KONTEKST

Niezbdn czci analizy jest zdefiniowanie i opis stosunkw pomidzy badanym dyskursem a jego kontekstem medialnym i spoecznym. Dyskursy w mediach nigdy nie wystpuj w izolacji od wiata spoecznego, ktry je otacza; ich sens zrozumie mona tylko wtedy, gdy si ten kontekst wemie pod uwag. Liczba pyta dotyczcych kontekstu, w jakim pojawia si dyskurs w mediach, jest oczywicie ogromna. Badajc dyskursy, naley raczej skupi si na zadawaniu pyta moliwie syntetycznych i blisko zwizanych z badanym materiaem, ni mnoy szczegowe pytania i wtpliwoci. Niemniej konieczne bdzie na pocztek uczynienie pewnego podstawowego rozrnienia: trzeba bdzie zada pytanie o rne skale i zakresy kontekstu.

Kontekst szeroki - kontekst wski

Szeroki, globalny" kontekst dyskursu to specyfika kultury, w ktrej jest on wytwarzany i publikowany. Kady dyskurs moemy bada i interpretowa jedynie na tle kultury, w ktrej on funkcjonuje. Nie wdajc si w bardziej szczegowe rozwaania, musimy tu zwrci uwag na bardzo istotn rol znajomoci przez badacza kontekstu kulturowego badanego dyskursu. Podkrelimy take, e najowocniejsze bd badania nad dyskursami powstajcymi w kulturze, ktr dobrze znamy. Najlepiej bada dyskursy wywodzce si z wasnej kultury - cho trzeba by przy tym bardzo uwanym, bo blisko i oczywisto dla badacza jego wasnej kultury moe sprawi, e nie dostrzega on niektrych jej wanych aspektw. Niezalenie jednak od szerokiego kontekstu kulturowego, dyskurs jest ksztatowany przez wszy, bardziej specyficzny kontekst sytuacyjny - zwizany z sytuacj spoeczn, usytuowaniem medialnym, specyfik komunikacji z tak wanie, a nie inn zbiorowoci odbiorcz.

Kontekst nadawczy - kontekst odbiorczy

Badacz podejmujcy AD moe by zainteresowany gwnie tym, w jakim kontekcie rozwija si dyskurs, lub te przede wszystkim tym, w jakim kontekcie dyskurs jest odbierany i interpretowany. W wypadku dyskursw medialnych, znacznie czciej interesuje nas kontekst odbioru ni kontekst nadawczy. Studiujc jeden, nie naley jednak zapomina o drugim. Trzeba te pamita, e obydwa pozostaj w wyranym zwizku.

Zwizek ten moe polega na cakowitej zgodnoci, gdy uczestnicy dyskursu i odbiorcy mediw funkcjonuj w tym samym kontekcie spoecznym i kulturowym, maj mniej wicej taki sam dostp do informacji, wsplny zasb wiedzy, wreszcie - gdy celem autora byo mwienie do tego wanie audytorium; w procesie tworzenia dyskursu mia zatem na myli to wanie, a nie inne audytorium, i tak a nie inn sytuacj komunikacyjn.
Jedna z gazet codziennych zainicjowaa (czy raczej odwieya) w roku 2005 akcj na rzecz zhumanizowania warunkw porodw w polskich szpitalach. Wezwaa w ramach tej akcji kobiety, ktre rodziy w ostatnich latach w warunkach szpitalnych, do podzielenia si dowiadczeniami. Kobiety, opisujce swoje porody w listach oraz w postach na forum internetowym, czy z potencjalnymi czytelniczkami - kobietami zainteresowanymi warunkami porodw - wsplnota zaplecza kulturowego, wsplna wiedza o warunkach, w jakich rodz si w Polsce dzieci, wsplnota zainteresowa tym problemem; prawdopodobnie te wsplnota opinii, przekona, pogldw - nie w szczegach, bo kady czowiek jest inny, lecz co do oglnej natury rzeczywistoci spoecznej, miejsca w niej kobiet, medycyny, rodziny, dzietnoci itp. Autorki listw i postw, piszc o swoich dowiadczeniach, formuuj wypowiedzi z myl o konkretnych odbiorczyniach. Dostosowuj take form i tre wypowiedzi do medium, w ktrym moe si ona pojawi (list na tamach gazety, post internetowy); bior pod uwag wsplnot zainteresowa i dowiadcze, czc je z czytelniczkami; pewn cz wiedzy na temat wsplnego kontekstu uwaaj z gry za wspln i oczywist itp. Analiza takiego dyskursu tylko pozornie bdzie uatwiona. Wprawdzie bowiem, analizujc go dzi, mamy dostp do tego samego zestawu pogldw i opinii, tego samego zasobu wiedzy, tych samych informacji, tego samego kontekstu medialnego, co nadawczynie i odbiorczynie (oraz odbiorcy) tych opowieci. 2 drugiej strony jednak nie oznacza to, e mona swobodnie uzna obydwa konteksty za cakowicie tosame. Badacz musi te uwanie obserwowa swj wasny tok mylenia. Wiele rzeczy bdzie mu si bowiem wydawao oczywiste, zrozumiae samo przez si. Tymczasem to one wanie stanowi istotny, domagajcy si opisu kontekst analizowanego dyskursu w mediach.

Zdarza si czsto, e kontekst tworzenia dyskursu i kontekst jego odbioru odbiegaj od siebie.
Czytajc i analizujc wieo opublikowane w prasie sekretne pamitniki polityka sprzed pidziesiciu lat, musimy zosta skonfrontowani z sytuacj, gdy kontekst powstawania dyskursu i kontekst lektury dalece od siebie odbiegaj. Forma takiej wypowiedzi zwizana jest z kontekstem prywatnych zapiskw albo korespondencji - nie lektury w mediach czy w postaci ksiki. Inna bya wiedza i zaplecze kulturowe autora dyskursu - inna jest po stronie czytelnikw; czsto rnica jest tak dua, e zrozumienie treci moe si okaza niemoliwe bez przypisw. Jeli nawet analiza ma dotyczy jedynie kontekstu, w jakim czyta te zapiski wspczesny czytelnik, nie bdzie si mona oby bez wiedzy na temat sytuacji politycznej, ekonomicznej, spoecznej, prywatnej sytuacji piszcego, panujcych w okresie powstawania dyskursu pogldw, opinii, stanu wiedzy itp.

Analizujc dyskursy w mediach, musimy zawsze bra pod uwag rne elementy kontekstu. Konieczne bdzie na wstpie odpowiedzenie sobie na pytania:

Czy interesuje nas przede wszystkim kontekst wytwarzania, czy kontekst odbioru dyskursu? W jakim stopniu s one zbiene? Jak bardzo jeden z nich moe wpywa na drugi?
Sprbujmy teraz okreli podstawowe komponenty kontekstu.

Sytuacja spoeczna, zaplecze kulturowe

Kady dyskurs medialny pojawia si w kontekcie okrelonej sytuacji spoecznej.

Jakie s opinie, nastroje, stereotypy spoeczne itp. na temat problematyki tego dyskursu? Jaki jest spoeczny stan wiedzy na jego temat? A jaka jest realna sytuacja spoeczna?
(Jeli mona odpowiedzie na to pytanie - pomog nam dostpne wyniki bada, istniejce teksty na ten temat, wyniki sonday itp.).

Jakie / czyje - ze spoecznego punktu widzenia - cele odzwierciedla ten dyskurs? Jak / czyj spoeczn wiedz o rzeczywistoci odzwierciedla ten dyskurs? Jak spoeczn hierarchi celw odzwierciedla ten dyskurs? W jaki sposb tekst wpisuje si w oczekiwania spoeczne? Czy prbuje wzmacnia spoeczne opinie i nastroje? Prbuje je modyfikowa? W jakim kierunku? Sprzeciwia si im? Jak / czyj spoeczn hierarchi wartoci odzwierciedla ten dyskurs? Jakim wartociom si przeciwstawia? Czy wedug naszej wiedzy twrca / nadawca i odbiorcy maj tak sam wiedz, opinie, przekonania itp. ? W czym rni si kontekst nadawczy od odbiorczego? Czy nadawca realizuje oczekiwania wynikajce ze spoecznego i kulturowego kontekstu pojawiania si jego wypowiedzi? A moe celowo buduje dyskurs przeciwny tym oczekiwaniom? Jakie mog by przyczyny takiego postpowania? Na ile kompletny i akuratny jest obraz rzeczywistoci / wycinka rzeczywistoci zawarty w badanym dyskursie - w wietle dostpnej wiedzy na jego temat? Na ile obiektywny i bezstronny jest opis zawarty w tym tekcie? Czego w nim w oczywisty sposb brakuje? Czego w nim wicej; niby wynikao z rzeczywistego znaczenia rnych elementw?

Sytuacja komunikacyjna
Komunikacji w mediach towarzyszy zawsze pewien zestaw oczekiwa; czego innego oczekujemy po powanym expos prezydenta pastwa, a czego innego po jego wywiadzie dla ilustrowanego pisma dla pa. Jaka to sytuacja?

Czy istnieje jaki -> gatunek, konwencja -> styl charakterystyczny dla takiej sytuacji spoecznej? Czy dyskurs, z ktrym mamy do czynienia, odpowiada na te spoecznie ustalone wymagania gatunkowe, czy w jaki sposb si z nimi kci? (-> gatunek) Czy badany dyskurs jest w sposb paradygmatyczny (jawny, otwarty, wzgldnie jednoznaczny) dyskursem retorycznym? A moe nie ma on jawnie perswazyjnego charakteru i przedsiwziciem badacza jest wydobycie na wierzch, owietlenie, zwrcenie uwagi na jego warto retoryczn?

Szeroki kontekst medialny

Czy ten dyskurs pojawia si w mediach z okazji jakiej konkretnej (jakiej?) sytuacji politycznej, ekonomicznej, kulturalnej, okrelonego wydarzenia, wyonienia si jakiego (jakiego?) charakterystycznego zjawiska itp.? A moe stanowi jeden ze staych tematw? Czy te jego pojawienie si mona uzna za przypadkowe? Czy ten dyskurs jest w badanym medium nowy, czy te ma ju swoj histori wystpowania w nim? Jaka jest historia wystpowania, opisywania, ujawniania si tego dyskursu w badanym medium? Niekiedy jest te istotne pytanie o histori tego dyskursu w innych mediach. Co przekazyway w przeszoci lub wspczenie na ten temat inne media? A moe s inne spoeczne rda wiedzy na ten temat?Jakie? Co na temat tego dyskursu pisano dotychczas? Czy mona zidentyfikowa takie materiay w mediach (szeroko rozumianych - take ksiki, programy komputerowe, materiay reklamowe lub propagandowe itp.), ktre bezporednio poprzedzay badany tekst - i z racji swej popularnoci, szerszego zasigu itp. stworzyy kontekst dla badanego dyskursu? Czy w mniej wicej tym samym czasie wystpoway w mediach materiay dotyczce tej samej problematyki? Czy iv momencie pojawiania si tego dyskursu w mediach funkcjonoway inne tematy, mogce wzmocni jego znaczenie? Osabi je? Nada mu dodatkowych znacze?

Wski kontekst medialny

W jakich / ktrych mediach pojawia si ten dyskurs? Czy media, w ktrych pojawia si dyskurs, s jednolite czy zrnicowane pod wzgldem gatunku, grupy odbiorczej, profilu ideologicznego?
Trzeba tu postawi pytanie o rodzaj mediw i gatunek medialny; niekiedy najistotniejszy bdzie profil polityczny, czasem charakterystyczna estetyka danego tytuu prasowego, jego historia, znana rola spoeczna itp.

Czy dyskursowi towarzyszy materia wizualny? Jaka jest rola materiau wizualnego dla tego dyskursu? Czy ten dyskurs stanowi jeden z gwnych tematw badanego medium? Jaka jest jego pozycja w hierarchii tematw i dyskursw obecnych w badanym medium? Czy ten dyskurs stanowi stay element gry w badanych mediach, czy pojawia si tu na zasadzie wyjtku?
Analizowany materia pojawia si w ssiedztwie i otoczeniu innych tekstw, ilustracji itp.; wpisany jest w typowy, charakterystyczny dla danego pisma ukad layoutu oraz w jego jednostkow realizacj.

Jakie jest bezporednie otoczenie badanego materiau?

Czy sposb umieszczenia dyskursu w gazecie, czasopimie, strukturze programu telewizyjnego itp. sprzyja jego wyeksponowaniu? Podpowiada odbiorcom stopie wanoci tego dyskursu w stosunku do innych dyskursw w mediach? Czy wyeksponowanie wzmacnia wano dyskursu - i za pomoc jakich rodkw jest to uzyskiwane? Czyj obnia? W jaki sposb? Co stanowi bezporedni konkurencj dla tego dyskursu? Jakie elementy kontekstu wpywaj na zmniejszenie jego znaczenia?