1

T.C. CUMHURYET NVERSTES MHENDSLK FAKLTES ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL BLM

TEZN ADI

AIRI AKIM VE AKIM KESNTLER KORUMASI

TEZ SORUMLUSU

DO. DR. RAFAEL HUSEYNOV

TEZ HAZIRLAYAN

AR.GR. DDEM ALTUN

2006 SVAS

AIRI AKIM VE AKIM KESNTLER KORUMASI

Ar. Gr. Didem ALTUN YKSEK LSANS TEZ ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI 2006

AIRI AKIM VE AKIM KESNTLER KORUMASI

Ar. Gr. Didem ALTUN YKSEK LSANS TEZ ELEKTRK ELEKTRONK MHENDSL ANABLM DALI

DANIMAN : DO .DR. RAFAEL HUSEYNOV

FEN BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma, jrimiz tarafndan Elektrik Tesisleri Anabilim Dalnda Yksek Lisans Tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: ye ye ye: ye: : :

ONAY

Yukarda imzalarn ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

.../../ 2006

FEN BLMLER ENSTTS MDR

PROF. DR. HALL GRSOY

Bu tez Cumhuriyet niversitesi Senatosunun 05.01.1984 tarihli toplantsnda kabul edilen ve daha sonra 30.12.1993 tarihinde C.. Fen Bilimleri Enstits Mdrlnce hazrlanan ve yaynlanan Yksek Lisans ve Doktora Tez Yazm Klavuzu adl ynergeye gre hazrlanmtr.

NDEKLER zet Summary Teekkrler ekiller Dizini Semboller Dizini GR BLM 1: AIRI AKIM VE AKIM KESNTLER KORUMASI 1.1 KORUMA SSTEMNN GENEL PRENSPLER 1.1.1 Koruma Sisteminde Olmas Gereken artlar 1.1.2 Rlelerde Olmas Gereken Nitelikler 1.1.2.1 Sistemde bir hatann varolma kriterleri 1.1.2.2 ebeke zerinde bir hatanin varolu kriterini kuran etkenler 1.2 KORUMA SSTEM KOORDNASYONU 1.2.1 Koordinasyon lemleri 1.2.2 Koruma Koordinasyonu Iin Gerekli Veriler 1.2.3 Koruma Koordinasyon Prosedr 1.2.4 Koordinasyon Zaman Aralklar 1.3 KORUMA SSTEMLERNDE SECLK 1.3.1 Zaman Karakteristikli Seicilik letme tarz Avantajlar Sakncalar Uygulama 1.3.2 Akm Karakteristikli Seicilik letme tarz Avantajlar Sakncalar Uygulama 1.3.3 Lojik Seicilik letme tarz Avantajlar Sakncalar Uygulama 1.3.4 Ynl Koruma Seicilii letme tarz 1.3.5 Diferansiyel Koruma Seicilii Avantajlar

I V VI VII VIII X 1 2 2 2 3 4 4 5 5 6 6 7 7 7 8 9 9 9 9 10 10 11 11 11 11 12 13 13 13 13 14 16

Sakncalar Uygulama 1.3.6 Kombine Seici Sistemler 1.3.7 Toprak Hata Ynl Koruma Karakteristik a BLM 2: EBEKE KORUMASI 2.1. KORUMA SSTEM GEREKLLKLER 2.1.1 Genel Olarak Koruma Sistemi Gereklilikleri 2.2 AIRI AKIM KORUMASI 2.3. ORTA GERLM EBEKELERNDE HATLARIN KISA DEVREYE KARI KORUNMASI 2.3.1 Hatlarn Ksa Devreye Kars Korumak in Uygulanan Koruma Sistemleri 2.3.1.1 Faz ar akm korumas 2.3.1.2 Fark akm korumas 2.3.1.3 Mesafe korumas 2.3.1.4 Zaman karakteristikleri 2.3.1.5 Sabit zaman karakteristii 2.3.1.6 Ters akm-zaman karakteristii 2.3.2 Karakteristiklerin Uygulama zellikleri Ve Uygulama Yerleri 2.3.2.1 Normal ters akm-zaman karakteristikleri 2.3.2.2 Fazla ters akm-zaman karakteristikleri 2.3.2.3 ok fazla ters akm-zaman karakteristikleri 2.3.2.4 Uzun gecikmeli ters akm-zaman karakteristikleri 2.3.2.5 Seicilik 2.3.3 Radyal ebekelerde Faz Ar Akm Korumasnn Ayarlanmas 2.3.3.1 Akm deerlerinin ayarlanmas 2.3.4 Ntr Dorudan Toprakl Orta Gerilim Radyal ebekelerde 3-fazl Hatlarn Korunmas 2.3.5 Ntr dorudan toprakl orta gerilim gzl ebekelerde 3-fazl hatlarn korunmas 2.3.6 Ntr yksek empedans zerinden toprakl orta gerilim sistemleri 2.3.7 Topraa ki Kat Kapanmada Ar Akm Korumas 2.3.8 ki Fazl Doru Operatif Akm Korumas 2.3.8.1 Bamsz karakteristikli koruma ki rleli ema Bir rleli ema 2.3.8.2 Baml karakteristikli koruma BLM 3 TRANSFORMATR KORUMASI

16 16 17 17 18 22 22 22 22

24 24 25 25 25 26 26 26 27 27 27 27 27 28 28 28 29

29

30 31 32 32 32 33 34 35

3.1. TRANSFORMATR ETKLEYEN ANA HATALAR 3.2. TRANSFORMATRN DEVREYE ALINMASI SIRASINDA MEYDANA GELEN GEC OLAYLAR 3.2.1 Ar Ykler 3.2.1.1 Trafolarn ar yk korumalar 3.2.2 Ksa Devreler 3.3. TRANSFORMATRDE 3-FAZ AIRI AKIM KORUMASI 3.4 KISA DEVRE KORUMASI 3.4.1 Trafolarda ve D Ksadevreler 3.4.1.1 Genel zellikler 3.4.2 Trafolarn Ar Akm Korumalar 3.4.2.1 ki sargl aldatc trafolar 3.4.2.2 Ard arda gelen ters akm korumas 3.4.2.3 Ard arda gelen sfr akm korumas 3.5 TRANSFORMATR DFERANSYEL KORUMA 3.5.1 Akm Kesilmesiyle Oluan Diferansiyel Koruma 3.5.2 Oran Diferansiyel Rlesi ve Akmlarn Etkisi 3.5.3 Toprak Hata Akmnn Bykl 3.5.4 Transformatr Termik Ar Yk Korumas 3.5.5 Gaz Etkisiyle alan Rleler 3.5.5.1 Buchholz rlesi 3.5.5.2 Ani basn rlesi 3.5.5.3 Gaz etkisi ile alan rlelerde ortaya kan problemler 3.5.5.4 Transformatr korumalar ile ilgili rnekler BLM 4 ELEKTRONK ELEMANLAR LE KORUMA VE KONTROL DEVRELER 4.1 MOSFETLERLE AIRI AKIM KORUMASI 4.2 OPTOKUPLR FOTOTRANSSTR LE KONTROL DEVRELER 4.2.1 Optokuplr Fototransistr ile Rle veya Motor Kontrol 4.2.2 Optokuplr Fototransistr ile Rle Kontrol BLM 5: ELEKTRONK ELEMANLAR LE AIRI AKIM KORUMA DEVRELER TASARIMI 5.1 ELEKTRONK ELEMANLAR LE RLE KONTROL VE AIRI AKIM KORUMASI ELEKTRONK ELEMANLAR LE MOTOR KONTROL LE AIRI AKIM KORUMASI BLM 5 SONULAR KAYNAKLAR

35

37 37 37 38 39 40 41 41 42 42 42 43 44 46 50 53 56 56 56 57 57 58

60 60 61 62 63

65 65

66

69 70

ZGEM

71

10

zet

Yksek Lisans Tezi

AIRI AKIM VE AKIM KESNTLER KORUMASI

Ar. Gr. Didem Altun Yksek Lisans Tezi Elektrik Elektronik Mhendislii Anabilim Dal Aralk 2006

Danman : Do. Dr. Rafael Huseynov

Ar akmn oluma nedenleri ve oluum esnasnda ebeke ve trafo sistemlerine verdii zaralar incelendi. Ar akmdan elektrik tesislerinin korunmasnda rle ve rle koordinasyonunun nemi ve uygulamalar aratrld. Rle koordinasyonunda rle eitleri, rlelerin balanma ekilleri ve koruma prensipleri aratrld. Bu aratrmalara bal kalnarak mekanik ar akm koruma devreleri yerine daha hassas, hzl ve uzun mrl elektronik tabanl koruma devreleri teorik olarak oluturuldu.

Anahtar Kelimeler: Ar Akm, Arza Akmlar, Rleler, Rle Koordinasyonu, Elektronik Rleler.

11

Summary

Msc Thesis

Overcurrent And The Protection Of Current Cutoff

Didem Altun Cumhuriyet University Graduate School Of Naturel And Applied Sciences Departmant Of Electrical And Electronic Engineering December 2006

Adviser: Assoc. Prof. Dr. Rafael Huseynov

The reasons of overcurrent formation and the damage occuring during the formation of system and transformer systems examined. The importance and application of relay coordination and relays in the prevition of overcurrent in electric systems is inspected. Relay types in relay coordination and the safety and binding types of relays are examined. According to these researches more sensible, faster and more long life electronic based defence circuit instead of mechanical overcurrent defence circuit is formed.

Key Words: Overcurrent, Damage Current, Relays, Relay Coordination, Electronic Relays.

12

TEEKKRLER

Bu konu zerinde alma yapmama olanak salayan ve almalarm sresince hibir yardmn benden esirgemeyen;

Sayn Hocam, Do. Dr. Rafael HUSEYNOVa, Ve Eim, Kenan ALTUNa

Teekkr Ederim.

Didem ALTUN

13

ekiller Dizini ekil 1.1 : Genel G retim, letim Ve Datm Sistemi ekil 1.2: Zaman Karakteristikli Seicilik ekil 1.3: Akm Karakteristikli Seicilik ekil 1.4: Lojik Seici Atrma almas ekil 1.5: Ynl Koruma Seicilii ekil 1.6: Ynl Koruma Sisteminin almas ekil 1.7: Diferansiyel Koruma Prensip emas ekil 1.8: Diferansiyel Koruma alma ekli ekil 1.9: Kombine Seici Sistemler ekil 1.10: Toprak Hatasnn zlenmesi ekil 1.11: Ntr zole Sistemlerde Ynl Watmetrik Rlelerin Kullanl ekil 1.12: Bir Adet Ynl Watmetrik Rle Yardmyla Birden Fazla Fiderde Hata zlenmesi ekil 2.1: Radyal ebekelerde Tek Tarafl Beslemeli Ar Akm Korumas ekil 2.2: Bamsz Zaman Beklemeli 3 Fazl Ar Akm Korumas ekil 2.3: Akma Baml Zaman Beklemeli 3 Fazl Akm ekil 2.4: ift Devre Radyal ebekelerde Ar Akm Korumas ekil 2.5: ift Devre Radyal ebekelerde Diferansiyel Koruma ekil 2.6: Yaltlm Ntrl ebekede Trafolarn 2 Fazl Ar Akm Korumas ekil 2.7: Ar Akm Korumalarnn emalar a. ki Rleli b. Bir Rleli ekil 3.1: Trafolarda Gaz Rlesinin Balanmas ekil 3.2: Transformatr Sargsnn Yldz Olmas Durumuna Gre Toprak Hata Akmnn Deiimi ekil 3.3: ki Sargl Trafonun Ar Akm Korumas ekil 3.4: Trafonun Yksek Akma Gre Korumasnn Yaplmas ekil 3.5: Ykseltici Trafolarda Ters Yaklaml Akm Korumas ekil 3.6: Ykseltici Trafonun Sfr Yaklaml Akm Korumas ekil 3.7: Diferansiyel Korumada Akmn Dalm Ve Fazr Diyagram ekil 3.8: Diferansiyel Korumann Basit emas ekil 3.9: ki Fazl Yapmda Diferansiyel Kesinti ekil 3.10: Diferansiyel Koruma ekil 3.11: Oran Diferansiyel Korumann Prensip emas ekil 3.12: Diferansiyel Rle letme-Bias Karakteristii ekil 3.13: Toprak Hatasnda Toprak Hata Akmnn Dalm ekil 3.14: D Toprak Hatasnda Toprak Hata Akmnn Dalm ekil 3.15: Isnma Erileri

14

ekil 3.16: Dk Gl Og/Ag Transformatr Korumas ekil 3.17: Yksek Gl Og/Ag Transformatr Korumas ekil 3.18: Dk Gte Yg/Og Transformatr Korumas ekil 3.19: Yksek Gl Yg/Og Transformatr Korumas ekil 4.1: 3 Girili Gerilim Reglatrleri iin Ar Akm Koruma Devresi ekil 4.2: Optokuplr Fototransistrn eitli Balanti ekilleri ekil 4.3: Optokuplr Fototransistr Rle ve Motor Kontrol ekil 4.4: Optokuplr Fototransistr Ile Motor Kontrol ekil 4.5: Optokuplr Fototransistr Ile Rle Kontrol ekil 5.1: Elektronik Elemanlarla Rle Kontrol ve Ar Akm Korumas ekil 5 .2: Elektronik Elemanlar ile Ar Akm Korumas

15

Semboller Dizini UL1; L1 linyesine ait faz ntr gerilimi UL2; L2 linyesine ait faz ntr gerilimi IL1; L1 linyesine ait faz ntr akm IL2; L2 linyesine ait faz ntr akm X; Reaktans R; Diren tc; Alt kesiciye ait cevap sresi dt; Gecikme tolerans tr; st kesicinin harekete geme sresi m; Emniyet faktr t; ki nite arasndaki geikme sresi IsA, IsB, IsC; A, B, C nitelerine ait koruma akm deerleri tA, tB, tC; A, B, C nitelerine ait harekete geme sreleri In; Nominal akm deerleri Iscmin; Minimum ksa devre akm Iscmax; Maximum ksa devre akm Vref; Referans Gerilimi F; Rezidel deikeni A; Ar akm rlesi Z; Zaman Rlesi Ar; Aralk rlesi G; Gsterge rlesi AB; Aralk bobini t; alma sresi k; Ayarlanabilir ters zaman faktr I; llen akm I>; Rlenin ayarlanan ar akm eik deeri ; Cebrik fonksiyonu karakterize eden indeks ; Rleyi karakterize eden sabit IEC; International Electrotechnical Commission k; Rlenin resetleme faktr Imax; Maximum akm deeri IK; alma akm IYM; Maximum yk akm IPU; Akm ekme eik deeri IDMT; Institute for Digital Media Technology ANSI 26; American National Standards Institute AG; Alak gerilim OG; Orta gerilim YG; Yksek gerilim ID; Diferansiyel akm IP; Transformatr primer akm IS; Transformatr sekonder akm Ir; Snrlandrlm akm Im; Transformatr mknatslanma akm I; Besleme (bias) akm IB; Akm transformatrnn sekonder tarafnda grnen nominal akm IN; Transformatrn nominal akm RCT; Akm transformatrlerinde sekonder sarg direnci RL; Akm transformatr ile rle arasndaki balant iletkeninin direnci ns; Sekonder sarm says np;Primer sarm says A; Transformatrn gcne bal bir sabite

16

GR Elektrik tketimi son yllarda teknolojinin de gelimesiyle hzla artmtr. Elektrik kullanm gelimiliin bir gstergesi olarak anmsanmaktadr. Bu nedenlerden dolay elektrik enerjisine olan ihtiya gn getike artmaktadr. ehirlerde, beldelerde ve hatta kylerde bile birka saatlik elektrik kesintisi insanlarn hayatn fel etmekte gnlk yaam ekilmez bir hal almaktadr.

Bu nedenlerden dolay elektrik teknik personellerinin yani biz elektrik mhendislerinin grevi enerjinin retilip datlmasndan ziyade harhangi bir arza durumunda insanlarn bu olumsuz durumdan daha az bir ksmnn etkilenmesini salamaktr. Arzann gelen nitelerden dier nitelere zarar vermeden en hzl ve gvenli bir ekilde enterkonnekte sistemden karlmas gerekmektedir.

Arza nitelerinin enterkonnekte sisteminden karlmas iin mekanik rleler yerine daha hzl, daha duyarl ve daha hassas elektronik devreler oluturulmaldr. Ancak bu devrelerle arza durumlarnda etkilenen poplasyon azaltlabilir. Bu amalardan yola klarak karlatrc elektronik devrelerle snrlandrlm akm deerleri transistr ve tristr gibi anahtarlama elemanlar ile kesici motorunun devreye alnmas tasarlanmtr. Bunlarn sonucunda mekanik rleler yerine tasarlanm olunan elektronik devrelerin kullanm nerilmitir.

17

BLM 1: AIRI AKIM VE AKIM KESNTLER KORUMASI

1.1 KORUMA SSTEMNN GENEL PRENSPLER

Generatr, transformatr, kablo, hat gibi ebeke elemanlarnn birinde ksa devre veya izolasyon hatas sonucunda ark veya arza akmlarnn ve ar gerilimlerin yol aabilecei zararlar snrlandrmak veya en aza indirmek ve srekli bir ksa devrenin ebekenin genel iletmesi ve zellikle stablitesi zerindeki etkileri ortadan kaldrmak iin hatal elemann olabildiince abuk devre d edilmesi gerekmektedir. Hatal elemann otomatik olarak devre d etmek ilemi koruma sistemleri vastasyla gerekletirilir. Sz konusu koruma sistemleri balca ebekenin hat, kablo, generator veya transformatr gibi ebekenin bir blmn devaml olarak gzeten ve ebekedeki akm ve bu akm tarafndan beslenmekte olan rleler topluluunu kapsamaktadr. Gzetilen ksmda hata olutuunda ayarlanan deerlerin stnde rleler iletmeye girer ve bu durumda dzenlenmesi gz nne alnan sisteme bal kontaklar dizisi alp veya kapanarak eleman devreye balayan anahtar aarak hatal blmn devre d olmas salanr. Koruma sistemlerinin iletim datm ebekesinde olduu gibi endstriyel ebekelerin gvenilir bir ekilde iletilip korunmasnda da ok nemli bir yeri vardr.

1.1.1 Koruma Sisteminde Olmas Gereken artlar

1. Gvenilir bir ekilde yaplm bir koruma sistemi hatann

meydana geldii ebeke

blmn kesinlikle devreden karmal hatal blmden baka, ebekenin dier ksmlar devrede kalarak iletmeye devam etmelidir. Ksaca dier blmlere ait anahtarlar kapal olarak devrede kalma artyla sadece hatal cihaz veya blm evreleyen anahtarlar almaldr.

ekil 1.1 : Genel G retim, letim ve Datm Sistemi

ekil 1.1 de sadece L11 ve L12 hatlarnda ksa devre olursa L11 ve L12 anahtarlarnn almas gerekir. Koruma sistemindeki dier anahtarlardaki alma gereksiz ama olacaktr. Koruma sisteminin sadece hatal eleman semeyi baarrsa bu koruma sistemine seici koruma sistemi denir. Bir koruma sistemi gvenilir olmal yani gerekli olan durumlarn hepsinde alabilmeli ve ayn zamanda seici nitelikte olmaldr.

18

2. Koruma sisteminin olabildiince ksa sre iinde almas gerekmektedir. Oluabilecek zararlarn en aza indirilmesi iin arkl ksa devrelerin alma srelerini olabildiince azaltmak gerekir. Bundan baka ou kez 1-faz toprak arasnda balayan arkn gelierek baka fazlara da gemeye zaman bulmasn nlemek gerekir. zellikle ksa devrelerin abuk giderilmesi iletim ebekelerinde stabliteyi salamada en etkin yol olmaktadr. 3. Bir koruma sisteminin davran, ebekenin yapsndan olabildiince bamsz kalmal, manevra serbestlii salamal ve ayar deiiklikleri gerektirmeden kublajlara, paralel balamalara besleme deiikliklerine elverili olmaldr. Koruma sistemlerini ebeke yapsnn deiimlerine olabildiince duyarsz yapmaya aba gstermelidir. 4. Sistemlerin belirlenen deerlerden ve srelerden fazla olmamak kaydyla ar yklere duyarsz kalmas istenir. Eer ar yklenme sresi uzar ve cihazlarda tahribatlara yol aabilecek termik snmalar meydana gelmesi durumunda bu snma ani amal rleler deil de termik koruma rleler tarafndan izletmeli ve gerekli ama kumandas verdirilmelidir. 5. Koruma sistemi ksa devre akmlarnn iddetleri, cinsi ve hata yeri nerede olursa olsun ilemek zorundadr. Baz durumlarda ksa devre akmnn deeri normal akm deerinden daha dk olabilmektedir. Hata yeri nerede olursa olsun ebekenin her trl iletme artlar altnda hatann giderilmesini salamak iin sistemin duyarllnn yeterli seviyede olmas gerekmektedir. Bununla beraber rleleri minimum ksa devre altnda duyarl yapmak verimsiz ve stelik ok az yarar salamaktadr. 6. letmenin devreye almasn uzatan, g klan ve hi bir fayda salamayan bir ebeke paralanmasna yol amamak iin senkronizma dndaki bir ileme srasnda gerilimler, akmlar ve glerde kendini gsteren salnmlara duyarsz kalnmas gerekir.

1.1.2 Rlelerde Olmas Gereken Nitelikler

1. 2. 3.

Olabildiince basit ve salam olmak, Hzl olmak, Olduka az bir tketimi olmaldr. Bu zellik rlelerin ebekeye balantsn salayan transformatrler zerinde byk etkileri vardr.

4.

Bir ksa devre annda ortaya kabilen en kk akmlar ve en dk gerilimler etkisinde bile doru almak iin yeterli duyarlla sahip olmak,

5.

Atrma ilemlerini tehlikeden uzak kontaklarla gerekletirmek.

19

1.1.2.1 Sistemde bir hatann varolma kriterleri

eitli koruma sistemleri ile bu sistemleri meydana getiren rlelerin salamas gereken artlarn belirlenmesinden sonra bunlarn gerekletirilmesinden nce rlelerin koruduklar ksm zerindeki bir ksa devreyi veya hatay ortaya karabilmeleri iin duyarl olmak zorunda kalacaklar byklk veya byklkleri belirlemekle ie balanr. Bir hatann meydana gelmesi doal olarak gz nne alnan elemana ait gerilim ve akmlar az yada ok deitirdikleri grlr. fazl bir cihazda ebeke durumunun niteliini belirlemekte kullanlan sadece 3-faz ntr gerilimi 3-faz aras gerilimi ve fazlardaki 3-akm olduundan rlelerin zerine etki yapan byklklerin bu akmlar ve gerilimlere zorunlu olarak bal kalmalar gerekir.

1.1.2.2 ebeke zerinde bir hatanin varolu kriterini kuran etkenler

1. Bir ksa devre, ar akmlar ve gerilim dmeleri ile anlalr. Bu iki etken yeterince gvenilir kriterler oluturmamaktadr. Her hata ar akmlara yol amaz. Ar akmlar ve gerilim dmeleri motorlarn yol almas veya transformatr enerjilendirilmesi gibi durumlarda hi bir hata yok iken kendini gsterebilir. 2. Bir devre elemannn grnen empedansndaki deime deerlendirilerek yukardaki iki etken birletirilebilir. rnein L1 fazna ait faz-ntr gerilim ve akm ntr gerilim ve akm

U L1 , I L1 ve L2 fazna ait fazU L1 U L 2 ile belirlenir. I L1 I L 2

U L 2 , I L 2 olduunda 1 ve 2 fazlarna ait empedanslar

Bir hata halinde grnen empedans yk deiimi sonucu olabilenlerden daha byk, ani bir azalmaya urar. Bu kriter hata var olu kriteri olarak benimsenmektedir. 3. Her dengesiz arza, gerilimler ve akmlarda doru, ters ve sfr bileenler ortaya karmaktadr. Hatal fazlardaki gerilim dmesine karlk gerilimlerin ters ve sfr bileenleri hata yerinde maksimum deerler almaktadr. 4. Genel olarak hatasz ebekenin bir elemanndaki kapasite akmlar ve mknatslanma akmlar gibi paralel akmlar iletme akmlar ve ksa devre akmlar yannda kktr. Normal almada bir elemann veya devrenin kndaki

I 2 akm giriteki I 1 akmna (baz durumlarda

evirme oran fark ile yakn olacaktr. Buna karlk bir elemanda veya devrede bir hata meydana gelirse

I 2 ile I 1 akmlarnn geometrik fark byk olacak ve bu zellik bir hatann belirlenmesi iin
5. Giri ve k arasndaki g ynnn deimesi

kullanlacaktr.

20

1.2 KORUMA SSTEM KOORDNASYONU

Elektrik g retim tama ve datm sistemlerinde besleme noktas ile hatann olutuu nokta arasnda iki veya daha fazla koruma cihaznn bal olduu durumlarda hata yerine en yakn koruma cihaznn alarak sadece hatal blm devre d etmesi gerekir. Hatal noktann st yani besleme tarafndaki koruma cihazlar hatal blm kesmesi gereken koruma cihaznn herhangi bir nedenle ama yapmad durumlarda destek korumasn salayacak ekilde dizayn edilmelidir. Bu koruma tarz seici koruma olarak adlandrlr. Sistemdeki gerekli koruma artlarn salamak iin koruma cihazlar seicilik gereklilikleri gz nne alnarak minimum ksa devre akm deerlerine ve minimum srede atrma yapacak ekilde dizayn edilirler. Koruma hassasiyeti ile seicilik ou zaman birbirine ters der. Projecinin sorumluluu optimum koordinasyon ve koruma hassasiyeti iin dizayn yapmaktr.

1.2.1 Koordinasyon lemleri

Koordinasyon ilemleri ykten g beslemesine kadar seri bal tm koruma cihazlarnn seimini ve ayarlarn kapsar. Seimde ve ayarda sistemde kullanlacak cihazlarn ar akmn eitli seviyelerinde cevap srelerini karlatrmaktr. Burada dikkat edilecek en nemli zellik koruma sisteminin gvenirlilii asndan bir koruma sisteminde kullanlacak cihazlarn ayn imalat

firmasndan hatta ayn imalat tipinde olmas gerekir. Yeni veya koruma sistemi deitirilecek mevcut sistemlerinin koordinasyon ilemlerinde olabilecek ksa devre akmlarnn maksimum ve minimum deerlerinin bilinmesi gerekmektedir. Elektrik g sistemlerinde koruma rleleri koordinasyonundaki problem uygun ayarlarn seiminde olur. yle ki bunlarn temel koruma fonksiyonu hassasiyet, seicilik, gvenilirlik ve hz gereksinimlerine uygun olmaldr (Zeineldin, 2006) Koruma ileminde ncelikli ilemlerin banda kullanlacak koruma cihazlarna ait atrma erilerinin ayn logaritmik kada izilerek koordinasyonun hazrlanmasdr. 1. Akm-Zaman karakteristik erileri: Logaritmik koordinat ve skala sisteminde zaman dey eksene yani ordinat eksenine, akm ise yatay eksene yani apsis eksenine ilenir. Karakteristik erinin alt ve sol tarafna den akm deerlerinde koruma sistemi almaz, karakteristik erinin sa veya st tarafna den akm deerlerinde koruma sistemi alr. 2. Koordinasyon sistemi iin gerekli veriler aada belirtilen verilerin salanmas koordinasyon ilemi iin mutlaka salanmaldr. Koordinasyonu yaplacak sistemin tek hat diyagram Sistemdeki gerilim seviyesi Giri g verileri

21

a)

ebeke ve besleme sistemine ait empedans ve ksa devre g deerleri(MVA)

b) X/R oran c) Mevcut sisteme ait rlelerin cinsleri ve ayar deerleri

d) Generator gleri ve empedans deerleri e) Transformatr gleri ve empedans deerleri

1.2.2 Koruma Koordinasyonu Iin Gerekli Veriler

1. 2. 3. 4. 5. 6.

Transformatrn deerleri (gerilimler ve g deerleri) ve empedanslar Sistemin balanaca ebekenin ksa devre gleri ve gerilim deerleri Motor deerleri ve empedanslar Koruma cihazlarnn atrma ve kesme deerleri Koruma cihazlarna ait akm-zaman karakteristik erileri Akm transformatrlerinin evirme oranlar, uyarma karakteristik erileri, sarg direnleri ve kayp deerleri

7. 8. 9.

Dner makineler ve kablolarn letken kesit ve uzunluklar

I 2 t erileri

Ksa devre ve yk akm deerleri

lk peryoddaki yani geici toplam maksimum ve minimum ksa devre akm deerleri 5 periyot ve yukars geen sre iin maksimum ve minimum (geici) ksa devre akm deerleri Ana baralarda oluabilecek arkl veya metalik toprak hata akmlarnn maksimum ve minimum deerleri Maksimum yk akmlar Motorlarn yol alma akmlar ve yol alma sreleri Transformatr koruma noktalar

1.2.3 Koruma Koordinasyon Prosedr

1. Uygun bir gerilim baz gerilimi seilerek koruma akm zaman erisindeki akmlar ve dier akmlar baz gerilimdeki deerlerine evrilir. Normal olarak sistemdeki en dk gerilim seviyesi baz gerilimi olarak seilir. Fakat bu uygulama bir kural deil kolaylktr. 2. Ksa devre akmlar logaritmik kadn yatay eksenine iaretlenir.

22

3.

En byk yk akmlar (motorlarn yol alma esnasnda sistemden ekilen toplam akmlar) iaretlenir.

4. 5.

Koruma noktalar iaretlenir, bunlara byk transformatrlerin yol alma akmlar dahildir. Koruma rlelerinin ekme aralklar iaretlenir.

1.2.4 Koordinasyon Zaman Aralklar Genel olarak rle koordinasyon problemleri bir parametrik optimizasyon problemi olarak ifade edilir. Birincil rlelerin uygulama srelerinin hedef fonksiyonu yardmc rle koordinasyonunun iletme korumasna balln minimize etmektir. (Abdellaziz, Talaat and Nosseir 2002) Koruma sistemlerinin karakteristikleri logaritmik kada izilirken koruma cihazlarna ait akmzaman karakteristikleri arasnda yeterli seviyede zaman aralklar bulunmal ve sz konusu karakteristik eriler birbirlerine teet olmamal veya kesimemelidir. 1) Koordinasyon alak gerilim sistemlerinde alma hz yksek olan akm snrlandrc sigortalarla kolayca yaplabilir. malat tarafndan verilen akm-zaman erileri ve seicilik oranlarn veren karakteristik erileri her hangi bir zaman hesab yapmaya gerek kalmadan hem ar yk hem de ksa devre artlar altnda koordinasyon iin kullanlrlar. 2) Ters akm-zaman karakteristikli ar akm rleleri ile koordinasyon yapldnda bunlarn zaman aralnn yaklak olarak 0,3 -0,4 saniye olmas gerekir. bileenleri kapsar Kesicinin alma sresi(5 periyot) 0,08 saniye Rlenin hareket sresi 0,10 saniye Akm transformatrn doymasna ve ayar hatalarndan dolay emniyet faktr 0,22 saniye 3) Zaman aral bileenlerinden emniyet faktr sahada gerekli ayar, kalibrasyon ve testler yaplarak azaltlabilir. 4) Elektronik rle kullanldnda zaman bileenlerinden rle hareket sresi ortadan kalkar ve bu sreden ibaret olan gecikme kadar alma sresi azalr. Sz konusu rleler de zaman aral dikkatli bir kalibrasyon yapldnda 0,25 saniyeye kadar der. Zaman aral aada verilen

1.3 KORUMA SSTEMLERNDE SECLK

1.3.1 Zaman Karakteristikli Seicilik

ekil 1.2de grld gibi g sistemi boyunca ar akm koruma nitelerinin ama srelerini, gereken ekilde farkl deerlere ayarlama esasna dayanr.

23

ekil 1.2: Zaman Karakteristikli Seicilik

letme tarz

ekil 1.2 de grlen hata A-B-C-D ar akm koruma niteleri tarafndan ayn anda alglanr. Ancak koruma nitelerinin harekete geme sreleri sistemde aadan yukarya doru geciktirerek ayarlandndan en nce D nitesi ama yaptrr ve A-B-C niteleri stand-by pozisyonuna geri dner. Her iki nitenin arasnda ileme sresi arasndaki farkllk seicilik aral olarak tanmlanr ve t = tc + tr + 2.dt + tm ifadesi ile belirlenir.

tc Alt kesiciye ait cevap sresi ve ark snme sresi dahil toplam kesme sresi dt gecikme tolerans tr st kesicinin harekete geme sresi tm Emniyet pay
Genellikle

t = 300msaniye alnr.

24

Avantajlar

Koruma sistemi kendi kendini yedekler. Koruma sistemi arzadan dolay aktif hale geemeyip atrma yapamazsa devreden kartr.

T sre sonra C nitesi aktif hale geerek arzal blm

Sakncalar

Kademe says fazla olduunda en st kademedeki koruma nitesi en uzun sreye sahip olacandan arza temizleme sresi ekipmann ksa devre dayanm asndan uygun olmayabilir.

Uygulama

Zaman karakteristikli, seici sistemde sistemden geen akm rlenin ayarlanan akm eik deerini atnda zaman rlesinin zaman mekanizmas aktif hale geer. ki tip zaman karakteristikli rle vardr.

1. Sabit zamanl rleler;

Uygulama artlar ISA>ISB>ISC ve tA>tB>tC dr. Seici zaman aral ise genellikle 300 milisaniye alnr.

2. Ters Zamanl Rleler;

Rlelerin akm eik deerleri In nominal akm deerlerine ayarlanrsa bu tip ar yk rleleri ayn zamanda ksa devre korumas da salar. Zaman gecikmeleri alt taraftaki koruma rlesinde grlen maksimum akm iin

seici zaman aral gz nne alnarak yaplacaktr. Erilerin akmamas iin ayn tip zaman erileri kullanlacaktr.

1.3.2 Akm Karakteristikli Seicilik

Akm karakteristikli seicilik g sistemi iinde kaynaktan uzaktaki hatada yani kaynakla hata yeri arasnda hata akmnn deerini ayarlanabilir bir ekilde azaltacak empedanslarn (transformatr, uzun enerji tama hatlar gibi.) bulunmas durumunda uygulanr.

25

ekil 1.3: Akm Karakteristikli Seicilik

letme tarz

Akm koruma niteleri her bir blmn balangcna yerletirilir. Atrma akm eik deeri izlenen blmn yani st blmn minimum ksa devre akmndan byk deere alt blmde meydana gelen maksimum ksa devre akmndan byk deere ayarlanr.

Avantajlar

Ayarlanan atrma akm eik deerlerinde her bir koruma cihaz kendi koruduu blmde hata meydana geldiinde aktif hale geer. Koruduu blmn hatalara kar duyarl deildir. dnda meydana gelen

Transformatr tarafndan ayrlm hatlarn blmleri iin bu sistemi kullanmak basitlii yannda, hzl amay salad gibi maliyetlerinde dk olmasn salar

26

Sakncalar

ekil 1.3 deki A nitesi altta bulunan B nitesi iin yedek koruma salamaz. Alt nitenin koruma sistemi almad durumlarda A nitesi sz konusu blm iin koruma yapmaz. Pratikte seri bal iki nite iin ayar deerleri belirlemek zordur. Arada transformatrn bulunmad orta gerilim sistemlerinde kullanlmas ok zordur.

Uygulama Ar akm deerleri ayarlamas iin 1,25 IscBmax < IsA < 0,8 IscAmin artnn salanmas iki nite arasnda seici ayrmay gerekletirebilir.

1.3.3 Lojik Seicilik

Bu sistem zaman karakteristikli seici sistemin sakncalarn ortadan kaldrmak iin gelitirilmitir. Bu metot hata giderilme sresi ne kadar olaca belirlendikten sonra kullanlr.

letme tarz Koruma niteleri arasndaki lojik datalarn dzenlenmesi seici zaman aralklarna ihtiya duyulmasn ortadan kaldrr. Bylece kaynaa yakn kesicinin ama sresinde dikkate deer bir azalma olur. Radyal g sistemlerinde, sadece hata yerinin st tarafna yani besleme tarafna yerletirilen kesici aktif hale gelir hata yerinin altndaki kesici aktif hale gelmez. Hata nedeniyle aktif hale gelen kesici aada belirtilen kontrol sinyallerini gnderir. Kendisinden st seviyede bulunan kesiciye atrma sresini bu kesicinin atrma sresini artrmak iin blokaj sinyali gnderir. Alt seviyedeki kesiciden blokaj sinyali almamsa ilgili kesiciye atrma kumandas gnderir. ( Bu prensip ekil 1.4de gsterilmektedir )

27

ekil 1.4: Lojik seici atrma almas

B alt tarafta hata meydana geldiinde B deki koruma nitesi Adaki koruma nitesini bloke eder. Sadece B deki koruma nitesi tB gecikmesini mteakip atrmay tetikler Aradaki atrma nitesi iin blokaj sinyalinin sresi tB+t3 ile snrlandrlmtr. T3 tB kesicisine ait alma ve ark snme sresi olup tipik olarak 200 milisaniyedir. Eer B kesicisi herhangi bir nedenle atrma yaptrmazsa A kesicisi TA sresi sonunda ait olduu kesicide atrma yaptrr. A ve B arasnda hata meydana geldiinde A kesicisi ta sresi sonunda atrma yapar.

Avantajlar

Atrma sreleri seicilik zinciri iinde hatann yeri ile ilgili deildir. Bunun anlam udur ; seiciliin salanmas ksa sre gecikmeli st taraftaki koruma nitesi ile uzun sre gecikmeli alt taraftaki koruma nitesi arasnda gerekletirebilir. Sistem destek yani art koruma yapar.

28

Sakncalar

Koruma nitelerinin farkl seviyeleri arasnda lojik sinyallerin gnderilmesi gerektiinden ilave balant hatlar tesis edilmelidir. Bu ise kontrol niteleri birbirinden uzaksa dikkate deer zorluklar meydana gelir.

Uygulama

Bu prensip birden fazla seicilik seviyeli ve radyal branmanlar haiz orta gerilim g sistemlerinde sklkla kullanlr.

1.3.4 Ynl Koruma Seicilii

Gzl g sistemlerinde, her iki taraftan beslenen hatalarda hata akmnn ak ynne duyarl olan bir koruma nitesi gereklidir. Hata yerini seici olarak belirleme ve hatal ksm ayrmak iin ynl ar akm koruma niteleri kullanlr. Basit problemlerde koordinasyon problemi iin mesafe rlelerini hesaba katmakszn ynl ar akm rlelerinin kurulumunda daha basit hesaplara ihtiya duyulur ve daha uygundur. Yani zm mmkndr. Fakat bu durumda rle kurulumunun hesaplar ile koruma emas rlelerinin her ikisi de etkidii iin seici olmayabilir. Ynl ar akm rleleri ve mesafe rleleri koordine edilmez (Urdaneta, 2000)

letme tarz

ekil 1.5: Ynl Koruma Seicilii

29

ekil 1.5de grld gibi akm ynne gre rlenin hareketleri farkldr.Koruma nitesinin alma sistemi ekil 1.6da gsterilmektedir.

ekil 1.6: Ynl Koruma Sisteminin almas

Ynl ar akm rleleri genellikle g sistemleri korumas iin ekonomiklik anlamnda kullanlr. Bu tip rlelerin uygulamasnda seicilik g sistemlerindeki hata etkisini azaltmada nemli bir rol oynar (Zeineldin, 2006). D1 ve D2 kesicileri baradan kabloya akm ak halinde aktif hale gelen ynl koruma niteleri ile donatlmtr. 1 noktasnda hata meydana geldiinde sadece D1 nitesi aktif hale gelir. D2 nitesi akm ynn algladndan D2 nitesi hatay alglamaz. Sadece D1 nitesi atrma yaptrr. 2 noktasnda hata meydana gelmesi durumunda her iki durumda hata alglanmaz ve D1, D2 kesicileri kapal kalr. Dier koruma niteleri baraya koruma atrmas yaparlar

1.3.5 Diferansiyel Koruma Seicilii

Bu koruma niteleri ekil 1.7da grld gibi g sisteminin her iki ucundaki giri ve k akmlarnn karlatrlma esasna dayanr.

30

ekil 1.7: Diferansiyel Koruma Prensip emas

Korunan blgede hata meydana geldiinde giri ve k akmlar arasnda farkllklar grlr. Bu akm farkndan dolay diferansiyel koruma nitesi harekete geer ve bu koruma nitesi korunana blgenin dnda meydana gelen hatalara kar hassas olmadndan diferansiyel koruma yaps itibaryla seici bir korumadr.

Diferansiyel korumann dzgn almas ve d hatalardan dolay yanl ama yapmamas ve ebeke davranndan etkilenmemesi iin her iki utaki akm transformatrleri zel boyutlandrlr. Diferansiyel koruma sisteminde ani ama

I A I B 0 olduunda meydana gelir.

Aada belirtilen nedenlerden dolay diferansiyel koruma sistemi hata olmad halde yanl ama yapar: Transformatrn mknatslama akm. zellikle transformatr devreye alrken akm darbeleri meydana getirir. Hat kapasitif akmlar zellikle ntr yaltlm veya yksek diren zerinden topraklanm ebekelerde ebekenin herhangi bir yerinde toprak hatas olutuunda ortaya kar. Akm transformatrlerinin farkl satrasyona uramas sonucu ortaya kan durumdur.

Diferansiyel koruma sistemlerinde yukarda saylar nedeniyle hatal amay nlemek ve stabil almay salamak iin iki metot vardr: Yksek empedansl diferansiyel koruma nitesi kullanmak. ekil 1.8de grld gibi diferansiyel rle seri olarak

RS stablizasyon direncine balanr.

31

ekil 1.8: Diferansiyel Koruma alma ekli

% oransal diferansiyel koruma sistemi

I A ve I B akmlar arasndaki fark oransal olarak

belirlenir ve nominal akm deerine bal bir blokajla salanr.

Avantajlar

Hata akm koruma hassasiyeti korunan akmn nominal deerinden kktr. Rlenin atrma akm eik deeri korunan ekipmann nominal akmnn deerinden dk deere ayarlanr.

Koruma ani ama olarak gerekletirilebilir.

Sakncalar

Tesis edilme maliyeti yksektir. Ar akm korumas tarafndan desteklenmelidir.

Uygulama

Yksek g deerlerine sahip nemli motorlar, generatorlar, transformatrler, baralar, kablolar ve hatlar iin kullanlrlar.

32

1.3.6 Kombine Seici Sistemler

ekil 1.9: Kombine Seici Sistemler

ekil 1.9de grld gibi Akm karakterli seicilik A1 ve B koruma niteleri arasnda Zaman karakterli seicilik A2 ve B niteleri arasnda A tarafndaki nite B de bulunan nite iin destek nitesidir.

1.3.7 Toprak Hata Ynl Koruma

Toprak hata korumasnda polarizasyon miktar olarak sk sk kullanlan rezidel akm ve rezidel gerilim llr. Herhangi bir 3-fazl sistemde simetrili bileenler teorisine gre Sfr bileeni

r r r F1 , F2 , F2

byklkleri arasnda dengesizlik olmas halinde

r r 1 r r Fh = .( F1 + F2 + F3 ) olarak ifade edilir. 3 r r r r Rezidel deiken ise Fr = F1 + F2 + F3 ile ifade edilir. fadeden anlalaca zere
rezidel deiken sfr bileen deikeninden 3 kat daha byktr.

Rezidel akm ya 3 adet akm transformatryle veya 3-faz iletkeni iine alan toroidal transformatr yardmyla llr. 3-adet transformatr kullanmann gvenilir ve yksek akmlar lmek gibi avantajlarnn yannda, ksa devre annda satre olmas ve transformatrn devreye girmesi annda hatal rezidel

33

akmlar retmesi ve pratikte eik deerinin transformatrn nominal akmnn ancak%10 deerinin altnda ayarlanabilmesi gibi sakncalar vardr. Toroidal akm transformatrlerin ok yksek hassasiyet avantajnn yan sra dk izolasyon seviyesinde imal edilebilmesi en byk sakncasdr. Rezidel 3-adet gerilim transformatryle llr. Genellikle iki sekonder sarg kullanlr. Birinci sarg yldz bal olup faz-ntr ve faz-faz gerilimleri llr, dier sarg ise ak gen olarak tertip edilerek rezidel gerilim llr. Rezidel gerilim toprak hata ynl rlesinde polarizasyon deikeni olarak sk kullanlr.

Karakteristik a

Hatann ynn belirlemek iin koruma ekipman akm ile polarizasyon akm deikeni arasndaki faz deplasmann ler. Eer polarizasyon deikeni istenen rle hareketinin simetri ekseninde deilse karakteristik a ayarlanarak faz kaydrmas yaplr. Sistemin toplam iletme kapasitesi deeri dk olan toprak hata akmnn 10 A gemedii ntr yaltlm kk tesislerde toprak hatas ekil - 1.10da grlen sistem yardmyla izlenir. Tehlikeli gerilimlerin meydana gelmedii sistemde hatal blm iletmeye devam eder. Uygun bir zamanda hatal ksm tespit edilerek arza giderilir.

ekil 1.10: Toprak Hatasnn zlenmesi zleme, gerilim transformatrnn ak gen sargsna yerletirilen sfr gerilim bileen rlesi yardmyla grntl ve sesli ihbar eklinde olur. Sistemde toprak hatas meydana geldiinde hatal fazn faz toprak gerilimi toprak potansiyeline der ve salam fazlara ait gerilimler ykselir.

34

Ak gen sarglardaki gerilimlerin toplam artk sfr olmayacandan sfr gerilim bileen rlesi alarak grntl ve sesli ihbar verir. Bu sistemde hangi fiderde hatann olduu belirlenemez . Ancak gerilim transformatrnn yldz bal sarglarna balanan voltmetreler yardmyla hangi fazda toprak hatasnn meydana geldii belirlenebilir. Yldz sekondere bal voltmetrelerde gerilim deerini az gsteren fazda toprak arzas olduu faz-toprak gerilimini faz aras gerilim deerinde gsteren voltmetrelere ait fazlarn salam olduu anlalr. k fiderlerinin fazla olduu yksek kapasite deerine haiz byk sistemlerde arzann ksa srede hangi fiderde olduunun tespiti ve gerekiyorsa ait olduu kesiciyi atrarak devreden

ayrlmas gerekebilir. zellikle ana datm transformatrnn sekonder sargs gen olan ve suni topraklama transformatr zerinden topraklanan yksek iletme kapasitesine ait geni ebekelerde ok gereklidir. Hatal kn tespiti wattmetrik rleler vastasyla yaplr. Ntr izole sistemlerde kapasitif akmlar devrelerini salam klarn devrelerinden tamamlad iin wattmetrik rlelerin ynl olmas gerekir. Bunun iin ekil 1.11de gsterilen balant kullanlr.

ekil 1.11: Ntr zole Sistemlerde Ynl Watmetrik Rlelerin Kullanl

35

ekil 1.11de gsterilen rakamlar 1. 2. 3. 4. 5. Datm transformatr, Sekonderi ak gen sargl gerilim transformatr Bara tipi akm transformatr, Toroidal akm transformatr, Kablo,

6. Ynl watmetrik rle, 7. Toprak hatas ihbar lambas, 8. Kesici , 9. Kesici ama bobini gstermektedir.

Fiderde meydana gelen hata sonucunda yksek salnmlarn meydana gelmesi sz konusu ise ihbarla birlikte hatal kn kesicisi watmetrik rlenin kumandas vastasyla atrlr. Bunun iin her k ynl watmetrik rle ile donatlmaldr. Watmetrik rlenin akm balants ekil 1.11 ve 1.12de grld ekilde bara tipi akm transformatrleri vastasyla yaplaca gibi ekil 1.11 ve 1.12de grld gibi kablo zerine yerletirilen toroidal akm transformatr zerinden de yaplr. Gerekli akm hassasiyetini elde etmek iin toroidal akm transformatr zerinden yaplmas tercih edilir. Eer besleme klarnda toprak hatas meydana geldiinde sistemde meydana gelebilecek salnmlar daha nceden tayin edilen sistem izolasyon seviyesinden dk deerde ise izleme suretiyle hatal k tespit edilir ve hatal blmn iletilmesine izin verilir ve uygun bir zamanda hata giderilir. Bu gibi sistemlerde ekonomik sebeplerle her ka bir adet ynl watmetrik rle yerletirmeye gerek yoktur. Btn bir sistem iin bir adet ynl watmetrik rle kullanlr ve bunun iin ekil 1.12de grlen uygulama yaplr.

36

ekil 1.12: Bir Adet Ynl Watmetrik Rle Yardmyla Birden Fazla Fiderde Hata zlenmesi

ekil 1.12de gsterilen tertipte Ynl Watmetrik rlenin akm devresi bara veya iinden kablo geirilen toroidal akm transformatr zerinden, gerilim balants ise gerilim

transformatrnn ak gen sargs zerinden yaplmaktadr. Bu sistemde de akm balants iin toroidal akm transformatrleri tercih edilmelidir. Ak gen sarg zerine toprak hatas n ihbarn yapacak toprak hatas genel ihbarn altrmak iin sfr gerilim bileen rlesi konulmutur.

Akm transformatrleri seici anahtar zerinden genel bir balant ile ynl watmetrik rlenin akm devresi ularna balanr. Anahtarlarn balang konumu akm transformatrlerinin sekonder sarg ularn ksa devre edecek konumdadr. Genel arza ihbar alndnda akm transformatr iin konulan anahtarlar srasyla 2 pozisyonuna alnr. Hatal fider kl ikaz hangi fidere ait anahtar 2 pozisyonuna alndnda ihbar verirse sz konusu fiderde faz-toprak hatas meydana gelmitir

37

BLM 2: EBEKE KORUMASI

2.1. KORUMA SSTEM GEREKLLKLER

2.1.1 Genel Olarak Koruma Sistemi Gereklilikleri

Koruma sistemi yksek derecede bamsz olmaldr. Bunun anlam hatal devrenin almasnda sistemin almama riski ok az olmaldr. Bu nedenle almama riskini ortadan kaldrmak iin destek veya yedek koruma mutlaka gz nne alnmaldr.

Koruma sistemi yksek derecede gvenilir olmaldr. Bunun anlam ise rle istenmeyen gereksiz amalar yapmamaldr. Hata ama sresi ekipman hasarlarn snrlandrmak ve personelin yaralanma riskini minimuma indirmek iin minimum olmaldr. Koruma sistemi yksek direnli hatalar dahi alglayabilecek ve koruma atrmas yapabilecek seviyede hassas olmaldr. Hatada amas seici olmal ve sadece hatal blm devreden karmal ve salam blmler iletmeye devam etmelidir.

2.2 AIRI AKIM KORUMASI Ksa devreler oluumlarna gre deiik karakteristikler gsterirler. fazn birden ksa devre olmas, iki fazn ksa devre olmas, herhangi bir fazn ntrle ksa devre olmas, toprak hattnn herhangi bir fazla ksa devre olmas gibi. Tm faz birden kapsamna alan devreler simetrik hata olarak tanmlanr. Dier ksa devreler ise asimetrik olarak adlandrlr (Haktanr, 2001). 2 veya 3-faz ar-akm zaman rleleri yksek empedans zerinden topraklanan ebekelerde transformatrleri, kablo hatlarnn ve enerji nakil hatlarnn faz aras ksa devre akmlarna kar korumak iin kullanlrlar. 3-fazl ar akm rleleri ntr dorudan toprakl radyal ebekelerde fazfaz ksa devre akmlarnn yannda faz-toprak ksa devre akmlarna kar transformatr, kablo hatlar ve enerji nakil hatlarn korumak iin kullanlr (ernobrovov, 1974). Bir tarafl beslenen ebekelerde ar akm korumas hattn balangcnda gerilim kayna tarafna uygulanr. (ekil 2.1 - a)

38

ekil 2.1: Radyal ebekelerde Tek Tarafl Beslemeli Ar Akm Korumas, (ernobrovov, 1974) Koruma bu tr uygulandnda her hattn zel korumas olduundan hattn kendisinde veya ondan beslenen trafo merkezinin inlerinde kazalar olutuunda hat alr. ebekenin herhangi bir noktasnda rnein K1 noktasnda ksa devre olursa ksa devre akm ebekenin ak kayna ve ksa devre olan yer arasnda geer ve 1, 2, 3, 4 korumalarnn almasna neden olur. Ancak seim artna gre amaya yalnz ksa devre hattna yerletirilen 4 korumas tepki gstermelidir. Bahsettiimiz seimi temin etmek iin ar akm korumalar, ekil 2.1 b de gsterildii gibi tketiciden kaynaa doru artan sre beklemeleri ile yaplmaldr (ernobrovov, 1974). Bu durum yerine getirildii zaman K1 noktasndaki ksa devreye en abuk 4 korumas tepki gsterecek ve hasarl hatt aacaktr. Eer ksa devre K2 noktasnda olsayd 3 korumas daha erken tepki verecek ve hatt aacaktr. Dier korumalarn almas iin daha uzun sre gerektiinden dier korumalar kazaya tepki gstermeyeceklerdir. Ar akm koruma sistemleri sadece hatann yerini gstermek iin kullanlr. Fakat hata akm hata tipine ve srekli durum iletmeleri n hatasna baldr. Bunun yannda maksimum yk akm minimum hata akmnn bykl ile ayn olabilir (Enriquez and Martinez, 2006). Ar akm korumalarnda dier bir problem minimum hata akm durumlar iin yksek yardmc zamandr, ki koordinasyon kriteri sadece maksimum hata akmlar iin tayin edilmitir. Dier korumalarda farkl yk akmlar minimum hata akm iin zaman erisinde yksek bir ayrma neden olur. Ana ve yardmc ar akm koruma sistemleri farkl zaman erilerine sahip olduklarnda uygun zaman koordinasyonlar zordur. Bu durumda ar akm rlelerinin zaman snrlamas minimum hata akm ve farkl zaman erilerinin her ikisi iin yksektir (Enriquez and Martinez, 2006).

39

2.3.

ORTA

GERLM

EBEKELERNDE

HATLARIN

KISA

DEVREYE

KARI

KORUNMASI 2.3.1 Hatlarn Ksa Devreye Kars Korumak in Uygulanan Koruma Sistemleri

ekil 2.2: Bamsz Zaman Beklemeli 3 Fazl Ar Akm Korumas, (ernobrovov, 1974)

fazl koruma devrelerinde akm trafolar ve akm rlelerinin sarglar tam yldz baldr (ernobrovov, 1974). ekil 2.2 deki koruma emasn inceleyelim; ksa devre akm korumann ii brakma eleman olan 1 akm rlesini ve 2 zaman rlesini altrr. Ksa devre zaman ksa devre akmnn getii fazn akm rlesi alr ve 2 zaman rlesinin elektrik devresi kapanr. unu sylemeliyiz ki; faza akm rleleri paralel balandndan akm rlelerinin her hangi birinin almas sonucunda 2 zaman rlesi de alacaktr. nceden ayarlanm sreden sonra zaman rlesi kapanr ve 3 aralk rlesini altrr. Bu rle ani alr ve akmn 6 ama bobinine verilmesini salar. Zaman rlesinin kontaklar byk akma gre zayf olduundan 3 aralk rlesi kullanlr. Ama bobini ile ayn anda 4 gsterge rlesi de almaya balar ve gstergesi iner. Bylelikle ama bobini devresine akmn verilmesini ve ar akm korumasnn ie balamasn belirler. Acnn 5 nolu blokaj konta ama bobininin akmnn kesilmesini salamak iindir. nk aralk rlesinin kontaklar bu elektrik devresinin almas iin hesaplanmamaktadr. Blokaj konta aralk rlesinin geri dnmesinden nce ayrlmaldr (ernobrovov, 1974). ncelenen korumann alma sresi zaman rlesinin yardm ile belirlenir. Bunlar bamsz karakteristikli korumalardr.

40

ekil 2.3: Akma Baml Zaman Beklemeli 3 Fazl Akm Korumas, (ernobrovov, 1974)

ekil 2.3 de gsterilen fazl ar akm koruma emalar her trl ksa devreye tepki gsterdii iin bir fazl ve fazlar aras ksa devrenin mmkn olduu ntr topraklanm ebekelerde de kullanlr.

2.3.1.1 Faz ar akm korumas

Ani atrmal koruma Sabit zaman atrmal koruma Akma bal ama gecikmeli koruma (ters akm-zaman karakteristikli koruma) Ani atrmal, sabit zamanl ve ters zamanl korumalarn herhangi bir kombinasyonu Ynl /ynsz koruma

2.3.1.2 Fark akm korumas

Fazlar ayrarak Faz ayrmasz (yardmc toplam akm transformatr ile)

2.3.1.3 Mesafe korumas

Faz faz kapal devresinin lm Faz-toprak kapal devresinin lm

41

2.3.1.4 Zaman karakteristikleri

Seici hata amasn gerekletirebilmek iin farkl koruma sistemleri ve kademeler deiik zaman gecikmelerine sahip olmaldr. Bir ok farkl zaman gecikmeleri vardr. Genel kural; Eer gerekli deilse ayn sistem iinde deiik zaman karakteristikleri kullanlmamaldr.

2.3.1.5 Sabit zaman karakteristii

leme sresi hata akmnn byklne bal olmayp iletme akm eik deerini aan bykl ne olursa olsun her hata akmnda ayarlanan srede alr. Seri bal rleler arasndaki zaman koordinasyonu ters zamanl rlelerden daha kolaydr. Ancak bir ka koruma rlesinin seri baland durumlarda koordinasyonda gecikme sreleri gereksiz olarak uzayabilir. Sabit zamanl rleler kullanldnda ksa devre gc ok fazla deimemelidir. Zira Hat akm ksa devre gcnn azald durumlarda meydana gelebilecek hata akmnn rle atrma akm eik deerinin altnda deere sahip olma riski vardr. Byle durumlarda rlenin almama riski ortaya kar.

2.3.1.6 Ters akm-zaman karakteristii

Burada alma zaman hata akmnn byklne baldr. Rleler arasndaki koordinasyonu iin ters akm-zaman karakteristii yararldr. IEC standartlarnda normal, ters, ok ters ve ok fazla ters olmak zere 3-tip ters akmzaman karakteristii belirlenmitir (Gler, 1985). IEC 60255 e uygun olarak akm ve zaman arasndaki balantlar aada verilen ifade yardmyla belirlenir.

t=

k . I 1 I >

Bu ifadede t: alma sresi (saniye) k: ayarlanabilir ters zaman faktr I: llen akm I>: Rlenin ayarlanan ar akm eik deeri

: cebrik fonksiyonu karakterize eden indeks

: rleyi karakterize eden sabit

42

zellikle ve

kesin deer olarak imalat firma tarafndan alnmakla beraber aada

verilen deerlerde gre gerekli ilem yaplabilir.

Karakteristik Normal ters Fazla ters ok fazla ters Uzun gecikmeli ters

0,02 1,0 2,0 1,0

0,14 13,5 80 120

2.3.2 Karakteristiklerin Uygulama zellikleri Ve Uygulama Yerleri

2.3.2.1 Normal ters akm-zaman karakteristikleri

Farkl ksa devre yerlerinde ksa devre hata akmlarnn deerlerinin deiimi fazla ise normal ters akm-zaman karakteristikleri bu tip sistemlerde uygun olmaktadr.

2.3.2.2 Fazla ters akm-zaman karakteristikleri

Bu karakteristik tipinde ileme sresi dorudan hata akmnn byklne baldr. Fazla ters akm zaman karakteristik erileri normal ters akm-zaman karakteristik erilerinden daha diktir ve zellikle gzl sistemlerde giri ve k gz balantlar arasndaki hata akmlarnn kk farkllklarnda baarl bir seicilik salar.

2.3.2.3 ok fazla ters akm-zaman karakteristikleri

leme zaman hata akmnn byklne baldr. Bu karakteristik datm veya endstriyel ebekelerde sigortal koordinasyonlar gerekletirmek iin kullanlr. Devreye alma geici akmlarnn problem olduu yerlerde ar yklenme kapasite kullanmnn yksek olmasn gerektirdii durumlarda sigorta kullanlr.

2.3.2.4 Uzun gecikmeli ters akm-zaman karakteristikleri

Bu karakteristik fazla ters akm karakteristiklerindeki ayn akma sahiptir. Ancak ama sreleri daha uzun olup daha uzun geme istenen yerlerde kullanlr.

43

2.3.2.5 Seicilik

Radyal ebekelerdeki seiciliin baarl bir ekilde salanmas iin ebekedeki seri bal kesicilerin seici atrmalarn salamak iin, gecikme srelerini besleme noktasna doru her kademede arttrmak arttr. Bunun anlam besleme noktasna yakn yerletirilen ar akm rlelerinin atrma sreleri daha uzun olacak ve buna karlk bu noktalarda meydana gelen hata akmlarnn bykl daha fazla olacaktr. Bundan dolay farkl seici kademelerindeki zaman aralklar aada verilen faktrlere bal olarak mmkn olduu kadar ksa olmaldr. Rlelerin ekme srelerindeki farkllklar, kesici ama sresi ve rle resetleme sresi , Sabit akm-zaman karakteristikleri kullanlacaksa ayn tip rleler kullanldnda zaman aralklarnn 0,3 saniye olmas genellikle tavsiye edilir.

Radyal ebekelerde farkl korumalar arasnda seicilii salamak iin aralarnda minimum zaman fark olmas gerekir.

2.3.3 Radyal ebekelerde Faz Ar Akm Korumasnn Ayarlanmas

2.3.3.1 Akm deerlerinin ayarlanmas Ar akm korumasn altran akmn en nemli zellikleri unlardr. Koruma arza durumunda gvenli almaldr. Ykn ar akmlarnda elektrik makinelerinin ie balamasnda oluan ksa zamanl itiler, tketici yklerinin deimesi ve bu gibi nedenler sz konusu olduunda almamaldr. nk ar hassasiyet tehlikesiz ar yklenme durumlarnda gereksiz almalara neden olur. Bu da tketicilere zarar verir. Buna dayanarak yle diyebiliriz; ar hassas olan korumann kendisi arza kayna olur ve tketicilerin beslenmesinde dzensizlik oluur. Bu durumda sylemek gerekir ki; alma akmnn seilmesinde esas problem korumann yk akmlarna gre gvenli dzenlenmesidir. Bu sonuca ulamak iin aadaki iki koulu gerekletirmek gerekir: 1. Korumann akm rleleri akmn maksimum deerlerinde almamaldr. Buna gre korumann alma akm IK , maksimum yk akmndan IYM byk olmaldr. IK > IYM 2. Ksa devre durumunda alan akm rleleri ksa devre aradan kaldrldktan sonra ilk durumlarna dnmelidirler. Ters ar akm-zaman rlelerinin ekme akm veya sabit ar akm-zaman rlelerinin en dk akm kademesinin rleyi faaliyete geirmeyecek en yksek muhtemel ykne tekabl eden

44

akm deerine ayarlanmas arttr. Burada dikkat edilmesi gereken nemli zellik rlenin almasna neden olmayacak ar akmn ksa sreli tepe deeri olarak tanmlanan rle reset akmnn gz nne alnmas gerekir. En dk ayar deeri

I PU 1,2.
Bu ifadede

I max ifadesi ile belirlenir k

1,2; emniyet faktr k; rlenin resetleme faktr Imax; maksimum yk akm Hat zerindeki maksimum yk akm tahmin edilebilir.

Minimum ksa devre akm I SC min olmak zere akm ekme eik deeri

I PU 0,7.I SC min
zet olarak zaman aral iinde rlenin ekme akm eik deeri

1,2.

I max I PU 0,7. ifadesi yardmyla elde edilen deerlere uygun olmaldr. k

2.3.4 Ntr Dorudan Toprakl Orta Gerilim Radyal ebekelerde 3-fazl Hatlarn Korunmas

Bir ok durumlarda ynsz ar akm rlelerinin kullanlmas yeterlidir. Burada ar akm korumas 3-faz iin yaplr ve uygulanr. Eer paralel rezidel ar akm korumas varsa Faz ar akm korumas 3-fazn iki faz llerek yaplabilir. Akm-zaman karakteristii ebekede ortak uygulamaya uygun olarak seilir. Normal olarak ebekede fazlarn hepsi iin ayn akm-zaman karakteristii kullanlr. Eer ebeke sadece ebekenin besleme tarafnda ntr dorudan topraklanmsa ar akm rlesi faz-toprak hatas korumas olarak da alr. Ancak yksek direnli toprak hatalarnda bu korumada yeterli alglama ve atrma hassasiyetine ulamak ok zordur. Bu durumlarda akm ayar deeri toprak hata akm hesab yaplarak korunan hattn yk akm deerinden aada tutulur.

2.3.5 Ntr dorudan toprakl orta gerilim gzl ebekelerde 3-fazl hatlarn korunmas Bir fazl ve iki faz toprak ksa devreleri ntr noktas topraklanm, gerilimi 110 KV den yksek ve gerilimi 1KV den dk olan ebekelerde oluabilir (erifolu, 2006). Gzl ebekelerde ar akm rleleri ksa devreye kar kullanlabilir. Ancak gzl ebekelerin ksa devreye kar

45

korunmasnda ayarlarn doru ve gvenilebilir olarak yaplabilmesi iin ebeke ksa devre akmlar hesabnn hassas ve detayl bir ekilde yaplmas arttr. Zira bu tip ebekelerde yksek ksa devre akmlar meydana gelir. Gzl ebekelerde ksa devre korumas iin en uygun seim mesafe korumas esasna dayanan koruma sistemi kullanmaktr. Mesafe korumas hem faz aras gzn ve hem de faz-toprak aras gzn lmlerini yapabilmektedir.

2.3.6 Ntr yksek empedans zerinden toprakl orta gerilim sistemleri

Ksa devre korumas iin birok durumlarda ynsz ar akm rleleri kullanmak yeterli olmaktadr. Akm-zaman karakteristikleri ebekedeki ortak uygulamaya gre seilir (Gler ve Grel, 1977). Normal olarak ebekedeki ar akm rleleri ayn karakteristie sahip olmaldr. Radyal ebekelerde baz durumlarda paralel hatlar kullanlr. Bu durumda baz terminallerde ekil 2.4de grld gibi ynl ar akm rleleri kullanmak zorunluluu ortaya kar.

ekil 2.4: ift Devre Radyal ebekelerde Ar Akm Korumas

Daha iyi bir koruma ekli ise ekil 2.5de grld gibi diferansiyel korumadr.

46

ekil 2.5: ift Devre Radyal ebekelerde Diferansiyel Koruma

2.3.7 Topraa ki Kat Kapanmada Ar Akm Korumas Yaltlm ntrl ebekelerde farkl fazlarn ayn zamanda topraa iki noktada kapanmas mmkndr (ekil 2.6). Bu durumda her iki arzal hattn ayn anda almas istenmez. Yalnz bir hattn almas ile tketiciler iin daha az zararla ksa devre aradan kaldrlm olur. Kalan dier bir fazl kapanma (K1 veya K2), tketicilerin beslenmesini dier gerilim kaynana sevk ettikten sonra el ile alr.

47

ekil 2.6: Yaltlm Ntrl ebekede Trafolarn 2 Fazl Ar Akm Korumas, (ernobrovov, 1974) Topraa iki kat kapanmalarn seim ile aradan kaldrlmas ok zordur. Akm trafolar rastgele yerletirilirse koruma hatal alacaktr. Eer topraa her iki kapanmada akm trafosunun balanmad fazda olursa (ekil 2.6) arzal hatlarn korumalar almayacak ve ebekenin besleme kayna seimsiz olarak alacaktr (ernobrovov, 1974). Eer korumann akm trafolar her yerde ayn adl fazlarda (R,T gibi) balanmsa seimsizlik halleri aradan kaldrlacaktr.

2.3.8 ki Fazl Doru Operatif Akm Korumas Baml ve bamsz ar akm koruma rleleri; enerji datm sistemlerinde, transformatr, jeneratr, enerji nakil hatt gibi ekipmanlar ksa devre ve toprak kaana kar korumak iin kullanlr. Bu koruma ilemini gerekletirirken gz nne alnacak en nemli kural selektif koruma artn salamaktr. Selektif korumann amac ebekenin herhangi bir blmnde meydana gelen arzal blm en ksa zamanda devre d etmektir (Genolu ve Trkolu, 1998)

2.3.8.1 Bamsz karakteristikli koruma

ki rleli ema Bu korumann akm devreleri tam olmayan yldz baldr. Koruma devrelerinin elemanlar ve onlarn grevleri ekil 2.7 ada ki fazl emadaki gibidir. ki rleli emann avantajlar aada verilmitir. ema hatlardaki fazlar aras ksa devreye tepki gsterirler.

48

Yaltlm ntrl ebekelerin herhangi iki noktasnn toprakla ksa devre olmas durumunda semeli alrlar.

fazl emalara gre daha ekonomiktir. nk bunun yapm iin daha az eleman ve kablo kullanlr.

ki fazl sistemlerin dezavantaj ise fazl sistemlere gre hassasiyetlerinin dk olmasdr. ki fazl ar akm koruma emalar ekil 2.7de bir ve iki rleli olarak verilmitir. Yukarda bahsettiimiz avantajlarna gre iki fazl koruma yaltlm ntrl ebekelerde yaygn olarak kullanlr. nk bu ebekelerde yalnz fazlar aras ksa devre mevcuttur. Bir rleli ema ekil 2.7 a emasnda kullanlan elemanlar bu koruma emasnda da kullanlr. Ancak bu emada bir akm rlesi (A) kullanlr ve o rle R ve T olmak zere iki faz akmnn farkyla (IF = IR IT ) alr. Tam ve tam olmayan yldz balantlarda her trl ksa devreye hassasiyet gsterir (ernobrovov, 1974). Bu emann avantaj bir akm rlesinin ve balant kablolarnn daha az olmasdr. emann dezavantajlar ise aada belirtilmitir.

ekil 2.7: Ar Akm Korumalarnn emalar, (ernobrovov, 1974) a. ki Rleli b. Bir Rleli

49

RS ve ST fazlar arsndaki ksa devrelere gsterdii hassasiyet iki rleli emalara gre daha dktr.

Sarglar

balanm trafolarda IF = Ir It olduunda oluan mmkn ksa

devreden biri halinde koruma almamaktadr. Tek akm rlesinin veya onu akm trafosu ile balayan kablonun arzas durumunda koruma bunu ksa devre olarak deerlendirmez. Bir rleli emalar 6-10 kV datc ebekelerde ve elektrik makinelerinin korunmasnda kullanlr. 35 kV ve daha yksek gerilimli ebekelerde yukarda bahsettiimiz sebeplerden dolay bu koruma kullanlmaz.

2.3.8.2 Baml karakteristikli koruma Bu korumann akm devreleri bamsz karakteristikli korumalarda olduu gibidir. Koruma emalar ekil 2.7 a-bdeki gibi olup zaman rlesi ve gsterici rleleri yoktur. ki fazl bamsz karakteristikli devreler iin geerli olan kanunlar baml karakteristikliler iin de geerlidir.

50

BLM 3 TRANSFORMATR KORUMASI

3.1. TRANSFORMATR ETKLEYEN ANA HATALAR

Ar yk Ksa devre Tank hatalar

Ar Ykler: Transformatrde ayn anda beslenen yk miktarlarnn transformatr nominal gcnn stne kmas halinde meydana gelir. Ar yklenmede uzun sren akm ekilmesi sonucu sarg ve transformatrde izolasyonun tahrip olmas veya eskimesi ile sonulanabilecek kalc hasarlar meydana getiren s ykselmesi olur. Ksa Devre Hatalar: Transformatrn iinde ve dnda meydana gelebilir. ksa devreler farkl faz iletkenlerine ait faz sarglar arasnda veya faz sarglar ile transformatr ya tank arasnda ve ayn sargnn sarmlar arasnda meydana gelebilir. Arkl meydana gelen hatalar transformatr tahrip ettii gibi yangnn olumasnda sebebiyet verirler. Ark hatalarda yanc gaz k olur. Hafif hatalarda dk gaz k olur ancak birikmesi halinde byk yangn tehlikeleri meydana gelir. Ark hatasz gl bir ksa devrede eer koruma cihaz vastasyla transformatrn beslemesi gerekli srede kesilmezse kazan iindeki ya kaynar. D ksa devreler transformatrn sekonder yani enerji k tarafndaki ksa devrelerdir. Bu ksa devreler transformatr sarglarn mekanik ve termik ynden etkileyecek ve hasara uratabilecek byk elektrodinamik ve termik zorlamalara neden olur. Eer hatal blm gereken srede devre d edilmezse transformatrde i ksa devre hatalar meydana getirir. Tank Hatalar: Trafolarn i arzalarnn byk duyarllkla almalarn salamak iin gaz korumalar yaygndr. Tankn iinde trafonun arzalanmas nedeni ile trafonun iinde ark oluur veya elemanlarn yanmasndan transformatrlerin ya ve izolasyon malzemesi bozulur (Alparslan, 1978). Sonuta uan gazlar oluur. Gaz yadan daha hafif olduundan trafo ya genleme haznesine dolar. Genleme haznesi trafonun en stndedir (ekil 3.1) ve hava ile temas halindedir. Bu durum devam ettii srece oluan gazlar genleme haznesi yardm ile dar atlr.

51

ekil 3.1: Trafolarda Gaz Rlesinin Balanmas, (ernobrovov, 1974)

Tank hatalarnda, tank ile faz sarglar arasnda veya bunlarn yerletirildii manyetik ekirdek arasnda ksa devre meydana gelir. Hata akmlarnn bykl transformatrn primer ve sekonder sarglarnn ve ntr topraklamalarnn dzenleme ekline baldr. Transformatr sarg ekli yldz ise tank hata akm ekil 3.2 de grlecei gibi 0 ile hatann ntrde faz sargsnn sonunda oluuna bal olarak maksimum deer arasnda deiir.

ekil 3.2: Transformatr Sargsnn Yldz Olmas Durumuna Gre Toprak Hata Akmnn Deiimi gen tertipte tank hata akm hatann sarg ortasnda veya her iki ucunda oluumuna gre %50-%100 arasnda deiir.

52

3.2. TRANSFORMATRN DEVREYE ALINMASI SIRASINDA MEYDANA GELEN GEC OLAYLAR

Transformatr devreye alnrken zaman sabiti 0,1-0,7 saniye arasnda deien ve bykl nominal akmn 20 katna ulaabilen geici enerjilendirme darbe akmlar meydana gelebilir. Akmlarn olu sebebi yksek mknatslama akm reten magnetik devrenin satre olmasdr. Darbe akmlarnn en yksek deeri gerilim sfrdan geerken transformatrn enerjilenmesi esnasnda oluur ve dalga ekli 2. harmoniin nemli bir miktarn ihtiva eder. Sz konusu geici olay transformatrlerin devreye alnmas srasnda her zaman meydana gelebilecek olay olup koruma niteleri tarafndan bir hata olarak alglanmamaldr.

3.2.1 Ar Ykler

Uzun sreli ar akmlar sabit zamanl veya IDMT gecikmeli ar akm koruma niteleri (ANSI 51) tarafndan alglanmal sekonder koruma nitelerine uygun seicilik salanmaldr. Dielektrik scaklk (ANSI 26) ile yal transformatr iin ve (ANSI 49T) ile kuru tip transformatrler iin izlenmelidir. Termik ar yk korumas (49RMS) ar yklerden dolay sarglarn scaklnn daha hassas izlenmesi iin kullanlr. Bu izleme metodu transformatrn termal ataletine ve akma bal scaklk ykselmesinin simlasyonu esasna dayanarak tespit edilir.

3.2.1.1 Trafolarn ar yk korumalar

ekil 3.3de gsterilmi 3 rlesi sinyale tepki gstererek alr. Bu rle bir faza balanr. nk ar yk fazlarn hepsinde ayn zamanda olmaktadr (ernobrovov, 1974). Korumann gvenli almas iin zaman rlesi kullanlmtr ve akmn daha uzun sre gemesinden sonra koruma devreye girer.

53

ekil 3.3: ki Sargl Trafonun Ar Akm Korumas, (ernobrovov, 1974)

3.2.2 Ksa Devreler Yal transformatrlerde sarg veya sarm ksa devresinin neden olduu gaz kna veya ya hareketine hassas cihazlar (ANSI 63) 1. 2. Ya tankna sahip transformatrler iin BUCHHOLZ rleleri Hermetik transformatrler iin gaz ve basn detektrleri

Transformatrlerde diferansiyel koruma (ANSI 87T) faz-faz ksa devre hatalarna kar hzl korumadr. Tesis iin ok nemli olan yksek gl transformatrlerde kullanlr ve ok hassastr. Gereksiz amalardan saknmak iin transformatr devreye alnrken 2.harmonik tutuculuk ve ar akm durumlarnda 5. harmonik tutuculuk zelliine sahip olmas gerekir.

Ani ar akm atrma nitesi (ANSI 50) etkili ksa devre akmlarna kar transformatr

korumak amacyla transformatrn primer tarafna balanr. Akm atrma eik deeri akm bazl seicilii salamak amacyla sekonder sarglarda meydana gelen ksa devre akmndan daha byk deere ayarlanr.

Yksek gerilim sigortalar nominal gleri dk transformatr iin kullanlr.

54

3.3. TRANSFORMATRDE 3-FAZ AIRI AKIM KORUMASI

Faz iletkenleri veya faz iletkeni toprak arasnda izolasyonun bozulmas sonucu ksa devre veya faz-toprak ksa devresi meydana geldiinde hata akmlar transformatrlerin sarglarnda ve demir ekirdeinde ciddi hasarlara neden olurlar. Bundan baka yksek akm deerine haiz hata akm yal transformatrlerde ya bozarak gaz kna neden olur sonuta transformatr tanknda yksek gaz basnc meydana gelir (Teda). Eer gaz basnc ok yksekse transformatr tank zarar grr. Bu nedenle hata akmnn byklne bal olarak hatal transformatr gerekli srede ar akm koruma sistemi tarafndan devre d edilmelidir.

Transformatrn dnda ebekede bir hata meydana geldiinde yksek hata akmlar transformatr zerinden akar ve transformatrler zerinde yksek snmalar meydana gelir. Devre gerekli srede ar akm koruma elemanlar tarafndan almazsa transformatrlerin bakr kayplarnn hata akmlarnn karesi ile artmasndan dolay transformatrde ar snmalar meydana gelecek ve transformatr hasara urayacaktr. Transformatrde meydana gelen hata akmlarnn bykl ebekenin ksa devre kapasitesine (ksa devre gcne) Sistem topraklamasna Transformatrn kaak reaktansna Sarg boyunca hata yerine ve pozisyonuna baldr.

Fazlar aras ksa devreler nemli byklkte ksa devrelere sebep olurlar. Bu akmlarn bykl nemli oranda kaynak empedansna ve transformatr kaak reaktansna baldr. Toprak hatas topraklanan blmle sarg arasnda (rnein demir ekirdekle tank arasnda ark konta veya metalik kontakla meydana gelebilir. Toprak hata akmnn gerek deeri hata devresindeki empedansa ve sarg boyunca hatann yerine ve pozisyonuna baldr. Ntr dorudan topraklanm sistemlerde ortaya kan toprak hatas yeterli seviyede toprak hata akm meydana geleceinden ar akm koruma sistemleri vastasyla kolaylkla alglanr. Ntr noktasnn durumlar iin toprak hata akmlarnn deerleri ok dk olabilir ve baz durumlarda ar akm koruma sistemlerinin bu hatay alglamas zor veya mmkn olmayabilir. Ayn sarglarn sarmlar arasndaki metalik kontak veya arkl kontak transformatrde bir i hataya sebep olur. Sarm ksa devresinde hata akm ok yksek olmasna ramen bunun transformatrlerin k faz akmlar zerine yansmas ok kk olacaktr. hatalar transformatrn dnda ve giriine bal koruma cihazlarnn alglamas ok zordur. Baz durumlarda alglama imkan olmayabilir. Bu nedenle i hatalar kesinlikle alglayan ve gerekli koruma kumandas veren sadece ya rezervuarl tanklara sahip transformatrlerde buchholz ve hermetik

transformatrlerde ani basn rleleridir.

55

Faz ar akm korumalar aslnda faz hatalarna kar koruma olup, toprak hatas meydana geldiinde toprak hata akm bykl rlenin atrma eik deerinin stnde ise toprak hata korumas da yapar. Diferansiyel rlelerden daha yava ve daha az hassasiyete sahip olan ar akm koruma sistemleri kk gteki transformatrlerde birinci derecede koruma eleman olarak kullanlrlar. Byk gteki OG/AG ve YG/OG transformatrlerde ar akm korumas i hatalar iin geri yani yedek koruma olarak ve g transformatrnn besledii ana baralar iin birinci derece ana koruma olarak kullanlrlar.

3.4 KISA DEVRE KORUMASI

Faz ar akm korumalar pahal olmayp basittir ve hatay alglamas gvenilirdir. Bu nedenle baz transformatrlerin korunmas iin ana koruma sistemi olarak kullanlrlar. Ancak Transformatrn devreye girme akmlarnn bykl nedeniyle ar akm koruma cihazlarnn hassasiyeti azaltlr ve alma sresi uzatldndan hassas ayarlama ayn zamanda hzl almay ar akm koruma elemanlaryla gerekletirmek mmkn olmaz. Ar akm koruma nitelerinde ters zaman gecikme karakteristikleri transformatrn ar yk kapasitelerinin stnde akm ekmesine belirli sre iin izin verilen (motorlarn yol almas ve dier ekipmanlarn devreye girmesi esnasnda ekilen kapama akmlar) ve g sistemlerinin dier ekipmanlar arasnda seiciliin salanmas gereken yerlerde kullanlr. Sabit zamanl ar akm niteleri ya d hata halinde maksimum ksa devre akmndan veya transformatrn devreye girmesi esnasnda meydana gelen geici akm deerinden biraz yksek akm deerinde ama yaptran sabit zaman gecikme elemanlarna sahiptir. Sabit zamanl gecikme elemanlar kullanlarak ana fonksiyonu ar i hatalar meydana geldiinde alma hz artrlabilir. Dijital ar akm koruma rleleri performanslar yksek olan cihazlardr. Dijital filtreler doru akm bileenlerini ve devreye girme srasnda ekilen ani akmlarn neden olduu harmonikleri ortadan kaldrr. Dijital sistemin geici yanlglar ok kktr. Koruma deerleri bundan dolay normal tiplere gre ok daha hassas deerlere ayarlanabilir. Transformatr birden fazla ksa devre yerini beslerse ar akm koruma cihazlar iyi bir seicilik ve koruma salamak iin yn elemanlar ile donatlr. Baz uygulamalarda transformatrlerin hem primer ve hem de sekonder taraflarna ynl ar akm koruma cihazlar yerletirilir. Her iki korumada koruma yn transformatre dorudur. Ynl ar akm koruma eleman sadece hatal girii devre d eder. Hatann yn akm aknn yn veya dier bir deyimle akm ve gerilim arasndaki deplasman llerek alglanr.

Ynl koruma rleleri zellikle faz aras ksa devresi veya faz-toprak hatas sonucu g ak yn deimesi muhtemel tm ebeke elemanlar iin gerek seicilik ve gerekse hzl alma iin kullanlmas gereken koruma cihazlardr

56

Faz yn koruma rlesi paralel gzl veya iki besleme kayna tarafndan beslenen ebeke elemanlarn korumak iin kullanlr.

Toprak hata rlesinin yn toprak hata akmnn topraa ak yndr. Toprak hata akmnn birka topraklama sistemine blnd yerlerde kullanlr. Akm ak sadece dier fiderlerin faztoprak kapasitanslarna ve ntr direncinin deerine bal olarak ntrne doru olmayp sz konusu kapasitanslar zerinden de devresini kapatrlar. Rezidel ynl ar akm rlesinde sfr bileen aktif g korumasnda olduu gibi hata akm byklnde kapasitif akm kullanlr.

Rezidel ar akm rlesi (2) kar ynden akm akmadka atrma yaptrmaz Ynl rleler ar akm korumasn tamamlayan ve ebekenin hatal blmnn seici olarak ayrlmasn salayan koruma elemanlardr.

3.4.1 Trafolarda ve D Ksadevreler

3.4.1.1 Genel zellikler

D ksa devre korumalar ekil 3.4 da gsterildii gibi yaplr. Baralar veya baralardan kan hatlar d ksa devre korumalar kontrol eder. Bu koruma bahsettiimiz elemanlarn alterleri veya korumalar almad zaman alr. D ksa devreler ayn zamanda trafonun kendi arzal durumunda da kullanlr. Bu korumalar zaman beklemelidir (ernobrovov, 1974). Bu nedenle kk gl trafo arzalarnda kullanlr. arzalar iin zel korumalar olan trafolarda bu koruma yedek koruma olarak kullanlr. D ksa devre korumas iin ar akm korumas kullanlr. Eer ar akm korumasnn hassasiyeti yeterli olmazsa daha hassas korumalar kullanlr.

57

ekil 3.4: Trafonun Yksek Akma Gre Korunmasnn Yaplmas, (ernobrovov, 1974)

3.4.2 Trafolarn Ar Akm Korumalar

3.4.2.1 ki sargl aldatc trafolar

Bunlar iin ekil 3.3 deki koruma kullanlr.Trafoyu da korumann etki alanna sokmak iin koruma gerilim kayna tarafnda olmaldr. Ar akm korumasnn etki alann geniletmek iin akm trafolar alterlere yakn balanrlar. Tek tarafl kaynakl iki sargl trafolarda koruma gerilim kayna tarafndaki 1 alterini etkiler. Gvenilirlik bakmndan trafonun her iki tarafnda olan 1 ve 2 alterlerini amak daha gvenli olur. Koruma belli ksa devrelerin hepsine tepki gstermelidir. Ntr topraklanm ebekelerde koruma 3 fazl devre, yaltlm ntrl ebekelerde ise tam olmayan yldz bal devrelerle yaplr.

3.4.2.2 Ard arda gelen ters akm korumas

Koruma darda ve transformatrde olan asimetrik durumlardan oluan ters ard arda akmlarna tepki gstermektedir ve ekil 3.5 de gsterilmektedir. Koruma rlesi A2 ters ard arda gelen S szgeci ve Z zaman rlesinden sonra balanmtr.

58

ekil 3.5: Ykseltici Trafolarda Ters Yaklaml Akm Korumas, (ernobrovov, 1974)

3.4.2.3 Ard arda gelen sfr akm korumas

Bu koruma d ksa devreler sonucu trafoda oluan I0 akmna tepki gsterir. Bu koruma trafonun i ksa devresini de korumaktadr. Bu koruma ekli ykseltici trafolarda kullanlr. Yksek veya orta gerilim trafolarnda etki etmektedir (ernobrovov, 1974). Koruma ekil 3.6 a-bde gsterilmi olduu gibi iki ekilde yaplmaktadr. Her iki ekilde akm rlesi A0 ard arda gelen I0 akmna tepki gsterir.

59

ekil 3.6: Ykseltici Trafonun Sfr Yaklaml Akm Korumas, (ernobrovov, 1974)

3.5 TRANSFORMATR DFERANSYEL KORUMA

Trafolarn korumasnn akm devreleri yldz gen balantda iki ekilde yaplr. 1. 2. ekil 3.7de gsterilmi 3 rleli tam 3 fazl devrelerle, ekil 3.8 ada gsterilmi A ve C rleli basitletirilmi 2 fazl devrelerle,

60

ekil 3.7: Diferansiyel Korumada Akmn Dalm ve Fazr Diyagram, (ernobrovov, 1974)

61

ekil 3.8: Diferansiyel Korumann Basit emas, (ernobrovov, 1974)

3.5.1 Akm Kesilmesiyle Oluan Diferansiyel Koruma Bu ekilde koruma ekil 3.9 da gsterilmitir. Bu devre basit akm rlelerinden oluturulmutur ve amada zaman gecikmesi istenmemektedir.

62

ekil 3.9: ki Fazl Yapmda Diferansiyel Kesimi, (ernobrovov, 1974)

Hzl doymal trafolarn yardm ile oluturulan diferansiyel koruma ekil 3.10 da gsterilmitir. Bu koruma akm rleleri yardm ile oluturulmutur.

63

ekil 3.10: Diferansiyel Koruma, (ernobrovov, 1974)

Trafolarn diferansiyel korumalarnn avantajlar onlarn hzl ve semeli amalardr. Bu arzalar trafolarn iinde, dnda ve trafonun alterlerine giden akm geiren blmlerinde arza olduu durumda alr (Altn, stnel ve Kzlgedik, 2001). Kk gl trafolarn basit olmas nedeni ile diferansiyel akm kesmeli korumalar kullanlr. Diferansiyel koruma genellikle 10 MVA gcnden yukar ve zel neme sahip transformatrlerde kullanlan ok nemli bir koruma sistemidir (ernobrovov, 1974). Basit olarak transformatrn giri ve k terminallerindeki akmlarn karlatrlmas esasna dayanan yksek gvenirlilie sahip koruma eklidir. Diferansiyel koruma nite korumas olup ana koruma fonksiyonu olarak transformatr sarglarnda meydana gelen hatalarda alr. Diferansiyel koruma blgesi her iki uta tesis edilen akm transformatrlerinin arasnda bulunan transformatr, baralar ve kablolardr. Ancak buing tipi akm transformatrleri kullanldnda kesici ve transformatr arasndaki baralar ve kablolar korunan sisteme dahil olmazlar. Transformatrn elektriksel i hatalar ok nemli olup ciddi hasarlara sebep olurlar. Sarg ve terminaller zerindeki toprak hatalar ve ksa devreler genellikle diferansiyel koruma vastasyla alglanabilirler (Altn, stnel ve Kzlgedik, 2001). Ayn sargya ait iletkenler arasnda sarm hatalar diferansiyel koruma vastasyla gerekletirilir. Sarm hatalar elektriksel koruma sistemlerinde en zor alglanan hatalardr.

64

Birka sarmdan ibaret sarm hatas toprak hatas olarak geliinceye kadar hata akm miktar alglanamaz. Bundan dolay herhangi bir d hatada istenmeyen amaya neden olmamak kaydyla yksek hassasiyetli diferansiyel koruma kullanlr. Hatal transformatrn mmkn olduu kadar hzl devre d edilmesi gerekir. Koruma blgesi dndaki hatalarda ise diferansiyel koruma sistemi almaz. Diferansiyel koruma teorik olarak sarm oran ve faz kaymas kompanze edilmemise normal yk ve d hata halinde almaz. Ancak i hata meydana gelmeden transformatrlerin farkl davranlarndan dolay meydana gelen diferansiyel akmlar diferansiyel koruma sisteminde istenmeyen hatal atrmalar meydana getirir (Altn, stnel ve Kzlgedik, 2001). hatalarn alglanmas

n ID = IP S n P

I S ifadesiyle belirlenen diferansiyel akmn

I S transformatrn sekonder akm,

deerlendirilmesine dayanr ( I P transformatrn primer akm,

n S transformatrn sekonder sarm says, n P transformatrn primer sarm says). I D diferansiyel

akm sfra eitse transformatr srekli alma artlarna sahiptir. Ancak genellikle

nS transformatrn evirme oran sekonder gerilim reglasyonunu nP

salamak amacyla bir kademe deitirici vastasyla ayarlandndan rle dzeltilmi deerin bilgisine sahip olmayabilir. Hatta kademe deitirici olmasa dahi transformatrn mknatslanma akmndan dolay bir lme hatas daima vardr. Bu tipten hatalar nlemek amacyla akm

I D diferansiyel

Ir =

n 1 I P + S I S ifadesiyle belirlenen snrlandrlm akmla karlatrlr. n 2 P

Bu durumda diferansiyel rlenin atrma artlar

I D 1 > k Ir 1 , I D 1 > Im
k kademe deitirici karakteristiklerine ve l hassasiyetine bal olarak belirlenen ayar deeri,

I m transformatrn mknatslanma akmdr.

stenmeyen diferansiyel akmlar meydana getiren transformatr davranlar aada maddeler halinde belirtilmitir. Gerilim ayar kademesinin farkl pozisyonundan dolay meydana gelen uyumsuzluk Akm transformatrnn yk ve iletme artlarnn farkl karakteristikte olmas G transformatrnn yalnz bir tarafnda sfr bileen akmlarnn akmas Bu ise Yd ve Dy sarg balantl transformatrlerde grlen bir durumdur. Transformatrn normal mknatslanma akmlar Mknatslanma darbe akmlar

65

Ar uyarma mknatslama akmlar

Akm transformatrlerinin polariteleri d hatalarda ve nominal ykte rleden akm gemeyecek ekilde seilmitir. Rle sargs endklenen akmlarn vektrel toplamlarn alr. Normal halde bu akmlar sfrdr. Transformatrde meydana gelen i arzada bu denge bozulur ve rle alr. Pratikte basit haldeki diferansiyel korumann hatal ama yapma nedenleri yukarda aklanm olup diferansiyel rlenin stabilizasyonu iin oran diferansiyel rleleri imal edilmektedir. Devreye girme akmlarndan dolay yanl amay nlemek iin rleye devreye girme akmnn harmonik bileenlerine dayal bir stabilizasyon salanmaktadr.

3.5.2 Oran Diferansiyel Rlesi ve Akmlarn Etkisi

ekil 3.11: Oran diferansiyel korumann prensip emas

Akm transformatrlerinin karakteristik farkllklar veya g transformatrnn kademe deitirilmesi sonucu akm transformatrlerinin sekonderlerinde akan akmlar arasndaki fark yada dengesizlik hat akmnn artmas ile artar. Faaliyete geme akm hat akmnn yzdesi olan bir rle hatal ama tehlikesi olmakszn hassas bir ekilde dk deerde faaliyete geme akmna ayarlanabilir. Rlenin stabilizasyon derecesi hata boyunca besleme akmnn seviyesine baldr. ekil 3.11 de oran diferansiyel korumasnn prensip emas grlmektedir.

66

ekil 3.12: Diferansiyel Rle letme-Bias Karakteristii

Bias akm

1 I = .(I P + I S ) 2

I P : Transformatrn primer akm,

I S : Transformatrn sekonder akm, I N : Transformatrn nominal akm,

pu olarak bias akm =

I IN
I = 0,5.I N arasnda deiir. Rle

1. Blge: Bu aralklar iinde bias akm sfrdan

iletmesi iin gerekli olan diferansiyel akm seviyesi sabittir. Bu deer rlenin temel ayar deerleriyle ayndr. 2. Blge: Bias akmn

0,5.I N < I 2,5.I N deerleri arasnda rlenin bias deerleri

vastasyla stabilizasyon ayarlar yaplr. Bylece

S=

I P I

deerleri gz nne alnarak yaplan

67

ayarda rlenin almasna sebep olan diferansiyel akmlar bias akmlarnn eitli kademelerinde belirlenir. ekil 3.12 de de grlmektedir.

3. Blge: Bias akmn

I > 2,5 I N deerleri iin stabilizasyon derecesi sabit olup %100 dr.

Diferansiyel korumada gen-yldz bal transformatrlerde gen taraftaki akm transformatrleri yldz, yldz taraftaki akm transformatrleri gen balanarak hat akmlar arasndaki faz kaymas dzeltilir. Faz kaymas ana transformatrle ayn balama grubundan bir ara transformatrlede giderilebilir. Devreye girme akmlarndan dolay meydana gelen hatal amalar nlemek amacyla devrede harmonik blokaj salayan sistemin bulunmas gerekir.

Akm transformatrnde satrasyonun balad noktadaki gerilim

VK = A.I B .(RCT + 2.R L )

I B : G transformatrnn veya akm transformatrnn sekonder tarafndan grnen nominal akm

deeri,

RCT : Akm transformatrnn sekonder sarg direnci,

RL : Akm transformatr ile role arasndaki balant iletkeninin direnci,

A : Transformatrn gcne bal bir sabite, 2 MVA < S TN < 14 MVA........ A = 30 15MVA < S TN < 39 MVA...... A = 24 40 MVA < S TN < 70 MVA...... A = 16
deerlerini alr.

rnek

S T = 50 MVA A = 16
Kullanlan akm transformatrleri

I P1 = 600 A.......U 1 = 63kV .....I S1 = 1A I P 2 = 3000 A.....U 2 = 11kV .....I S 2 = 1A

68

Faz iletkeni ve toprak arasnda izolasyon bozulmas nedeniyle ntr dorudan toprakl veya dk empedans zerinden topraklanm yksek ve orta gerilim sistemlerinde byk deerlerde toprak hata akmlar meydana gelir. Ayrca Transformatr sarglar ile transformatrn demir ekirdei veya tank arasnda izolasyon bozulmas nedeniyle sarglar ve demir ekirdekte ar hasarlara neden olacak byklkte toprak hata akmlar meydana gelir. Bununla beraber yksek gaz k transformatrn hasarlanmasna neden olacaktr. G transformatrlerinin sarglarndaki toprak hatalarnn hzl ve hassas bir ekilde alglanmas ntr dorudan veya dk deerli empedans zerinden toprakl sistemlerde gerekletirilebilir. Ancak sz konusu akmlarn koruma sistemi tarafndan atrma sresi boyunca hasarlar ortadan kaldrmak veya azaltmak iin toprak hata akmlarnn snrlandrlmas gerekir. Yaplabilecek ilem g transformatrlerinin sarglarnn yldz balanmas durumunda yldz noktasn topraa diren veya yldz noktas transformatr balayarak bunun sekonder sarg klarna diren balamak suretiyle ve sarglar gen balanan transformatrlerde ise ayr bir topraklama transformatr kullanarak bunun yldz noktasn diren zerinden topraklamaktr. Snrlandrlm toprak hata korumas bir nite korumas gibidir ve transformatrn sarglarn toprak hatalarna kar korur. Transformatrn diferansiyel korumas aada belirtilen hata durumlarnda yeterli deildir. Empedans zerinden topraklanm transformatrlerde, sarg toprak hatalarnda Ntr dorudan topraklanm transformatrlerde sargdaki toprak hata yeri yldz noktasna yakn olduunda Her iki hata tipinde de snrlandrlm toprak hata korumas transformatr sarglar iin en hzl ve en hassas koruma eklidir. Toprak hata koruma sistemi aada belirtilen nedenlerden etkilenmeyecek yapda ve ayarda olmaldr. Mknatslanma darbe akmlar Ar uyarma mknatslama akmlar Ykte kademe deitirici Toprak temassz i ve d faz hatalar Simetrik ar yklenme durumu

3.5.3 Toprak Hata Akmnn Bykl

Transformatr sarglarnda toprak hata akmnn bykl sadece kaynak empedans ve ntr toprak empedans tarafndan belirlenmez. Bunlarn yannda g transformatrnn kaak reaktans ve sarg zerindeki hata yeri ve pozisyonuna gre ortaya kan tam sistem gerilim deerinden daha kk deerde meydana gelen hata gerilimi de toprak hata akmnn byklne etki eder.

69

Transformatrn gen sarg tertibinde toprak hatas sarg terminallerinde oldu ise toprak hata akm maksimum deer alacaktr. Bu durumda toprak hata akmnn maksimum deeri g ebekesinin topraklama tipine bal olacaktr. gen tertip sarglarda toprak hatasnn sargnn orta yerinde olmas durumunda toprak hata akmnn deeri minimum olacak ve bu deer maksimum toprak hata akmnn %50 si kadar olacaktr. Ntr dorudan toprakl transformatrn yldz sarg tertibinde sarg terminallerinde toprak hatasnda toprak hata akm maksimum deer alacaktr. Toprak hata akmnn deeri yldz noktasna yakn hatalarda hzla azalacak ve yldz noktasnda meydana gelen toprak hatasnda deeri sfra yakn olacaktr. Ntr dk empedans zerinden toprakl transformatrn yldz sarg tertibinde sarg terminallerinde meydana gelecek toprak hatasnda toprak hata deeri maksimum olacaktr. Toprak hata akmnn maksimum deeri ntre balanan topraklama empedansnn deeri ile snrlandrlr. Toprak hatas yeri yldz noktasna kaydka azalacak ve yldz noktasnda meydana gelen toprak hatasnda hata akmnn deeri sfra yakn olacaktr.

ekil 3.13: Toprak Hatasnda Toprak Hata Akmnn Dalm

70

ekil 3.14: D Toprak Hatasnda Toprak Hata Akmnn Dalm

Transformatrn sarglarnn yldz tertiplenmesi durumunda i ve d toprak hatas durumlarna ait toprak hata akm dalm ekil 3.13 ve 3.14 de gsterilmektedir. Diferansiyel korumada olduu gibi toprak hata korumas da besleme akmlar ve diferansiyel akmlar hesap eder. Diferansiyel akm transformatrn terminalindeki rezidel akmla ntr akm arasndaki vektrel farka eittir. Bias akm ise toprak hata korumas tarafndan en yksek drt akm (3-fazl ksa devre akmlar ve ntr akm) kullanarak hesap edilir. Toprak hata korumas aadaki ekilde grld gibi sadece bir adet besleme iletme karakteristiine sahiptir.

71

3.5.4 Transformatr Termik Ar Yk Korumas

Transformatrn faz iletkeninin izolasyonu sarglardaki scaklk dizayn snr deerlerinin zerine karsa hzla eskir. Is, transformatrn

I 2 R ifadesiyle verilen ve sya dnen aktif

kayplar nedeniyle ykselir. Scaklk artlar ekil 3.15de gsterildii gibi zamann fonksiyonu olarak geliir (Grsel ve Kltr, 1997).

ekil 3.15: Isnma Erileri, (Grsel ve Kltr, 1997)

3.5.5 Gaz Etkisiyle alan Rleler

Kt balantlar ve sac paket yaltm bozukluklar, yerel snmalara neden olmaktadr. Transformatr ya 2100C scaklkta ayrarak gaz ortaya karmas bu durumu tespit eden rlelerin imal edilmesini salamtr.

3.5.5.1 Buchholz rlesi

Transformatrn iinde bir arza yavaa ortaya karsa yerel snmalar meydana gelerek kat ve sv malzemeleri ayrtrmas sonucu yanc gazlar meydana getirir. Buchholz rlesinde belirli bir miktar gaz biriktiinde alarm sistemi alr. Rlede toplanan gazn analizi arza cinsi ve yeri hakknda bir gstergedir (Altn, stnel ve Kzlgedik, 2001). Toplanan gazn cinsi hidrojen ve asetilense yap paralar ve yada ark, hidrojen asetilen ve metan ise pertinaks yaltmnda bozulma sonucu ark (rnein kademe deitiricide), hidrojen asetilen ve etilen ise sa paket balantlarnda scak nokta, hidrojen asetilen ve propilen ise sarglarda scak nokta olduu sonucuna varlr.

72

Buchholz rlesi ile bulunan dier arzada demir ekirdekte meydana gelen akmlarn kendilerine yol bulmalar ile demir paralar arasnda ark olumasdr. Bu eit arklar demirin hasara uramasna sebep olduu gibi yan arlap amurlamasna da yol aar.

Transformatr ilk servise girdii zaman eer ya doldurulmas srasnda yeterli vakum uygulanmam ise sarglar arasnda skan hava Buchholz rlesinde toplanarak yanl amalara sebep olur. Eer toplanan gaz yanc deilse rlenin yanl at kanaatine varlr.

Ya iinde bir sarg arzas olursa ark ok hzl bir ekilde gaz retir (zkaya, 1996). retilen bu gaz ya ierisinde bir yryen dalga oluturur (Alparslan, 1978). Buchholz rlesi alt kontaklarnn bal olduu klape bu dalgadan etkilenerek ama kumandas verir. Buchholz rlesinde alt klape ayrca amandra ile donatlmtr. Bu amandra yan birden akp gitmesi halinde ama yaptraca gibi, ya pompalarnn almasnda ortaya kan ya dalgalarnn snmlendirmesine edilmesine de yardmc olur (Altn, stnel ve Kzlgedik, 2001).

3.5.5.2 Ani basn rlesi Ya genileme kazan yerine azot gazndan gaz yast olan hermetik transformatrlerde Buchholz rlesi kullanmak imkansz olduu iin ya kazanna monte edilen ve basncn artma hz esasna gre alan ani basn rleleri kullanlr. Diyaframn iki tarafndaki basn alttaki delik ile eit hale getirilmitir. Ani basn artmasnda diyaframa gelen darbe etkisi ile kontaklar kapanr. Burada etkili olan ya basnc deil basncn artma hzdr. Ani basn rlesinde diyafram transformatrden metal krk ile ayrlm ve silikon ya ierisine yerletirilmitir. Bylece elde edilen sistem basn ykselmesi ile ters orantl bir ama karakteristiine sahiptir. Bu karakteristik ile mekanik darbeler halinde yanl amalar nlenmi olur. Bu koruma niteleri bakm artlar gz nne alnarak kazann alt blmne yerletirilmitir.

3.5.5.3 Gaz etkisi ile alan rlelerde ortaya kan problemler Civa kontaklarn ok hassas ayar edilmesi halinde boruya yaplan mekanik darbeler, yer sarsnts kademe deitirici almas ve byk d arzalarda, ayrca magnetik akmn sebep olduu titreimler yanl amalara neden olabilir. Buchholz rlesinde en kk alma sresi 0,1 saniye ve ortalama 0,25 saniyedir. Baz haller iin bu sre yava saylr. Ani basn rleleri sadece byk arzalarda Buchholz rlesinden daha hzldr

73

3.5.5.4 Transformatr korumalar ile ilgili rnekler

ekil 3.16: Dk Gl OG/AG Transformatr Korumas

ekil 3.17: Yksek Gl OG/AG Transformatr Korumas

74

ekil 3.18: Dk Gte YG/OG Transformatr Korumas

ekil 3.19: Yksek Gl YG/OG Transformatr Korumas

75

BLM 4 ELEKTRONK ELEMANLAR LE KORUMA VE KONTROL DEVRELER

4.1 MOSFETLERLE AIRI AKIM KORUMASI Birka amper ya da daha dk akml g kayna gerektiren birok uygulamada LM317 gibi 3 girili ayarlanabilr kl, dorusal voltaj reglatr kullanlr. Bunlarn kullanm kolay ve ucuzdur. Ayrca bu elemanlarn nne eklenen birka elektronik eleman ile de maruz kalnan ar akm snrlandrlarak gerekli koruma salanr. Bu akm snrlayc, maksimum k akm Imax sabit bir seviyede tutarak reglatrn zarar grmesini engeller (Hulselman, 2005). Bir hata meydana geldiinde gei transistrnde harcana g yaklak olarak VIN x IMAX a eit olur. Ar yk altnda alabilen bir reglatrn dizaynnda kta ya geri besleme katnda bir arza meydana gelirse ar ykte alabilen bir para gerekir (Galinski, 2002).

ekil 4.1: 3 Girili Gerilim Reglatrleri iin Ar Akm Koruma Devresi (Hulselman,2005)

ekil 4.1 deki devreye gre R4 geri besleme direnci ile gei transistrn korumak iin akm snrlamas yapan bir ek devre kullanlr. Normal artlarda Q2 transistr iletimde deildir. R1 ve R2 direnleri iletimde olan Q1 mosfetini besler. kta ar ykleme meydana geldiinde Q2 iletime geer, Q1 e uygulan gerim azalr ve bylece drain ve source aras diren artar ve LM317 reglatr zerindeki ar akm snrlanr.

76

4.2 OPTOKUPLR FOTOTRANSSTR LE KONTROL DEVRELER

Optokuplrler, led fotodiyot, led fototransistr, led foto tristr ya da led foto triyak iftinin bir paket ierisinde kullanlmas ile elde edilen elemanlardr. ekil 4.2 de optokuplr fototransistrn eitli balant ekilleri gsterilmitir.

ekil 4.2: Optokuplr Fototransistrn eitli Balanti ekilleri

Fototransistr optokuplr bir paket ierisine yerletirilmitir. Balant u numarasna gre lede gerilim uygulandnda transistrn baz paket ierisinde k alacandan transistr iletime geer ve k verir.

77

4.2.1 Optokuplr Fototransistr ile Rle veya Motor Kontrol

ekil 4.3: Optokuplr Fototransistr Rle ve Motor Kontrol

A1 ve A2 anahtar kapatld zaman optokuplr k verir. (T1) transistrn bazna (-) negatif sinyal gelir. (T1) transistr iletime geer. (T2) baznada (+) pozitif sinyal geleceinden, (T2) transistr iletime geer ve rle alr. Rlenin normalde ak uclarna balanan motor rlenin enerjilenerek durum deitirmesi sonucunda alr. Eer bu devrede kullanlan diren deerleri (T2) transistrnn kn ok byk deerlere kadar artrabilecek deerler seilirse ekil 4.3 deki gibi motor direk transistr zerinden enerjilendirilerek altrlabilir (elik). Fakat koruma devrelerinde kullanlan kesici motorlarn altrmak iin yeterli olamayaca dnlerek rle zerinde srlmesi daha gvenilir ve hassas sonular douracaktr.

78

ekil 4.4: Optokuplr Fototransistr Ile Motor Kontrol

A1 ve A2 anahtarlar kapatld zaman optokuplr fototransistr k verir. (T1) transistrn bazna (-) negatif sinya gelir. (T1) transistr iletime geer. (T2) transistrnn bazna da (-) negatif sinya geleceinden (T2) iletime geer ve motor alr. Devreden yk fazla akm ektiinde optokuplr darlington fototransistr kullanlabilir. alma prensibi olarak optokuplr fototransistrden fark yoktur. Iletime geen optokuplr triyaka tetikleme gerilim salar. Devredeki g fazla olduundan yk akm da byk olacaktr. Devrede kullanlan direncin wattl olmas ve triyaknda soutucuya balanmas ngrlr (elik).

4.2.2 Optokuplr Fototransistr ile Rle Kontrol

ekil 4.5 a da optokuplr fototransistr ile rlenin enerjilendirilerek sistemin altrlmas grlmektedir. ekil 4.5 b de ise optokuplr fototransistr ile rlenin enerjisinin kesilerek kontrol grlmektedir.

79

ekil 4.5: Optokuplr Fototransistr Ile Rle Kontrol

ekil 4.5 ada A1 anahtar kapand zaman +5V luk kaynak optokuplr iindeki ledin k vermesini ve bylece fototransistrn iletime gemesine sebep olur. Transistr iletime geerek rlenin enerjilenmesini salar. Rle normalde ak kontan kapatr ve led k verir. ekil 4.5 b de ise ekil 4.5 a nn tam tersi grlmektedir. A1 anahtar ak iken (optokuplr k vermez) transistrn bazna gerilim uygulanr, transistr iletime geerek rlenin enerjilenmesini salar. Rle normalde ak kontan kapatarak ledi devreye sokar. A1 anahtar kapatld zaman optokuplr k verir. Akm direnlerden geerek topraktan devresini tamamlar. Transistr baz gerilimi sfr olur. Bylece transistr kesime gider. Rle enerjisini kaybeder, kontan aar ve ledi sndrr (elik).

80

BLM 5: ELEKTRONK ELEMANLAR LE AIRI AKIM KORUMA DEVRELER TASARIMI

5.1 ELEKTRONK ELEMANLAR LE RLE KONTROL VE AIRI AKIM KORUMASI ekil 5.1 de elektronik elemanlardan oluan bir ar akm korumas grlmektedir. Bu devre yardm ile mekanik rle sistemleri ile oluturulan ar akm korumalarnn dezavantaj olarak kabul edilen baz durumlarnn ortadan kaldrlabilecei ngrlmtr.

ekil 5.1: Elektronik Elemanlarla Rle Kontrol ve Ar Akm Korumas

Bu devrenin tasarlanmasndaki ama ar akmdan kaynaklanan arzalarda mekanik sistemlerden daha hzl, hassas, maliyeti dk ve kullanm kolay bir sistem oluturmaktr. Bundan nce ki blmlerde mekanik rlelerin harekete gemelerine ynelik bilgiler verilmiti. Bunlara dayanarak ve elektronik bir elemann alma hznn ne kadar dk olduu gz nne alnarak, elektronik elemanlarla oluturulan koruma devreleri mekanik rle koordinasyonu ile oluturlan koruma devrelerine gre daha verimli olmas olmas sonucu karlabilir. ekil 5.1 deki devreden grld gibi akm trafosunun sekonder sargs zerine den ar akm bir kpr dorultucu devresinden geerek DC bir iaret elde edilir. Kondansatr yardm ile filtreleme amalanmtr. Elde edilen doru iaret ikinci bir R direnci zerinden gerilime

81

dntrlmektedir. Yine bir potansiyometre yardm ile oluturulan ikinci bir gerilim deeri karlatrc devremizde kyaslanr. Bu direncin deeri elde etmek istenilen gerilim deerine gre ayarlanr. Bu gerilim deeride hattn zellkilerinde gre hesaplanan koruma derine gre seilir. Yaplan karlatrma sonucunda elde edilen sonu bir monostabil multivibratr vastasyla OR kapsna gnderilir. Monastabil multivibratr kullanlmasndaki ama or kapsna gnderilecek bilginin her seferinde yenilenmesidir. OR kapsna korumasn yapmak istediimiz her fazdan birer k gelmektedir. klardan gelen iaretler or kapsndan getiinde hatlardan birinde ya da daha fazlasnda bir ar akm sz konusu olduunda or kapsnn k 1 olacaktr. kn 1 olmas durumunda da transistrn beyzi tetiklenecek ve transistr iletime geecektir. letime geen transistr rlenin enerjilenmesini salayacak ve rle kontaklarna balanm olan bobin enerjilenerek faza ait amay yapacaktr. Bylece drt fazn korumasnn tek bir rle ile yaplabilecei nerilmektedir. Dier mekanik sistemlerde bir rleyi tetiklemek iin birka tane rle kullanld grdk. Ama bu devrede tek bir rle daha hzl bir ekilde tetikleniyor. Bunun yannda maliyette avantajlar olduu gibi ii gereksinimini minimuma indirmek, daha hassas sonu elde etmek, koruma sistemlerinde daha az yer kaplamak gibi koruma sisteminde oluabilecek bir ar akm durumunda oluabilecek kt durumlar en aza indirmek hedeflenmitir.

5.2 ELEKTRONK KORUMASI

ELEMANLAR

LE

MOTOR

KONTROL

LE

AIRI

AKIM

ekil 5.2 de grlen devredeki ama bir koruma devresinde her zaman gz nnde bulundurulmas gereken artlar en yksek verimi alarak salamaktr. Bir koruma sisteminde en bata gelen zellik tabii ki gvenilirliktir. ekil 5.2 deki devre rle koordinasyonlarndan oluan koruma sistemlerine gre ok daha gvenilir olmas beklenmektedir. Mekanik rle guruplarnn

koordinasyonlu bir ekilde almasyla oluan sistemler bu devreye gre ok daha byktr. Bu durumun neticesinde rle sistemlerinde bir hata ile karlama olasl yksektir. Bu hatann tespiti ve onarm elektronik devreye gre daha zordur. Bir enerji sisteminin korunmasnda gz nnde bulundurulmas gereken en nemli noktalardan biri de koruma sisteminin olabildiince hzl almasdr. Mekanik rlelerden oluan koruma sistemlerinde hareket sresi kesicini ama sresine (5 peryot, 0,08 saniye), rlenin hareket sresine (0,1 saniye), akm transformatrnn doyma deerine ve ayar hatalarna dayal eminiyet faktrne (0,22 saniye) baldr. ayet kullanlan rle mekanik deil de elektronik ise harekete geme sresi rlenin harekete geme sresi (0,1 saniye) kadar ksalr (Gray). Ama yine de ani denilebilecek kadar ksa bir srede ama sz konusu olamaz. ekil 5.2 deki elektronik koruma devresinde ise bu sre olduka ksaltlabilir. Ayrca bu devre ekil 5.1 deki elektronik ve mekanik elemanlar kullanlarak tasarlanlan devreye gre de daha hzl alaca dnlmektedir. nk bu devre tamamen elektronik elemanlardan olumaktadr. ekil 5.1 deki devrede kullanlan mekanik rle

82

yerini tamamen elektronik elemanlara brakmtr. Bunun sonucunda da daha hzl alma beklenilmektedir. Koruma sistemlerinde hassasiyetin de byk bir nemi vardr. Sistemdeki koruma eleman, akm deeri daha nce ar akm deeri olarak belirlenen deerden byk bir deer ald anda harekete gemelidir. Fakat bu deerin altndaki akm deerlerinde de ama yapmamaldr. Aksi takdirde bu durum hem enerji sistemi elemanlar iin hem de tketiciler iin istenmeyen durumlar meydana getirebilir. Byle bir durumu nlemek amacyla ekil 5.2 deki devrede analog dijital evirici devrenin sonrasnda bir karlatrc devre bulunmaktadr. Bu devre daha nce hattn zelliklerine bal olarak hesaplanan ksa devre akm deerine gre bir karlatrma yaparak 1 ya da 0 eklinde bir k vermesi dnlmtr. Bylece hattn korunmas istenilen deerden byk deerli bir hata olutuunda devremizin almas, kk deerli bir hata olutuunda ise hattn almasna devam etmesi beklenilmektedir. Bylelikle hattn korunmasndaki hassasiyet artrlabilir. ekil 5.2 deki devrede srekli almakta olan bir analog dijital evirici devre bulunmaktadr. Enerji sistemindeki bir hattn akm trafosunun sekonderine balanan bu devrenin analog akm deerini dijitale evirerek karlatrc devreye gndermesi tasarlanmtr. Analog dijital eviriciden gelen akm deeri nceden belirlenen deerden bykse karlatrc devrenin k 1 olacaktr. Not kapsnn giri deeri olan 1 kta 0 deerini alr. Bylece optokuplr devresinin topraklamas salanr. Optokuplrdeki led bu topraklama sonucunda k vermeye balar. Bu k iddeti ile de optokuplr devresindeki fototransistr iletime geer. letime geen fototransistr T1, T2 ve T3 transistrlerininde iletime gemesini salar. T2 transistrnn iletime gemesi ile beraber D1 diyodunun iletim ynnde akm geii olur. Bylece R tristrnn gate katot ular arasna gate pozitif olacak ekilde bir akm uygulanmasyla tristr iletime geer. Gate akm arttka anot katot gerilimi der, zerinden akan akm kesici motorunu altrabilecek kadar artabilecei dnlmtr. Bylece kesici motoru almaya balar ve enerji sistemini aabilir.

83

84

BLM 5 SONULAR

Bu tez almasnda enerji nakil hatlarnda ve avadanlklarnda eitli sebeplerle oluabilen ar akmlardan korunmak iin gelitirilen sistemler gelitirilmitir. Bu sistemlerin neredeyse tamamnn elektromekanik rlelerin koordinasyonlu bir ekilde almasyla olutuu grlmtr. Bir enerji datm siteminin ar akmlara kar korunmasnda istenilen baz zellikler vardr. Bu zelliklerin banda seicilik gelir. Seicilik ile enerji datm sistemin oluabilecek bir arzada sadece hasarl ksm hattan ayrlr. Dier ksmlar almalarna devam ederler. Elektromekanik rlelerle yaplan koruma sistemleriyle seicilik salanr. Fakat her hattan gelebilecek arzalar gz nne alndnda sistemin koordineli bir ekilde almas zordur. Rle guruplarnn koordineli almasn salamak alanlara zorluklar yaatr. Fakat elektronik olarak tasarlanm olunan devrelerde seicilik gayet basit elemanlarla, zorlanmadan salanabilecei ngrlmektedir. Koruma sistemlerinde oluabilecek zararlar ortadan kaldrmak iin ar akm durumlarnda devre byk bir hzla almaldr. ada enerji sistemlerinde kararll korumak iin ksa devre ok hzl almaldr. 300-500 kV hatlarda alma sresi 0,10,125 sn. , 110220 kV iin 0,15-0,3sn.dir. 6 ve 10 KVluk datm ebekelerinde ise 1,5-3 sn. kadardr (erifolu,2006). nk bu hatlar elektrik santrallerinden uzak olduklar iin generatr gerilimlerinin tehlikeli deerlere kadar inmesine sebep olmaz, bu da sistemin kararlln etkilemez. Alma sresinin kesin deeri zel hesaplarla bulunur. Hzl korumalar uygulayabilmek iin nce noktann gerilimini tayin etmek gerekir. Eer gerilim nominal deerden %60 dkse sistemin kararlln korumak iin hzl koruma kullanlmaldr. Elektromekanik rlelerle oluturulan koruma sistemlerinde harekete geme sresinin saniye mertebelerine gemektedir. Fakat elektronik elemanlarla oluturduumuz koruma sistemlerinde bu srenin saniye mertebesinin ok ok altna kadar debilecei tahmin edilmektedir. Bu da arzal hatlarda amann hzn artracak ve bylece hattaki arza daha byk hasarlara neden olmadan sistemden ayrlacaktr. Hassasiyette koruma sistemlerinde gz nnde bulundurulmas gereken bir baka noktadr. Koruma sistemi alma alanndaki ar akmlara kar belirli bir hassasiyet gstermelidir. Fakat bu hassaslk zel hesaplarla belirlenen snrlar gememelidir. Aksi takdirde sistem an kk akm dalgalanmalarnda bile alacak ve istenmeyen durumlara neden olacaktr. Rle koordinasyon sistemlerinde bu snr belirlense bile tam deerlerde koruma yapmak mmkn deildir. Fakat bu almada nerilen elektronik elemanlarla olumu koruma devrelerinde kullanlan karlatrma devreleri ile belirlenen snrlarda tam olarak koruma salanabilecei dnlmektedir. Sonu olarak tez almamn amac olan daha hzl, daha hassas, daha gvenli alan ve ayn zamanda maliyeti daha dk elektronik devre tasarm teorik olarak yapld. Bu almann gerekte uygulanmas ile elektrik tesislerindeki arzalardan daha az bir poplasyonun etkilenecei ngrlmektedir.

85

KAYNAKLAR

1. 2.

ernobrovov, N.B., 1974. Rle Korumalar. Enerji Yaynevi, 679, Moskova. stnel, M., Altn, M., Kzlgedik, M., 2001. Endstriyel Elektronik. OSTM Mesleki Eitim

Merkezi, 195, Ankara. 3. stnel, M., Altn, M., Kzlgedik, M., 2001. Endstriyel Elektronik. OSTM Mesleki Eitim

Merkezi, 212, Ankara. 4. stanbul. 5. 6. 7. 8. 9. zkaya, M., 1996. Yksek Gerilim Teknii Cilt I. Birsen Yaynevi, 332, stanbul. Alparslan, Y., 1978. Yksek Gerilim Teknii. 147, Ankara. Gler, N., 1985. Rleler. Tek Eitim Mdrl Foto Film ve Bask niteleri, 45, Ankara. Grsel, G., Kltr, D., 1997. EMO, 176, zmir. Haktanr, D., 2001. Yksek Gerilimde Ksa Devre ve Ksa Devrelerin niter Hesab. erifolu, N., Soysal, O., 2006. Elektrik Enerji Sistemleri Cilt II. Papatya Yaynclk, 215,

MASHRAE, Mnst. D, TCEE, MAIEE, Emobilim, Cilt 1, Say 2, s. 8 13. 10. Genolu, M.T., Trkolu, ., 1998, Mikrobilgisayar Kontroll Rle Tasarm. V. Bilgisayar

ve Haberleme Sempozyumu. S. 37- 40. 11. 12. 13. Teda, 2001. Elektrik Datm Sistemi Temel Eitimi. 238, Ankara. elik, Enstrimantasyon. Mersin niversitesi. S. 49 53. Zeineldin, H.H., 2006. Optimal Coordination of Overcurrent Relays Using a Modified

Particle Swarm Optimization. Electric Power Systems Research 76 pp. 987 995. 14. Abdelaziz A.Y., Talaat, H.E.A., 2002. An Adaptive Protection Scheme for Optimal

Coordination of Overcurrent Relays. Electric Power Systems Research 61 pp. 1 9 . 15. Urdaneta, A.J., 2000. Presolve Analysis and nterior Point Solution of the Linear

Programming Coordination Problem of Directional Overcurrent Relays. Electric Power and Energy Systems 23 pp. 819 825. 16. Entriquez A.C., 2006. Enhanced Time Overcurrent Coordination. Electric Power Systems

Research 76 (2006) pp. 457 465. 17. Hulselman, Herb., 2005. MOSFET Enhances Voltage Regulators Overcurrent Protection.

EDN,pg 74. 18. Galinski, Martin., 2002. Circuit Folds Back Current During Fault Conditions.,EDN,pg 102.

86

ZGEM

1981 ylnda Sivasda dodu. lk, orta ve Lise renimini 1998 ylnda tamamlad. 1999 ylnda Cumhuriyet niversitesi Elektrik Elektronik Mhendislii blmn kazand ve ayn blmden 2003 ylnda mezun oldu. 2003 ylnda Cumhuriyet niversitesi Mhendislik Fakltesi Elektrik Elektronik Mhendislii Blmn Elektrik Tesisleri Anabilim Dalnda Aratrma Grevlisi olarak greve balad ve halen bu grevi srdrmektedir.