattna dik bir hat (A-D) alnp, bu hat boyunca oluabilecek transmisyon kayplar farkl frekanslar iin hesaplanm, derinlik ve mesafeye bal olarak izdirilmitir. Ayrca Akdenizi en iyi temsil eden n teorisi modeli Bellhop olduu iin, n yollarnn (raytrace) da transmisyon kayb grafiklerinin zerine bindirilmesi ve bu sayede yorumun daha belirgin bir hale getirilmesi mmkn olmutur. Ancak sadece n yollarna bakarak tahminler yapmann sakncalar vardr ve bu durum uygulamalarmzda aka sylenmitir.
Karadenizde ise Akdenizdekinden daha farkl bir uygulama yaplmtr. Sonular ayn oinografik parametreleri kullanarak yeni hatlar zerinde denemek yerine, bu kez ayn hatlar zerinde daha deiik oinografik parametreler kullanlarak oluabilecek transmisyon kayplar incelenmitir. Burada esas ama farkl bir mevsimde ortaya kabilecek yaylm kayplarn sahada bir lm yapmadan nce tahmin edebilmek ve belki de ileride yaplabilecek arazi lm parametrelerini buna gre seebilmektir. Bu ekilde oluturulan model sonularmzn doruluu da ileride yaplacak saha lmleri sonucu test edilmi olacaktr. Bu hedef dorultusunda Karadenizdeki K-H hattnda, ubat ayna ait oinografik parametreler kullanlarak k dnemi iin iletim (transmisyon) kayplar hesaplanmtr. Ayn
71
kaynak ve alc derinlikleri ve farkl frekanslar seilerek yaplan bu hesaplamalarda kan sonular genel su alt akustik prensipleri ile uyumlu olup, k aylarnda deniz yzeyindeki kayplarn daha az olduu gzlemlenmitir. Bunun nedeni; yaz aylarnda yzeydeki snma nedeni ile oluan scaklk farklar yznden meydana gelen pozitif gradyenttir. Ses hznn gradyentinin olmas nedeniyle ses dalgalar krlarak dibe doru bklrler ve bu gradyent ne kadar fazla olursa krlma da o oranda fazlalar. Ses dalgalar deniz dibinden yansrken enerjinin bir ksm da dibe gemektedir ve bu yzden ayrca daha fazla dip kayplar meydana gelmektedir. Karadeniz uygulama alanna ait scaklk-derinlik grafiklerinden, yaz aylarnda 018 metreler arasndaki su scaklnn souk dip suyuna gre bir hayli farkl (~12C) olduu grlmektedir. Bu durum da gradyenti arttrmakta ve dolaysyla kayplar da artmaktadr. K mevsimi iin yaptmz benzetimlerde bu durum zellikle yksek frekanslarda kendini gstermitir.
Mevsimsel transmisyon kayb farkllklarn bilmek ve blgesel olarak evre artlarna bal modelleme yapabilmek su alt tespiti ve savunma amal uygulamalar ve yeni sistemlerin gelitirilmesi asndan ok nemlidir. Bu modeller ve ngrler gnmzde sonar sistemlerinin etkinliini bulgulamakta, limanlarn, ve stratejik nemi olan blgelerin korunmas iin gerekli sistemlerin gelitirilmesinde kullanlmaktadr. Bu tip blgelerde kurulan aktif ve/veya pasif sistemlerin yerletirilmesi ve cihaz seimlerinin yaplmasnda akustik yaylm modelleri rol almaktadr.
Sonu olarak, bu tez almasnda amaland gibi, deiik hidrografik ve oinografik zellikli ortamlar iin iyi sonu veren teorik su alt akustik yaylm modelleri pratik olarak kullanlr hale getirilmi, eldeki mevcut veriler kapsamnda hangi modelin hangi artlarda daha uygun alaca belirlenmi ve belirlenen modellerle blgesel tahmin ve karlatrmalar yaplmtr. Teorik su alt akustik yaylm modellerin kullanlmasndaki en nemli husus, modellerin kullanlmasnn deiik ortam ve akustik parametrelere bal olduu ve modeller iin gerekli olan giri parametrelerinin gereklere uygun olmasdr. Fakat farkl blgeler iin baka modeller de denenmeli ve bu yaplrken doru oinografik parametreler kullanlmal ve dip tabiat hakknda olabildiince detayl bilgiler edinilmelidir.
72
KAYNAKLAR
AKAL, T. (1980): Sea-floor effects on shallow-water acoustic propagation. In:Bottom Interacting Ocean Acoustics. W.A. Kuperman and F.B. Jensen. Ed. Plenum Pres, 557-575. AKAL, T. ve KPRL, K. (2005): Underwater Acoustic Characteristics of the AKSAZ and FOCA Areas, For Havelsans Eyes Only, Technical Report 02. s.44. ALPAR, B. ve DOAN, E. (1994): Deniz ve Gllerde Derinlik lme Sistem ve Yntemleri. .. Deniz Bilimleri ve letmecilii Enstits yayn, 551.46 1998/3800, s.119 BAARAN, H. (1993): Dou Akdeniz (Levant Denizi) Akustik zellikleri, .. Deniz Bilimleri ve letmecilii Enstits Doktora Tezi s.202, stanbul BROCK, H. K. (1978): The AESD Parabolic Equation Model, NORDA Technical Note 12, Naval Research Laboratory, Stennis Space Center, MS. CLAY, C.S., ve MEDWIN, H. (1977): Acoustical Oceanography, Wiley-Interscience, New York. COLLINS, M.D. (1993): A split-step Pad solution for the parabolic equation method, Journal of the Acoustical Society of America 93, 17361742. COLLINS, M.D. (1994): Generalization of the Split-Step Pade, Journal of the Acoustic Society America. 96, pp382-385. COLLINS, M.D., CEDERBERG, R. J., KING, D. B. ve CHIN-BING, S. A. (1996): Comparison of Algorithms for Solving Parabolic Wave Equations. Journal of the Acoustic Society . America 100, 178-182.
DI IORIO, D. and YCE, H. (1999): Observations of Mediterranean flow into the Black Sea, J. Geophys. Res. 102:3091-3108.
73
FOFONOFF, N. P. (1985): Physical properties of seawater: a new salinity scale and equation of state for seawater, Deep Sea Research Part B. Oceanographic Literature Review, Volume 32, Issue 9, 1985, p 739. JENSEN, F.B., KUPERMAN, W.A., PORTER, M.B. ve SCHMIDT, H. (1994): Computational Ocean Acoustics. American Institute of Physics. ISBN 1-56396-209-8 New York. PORTER, M. B. (1990): The time-marched FFP for modeling acoustic pulse propagation. Journal of the Acoustic Society America. 87 pp. 20132023. PORTER, M. B. (1991): The KRAKEN normal mode program. SACLANTCEN Rep. SM245. PORTER, M. B. ve BUCKER, H. P. (1987): Gaussian beam tracing for computing ocean acoustic fields. Journal of the Acoustic Society America. 82 pp.13491359. URICK, J. (1983): Principles of Underwater Sound, 3rd Edition, Mc. Graw Hill, Inc. ISBN 007-066087-5.
nternet Adresleri:
http://www.shodb.gov.tr/osinografi/ctd.htm: Seyir Hidrografi ve Oinografi Dairesi Oinografik ubede kullanlan CTD ve Su rnekleyici sistemler http://cmst.curtin.edu.au/products/actoolbox/: Centre for Marine Science and Technology Underwater Acoustic Propagation Modelling Software http://www.hlsresearch.com/oalib/PE/index.html: HLS Research - Parabolic Equation Models http://fermi.jhuapl.edu/denscalc.html: Johns Hopkins University / Applied Physics Laboratory - A Sea Water Equation of State Calculator
74
EK-1
BELLHOP MODEL ANA MODL ! Beam tracing in cylindrical coordinates ! Michael B. Porter and Homer P. Bucker USE bellMod USE RefCoMod USE bdryMod USE angleMod USE SdRdRMod USE ArrMod INTEGER, PARAMETER :: SHDFIL = 25, RAYFIL = 21 REAL, PARAMETER :: DegRad = PI / 180.0 REAL xs( 2 ), gradc( 2 ) REAL (KIND=8 ) :: zSSPV( 2001 ) COMPLEX, ALLOCATABLE :: U( :, : ) COMPLEX EPS, PICKEPS CHARACTER TITLE*80, BotOpt*2, RunType*3, BeamType*3 CALL CPU_TIME( Tstart ) ! Read in control data *** CALL READIN( TITLE, freq, ISINGL, & NIMAGE, IBWIN, deltas, MxN, zBox, rBox, EPMULT, RLOOP, & TopOpt, DepthT, CPT, RHOT, BotOpt, DepthB, CPB, RHOB, RunType, BeamType ) CALL READATI( TopOpt(4:4), DepthT, rBox, PRTFil ) CALL READBTY( BotOpt(2:2), DepthB, rBox, PRTFil ) CALL READRC( BotOpt(1:1), TopOpt(2:2), PRTFil ) ! READ AlTImetry ! READ BaThYmetrY ! READ Reflection Coefficients (top and bottom)
! for a TL calculation, allocate space for the pressure matrix IF ( SCAN( 'CSI', RunType(1:1) ) /= 0 ) THEN ALLOCATE ( U( Nrd, Nr ), Stat = IAllocStat ) IF ( IAllocStat /= 0 ) & CALL ERROUT( PRTFIL, 'F', 'BELLHOP', 'Insufficient memory for TL matrix: reduce Nr * Nrd' ) ELSE ALLOCATE ( U( 1, 1 ), Stat = IAllocStat ) ENDIF IF ( SCAN( 'Aa', RunType(1:1) ) /= 0 ) THEN MxNArr = MAX( 2000000 / ( Nrd * Nr ), 10 ) ! allow space for at least 10 arrivals WRITE( PRTFIL, * ) WRITE( PRTFIL, * ) '( Maximum # of arrivals = ', MxNArr, ')' ALLOCATE ( AArr( Nrd, Nr, MxNArr ), PhaseArr( Nrd, Nr, MxNArr ), DelArr( Nrd, Nr, MxNArr ), & SrcAngArr( Nrd, Nr, MxNArr ), RcvrAngArr( Nrd, Nr, MxNArr ), & NArr( Nrd, Nr ), NTopBncArr( Nrd, Nr, MxNArr ), NBotBncArr( Nrd, Nr, MxNArr ), Stat = IAllocStat ) IF ( IAllocStat /= 0 ) & CALL ERROUT( PRTFIL, 'F', 'BELLHOP', 'Insufficient memory to allocate arrivals matrix' ) ELSE MxNArr = 1 ALLOCATE ( AArr( Nrd, Nr, 1 ), PhaseArr( Nrd, Nr, 1 ), DelArr( Nrd, Nr, 1 ), &
75
SrcAngArr( Nrd, Nr, 1 ), RcvrAngArr( Nrd, Nr, 1 ), & NArr( Nrd, Nr ), NTopBncArr( Nrd, Nr, 1 ), NBotBncArr( Nrd, Nr, 1 ), Stat = IAllocStat ) END IF omega = 2.0 * PI * freq IF ( Nr > 1 ) THEN DeltaR = r( Nr ) - r( Nr - 1 ) ELSE DeltaR = 0.0 ENDIF alpha = DegRad * alpha ! convert to radians Dalpha = 0.0 IF ( NBeams /= 1 ) Dalpha = ( alpha( NBeams ) - alpha( 1 ) ) / NBeams ! angular spacing between beams ! *** Loop over source depths *** DO IS = 1, Nsd xs = (/ 0.0, sd( IS ) /) ! source coordinate IF ( SCAN( 'CSI', RunType(1:1) ) /= 0 ) U = 0.0 ! For a TL run, zero out pressure matrix IF ( SCAN( 'Aa', RunType(1:1) ) /= 0 ) NArr = 0 ! For an arrivals run, zero out arrival matrix CALL SSP( xs, C, gradc, crr, crz, czz, TopOpt, 'TAB' ) RadMax = 10 * C / freq ! 10 wavelength max radius ! Are there enough beams? DalphaOpt = SQRT( C / ( 6.0 * freq * r( Nr ) ) ) NBeamsOpt = 2 + ( alpha( NBeams ) - alpha( 1 ) ) / DalphaOpt IF ( RunType(1:1) == 'C' .AND. NBeams < NBeamsOpt ) THEN CALL ERROUT( PRTFIL, 'W', 'BELLHOP', 'Too few beams' ) WRITE( PRTFIL, * ) 'NBeams should be at least = ', NBeamsOpt ENDIF ! *** Trace successive beams *** DO IBEAM = 1, NBeams IF ( ISINGL == 0 .OR. IBEAM == ISINGL ) THEN ! Single beam run? alpha0 = alpha( IBEAM ) * 180.0 / PI ! take-off angle in degrees WRITE( *, * ) 'Tracing beam ', IBEAM, alpha0 CALL TRACE( deltas, xs, alpha( IBEAM ), BeamType, zBox, rBox, BotOpt, RunType ) ! *** Trace a ray *** IF ( RunType(1:1) == 'R' ) THEN ! Write the ray trajectory to RAYFIL CALL WRTRAY( alpha0, xv, Trayv, Nsteps, NumTopBnc( Nsteps ), NumBotBnc( Nsteps ), DepthT, DepthB ) ELSE ! *** Compute the contribution to the field ***
76
Eps = PICKEPS( BeamType(1:1), omega, C, CZ, alpha( IBEAM ), Dalpha, RLOOP, EPMULT ) ! 'optimal' beam constant SELECT CASE ( RunType(2:2) ) CASE ( 'R' ) IBWIN2 = IBWIN **2 CALL INFLUR( U, DeltaR, Eps, alpha( IBeam ), NImage, IBWin2, RunType, RadMax, BeamType ) CASE ( 'C' ) IBWIN2 = IBWIN **2 CALL INFLUC( U, DeltaR, Eps, alpha( IBeam ), NImage, IBWin2, RunType, RadMax, BeamType ) CASE ( 'S' ) CALL INFLUSGB( U, sd( IS ), alpha( IBeam ), RunType, Dalpha, deltas ) CASE ( 'B' ) CALL INFLUGRB( U, sd( IS ), alpha( IBeam ), RunType, Dalpha ) CASE DEFAULT CALL INFLUG( U, sd( IS ), alpha( IBeam ), RunType, Dalpha ) END SELECT END IF END IF END DO ! Next beam ! *** write results to disk *** IF ( SCAN( 'CSI', RunType(1:1) ) /= 0 ) THEN ! TL calculation CALL SCALEP( Dalpha, cV( 1 ), R, U, Nrd, Nr, RunType, TopOpt, freq ) IREC = 6 + Nrd * ( IS - 1 ) CALL WRTFLD( U, Nrd, Nr, IREC ) ELSE IF ( RunType(1:1) == 'A' ) THEN ! arrivals calculation, ascii CALL WRTARRASC( R, Nrd, Nr ) ELSE IF ( RunType(1:1) == 'a' ) THEN ! arrivals calculation, binary CALL WRTARRBIN( R, Nrd, Nr ) END IF END DO ! Next source depth ! close all files IF ( SCAN( 'CSI', RunType(1:1) ) /= 0 ) THEN ! TL calculation CLOSE( SHDFIL ) ELSE IF ( RunType(1:1) == 'A' ) THEN ! arrivals calculation, ascii CLOSE( ARRFIL ) ELSE IF ( RunType(1:1) == 'a' ) THEN ! arrivals calculation, binary CLOSE( ARRFIL ) ELSE IF ( RunType(1:1) == 'R' ) THEN CLOSE( RAYFIL ) END IF ! Display run time CALL CPU_TIME( Tstop ) WRITE( PRTFIL, "( /, ' CPU Time = ', G15.3 )" ) Tstop - Tstart STOP END
77
EK-2
KRAKEN MODEL ANA MODL ! Program for solving for ocean acoustic normal modes ! Michael B. Porter USE krakmod USE SdRdRMod IMPLICIT REAL (KIND=8) (A-H, O-Z) INTEGER MIN_LOC( 1 ) REAL (KIND=4) ZMIN, ZMAX ! *** Loop over a sequence of profiles *** DO IPROF = 1, 9999 NV( 1:5 ) = (/ 1, 2, 4, 8, 16 /) ! *** Read in environmental info *** TITLE = 'KRAKEN- ' CALL READIN( TITLE, FREQ, MAXMED, NMEDIA, & TOPOPT, CPT, CST, RHOT, BUMDEN, ETA, XI, NG, SIGMA, DEPTH, & BOTOPT, CPB, CSB, RHOB, ENVFIL, PRTFIL ) READ( ENVFIL, * ) CLOW, CHIGH ! *** Spectral limits *** WRITE( PRTFIL, '( /, '' CLOW = '', G12.5, '' CHIGH = '', G12.5 )' ) CLOW, CHIGH READ( ENVFIL, * ) RMAX ! *** Maximum range for calculations *** WRITE( PRTFIL, * ) 'RMAX = ', RMAX ! *** Read source/receiver depths *** ZMIN = DEPTH( 1 ) ZMAX = DEPTH( NMEDIA + 1 ) CALL SDRD( ENVFIL, PRTFIL, ZMIN, ZMAX ) OMEGA2 = ( 2.0 * PI * FREQ ) ** 2 ! *** Main loop: solve the problem for a sequence of meshes *** WRITE( PRTFIL, * ) WRITE( PRTFIL, * ) 'Mesh multiplier CPU seconds' DO ISET = 1, NSETS N( 1:NMEDIA ) = NG( 1:NMEDIA ) * NV( ISET ) H( 1:NMEDIA ) = ( DEPTH( 2:NMEDIA + 1 ) - DEPTH( 1:NMEDIA ) ) / N( 1:NMEDIA ) HV( ISET ) = H( 1 ) CALL SOLVE( ERROR )
78
IF ( ERROR * 1000.0 * RMAX < 1.0 ) GOTO 3000 END DO ! --- Fall through indicates failure to converge CALL ERROUT( PRTFIL, 'W', 'KRAKEN', 'Too many meshes needed: check convergence' ) ! Solution complete: discard modes with phase velocity above CHIGH 3000 OMEGA = SQRT( OMEGA2 ) MIN_LOC = MINLOC( EXTRAP( 1, 1:M ), EXTRAP( 1, 1:M ) > OMEGA2 / CHIGH ** 2 ) M = MIN_LOC( 1 ) ! *** Write eigenvalues to PRTFIL and MODFIL *** WRITE( PRTFIL, * ) WRITE( PRTFIL, * ) ' I K ALPHA PHASE SPEED GROUP SPEED'
CK( 1:M ) = SQRT( EXTRAP( 1, 1:M ) + CK( 1:M ) ) DO MODE = 1, M WRITE( PRTFIL, "( I5, 4G18.10 )" ) MODE, CK( MODE ), OMEGA / DBLE( CK( MODE ) ), VG( MODE ) END DO WRITE( MODFIL, REC = 5 ) M, LRECL IFIRST = 1 DO IREC = 1, 1 + ( 2 * M - 1 ) / LRECL ILAST = MIN( M, IFIRST + LRECL / 2 - 1 ) WRITE( MODFIL, REC = 6 + M + IREC ) ( CMPLX( CK( MODE ) ), MODE = IFIRST, ILAST ) IFIRST = ILAST + 1 END DO CLOSE( MODFIL ) END DO ! next profile CLOSE( ENVFIL ) STOP END
79
EK-3
RAM MODEL ANA MODL % Template from Folegot % Step 0: create the input file % Step 1: Run ram % Step 2: plot clear all; close all; % General information pathdir='E:\jeofizik\modeller\RAM\Karadeniz';
% Step 0: header='Karadeniz'; iplot=0; ihard=1; isum=1; fan='bb'; %fan='cw'; %fpick=[50 200 400 1000 1600 2000]; fpick=[2000]; %fpick=[10:10:1000 25]; %fpick=[100]; for ifrq=1:length(fpick) names=sprintf('test_%dHz',fpick(ifrq)); 2 % No extention frq=[fpick(ifrq) fpick(ifrq)]; fs=4096; nfft=4096; dz=1500/mean(frq)/30; dr=75*dz; rsamp=[0 2770 3330 4070 5180 5560 7040 7400 9260 11110 12960 14810 18890 19450 21300 23150 25000 26850 28340 28890 29820 31110]; writeout=[1260 1 33]; % write out range dr ndr write_out_r=writeout(3); ndr=ceil(writeout(3)/dr); dr=writeout(3)/ndr; % write out zmax dz ndz zmplt ndz=max(0,ceil(writeout(2)/dz)); dz=writeout(2)/ndz; zs=18; zr=1; range1=33; rbthyram=rsamp; bthyram=[81 82 83 85 87 88 89 90 95 97 100 150 500 610 790 820 900 980 1010 1090 1120 1255];
80
thetaopen=1.0; thetatilt=0.; if(isum==1) % Summer zw=[1.80;9.10;12.30;13.20;14.00;14.80;15.60;18.00;21.30;23.70;30.20;33.50;36.70;42.40;47.20;50.50;53.70;63. 40;68.30;73.90;79.60;85.20;100.50;110.20;120.60;130.30;140.70;150.30;175.10;200.70;250.70;375.90;500.20;6 00.70;700.00;800.50;900.40;999.90;1100.00;1175.00;1255.00]; cw=[1507.90;1507.40;1505.00;1504.30;1501.70;1493.50;1485.60;1473.70;1468.60;1465.90;1463.30;1462.30;1 461.70;1460.40;1459.00;1458.60;1459.00;1459.60;1460.00;1460.80;1461.60;1462.00;1463.00;1463.90;1464.60 ;1465.50;1466.40;1467.20;1469.60;1471.10;1472.90;1475.70;1478.10;1479.70;1481.80;1483.50;1485.40;1486. 90;1488.80;1490.20;1491.70]; elseif(isum==0) % Winter zw=[2.00;3.00;5.00;10.00;13.00;15.00;20.00;25.00;30.00;35.00;40.00;45.00;50.00;55.00;60.00;65.00;70.00;73.0 0;80.00;91.00]; cw=[1471.96;1471.99;1472.01;1472.11;1472.18;1472.22;1472.31;1472.53;1472.92;1473.50;1473.80;1473.39;1 472.41;1468.10;1466.10;1464.45;1487.05;1504.10;1508.80;1510.40]; end; rcw=rsamp(1); rsed=rbthyram; tsed=[0]; % Absorbing bottom 200-300 m at 1000 Hz zbb=-(1500-300)/(1000-10)*(frq(1)-10)+3000; if(ihard==0) % Clay zb=[0;200;zbb]; cb=[([1500 1500 1500].')]; ab=[([0.8 0.8 10.0].')]; rhob=[([1.2 1.2 1.2].')]; elseif(ihard==1) % Sand zb=[0;200;zbb]; cb=[([1700 1700 1700].')]; ab=[([0.5 0.5 10.0].')]; rhob=[([2. 2.0 2.0].')]; end; if(ihard==1) if(isum==1) runcase='summer_hard'; elseif(isum==0) runcase='winter_hard'; end elseif(ihard==0)
81
if(isum==1) runcase='summer_soft'; elseif(isum==0) runcase='winter_soft'; end end; % Create the input file inputFileName=sprintf('%s/%s.in',pathdir,names) [cnew]=inpgen_ramdp_folegot(inputFileName,frq,zs,zr,bthyram,rbthyram,cw,zw,dz,dr,writeout,ndr,ndz, ... rcw,rsed,tsed,cb,rhob,ab,zb,range1,fs,nfft,header,fan,thetaopen,thetatilt);
% Step 1: % Run RAM for all input files placed in a directory % The directory is stored in: pathdir % Run input files ramdp(inputFileName);
% Step 2: % Plot all output contour files fnts=14; irsamp=[10:10:1000]; % Get the trf data trfFileName=sprintf('%s/%s.trf',pathdir,names); [tmp,par]=readascii(trfFileName); depth=linspace(par(2),par(3),par(4)); rng=linspace(par(5),par(6)*par(7),par(7)); nrec=par(4); nrng=par(7); prs1=reshape(tmp,nrec,nrng); figure(1) pcolor(rng(irsamp),depth,-20*log10(abs(prs1(:,irsamp))));shading('flat');colormap(flipud(jet));caxis([35 115]);colorbar; set(gca,'ydir','reverse'); set(gca,'fontsize',fnts); xlabel('Range (km)'); ylabel('Depth (m)'); title(sprintf('F=%d Hz',fpick(ifrq))); axis([0 33 0 1260]); hold on % Plot the bathymetry plot(rbthyram/1000,bthyram,'w-','linewidth',1.5); hold off; drawnow; % Save the data saveFileName=sprintf('%s/%s.mat',pathdir,names); save(saveFileName,'rng','depth','prs1','trfFileName','fpick','rbthyram','bthyram'); end;
82
ZGEM
Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans
: 16/07/1980 : stanbul : (1992 - 1998), zel Moda Lisesi : (1998 - 2003), stanbul niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeofizik Mhendislii
alt kurum (lar) : (2006 devam ediyor) Sualt Sistemleri Teknoloji Gelitirme San. Tic. Ltd. ti.
83

Akdeniz Karadeniz Su Alti Akustik Yayilim Model Uygulamalari Acoustic Propagation Model Applications in The Mediterranean and Black Sea Regions

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Akdeniz Karadeniz Su Alti Akustik Yayilim Model Uygulamalari Acoustic Propagation Model Applications in The Mediterranean and Black Sea Regions

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

T.C.

STANBUL NVERSTES DENZ BLMLER VE LETMECL ENSTTS

AKDENZ KARADENZ SU ALTI AKUSTK YAYILIM MODEL UYGULAMALARI

YKSEK LSANS TEZ

Kerem KPRL Deniz Jeolojisi ve Jeofizii Ana Bilim Dal

Danman Prof. Dr. Bedri ALPAR

EKL LSTES ekil 1. ekil 2. ekil 3. ekil 4. ekil 5. ekil 6.

ekil 81. ekil 82. ekil 83.

ekil 1. Uygulama alanlarnn yer bulduru haritas

II. SU ALTI AKUST ve TEMEL PRENSPLER

2.1. Su Alt Akustii ve Tarihi

ekil 2. Geneva Glnde 1827 ylnda yaplan ilk ses hz lm.

2.2. Sesin zellikleri ve Baz Tanmlar

2.2.1. Ses Basnc

2.2.2. Dalga iddeti

2.2.3. Desibel olarak ses iddeti

2.3. Ses Hzn Etkileyen Parametreler

2.4. Transmisyon (letim) Kayplar

ekil 4. Geometrik Yaylm Kanunlar (Jensen, v.d., 1994)

I 1 /(4R 2 ) 2.4.1 numaral formlden kresel yaylm iin iletim kaybn

olarak buluruz ve burada r metre cinsinden yatay uzaklktr.

2.5. Su Alt Akustiinde Kullanlan Kaynaklar ve Alclar

2.6. Okyanusta Ses Yaylm

ekil 5. Okyanustaki temel ses yaylm yollar (Jensen, v.d., 1994)

2.7. Akustik Yaylm Modelleri

2.7.1. In teorisi modelleri

Normal mod modelleri

2.7.3 Parabolik eitlik modelleri

2.7.4. Akustik yaylm modellerinin karlatrlmas

III. MATERYAL VE METOT

3.1. Verilerin Elde Edilmesi

3.2. Akustik ve Ortam Verilerinin llmesi

Ses Kayna Yaratan Gemi

Ses Kayna XBT Echo Sounding

ekil 8. alma srasnda kullanlan metot

3.3. letim Kayb Hesaplamalar

3.4. alma Srasnda Kullanlacak Modellerin Anlalmas

3.4.1 Bellhop modeli

3.4.2. Kraken modeli

3.4.3. RAM Modeli

3.5. Modeller in Gerekli Olan Verilerin Hazrlanmas

4.1. Akdeniz Uygulamas

ekil 23. Akdeniz A-C hattnda Bellhop modeliyle hesaplanan n yollar.

ekil 31. Akdeniz A-D hattnda Bellhop modeliyle hesaplanan n yollar.

4.2 Karadeniz Uygulamas

Doum tarihi Doum yeri Lise Lisans

Vous aimerez peut-être aussi