MATERIAY POMOCNICZE BIURA EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN

INSTRUKCJE PRACY OPERACYJNEJ APARATU BEZPIECZESTWA (19451989)

Opracowa i wstpem opatrzy Tadeusz Ruzikowski

WARSZAWA 2004
1

Projekt okadki Krzysztof Findziski

Redakcja Tadeusz Ruzikowski

Redakcja techniczna Andrzej Broniak

Korekta Marta Danielik, Tadeusz Ruzikowski, Anna Zawadzka

Na okadce: pierwsza stona instrukcji nr 03/55

Skad i amanie Katarzyna Szubka

Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Piaskiego 6/10, 26-600 Radom

Copyright by Instytut Pamici Narodowej Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu

Seria Materiay pomocnicze Biura Edukacji Publicznej IPN: tom 1

SPIS TRECI
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci . . . . . . . Rozkaz nr 025/53 o pracy aparatu bezpieczestwa publicznego z sieci agenturaln . . . . . . . . . . . . . Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczestwa z sieci agenturaln . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczestwa publicznego PRL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Instrukcja nr 04/55 o zasadach pracy z agentur w organach bezpieczestwa publicznego PRL . . . . Zarzdzenie nr 0121/60 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisw o podstawowych rodkach i formach pracy operacyjnej suby bezpieczestwa . . . . . . . . Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. o podstawowych rodkach i formach pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 23 29 31

47 69

93

94

Zarzdzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej suby bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Instrukcja o pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych (Zacznik do Zarzdzenia nr 006/70 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 1 lutego 1970 r.) . . . . . 123 Zarzdzenie nr 00102 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 09 grudnia 1989 r. w sprawie zasad dziaalnoci operacyjnej Suby Bezpieczestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Instrukcja w sprawie szczegowych zasad dziaalnoci operacyjnej Suby Bezpieczestwa (Zacznik do Zarzdzenia nr 00102 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 09 grudnia 1989 r.) . . . . 142

WSTP
Do koca lat osiemdziesitych badania nad histori aparatu bezpieczestwa stanowiy monopol badawczy historykw resortowych1. Dopiero po przeomie 1989 r. zaistniay warunki do prowadzenia niezalenych bada. W cigu ostatnich lat ukazao si kilka nowych, znaczcych publikacji rdowych, rozszerzajcych wiedz na temat formalnych uwarunkowa dziaalnoci aparatu bezpieczestwa, szczeglnie sub penicych rol policji politycznej2. Warto wspomnie niektre z tych prac. W latach 19931996 ukazywaa si pionierska seria wydawnicza Ze zbiorw Centralnego Archiwum MSW, zawierajca biuletyny informacyjne MBP z lat 194619483. Wydana zostaa te seria Dokumenty pod redakcj Andrzeja Paczkowskiego. Zawieraa ona zbiory protokow, wystpie na naradach i odprawach Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego oraz nieliczne dokumenty normatywne4. Przeomem w dostpie i moliwociach bada naukowych nad aktami normatywnymi regulujcymi dziaalno aparatu bezpieczestwa stao si powstanie Instytutu Pamici Narodowej w 2000 r. Warto w tym kontekcie wspomnie m.in. publikacje Tomasza Balbusa i Grzegorza Majchrzaka. Pierwszy z nich opublikowa instrukcj o pracy operacyjnej z lutego 1945 r. oraz jest wspautorem wyboru dokumentw dotyczcych likwidacji przez UB rzeszowskiego wydziau WiN. Drugi natomiast wyda cenny zbir dokumentw z okresu stanu wojennego (wraz z Bogusawem Kopk)5. Peniejsz informacj na temat bada nad komunistycznym aparatem represji w Polsce lat 19441989 zawiera opracowanie przygotowane w 2002 r. przez pracownikw IPN Bogusawa Kopk i Grzegorza Majchrzaka6. 1. Instrukcje operacyjne Tre aktw normatywnych dotyczcych pracy z tajnymi wsppracownikami (TW) oraz prowadzenia spraw operacyjnych miaa charakter tajny i bya niedostpna dla osb niebdcych funkcjonariuszami SB. Dokumenty te stanowiy podstaw codziennej dziaalnoci operacyjnej SB i byy szeroko wykorzystywane w materiaach dydaktycznych przeznaczonych dla pracownikw aparatu bezpieczestwa7. W dotychczasowych badaniach zagadnienia zwizane z instrukcjami o pracy operacyjnej SB nie doczekay si dotd szerszego potraktowania. Do wyjtkw naley publikacja zbioru dokumentw Tajni wsppracownicy dokumenty, wydanego w 1993 r. w zwizku ze spraw tzw. listy Macierewicza. Znalazy si w nim m.in. kserokopie pierwszej instrukcji o pracy operacyjnej z 1945 r. (opublikowanej pniej przez wspomnianego ju Tomasza Balbusa) oraz kolejnej z 1970 r. Zbir ten, jakkolwiek znaczcy w swoim charakterze poznawczym, nie funkcjonowa do tej pory szerzej w obiegu naukowym8. Instrukcja z 1970 r. doczekaa ponownej publikacji wraz z poprzedzajcym j wstpem Henryka Gbockiego9. Niniejszy zbir instrukcji po raz pierwszy gromadzi w jednym miejscu instrukcje o pracy operacyjnej z lat 19451989. Ustrj komunistyczny wprowadzany w Polsce od lipca 1944 r. od pocztku budowany by na dwch podstawowych filarach: aparacie represji (obejmujcym aparat bezpieczestwa, wojsko oraz wymiar sprawiedliwoci) oraz partii komunistycznej. Ich struktury rozrastay si rwnolegle w szybkim tempie. Wrd organw strzegcych bezpieczestwa, tworzonych przez nowe wadze powojennej Polski, kluczow rol odgrywaa policja polityczna, czyli Urzd Bezpieczestwa, a nastpnie Suba Bezpieczestwa. Jak ju wspomniano, policja polityczna zmieniaa kilkakrotnie swoje formalne usytuowanie w strukturach wadzy pastwowej PRL. Zawsze jednak bya wanym narzdziem zarwno w rkach kierownictwa resortu, jak i wadz partyjnych. Szeroko pojta agentura staa si natomiast istotnym rodkiem sucym terroryzowaniu spoeczestwa10. Dostarczaa informacji (najczciej w postaci donosw) wykorzystywanych nastpnie przy represjonowaniu osb i rodowisk prowadzcych, zdaniem UB (SB), wrog dziaalno lub te o takow jedynie podejrzewanych11. Prac policji politycznej z agentur reguloway instrukcje o pracy operacyjnej wydawane przez kierownictwo MBP, KdsBP, MSW. Wedug szefa resortu spraw wewntrznych z pocztku lat siedemdziesitych Franciszka Szlachcica instrukcja o pracy operacyjnej bya kodeksem postpowania operacyjnego oraz obrazem naszej [resortu spraw wewntrznych T.R.] wiedzy o pracy bezpieczestwa, o zadaniach, zamiarach, metodach, rodkach i celach12. Przepisy zawarte w instrukcjach byy wskazwkami dla pracownikw aparatu bezpieczestwa, w jaki sposb maj oni pozyskiwa (werbowa) agentur (tajnych wsppracownikw) oraz pracowa z ni13. Instrukcja o pracy operacyjnej jako dokument o charakterze normatywnym14 poruszaa szerokie spektrum zagadnie zwizanych z codzienn prac operacyjn SB. Jednoczenie, co chyba charakterystyczne, nigdy nie opisywaa ich w sposb wyczerpujcy. Std wiele zagadnie szerzej omawiano w rozlicznych ob4

szernych opracowaniach o charakterze szkoleniowym. Do gwnych problemw poruszanych w instrukcjach naleay: wybr kandydatw na tajnych wsppracownikw, zbieranie informacji na temat kandydata (opracowywanie), pozyskanie tajnego wsppracownika (werbunek), praca z tajnymi wsppracownikami (spotkania) i ich kontrola. Wspomniane gwne tematy skaday si z kolei z szeregu problemw szczegowych. Wiele miejsca w instrukcji powicano rwnie tzw. sprawom operacyjnym wszczynanym najczciej wanie dziki informacjom tajnych wsppracownikw. Oni rwnie czsto odgrywali kluczow rol w prowadzonych przez SB sprawach operacyjnych. Instrukcja wyznaczaa ramy postpowania pracownikw SB w pracy operacyjnej. Od wspomnianych norm niekiedy jednak odstpowano. Powodem tego moga by zarwno nieznajomo instrukcji wrd pracownikw SB, jak i zwyke wygodnictwo lub po prostu lenistwo. Warto w tym miejscu zaznaczy, e prac resortu spraw wewntrznych reguloway setki szczegowych aktw normatywnych rnej rangi. Formalnie pracownicy SB powinni byli zna ich tre w wymaganym dla danego pracownika zakresie, niezbdnym do wykonywania codziennych obowizkw. W tym kontekcie wieci przykadem winni zapewne przeoeni szeregowych pracownikw operacyjnych. Jednake, jak wskazuj dokumenty, liczba normatyww przerastaa moliwoci poznawcze take kierownictwa wyszego szczebla. Przykadowo w 1972 r. a 1183 dokumenty okrelay uprawnienia i obowizki kierownikw jednostek w centrali MSW i z tego wzgldu wikszo z normatyww nie bya znana. Istniejce dokumenty czsto byy uzupeniane o nowe przepisy bd te wykrelano z nich niepotrzebne fragmenty. W takiej sytuacji jedynym rozwizaniem pozostawao, jak pisano w materiale z jednej z narad, poleganie na dowiadczeniu i zdrowym rozumie kierownikw poszczeglnych jednostek organizacyjnych SB15. Z powyszych wzgldw zdarzay si przypadki bdnej interpretacji instrukcji. Miay one miejsce np. w zastosowaniu przepisu o pomocy obywatelskiej jako rdle informacji (zachcano do korzystania z niej w instrukcji nr 03/60 i pniejszych). W efekcie zachta ta, jak zauwaono na naradzie w MSW w latach siedemdziesitych, spowodowaa deprecjacj tajnych wsppracownikw na korzy tzw. kontaktw obywatelskich, to za z kolei doprowadzio do zmniejszenia si wiedzy funkcjonariuszy SB na temat sytuacji w rozpracowywanych rodowiskach16. Jak si okazao, mimo a moe wanie dziki wieloci przepisw regulujcych prac oficerw operacyjnych tzw. zdrowy rozsdek w praktycznej pracy funkcjonariuszy SB musia odgrywa znaczc rol (i zapewne odgrywa). Pozwala na podejmowanie decyzji, ktre zapewniay skuteczno dziaania nawet w niejasnych prawnie okolicznociach, co miao miejsce np. w takich przypadkach, gdy praktyka wyprzedzaa uregulowania prawne. Czsto si to zapewne zdarzao, skoro prace nad instrukcjami trway latami17. Wprowadzanie nowych instrukcji wynikao ze zmieniajcych si w czasie celw strategicznych aparatu bezpieczestwa, dowiadcze dotychczasowej pracy operacyjnej, a take, co nie mniej wane, zwizane byo ze zmieniajcym si kierownictwem MSW18. Jak ju wspomniano, pierwsza, tymczasowa, instrukcja zostaa opublikowana przez MBP ju w lutym 1945 r., kolejne w latach 1953, 1955, 1960, 1970, a ostatnia przed rozwizaniem SB, w grudniu 1989 r. Szczegowe dane dotyczce poszczeglnych instrukcji zamieszczone s poniej w porzdku chronologicznym:
Rok Nazwa instrukcji Data na dokumencie 12 II 1945 r. Rozkaz/zarzdzenie/ osoba zatwierdzajca minister bezpieczestwa publicznego Stanisaw Radkiewicz Rozkaz nr 025/53 z 15 VIII 1953 r.*, minister bezpieczestwa publicznego Stanisaw Radkiewicz Rozkaz** przewodniczcego KdsBP Wadysawa Dworakowskiego 24 III 1955 r.

1945 Instrukcja (tymczasowa) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci 1953 Instrukcja nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczestwa z sieci agenturaln

15 VIII 1953 r.*

1955 Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczestwa publicznego PRL

11 III 1955 r.

Rok

Nazwa instrukcji

1955 Instrukcja nr 04/55 o zasadach pracy z agentur w organach bezpieczestwa publicznego PRL

Data na dokumencie 11 III 1955 r.

1960 Instrukcja nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 o podstawowych rodkach i formach pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa

2 VII 1960 r.

1970 Instrukcja o pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych

1 II 1970 r.

1989 Instrukcja w sprawie szczegowych zasad dziaalnoci operacyjnej Suby Bezpieczestwa

9 XII 1989 r.

Rozkaz/zarzdzenie/ osoba zatwierdzajca Rozkaz** przewodniczcego KdsBP Wadysawa Dworakowskiego z 24 III 1955 r. Zarzdzenie nr 0121/60 z 2 VII 1960 r., minister spraw wewntrznych Stanisaw Wicha Zarzdzenie nr 006/70 z 1 II 1970 r., minister spraw wewntrznych Kazimierz witaa Zarzdzenie nr 00102 z 9 XII 1989 r., minister spraw wewntrznych Czesaw Kiszczak

* Tak w dokumencie. Aleksander Kochaski podaje jako faktyczn dat wydania rozkazu 15 czerwca 1953 r. (idem,. Polska 19441990. Informator historyczny, t. 1, Warszawa 1996, s. 503). ** Ibidem, s. 564.

Pierwsza instrukcja, z 1945 r., miaa charakter tymczasowy. Z tego te wzgldu bya do oglnikowa i regulowaa jedynie podstawowe kwestie zwizane z prac operacyjn prowadzon przez MBP. Jej charakterystycznym rysem by brak analizy sytuacji w kraju, nieuwzgldnienie form pracy operacyjnej, werbunku, a take opisowa definicja agenta. Funkcj rezydenta polecano w niej powierza oddanym agentom19. Co istotne i zasugujce na podkrelenie, praca pracownikw aparatu bezpieczestwa bya ju wtedy duo bogatsza, ni wskazywaaby na to sama instrukcja, liczca 13 znormalizowanych stron maszynopisu20. O powyszym wiadcz choby liczne broszury szkoleniowe wydawane dla pracownikw operacyjnych w latach czterdziestych. Kilka z nich zostao ju wczeniej wspomnianych. Kolejn instrukcj nr 012/53 zaopatrzono we wstp analizujcy biec sytuacj w kraju ze szczeglnym uwzgldnieniem zaostrzajcej si walki klasowej i zwizanych z ni zada dla UB. Poruszono w niej problemy werbunku i pracy z agentur. Zwrcono take uwag na planowanie pracy operacyjnej oraz metod jej prowadzenia. Zalecono take, co byo nowoci, stosowanie pomocniczych rodkw pracy operacyjnej, szczeglnie w zakresie kontroli agentury (012/53, s. 42). Uchwaa Komitetu ds. Bezpieczestwa Publicznego z 11 marca 1955 r. wprowadzaa dwie kolejne instrukcje. W treci wspomnianej uchway krytycznie odnoszono si do dotychczasowej pracy operacyjnej, w ktrej agentura przerodzia si w masow sie agenturalno-informacyjn, nastawion przede wszystkim na zbieranie sygnaw, a nie na gbsze rozpracowanie 21. Zwrcono uwag na nadmiernie rozbudowany aparat represji, inwigilacj wielu osb bez wystarczajcych podstaw. Za bdne uznano take zbytnie dotychczasowe przywizanie do ledztwa, czsto bardzo brutalnego, jako rodka wymuszania, zdobywania informacji. Instrukcja nr 04/55 wprowadzaa zakaz werbunku bez konkretnego celu. Rezydentur zastrzeono jedynie dla przypadkw wyjtkowych, gdy nie byo moliwoci normalnego spotkania si z pracownikiem operacyjnym. Instrukcja nr 03/55 wprowadzia nowe formy rozpracowa w ramach pracy operacyjnej. Byy to: sprawa agenturalna, sprawa agenturalnego sprawdzenia, sprawa ewidencyjno-obserwacyjna, teczka obiektowa i zagadnieniowa. W rozpracowaniu agenturalnym rozrniano spraw agenturaln grupow, spraw agenturaln na osob, spraw agenturalno-ledcz oraz spraw agenturalno-poszukiwawcz. Wspomniany normatyw okreli te pojcia kombinacji operacyjnej, linii postpowania, pozorowania i legendowania (03/55, s. 55 i n.). Za nowy element w instrukcji naley uzna uzalenienie skutecznoci w realizacji zada od gbokiej ideowoci i partyjnoci pracownikw operacyjnych, od ich czujnoci rewolucyjnej22. Instrukcja z 1960 r. zawieraa biec ocen sytuacji w kraju. Zawarto w niej take gwne cele funkcjonowania SB ujawnianie, rozpoznawanie i likwidowanie szpiegowskiej dziaalnoci wymierzonej
6

przeciwko socjalistycznemu rozwojowi naszego kraju i obliczonej na utrudnianie i hamowanie realizacji polityki PZPR i rzdu PRL Zwrcono take uwag na Koci katolicki gwn antysocjalistyczn si. w kraju (03/60, s. 95). Bya to wzmianka o tyle istotna, e wyznaczaa SB w sposb formalny gwny cel dziaa na najblisze lata. Miao to szczeglne znaczenie w perspektywie zbliajcych si wtedy kocielnych obchodw milenijnych, zapocztkowanych przez kardynaa Stefana Wyszyskiego Wielk Nowenn, majc za zadanie zaktywizowa spoeczestwo pod wzgldem religijnym. W instrukcji 03/60 po raz pierwszy wskazano na pomoc obywateli jako warunek skutecznoci dziaa SB. Normatyw z 1960 r. wprowadza formalnie jedn kategori osobowego rda informacji tajnego wsppracownika. Podkrelano w nim te, e to praca z tajnym wsppracownikiem a nie on sam jest podstawowym rodkiem realizacji zada Suby Bezpieczestwa w walce z wrog dziaalnoci (03/60, s. 97). Zamieniono okrelenie werbunek na pozyskanie, co wskazywa miao zapewne na wikszy zakres dobrowolnej wsppracy. Nie zmieniy si w instrukcji rodzaje podejmowanych spraw operacyjnych. Wskazano na konieczno planowania dziaa, a take uyteczno rodkw pracy operacyjnej, takich jak technika operacyjna, obserwacja zewntrzna i kontrola korespondencji. Stanowiy one istotne uzupenienie dziaa podejmowanych przy pomocy tajnych wsppracownikw, a w szczeglnych przypadkach przypisano im rol wrcz decydujc. Kolejna instrukcja z roku 1970 w przeciwiestwie do poprzednich regulowaa wszystkie elementy pracy operacyjnej (cel, siy, rodki, metody i formy) w ich wzajemnym powizaniu23. Obowizywaa ona a do 1989 r., gdy zarzdzeniem nr 00102/89 wprowadzono now instrukcj. Prace nad t ostatni trway od 1986 r. Uzasadniajc ich podjcie, podkrelano nieadekwatno obowizujcej instrukcji z roku 1970 do rzeczywistoci lat osiemdziesitych, a w szczeglnoci do sytuacji spoeczno-politycznej, znacznie odbiegajcej od tej z pocztku lat siedemdziesitych24. We wstpnym projekcie, przygotowanym przez zesp dziaajcy pod kierunkiem wiceministra gen. Henryka Dankowskiego, zakadano m.in. przywrcenie podziau tajnych wsppracownikw na agentw, informatorw i rezydentw oraz moliwo werbunku czonkw instancji organizacji politycznych25. Projekt ten w formie proponowanej pod koniec 1988 r. nie wszed jednak w ycie, na co istotny wpyw miay wydarzenia w Polsce zwizane z obradami Okrgego Stou, a nastpnie wyborami czerwcowymi w 1989 r. Stanowi on natomiast podstaw do przygotowania instrukcji o pracy operacyjnej z grudnia 1989 r. Wprowadzono do niej pewn liczb nowych poj na czele z konstytucyjnym porzdkiem prawnym Pastwa oraz nowymi przymiotami pracy SB takimi jak praworzdno i obiektywizm (00102/89, s. 140)26. Cz starych poj z poprzednich instrukcji zyskaa te nowe nazewnictwo27. 2. Tajni wsppracownicy w wietle instrukcji o pracy operacyjnej Formalnie do 1960 r. sie agenturaln tworzyli agenci, informatorzy i rezydenci (od 1953 r. zwani take tajnymi wsppracownikami). Podzia ten wywodzi si z nazewnictwa stosowanego w ZSRR28. Od 1960 r. jedyn rozrnian w instrukcjach kategori osobowego rda informacji by tajny wsppracownik, ktry spenia rne funkcje dotychczas zarezerwowane dla oddzielnych kategorii29. Nazw agent zarzucono m.in. ze wzgldu na pejoratywn konotacj zwizan z tym okreleniem. Instrukcja nr 03/60 wprawdzie stosowaa pojcie tajnego wsppracownika, ale bezporednio nie definiowaa go. Dopuszczano w niej, na zasadzie wyjtku, prac z tajnymi wsppracownikami za porednictwem rezydentw tajnych wsppracownikw rekrutujcych si z ludzi w peni oddanych politycznie, mocno zwizanych ze sub bezpieczestwa oraz odpowiednio sprawdzonych i dowiadczonych operacyjnie (03/60, s. 102). Normatyw z 1970 r. za tajnego wsppracownika uznawa osoby celowo pozyskane do wsppracy ze Sub Bezpieczestwa i wykonujce zadania w zakresie zapobiegania, rozpoznania i wykrywania wrogiej dziaalnoci (006/70, s. 127). Z kolei wg instrukcji z roku 1989 tajnym wsppracownikiem bya osoba pozyskana do wsppracy ze Sub Bezpieczestwa w celu uzyskiwania w sposb tajny wanych informacji dla tej suby oraz realizacji innych zada (00102/89, s. 142). Wedug teje instrukcji tajny wsppracownik mg take z upowanienia Suby Bezpieczestwa kierowa lub koordynowa prac innych tajnych wsppracownikw (de facto bya to funkcja wspomnianych ju rezydentw T.R., 00102/89, s. 142). Poza tajnym wsppracownikiem istniao szereg innych, nieoficjalnych form wsppracy z SB. Do nich mona zaliczy kontakty subowe SB z pracownikami na kierowniczych stanowiskach oraz pracownikami wydziaw kadr w zakadach pracy. SB chtnie korzystaa z ich wiedzy. Instrukcja 03/60 po raz pierw7

szy wprowadzaa zalecenie utrzymywania kontaktw z osobami, ktre z racji zajmowanego stanowiska zawodowego posiadaj w zasadzie obowizek meldowania o przejawach dziaalnoci przestpczej, jakie zdarzyyby si na odcinku ich pracy, jak te z innymi ludmi majcymi sta styczno z interesujcymi nas osobami i zagadnieniami (03/60, s. 96). W kolejnych instrukcjach zachowano faktyczn cigo istnienia tego rodzaju Osobowego rda Informacji. Omawiana kategoria wsppracownikw w normatywie z roku 1970 formalnie zostaa sklasyfikowana jako kontakty subowe. Ich celem byo wspdziaanie na okrelonych odcinkach, w zakresie ochrony porzdku i bezpieczestwa publicznego [...] na odpowiednich szczeblach subowych (006/70, s. 133). W instrukcji z 1989 r. funkcj kontaktu subowego przejy tzw. oficjalne osobowe rda informacji. Byy nimi osoby, ktre z racji zajmowanych stanowisk, penionych funkcji lub posiadanej wiedzy mog okresowo lub stale udziela informacji interesujcych Sub Bezpieczestwa (00102/89, s. 147). Innym rodzajem niesformalizowanej wsppracy byy informacje dostarczane dobrowolnie przez ludno. Na moliwo uzyskiwania od obywateli informacji potrzebnych SB po raz pierwszy w sposb jednoznaczny zwrcono uwag w instrukcji nr 03/60. Stwierdzono w niej, e istotnym warunkiem skutecznoci pracy suby bezpieczestwa jest pomoc obywateli (03/60, s. 95). Tak wic pierwotnie bya to pomoc obywatelska. Instrukcja z 1970 r. t form dostarczania informacji nazwaa kontaktem operacyjnym, ktry nawizuje si w celu organizowania dopywu wstpnych informacji interesujcych Sub Bezpieczestwa w tych wszystkich przypadkach, gdy nie zachodzi potrzeba angaowania tajnych wsppracownikw (006/70, s. 133). Wreszcie w 1989 r. pojawia si w miejsce dotychczasowych poj osoba informujca, ktra doranie, w sposb tajny pomaga Subie Bezpieczestwa w szczeglnoci poprzez udzielanie informacji interesujcych t sub o osobach, zdarzeniach i zjawiskach (00102/89, s. 142). Kontakt operacyjny by powszechnie stosowan form zdobywania informacji od osb, ktrych ze wzgldw formalnych nie mona byo werbowa. Jego atutem by te niezobowizujcy charakter wsppracy. Kontakt operacyjny umoliwia legalne zdobywanie informacji od czonkw PZPR, ktrych oficjalnie nie mona byo bez zgody instancji partyjnych werbowa jako tajnych wsppracownikw. W istocie ta forma zdobywania informacji pozwalaa na bardzo szerokie jej stosowanie, ograniczone jedynie moliwociami potencjalnego informatora. Z moliwoci tej skrupulatnie korzystano do koca istnienia PRL. W dziaalnoci SB pojawiay si czasem problemy, ktrych rozwizanie wymagao fachowej wiedzy, ktr nie dysponowali etatowi pracownicy SB. W takiej sytuacji wykorzystywani byli konsultanci, ktrzy tak wiedz specjalistyczn dysponowali i udostpniali j SB. Stanowili oni kategori osobowych rde informacji nierejestrowanych jako tajni wsppracownicy. Po raz pierwszy o tej kategorii wsppracownikw SB wspomina instrukcja z roku 1970. Wedug jej zapisw konsultantami byy osoby posiadajce odpowiednie kwalifikacje naukowe lub zawodowe [...] dla zbadania niektrych problemw wyaniajcych si w toku pracy operacyjnej, ktrych poznanie (zbadanie) wymaga wiedzy fachowej, specjalnego przygotowania naukowego (006/70, s. 134). Konieczno wykorzystywania specjalistycznej wiedzy dostrzegano take w instrukcji z 1989 r. Wedug jej zapisw konsultantem bya osoba, ktra ze wzgldu na posiadanie specjalnych wiadomoci udziela Subie Bezpieczestwa informacji w postaci ocen i ekspertyz lub tumacze jzykowych, niezbdnych w zakresie dziaalnoci operacyjnej (00102/89, s. 142). Przez dziesiciolecia w swojej codziennej pracy SB miaa moliwo korzysta i korzystaa z fachowej pomocy wielu specjalistw. Szczegowe zmiany nazewnictwa, kategorii osobowych rde informacji oraz miejsc spotka w latach 19451989 ukazane s w zaczniku w tabeli nr 5. 2.1. Wybr kandydata na TW opracowanie, werbunek Pierwszym problemem przy pozyskiwaniu nowego tajnego wsppracownika by wybr kandydata. Instrukcja nr 03/60 wskazywaa kilka kryteriw decydujcych o jego wyborze. Punktem wyjciowym bya konkretna sytuacja operacyjna uzasadniajca potrzeb zdobycia tajnego wsppracownika. Naleao take sprawdzi powizania midzy kandydatem, a interesujcymi nas [SB T.R.] osobami pozwalajce na przypuszczenie, e posiada on albo moe zdoby zaufanie tych osb. Za wane uznawano take walory osobiste kandydata takie jak poziom oglny, postawa moralna, cechy charakteru niezbdne do realizacji przewidywanych dla niego zada operacyjnych. Jako ostatnie kryterium, ale take istotne, wymieniano prawdopodobiestwo pozyskania kandydata (03/60, s. 98) Wspomniane kryteria pozwalay w zaoeniu wybra kandydata bd wstpnie zawzi krg kandydatw do kilku osb. W kolejnej instrukcji zwracano take uwag na aktualne i perspektywiczne moliwoci informowania o osobach i problemach lub realizacji innych zada operacyjnych w grupach rodowiskowych albo w obiektach bdcych przed8

miotem zainteresowania operacyjnego Suby Bezpieczestwa (006/70, s. 128). Wci liczyy si walory osobiste, tym razem okrelane jako poziom intelektualny, zainteresowania, upodobania (006/70, s. 128). Normatyw z 1989 r. nie zmienia oglnych wymogw wobec kandydata na tajnego wsppracownika. Wspomniane wyej kryteria ujmowa krtko, zwracajc uwag, e w typowaniu osoby na tajnego wsppracownika naley bra pod uwag potrzeby operacyjne, predyspozycje i moliwoci wykonywania zada operacyjnych obecnie lub w przyszoci (00102/89, s. 143). Istotnym czynnikiem formalnie dyskwalifikujcym kandydata na tajnego wsppracownika bya przynaleno do PZPR. Na t okoliczno wskazywaa instrukcja z 1960 r. Zapisano w niej, e ze wzgldw zasadniczych nie wolno pozyskiwa tajnych wsppracownikw spord czonkw partii (03/60, s. 97). Odstpienie od tej zasady byo moliwe za zgod Ministerstwa [Spraw Wewntrznych] i po uzyskaniu zgody I Sekretarza Komitetu Wojewdzkiego [PZPR] w sytuacji, gdy wykonanie zadania przez inne osoby nie byo moliwe oraz w wypadku zada wykonywanych za granic. Jednoczenie zabraniano werbunku takich osb w oparciu o materiay obciajce (03/60, s. 97). Podobny zakaz werbunku czonkw partii znalaz si w instrukcji z 1970 r. Zawieraa ona zapis, e nie wolno pozyskiwa do wsppracy czonkw PZPR. W wyjtkowych, uzasadnionych operacyjnie przypadkach pozyskanie tajnego wsppracownika bdcego czonkiem partii, moe nastpi wycznie za zgod I sekretarza KW PZPR lub kierownika waciwego wydziau KC PZPR (006/70, s. 128). Pomimo zakazu werbowania tajnych wsppracownikw spord czonkw PZPR praktycznie szeroko korzystano z ich pomocy w formie kontaktw operacyjnych. Nie brano od nich jednak zobowiza do wsppracy i nie rejestrowano jako tajnego wsppracownika, zdarzay si natomiast przypadki ich wynagradzania w rnej formie. Instrukcja z 1989 r. ani sowem nie wspominaa o zakazie werbunku czonkw partii politycznych, co potencjalnie otwierao przed SB nowe moliwoci dziaania. 2.2. Opracowanie kandydata na tajnego wsppracownika Po wskazaniu kandydata na tajnego wsppracownika naleao przygotowa go do werbunku (pozyskania), co miao nastpi w ramach procesu jego opracowania, tzn. zbierania uzupeniajcych informacji o kandydacie, pozwalajcych na okrelenie najbardziej podanej metody i okolicznoci pozyskania (werbunku). Celem tej fazy byo rwnie opracowanie sposobu cignicia kandydata na miejsce werbunku oraz planu postpowania w wypadku niepowodzenia pozyskania. W tej fazie dopuszczano moliwo bezporedniego kontaktu (bezporedniego zetknicia) oficera operacyjnego z kandydatem na tajnego wsppracownika, co pozwalao wstpnie zweryfikowa zebrane dotd informacje o moliwociach operacyjnych kandydata (03/60, s. 100). Instrukcja z roku 1970 stwierdzaa, e kandydata opracowuje si przy pomocy odpowiednich rodkw pracy operacyjnej (006/70, s. 128). Normatyw z 1989 r. ogranicza czas werbunku do jednego roku, czego wczeniejsze instrukcje nie czyniy (00102/89, s. 143). Efektem fazy opracowania kandydata by raport funkcjonariusza o zgod na werbunek, kierowany do przeoonego. Zawiera on dane osobowe kandydata, jego charakterystyk, cel pozyskania, taktyk werbunku, miejsce i okolicznoci przybycia kandydata na miejsce werbunku oraz sposb postpowania w razie niepowodzenia. Poza tym w raporcie ustalana bya osoba, ktra miaa pozyska kandydata do wsppracy. 2.3. Werbunek Werbunek stanowi kolejn faz po opracowaniu kandydata. By to etap, w ktrym naleao wykorzysta ca zebran dotd wiedz na temat kandydata, a take umiejtnoci wasne pracownika operacyjnego, aby skoni pozyskiwanego do wsppracy. Liczba pozyskanych do wsppracy tajnych wsppracownikw bya czynnikiem wpywajcym w istotny sposb na ocen pracy danego pracownika SB, a poprzez to take na moliwoci jego awansu zawodowego. Trzeba nadmieni, e formalny werbunek tajnego wsppracownika stanowi dopiero pocztek wysiku SB w pracy operacyjnej, ktrej celem byo dostarczanie przez tajnego wsppracownika jak najwartociowszych informacji. Dalsze warunki wsppracy zaleay od okolicznoci i sposobu werbunku, a w duej mierze take od umiejtnego przedstawiania zada i ich egzekwowania w toku wsppracy. Niezalenie od okresu w dziejach aparatu bezpieczestwa istniao kilka podstawowych form werbunku agentury. Pierwsza podstawa pozyskania opieraa si na postawie patriotycznej, pniej nazywanej odpowiedzialnoci obywatelsk. Za tymi patetycznymi sformuowaniami rzadko krya si ch bezinteresownej pomocy SB, wynikajca z postawy politycznej informatora. Znacznie czciej chodzio o wzgldy ambicjonalne,
9

animozje, niech czy wrcz ludzk zawi, ktre to uczucia funkcjonariusze SB umiejtnie podsycali i pozwalali da im upust. Baamutny charakter pojcia odpowiedzialnoci obywatelskiej dobrze ilustruje fakt, e na pocztku lat 80., kiedy nastpi gwatowny rozwj sieci agenturalnej, pozyskiwano na tej podstawie wg statystyk sporzdzanych w Biurze C ponad 80 proc. tajnych wsppracownikw. Metod werbunku, ktr mimo pocztkowej krytyki (w latach czterdziestych) stopniowo zalecano z coraz mniejszymi oporami, byo zainteresowanie materialne, czyli wsppraca za wynagrodzeniem. W jej ramach miecio si wynagrodzenie finansowe, zaatwianie deficytowych towarw, uatwienia przy wyjedzie zagranicznym, przyspieszenie otrzymania mieszkania czy awansu zawodowego. W gr wchodziy take okolicznociowe prezenty, np. z okazji urodzin czy imienin, lub sukcesu w pracy zawodowej. Byo rwnie wielu takich, ktrzy przyjmowali wynagrodzenie po prostu po wykonaniu zadania. Wydaje si, e w statystykach pod najczciej przytaczanym motywem werbunku, czyli odpowiedzialnoci obywatelsk, czsto skrywano werbunek wanie na podstawie wynagrodzenia finansowego bd rzeczowego. Ostatni z gwnych metod werbunku byo pozyskiwanie na materiaach obciajcych: dowodach przestpstwa lub informacjach kompromitujcych. Poszczeglne metody werbunku mona byo czy w zalenoci od potrzeb operacyjnych i wnioskw z fazy opracowania kandydata. Formalne zapisy odnoszce si do podstawy werbunku zalenie od instrukcji rniy si w szczegach. Instrukcja nr 03/60 okrelaa dwie podstawowe metody pozyskiwania agentury: postawa dobrowolnoci oraz postawa przymusu. W ramach pierwszej kategorii miecio si wspomniane ju zainteresowanie materialne oraz postawa obywatelska. Druga obejmowaa wykorzystywanie materiaw kompromitujcych o charakterze kryminalnym czy rodowiskowym (03/60, s. 99). Kolejny normatyw, z 1970 r., okrela trzy podstawowe metody werbunku: w oparciu o materiay kompromitujce, dowody przestpczej dziaalnoci wzgldnie denie do uzyskania korzyci osobistych. Poza nimi wyrniano jeszcze, werbunek na podstawie poczucia obywatelskiej wspodpowiedzialnoci za bezpieczestwo i porzdek publiczny (006/70, s. 128). Instrukcja wprowadzona pod koniec 1989 r. jako sytuacj najkorzystniejsz i jedyn dopuszczaln wymieniaa wspprac z SB z wasnej woli. Bya to sytuacja, do ktrej naleao dy (00102/89, s. 143), co de facto nie wykluczao zastosowania pozostaych metod werbunku znanych wczeniej SB. Bezporednim i namacalnym efektem werbunku byo najczciej podpisanie przez tajnego wsppracownika zobowizania do wsppracy. Byo ono pisane odrcznie w krtszej lub duszej formule. Tajny wsppracownik podpisywa je imieniem i nazwiskiem oraz wybranym przez siebie pseudonimem. Przykadowa tre zobowizania pochodzcego z pionu kontrwywiadu (pion II i Departament II w MSW) miaa nastpujce brzmienie: Niniejszym zobowizuj si do wsppracy z organami Suby Kontrwywiadu PRL [w innych pionach stosowano formu zobowizania o wsppracy ze SB; na og tre zobowizania bya krtsza. T.R.]. Zobowizuj si do sumiennego wykonywania zleconych mi do realizacji zada. Przyrzekam, i bd przekazywa wszelkie mogce zainteresowa Sub Bezpieczestwa informacje o osobach i zdarzeniach oraz e informacje te bd prawdziwe i obiektywne. Rwnoczenie zobowizuj si do nieujawniania wobec nikogo faktu kontaktw ze Sub Bezpieczestwa oraz treci otrzymywanych zada i przekazanych informacji tak w czasie trwania wsppracy, jak i po jej ewentualnym przerwaniu. Sporzdzone przeze mnie relacje z wykonywanych zada oraz inne informacje podpisywa bd pseudonimem ................... . O skutkach ewentualnego niedochowania tajemnicy zostaem uprzedzony. [Data i podpis]30. Mimo wielu stara i wysikw woonych w przygotowanie werbunku przez pracownika operacyjnego zdarzao si, e kandydat na tajnego wsppracownika odmawia wsppracy. W instrukcji z 1960 r. zakazywano wprawdzie dyskryminacji osoby za odmow, jednak w przypadku kandydata pozyskiwanego na materiaach dotyczcych dziaalnoci przestpczej nakazywano kierowanie sprawy na drog postpowania karnego (03/60, s. 102). Podobn sankcj przewidywano w instrukcji z roku 1970, w ktrej w wypadku odmowy wsppracy ze strony kandydata pozyskiwanego w oparciu o dowody przestpczej dziaalnoci naleao wystpi z wnioskiem do organu ledczego o wszczcie postpowania przygotowawczego (006/70, s. 129). W przypadku odmowy wsppracy pobierano od kandydata zobowizanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treci rozmowy (006/70, s. 129). Na potrzeb uzyskania pisemnego zobowizania do zachowania w tajemnicy faktu i treci rozmowy zwracaa uwag take instrukcja z 1989 roku (00102/89, s. 144). O sankcjach za odmow jednak nie wspominano. Wyranie trzeba podkreli, e czym innym grozia odmowa wsppracy w kocu lat czterdziestych i na pocztku pidziesitych, a czym innym w latach pniejszych. W tym pierwszym okresie czst praktyk byo aresztowanie osoby odmawiajcej wsppracy, nieraz poczone z tzw. tajnym zdjciem, w wyniku
10

ktrego rodzina nic nie wiedziaa o losie kandydata na tajnego wsppracownika. Innego rodzaju sankcje groziy za odmow wsppracy w latach 19601989. Wobec niepokornych stosowano najwyej represje o charakterze administracyjnym, np. w miejscu pracy (pogorszenie warunkw pracy, degradacja zawodowa), albo stwarzano trudnoci w uzyskaniu paszportu czy w przydziale mieszkania. Z du doz prawdopodobiestwa mona stwierdzi, e jeli po 1956 r. kto nie chcia wsppracowa z SB, a nie popeni adnego przestpstwa kryminalnego, to bardzo trudno byo go zmusi do wsppracy. Oczywicie nie mona wykluczy sytuacji ekstremalnych. Spotkania z tajnymi wsppracownikami odbyway si w pozwalajcych zachowa anonimowo miejscach publicznych, takich jak parki czy kawiarnie, rzadziej po prostu na ulicy. Bardzo czsto spotykano si w samochodzie oficera SB lub aucie prywatnym. Z tajnymi wsppracownikami spotykano si take w lokalach kontaktowych (LK) czy mieszkaniach konspiracyjnych (MK). Zalecano, aby miejsce spotkania odpowiadao wymogom konspiracji oraz umoliwiao swobodne prowadzenie rozmowy, a ponadto uwzgldniao pozycj spoeczn kandydata (03/60, s. 100). Lokale kontaktowe w rozumieniu instrukcji nr 03/60 mona byo organizowa w zasadzie w mieszkaniach prywatnych za zgod waciciela lub osoby, ktrej mieszkanie podlega (03/60, s. 107). Dodawano jednak, e niekiedy, zwaszcza w warunkach powiatowych, lokale kontaktowe organizowa mona w subowych pomieszczeniach rnych instytucji gospodarczych, medycznych i kulturalno-owiatowych (03/60, s. 107). W praktyce chodzio o orodki zdrowia, remizy straackie czy orodki kulturalne. Waciciele lokali kontaktowych oraz ich otoczenie rwnie musieli spenia pewne konkretne warunki zapewniajce konspiracj. Byy one regulowane odrbnymi przepisami. Rzadziej ni lokale kontaktowe wykorzystywane byy mieszkania konspiracyjne, czyli specjalnie urzdzone i zaszyfrowane mieszkania pozostajce w wycznej dyspozycji Suby Bezpieczestwa (03/60, s. 107). Zgodnie z instrukcj nr 03/60, uywane miay by wyjtkowo do odbywania waniejszych spotka ze szczeglnie cennymi tajnymi wsppracownikami (03/60, s. 107). Z kolei instrukcja z 1970 roku stawiaa obydwa miejsca spotka niejako na rwnym poziomie, gdy jak czytamy w niej, spotkania z tajnym wsppracownikiem powinny si odbywa w zasadzie w odpowiednio przygotowanym dla tych celw lokalu kontaktowym lub mieszkaniu konspiracyjnym (006/70, s. 131). Dopuszczano rwnoczenie sytuacj, w ktrej spotkania mog si odbywa take w innych miejscach zapewniajcych zachowanie tajemnicy faktu wsppracy (006/70, s. 131). Dopuszczalne byy przy tym spotkania w rnych instytucjach poza, co stanowio nowo, pomieszczeniami instancji partyjnych, prezydiw rad narodowych oraz organizacji spoeczno-politycznych (006/70, s. 132). W sytuacjach awaryjnych instrukcja z roku 1970 wprowadzaa moliwo kontaktu przy pomocy skrzynek kontaktowych, poczty i telefonu (006/70, s. 131). Wedug instrukcji wprowadzonej zarzdzeniem nr 00102/89 mieszkania kontaktowe (poprzednio zwane lokalami konspiracyjnymi) i lokale kontaktowe (nie zmieniono nazwy) pozostaway podstawowymi miejscami odbywania spotka z tajnymi wsppracownikami. Istota definicji mieszka i lokali kontaktowych nie ulega zmianie (00102/89, s. 148). Pojawiy si natomiast nowe ograniczenia w wyborze miejsca organizowania lokali kontaktowych. Nie zezwalano na ich organizacj w pomieszczeniach organw pastwowych, partyjnych, organizacji modzieowych, zwizkw zawodowych, sdw i prokuratur, a take w pomieszczeniach zamieszkaych przez posw, senatorw, czonkw wadz politycznych i pastwowych, pracownikw Najwyszej Izby Kontroli, sdziw i prokuratorw (00102/89, s. 148). SB nie tylko organizowaa prac tajnych wsppracownikw, ale take kontrolowaa j za pomoc rnych rodkw. Wrd metod kontroli mona wymieni agentur rwnoleg, zadania kontrolne, biec analiz dostarczanych przez tajnych wsppracownikw informacji (03/60, s. 104). Stosowano take spotkania z tajnymi wsppracownikami z udziaem przedstawicieli kierownictw poszczeglnych departamentw i wydziaw. Zgodnie z treci instrukcji nr 03/60 kontrola tajnych wsppracownikw miaa na celu sprawdzenie ich szczeroci wobec suby bezpieczestwa i obiektywnoci w informowaniu, przestrzegania przez nich konspiracji, umiejtnoci i prawidowoci postpowania w realizacji zada (03/60, s. 103). Podobne sposoby kontroli wymienia take instrukcja z 1970 roku. Dodawaa ona do ju znanych metod wyjanienie okolicznoci w ktrych tajny wsppracownik uzyska informacje, konfrontowanie tych okolicznoci z realnymi moliwociami tajnego wsppracownika (006/70, s. 132). Nieco inaczej sposoby nadzoru nad tajnymi wsppracownikami formuowa normatyw z 1989 r. Wskazywa on jako metody kontroli ocen postpowania tajnego wsppracownika w toku realizacji zada, ocen otrzymywanych od niego informacji, a take porwnywanie uzyskanych przez niego informacji z informacjami uzyskanymi z innych rde (00102/89, s. 146).
11

3. Sprawy operacyjne w wietle instrukcji Tajni wsppracownicy w duej mierze funkcjonowali w ramach tzw. spraw operacyjnych, ktrych byo kilka rodzajw. Do najbardziej skomplikowanych naleaa sprawa operacyjnego rozpracowania (SOR). Wedug definicji z instrukcji nr 03/60 rozpracowanie operacyjne dotyczyo sytuacji, gdy stwierdzono, i osoba lub grupa osb prowadzia antypastwow dziaalno. Celem rozpracowania byo wykrycie wszystkich sprawcw antypastwowej dziaalnoci przestpczej, penego jej rozpoznania oraz udokumentowania, tak by pozwolio ono na wszczcie postpowania karnego i uatwio jego prowadzenie (03/60, s. 111). W instrukcji z 1970 roku pojcie sprawy operacyjnego rozpracowania istniao nadal w podobnym sensie znaczeniowym (006/70, s. 136). W instrukcji z 1989 r. zmieniy si natomiast powody wszczcia sprawy operacyjnego rozpracowania. Wroga dziaalno zostaa bowiem zastpiona dziaalnoci godzc w bezpieczestwo, podstawowe interesy polityczne, gospodarcze pastwa (00102/89, s. 152). Biorc pod uwag tak oglnikow definicj, zapis ten pozwala w zasadzie na nieograniczon dziaalno SB w schykowym okresie jej istnienia. Kolejna kategoria to sprawa obserwacji operacyjnej (SOO). Chodzi tu o obserwacje za pomoc wszystkich moliwych rodkw, technicznych i osobowych. W jej wyniku zdobywano informacje o osobach objtych obserwacj w celu rozpoznania ich wrogiej dziaalnoci, ujawniania szkodliwych zamierze i przeciwdziaania ich realizacji rnymi rodkami. Obserwacji podlegay osoby, ktre podejrzewano o moliwo podjcia wrogiej dziaalnoci [...] w okrelonych warunkach, a take osoby wsppracujce przed wojn lub w czasie wojny z wywiadami zachodnich krajw (03/60, s. 112). Kontynuacj sprawy obserwacji operacyjnej by tzw. kwestionariusz ewidencyjny (KE), ktry wprowadzaa instrukcja z roku 1970. Stanowi on form dokumentacji operacyjnej inwigilowanych osb, ktre byy wczeniej karane za wrog dziaalno, wzgldnie podejrzewanych o organizowanie wrogich manifestacji, wystpie. Podstaw do zaoenia kwestionariusza ewidencyjnego byo te przypuszczenie, e dana osoba w sprzyjajcych okolicznociach mogaby podj wrog dziaalno, oraz zajmowanie eksponowane[go] stanowiska w instytucjach i organizacjach prowadzcych lub inspirujcych dziaalno przeciwko PRL albo innym krajom socjalistycznym (006/70, s. 136). W 1989 r. wprowadzono z kolei kategori sprawy profilaktyki operacyjnej (SPO). Zakadano j na osoby, ktre wymagay staej lub okresowej kontroli albo ochrony w celu zapobieenia ewentualnym dziaaniom zagraajcym interesom politycznym, gospodarczym lub bezpieczestwu pastwa (00102/89, s. 153). W szczeglnoci spraw t obejmowano osoby mogce zagrozi konstytucyjnemu porzdkowi pastwa, personel placwek dyplomatycznych, a take mogcych wzbudzi zainteresowanie obcych sub specjalnych lub zorganizowanych struktur przestpczoci midzynarodowej (00102/89, s. 153). Charakterystyczny jest brak sprecyzowania zagroe adu konstytucyjnego. Moliwoci interpretacji tego zapisu byy zatem niezwykle szerokie i mogy obejmowa wszystko co SB byaby skonna uzna za zagroenie. Nastpna kategoria, sprawa operacyjnego sprawdzenia (SOS), suya weryfikacji uzyskanych przez SB informacji i materiaw wstpnych o wrogiej dziaalnoci lub wyjaniania, czy zaistniae zdarzenie wzgldnie zjawiska s wynikiem dziaalnoci przestpczej (03/60, s. 113). Instrukcja z roku 1970 wprowadzaa pojcie sprawy operacyjnego sprawdzenia z zakresem znaczeniowym w zasadzie niezmienionym w stosunku do poprzedniego (006/70, s. 135). W 1989 r. zmieniy si w stosunku do poprzednich zapisy dotyczce powodw wszczcia sprawy sprawdzenia operacyjnego (SSO). Wszczynano j w sytuacji prawdopodobnego zagroenia interesw politycznych, gospodarczych lub bezpieczestwa pastwa. Pomimo tak oglnikowego sformuowania pozostawiono dodatkowo szerszy zapis, goszcy, i spraw sprawdzenia operacyjnego mona wszcz take ze wzgldu na wane potrzeby operacyjne, co de facto powodowao brak jakichkolwiek ogranicze (00102/89, s. 152). By to ten przypadek, gdy wyjtek od reguy mia wiksz moc wic od samej reguy. Odrbna kategori stanowia sprawa obiektowa (SO). W latach szedziesitych zakadano j na instytucje, ktrych dziaalno cechowaa wrogo do Polski Ludowej, np. przedstawicielstwa dyplomatyczne krajw zachodnich czy poszczeglne struktury organizacyjne Kocioa katolickiego. Gwny cel prowadzenia takiej sprawy stanowio monitorowanie dziaalnoci obserwowanej instytucji, a take jej zamierze oraz osb w niej pracujcych (03/60, s. 114). Instrukcja wprowadzona w roku 1970 znaczco rozbudowaa zakres zainteresowa SB w ramach sprawy obiektowej. Mona j byo zakada m.in. na biura podry, imprezy i akcje organizowane przez kocioy, a take zjazdy, konferencje oraz sympozja z udziaem przedstawicieli krajw zachodnich (006/70, s. 136). Praktycznie sprawy obiektowe zakadano czsto na
12

wysze uczelnie, obiekty radia i telewizji, obiekty zwizane z komunikacj i cznoci. W instrukcji obowizujcej od roku 1989 sprawa obiektowa zostaa przemianowana na spraw problemow (SP). Nowy element w tej kategorii spraw stanowio zwrcenie uwagi na firmy i inwestorw zagranicznych oraz spki o kapitale mieszanym. Motywem zaoenia wspomnianej sprawy moga te by ch ochrony organw pastwowych przed dziaalnoci obcych wywiadw (00102/89, s. 153), co stwarzao SB interesujce moliwoci inwigilacji przy okazji tworzenia si wielu nowych organw pastwowych. Szczegowe zmiany nazewnictwa oraz kategorii spraw operacyjnych w latach 19451989 ukazane s w zaczniku w tabeli nr 6. 4. Tajni wsppracownicy SB, sprawy operacyjne i inne zagadnienia w wietle danych statystycznych Biura C31 4.1. Tajni wsppracownicy w latach 1949198932 oraz sprawy operacyjne w latach 19551984 Od 1944 r. w ramach budowy struktur aparatu bezpieczestwa tworzono rwnie od podstaw sie agenturaln. Dostarczaa ona informacji, a take rozpracowywaa podziemie niepodlegociowe, legalne organizacje polityczne oraz tysice osb aktywnych w II Rzeczpospolitej. Przed kocem pierwszego dziesiciolecia istnienia Polski komunistycznej liczba tajnych wsppracownikw (agentw, informatorw, rezydentw) osigna swoje pierwsze apogeum. Stao si to pod koniec 1953 r., gdy ich liczba osigna 85 tys. zarejestrowanych. Jednake ta masowo nie przekadaa si automatycznie na jako pracy operacyjnej pracownikw bezpieczestwa oraz agentw i informatorw. Wedug oficjalnych danych w 1948 r. 78 proc. agentury (agentw) byo obsugiwanych stale przez pracownikw UB, a jedna czwarta dorywczo lub w ogle. W wojewdztwie warszawskim jedynie 31 proc. agentw obsugiwanych byo regularnie33. Okres 19541956 przynis spadek liczby agentw i informatorw o 76 proc. i pod koniec 1956 r. wynosia ona zaledwie 19 941 wsppracownikw. Niej przedstawiono wykresy dotyczce oglnej liczby tajnych wsppracownikw, liczby spraw operacyjnych oraz osb nimi objtych w poszczeglnych latach. Szczegowe dane znajduj si w zaczniku. Wykres nr 1 Liczba TW pionw operacyjnych UB (SB) w latach 1949-1989*

* Dla lat 19861988 liczby przyblione na podstawie danych czstkowych.

W latach pidziesitych liczba prowadzonych przez UB/SB spraw operacyjnych podlegaa podobnym, w sensie kierunku, zmianom. Liczba spraw operacyjnych zmniejszya si w okresie 19561960 o 68 proc. i osigna w 1960 r. poziom 8954 spraw. Pod koniec lat pidziesitych liczebno agentury SB osigna poziom najniszy w historii (8720 w 1960 r.). W okresie nastpnej dekady liczba tajnych wsppracownikw utrzymywaa si na stabilnym poziomie oscylujcym wok 10 tys. Niewielkie zaamanie wystpio jedynie w latach 19641965, ale jego skala nie przekraczaa poziomu 3 proc. By to okres pewnej stabilizacji nastrojw spoecznych i zwizanej z nim wyranie mniejszej aktywnoci operacyjnej SB. wiadczy o tym take zmniejszajca si w pierwszej poowie lat szedziesitych liczba prowadzonych spraw opera13

cyjnych (w kocu 1961 r. 10 657 spraw, a w 1966 r. jedynie 4579, co stanowi spadek o 57,5 proc.) W tym samym roku w strukturach SB zatrudnionych byo 16 577 pracownikw34. Pasywne nastawienie SB uwidocznio si szczeglnie w drugiej poowie lat szedziesitych, gdy wikszo rejestrowanych spraw stanowiy sprawy operacyjnej obserwacji. W drugiej poowie lat szedziesitych wzrosa jednak liczba osb objtych sprawami operacyjnymi (por. wykresy nr 3, 4 oraz tabele nr 3, 4 w zaczniku). Wykres nr 2 Liczba spraw operacyjnych oraz osb nimi objtych w latach 1955-1989*

* Brak danych za lata 19861988.

Wykres nr 3 Stan spraw operacyjnych poszczeglnych kategorii. Wszystkie piony SB. 1961-1984

Sytuacja ulega stopniowej zmianie, poczynajc od 1966 r., co miao zwizek najpierw z konfrontacj pastwowo-kocieln w okresie obchodw milenijnych, a nastpnie protestami studenckimi z marca 1968 r. i rewolt robotnicz na Wybrzeu w 1970 r. W tym okresie zacza rwnie rosn liczba spraw operacyjnych. Na przestrzeni dziesiciolecia 19641974 liczba tajnych wsppracownikw ulega podwojeniu, a liczba spraw operacyjnych niemal potroia si (z 5656 do 14 734). W przypadku spraw operacyjnych wzrost aktywnoci jest widoczny jeszcze bardziej w 1971 r., gdy rok po wydarzeniach grudniowych liczba spraw operacyjnych wzrosa o poow (z 10 tys. pod koniec 1970 r. do 15 tys. w 1971 r.). Charakterystyczne, e najwiksz grup nowych spraw stanowiy kwestionariusze ewidencyjne, a liczba rozpracowa wrcz si zmniejszya z 670 w 1970 r. do 617 w 1971 r. (por. zacznik, tabele nr 3, 4). Proces wzrostu liczby tajnych wsppracownikw zatrzyma si na krtko w 1975 r., w konsekwencji przeprowadzonej wwczas weryfikacji agentury wywoanej zmianami podziau administracyjnego kraju
14

Wykres nr 4 Nowe sprawy operacyjne poszczegnych kategorii. Wszystkie piony. 1961-1984

i zlikwidowaniem struktur SB na szczeblu powiatu. Rozmiary sieci skurczyy si wwczas z 21 998 do 18 603, czyli o ponad 15 proc35. Liczba spraw operacyjnych rosa do 1973 r. (17 988), a nastpnie spadaa a do 1976 r. (12 450). Powstanie zorganizowanych struktur opozycyjnych spowodowao, e od 1976 r. zarwno liczebno tajnych wsppracownikw, jak i spraw operacyjnych zacza systematycznie rosn. Od 1981 r. wzrost liczebnoci tajnych wsppracownikw mia charakter lawinowy i siga blisko 30 proc. rocznie. Liczba spraw operacyjnych pocztkowo wzrastaa powoli w tempie kilku procent rocznie. Znaczce przyspieszenie wzrostu liczby spraw nastpio w latach 19801981 (+10,8 proc. w 1980 r., +10,4 proc. w 1981 r.). Apogeum wzrostu odnotowano w 1982 r., gdy liczba prowadzonych spraw operacyjnych zwikszya si w jednym roku a o 36,69 proc. Z pewnoci w tym wypadku nie bez znaczenia by nacisk kierownictwa resortu na aktywizacj pracownikw SB w zakresie prowadzenia spraw operacyjnych. W latach 19831984 przyrost ten powrci do skali jednocyfrowej. W 1983 r. najwicej zaoono nowych kwestionariuszy ewidencyjnych 5514 (tj. 57 proc. wicej ni w 1981 r.) oraz spraw operacyjnego rozpracowania 1967 (wzrost liczby nowych spraw w stosunku do roku poprzedniego o przeszo 64 proc.). Nieznaczny przyrost odnotowano w sprawach obiektowych oraz operacyjnego sprawdzenia. W tych ostatnich duy przyrost mia miejsce w 1980 r., gdy zarejestrowano o 31 proc. wicej nowych spraw (por. zacznik, tabele nr 3, 4). Dynamika wzrostu liczby tajnych wsppracownikw na pocztku lat osiemdziesitych bya znacznie wiksza ni w pierwszej poowie lat pidziesitych. Znamienne, e najszybszy wzrost liczby tajnych wsppracownikw nastpi dopiero po zniesieniu stanu wojennego. W rekordowym 1984 r. liczba pozyskanych (18 756) bya ponad trzykrotnie wiksza ni wyeliminowanych (5442). Gwatowny wzrost agentury nie wynika wycznie z zagroenia wadz komunistycznych przez NSZZ Solidarno, ktrego konspiracyjne struktury po wprowadzeniu stanu wojennego ulegy w wikszoci dezintegracji, ale z celowej polityki kierownictwa resortu spraw wewntrznych na czele z gen. Czesawem Kiszczakiem, ktry forsowa rozwj sieci agenturalnej jako podstawowej metody kontroli spoeczestwa. W poowie lat osiemdziesitych normy obowizujce w MSW okrelay, e kady pracownik operacyjny powinien pracowa z co najmniej szecioma tajnymi wsppracownikami. Liczba spraw operacyjnych pod koniec 1984 r. osigna poziom 24 343, zbliony do stanu z 1956 r. (24 170). W latach 19861988 odnotowano dalszy, sukcesywny cho duo sabszy ni w pocztku lat osiemdziesitych wzrost oglnej liczby tajnych wsppracownikw w pionach operacyjnych SB. Wedug dostpnych danych czstkowych oraz wykonanych na ich podstawie szacunkw kolejne (po 1953 r.) apogeum liczebnoci tajnych wsppracownikw nastpio pod koniec 1988 r., gdy ich liczba signa niemal 100 tys. (wg szacunkw 98 tys.). Byo to wicej ni w szczytowym okresie epoki stalinowskiej36. Jeliby doliczy do tej liczby kontakty operacyjne, subowe oraz lokale kontaktowe, to oglna liczba osobowych rde informacji znacznie przekraczaa 100 tys. Z pocztkiem 1989 r. nastpi spadek liczebnoci tajnych wsppracownikw spowodowany Okrgym Stoem i pniejszymi zmianami politycz15

nymi. Tempo spadku nabrao gwatownego charakteru w czwartym kwartale 1989 r., po objciu urzdu premiera przez Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego niekomunistycznego premiera od czasw utworzenia PRL. Wyrejestrowano wtedy du cz agentury ze wzgldu, jak to ujmowano, na zmian sytuacji spoeczno-politycznej w kraju. Po formalnej likwidacji w sierpniu 1989 r. skompromitowanych w przeszoci pionw IIIVI powstay nowe piony SB, ktre w wikszoci przejy agentur ze starych pionw. Pod koniec 1989 r. poszczeglne piony SB dysponoway oglnie liczb 52 190 tajnych wsppracownikw. W Departamencie II byo ich 18 917, w Departamencie Ochrony Konstytucyjnego Porzdku Pastwa 9478, w Departamencie Ochrony Gospodarki 18 547, a w Departamencie Studiw i Analiz 524837. Nastpi faktyczny spadek oglnej liczby tajnych wsppracownikw o 46 proc. w stosunku do szacowanej ich liczby z koca 1988 r.38 Przebudowana SB dysponowaa ok. poow liczebnoci tajnych wsppracownikw starych pionw SB. By to rezultat zarwno odmawiania dalszej wsppracy przez tajnych wsppracownikw, jak i ich masowego wycofywania z sieci, sucego ukryciu ladw wsppracy. Tego rodzaju mechanizm zastosowano m.in. wobec posw i senatorw bdcych tajnymi wsppracownikami, a wybranych w czerwcu 1989 r. 26 czerwca wiceminister spraw wewntrznych gen. Henryk Dankowski skierowa do wszystkich szefw WUSW pismo w ktrym nakaza zdjcie parlamentarzystw z ewidencji operacyjnej, co jak podkrela nie powinno oczywicie oznacza przerwania kontaktu operacyjnego. Przeciwnie naley podejmowa rnorodne dziaania, by osoby te byy coraz silniej zwizane z nami i coraz bardziej dyspozycyjne39. 4.2. Podstawa werbunku w ujciu statystycznym Proporcje pomidzy poszczeglnymi metodami werbunkw w oglnej liczbie pozyskanych do wsppracy tajnych wsppracownikw zmieniay si w czasie. Wedug informacji zawartych w ksice Henryka Dominiczaka40, w czasach stalinowskich 7080 proc. agentw i informatorw byo pozyskiwanych na tzw. materiaach kompromitujcych. Z kolei dane MBP z 1948 r. odnalezione przez Andrzeja Paczkowskiego wskazuj na 65 proc. agentury pozyskanej w ten sposb41. W latach czterdziestych i na pocztku pidziesitych osoby takie stanowiy wikszo pozyskanych do wsppracy. Wedug danych MBP tylko jedna trzecia agentury wsppracowaa dobrowolnie, a zaledwie 2 proc. zwerbowanych zostao za pienidze. Wrd informatorw sytuacja przedstawiaa si nieco inaczej. 33 proc. z nich byo zwerbowanych na materiaach kompromitujcych. Z kolei 7 proc. byo wynagradzanych finansowo, co nie byo rwnoznaczne z podstaw werbunku. W 1948 r. 11,3 proc. agentw oraz 16,5 proc. informatorw stanowili czonkowie PPR/PZPR. Spord nich 4 proc. agentw oraz 3,5 proc. informatorw zwerbowanych zostao na materiaach kompromitujcych. Liczba faktycznie wsppracujcych z UB czonkw partii komunistycznej bya jednak zapewne duo wiksza. W kolejnych latach po opublikowaniu instrukcji z 1960 r. i zawartej w niej kategorii pomocy obywatelskiej proporcje przynajmniej oficjalnie ulegy zmianie. Metod werbunku na materiaach kompromitujcych stosowano duo rzadziej ze wzgldu na sabe efekty pracy tak pozyskanego tajnego wsppracownika i jego faktyczn niech do wsppracy. Po okresie bdw i wypacze, SB czciej ni z tajnych wsppracownikw zacza korzysta z niezobowizujcych, a czsto nie mniej skutecznych kontaktw obywatelskich i subowych. Ta postawa pracownikw operacyjnych SB spotkaa si ze wspomnian krytyk kierownictwa resortu spraw wewntrznych w pierwszej poowie lat siedemdziesitych. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych wikszo tajnych wsppracownikw werbowano na podstawie tzw. wspodpowiedzialnoci obywatelskiej. W 1980 r. w ten sposb zwerbowano 64,6 proc. nowych tajnych wsppracownikw, ale w 1981 r. ju 87 proc.42 Wedle oficjalnych statystyk materiay kompromitujce oraz obciajce byy podstaw znikomego odsetka pozyskiwanych do wsppracy nowych tajnych wsppracownikw (2,3 w 1981 r., a 3,0 proc. w 1982 r.). W 1989 r. w pionie II, bo takimi tylko danymi dysponujemy, odpowiedzialno obywatelska bya motywem podjcia wsppracy 95,5 proc. nowych tajnych wsppracownikw43. 4.3. Tajni wsppracownicy w sprawach operacyjnych W drugiej poowie lat czterdziestych jedynie 56 proc. agentw pracowao w ramach rozpracowa prowadzonych przez UB. W Warszawie odsetek ten by jeszcze niszy i wynosi 32 proc., a w wojewdztwach lubelskim i dzkim po 35 proc. W 1948 r. jedynie 14,5 proc. informatorw dziaao w ramach rozpracowa44. Z upywem lat wspczynnik zaangaowania tajnych wsppracownikw w sprawy operacyjne zwiksza si. W 1975 r. 75,42 proc. wyeliminowanych tajnych wsppracownikw zaangaowanych byo w spra16

wy operacyjne45. W 1980 r. wskanik osign ju 82,8 proc., a maksymalny poziom w 1982 r., gdy 89,1 proc. tajnych wsppracownikw wykorzystywanych byo w sprawach operacyjnych. Jak wida, nacisk kierownictwa MSW na faktyczne wykorzystanie tajnych wsppracownikw w rnego rodzaju sprawach stopniowo przynosi efekty. W wikszoci to informacje tajnych wsppracownikw byy podstaw wszczynania nowych spraw operacyjnych, np. w 1976 r. byo to 51,7 proc., a w 1980 r. ju 62,5 proc. nowych spraw46. 4.4. Zawd i poziom wyksztacenia tajnych wsppracownikw Wiadomo, e instrukcje stawiay kandydatom na tajnych wsppracownikw pewne wymagania, ktrym musieli sprosta. Do rzadkoci nale tak szczegowe analizy stanu tajnych wsppracownikw, jak np. z 1975 r. Dziki nim wiemy, e wtedy tajni wsppracownicy dysponowali w wikszoci rednim (49,8 proc. 9269 osb) bd wyszym wyksztaceniem (38 proc. 7116). Jedynie 12 proc. z nich posiadao wyksztacenie podstawowe (2218). Jeli chodzi o zawd, to w 1975 r. najliczniejsze grupy tajnych wsppracownikw stanowili technicy (2973), inynierowie (2321) oraz ksia katoliccy (2155), a dopiero po nich znaleli si robotnicy wykwalifikowani (1748). Podobne statystyki dla pocztku lat osiemdziesitych i lat pniejszych nie s na razie dostpne47. 4.5. Lokale kontaktowe i mieszkania konspiracyjne, kontakty operacyjne i konsultanci Dotd niestety nie s te dostpne caociowe dane dotyczce zastosowania ww. miejsc w pracy operacyjnej SB. Jednake na podstawie danych czstkowych za lata 19801985 mona stwierdzi, e najwicej byo lokali kontaktowych (3338 w 1980 r. i 5195 w 1985 r.). Mieszka konspiracyjnych, bdcych w wycznej dyspozycji resortu, byo zaledwie kilkaset (243 w 1980 r. i 264 w 1985 r.). Liczba kontaktw operacyjnych wzrosa we wspomnianym okresie z 9029 do 14 432, konsultantw za z 666 do 1122. Kontaktw operacyjnych i konsultantw (zaliczanych do osobowych rde informacji) byo wielokrotnie mniej ni normalnych tajnych wsppracownikw. Nie znaczy to jednak, e ich informacje byy mniej wartociowe od dostarczanych przez tajnych wsppracownikw. Zapewne nie byo tutaj jakiej reguy. *** Instrukcje o pracy operacyjnej pozwalaj na poznanie wielu aspektw pracy operacyjnej SB od strony normatywnej. S one take wiadectwem niezmiennoci metod pracy SB, ktra przez wiele lat podejmowaa takie same dziaania, zmieniajc im jedynie formalne nazwy. W niedalekiej przyszoci te teoretyczne zasady dziaania SB bdzie mona praktycznie zweryfikowa w oparciu o materia rdowy. Dopiero on pozwoli oceni, jakie byo praktyczne znaczenie instrukcji i w jakim stopniu byy one wcielane w ycie podczas codziennej pracy SB. *** W niniejszej publikacji dokonano nielicznych korekt. Uwspczeniono ortografi, poprawiono interpunkcj, zachowano wikszo wyrnie w tekcie (wersaliki, bold, podkrelenia), zachowano oryginaln pisowni funkcji, stanowisk, instytucji, jednostek organizacyjnych aparatu bezpieczestwa. Podstaw wydawnictwa s instrukcje, ktrych wikszo pochodzi z Archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Warszawie, gdzie znajduj si pod sygnaturami: IPN 01259/23 instrukcja z 1945 r., IPN 01259/22 instrukcja 012/53, IPN 01259/21 oraz 01259/20 (odpowiednio instrukcja 03/55 oraz 04/55 z 1955 r.), IPN 01259/18 instrukcja 03/60, IPN 01259/27 instrukcja z 1970 r. Instrukcja z 1989 r. pochodzi natomiast z Archiwum IPN w Gdasku, gdzie znajduje si pod sygnatur IPN Gd 0046/494. Publikacja niniejsza, zgodnie z zamierzeniem, nie jest jeszcze penym wydawnictwem rdowym. Ma by natomiast pomoc dla krgu badaczy historii najnowszej zajmujcych si na co dzie dziaaniami i histori aparatu bezpieczestwa. Tadeusz Ruzikowski

17

Zacznik Tabela nr 1. Liczba tajnych wsppracownikw pionw operacyjnych SB na 31 grudnia w latach 19491989 (lata 19861988 dane szacunkowe)48.
Rok Liczba TW Rok Liczba TW Rok Liczba TW Rok Liczba TW 1949 50296 1950 57332 1960 8720 1970 15311 1980 30899 1951 66071 1961 9552 1971 17735 1981 35265 1952 78359 1962 10750 1972 18691 1982 45486 1953 85333 1963 10933 1973 20830 1983 55627 1954 75839 1964 10543 1974 21998 1984 69661 1955 1956 1957 1958 36085 19941 11587 11588 1965 1966 1967 1968 10302 10779 11845 13212 1975 1976 1977 1978 18603 20358 23293 25900 1985 1986 1987 1988 79411 85000* 93000* 98000* 1959 11119 1969 14215 1979 28135 1989 52190

rdo: AIPN, MSW II 3643, Analiza. Podstawowe trendy i tendencje wynikajce z porwnania materiaw Biura C MSW z lat 19868788; 0326/581, t. 2, Zestawienia statystyczne dotyczce stanu zainteresowa operacyjnych pionw i departamentw MSW; IPN 0394/1, t. 3, Stan tajnych wsppracownikw w latach 19501974 (wg wojewdztw wszystkie piony razem) oraz Tajni wsppracownicy w latach 19751978 (wg wojewdztw wszystkie piony razem); H. Dominiczak, op. cit., s. 41; AIPN, 0394/1, t. 2, (dane z 1949 r.); informacje o liczbie tajnych wsppracownikw w latach 19791985 pochodz ze sprawozda rocznych poszczeglnych pionw operacyjnych zestawionych przez Biuro C MSW; AIPN, IPN 0394/11; IPN 0394/13; IPN 0394/14; IPN 0394/15; IPN 0394/19.

Tabela nr 2. Liczba spraw operacyjnych i figurantw w pionach operacyjnych SB ogem w latach 19551989 (z wyjtkiem lat 19851988)
spraw 28313 24170 13462 12991 11189 8954 10657 11116 9152 5656 4985 4579 4915 6695 7440 osb 30451 24973 15226 15974 14207 11228 13113 14769 14390 10826 10505 10197 10434 13089 14375 spraw 10410 15028 16890 17988 14734 13278 12450 12653 12829 13565 15037 16662 22709 23708 24343 12029 osb 17232 21456 23227 25748 23794 18426 15805 15843 15899 16068 19105 24497 33027 33761 29291 20749

1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1989

rdo: AIPN, IPN 0394/1, t. 4; IPN0394/6, t. 35; IPN 0394/9, t. 1214; IPN 0394/11, t. 14; IPN 0394/14, t. 36; IPN 0394/15, t. 15.

18

Tabela nr 3. Liczba spraw poszczeglnych kategorii we wszystkich pionach SB w latach 19611984

operacyjnego rozpracowania operacyjnego sprawdzenia 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 736 856 1011 768 767 796 704 687 640 670 617 592 574 485 818 1112 1097 1106 1170 1457 1656 2816 2671 2669 3169 2998 2347 1585 1537 1424 1192 1100 798 1332 1624 1776 2140 2179 3213 3697 4019 4207 4482 5981 5418 5742 6576 7173 operacyjnej obserwacji/ kwestionariusze ewidencyjne 6369 6611 5344 2849 2202 1875 2435 4320 5374 6644 9904 10771 11146 7845 5915 4783 4568 4513 4503 3956 5668 9886 9716 8964 spraw obiektowych 383 651 450 454 479 484 584 588 628 1763 2882 3751 4128 4225 3332 2858 2969 3003 3410 3643 3920 4265 4835 5537

Tabela nr 4. Nowe sprawy operacyjne poszczeglnych kategorii we wszystkich pionach SB 19611984

operacyjnego rozpracowania operacyjnego sprawdzenia 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 505 486 531 445 454 415 272 270 183 262 250 189 187 237 635 843 530 408 471 764 696 1967 1042 981 3186 2635 1612 1122 1007 862 636 581 272 844 819 834 986 1329 3269 4225 4699 4269 4379 6383 3773 3896 4696 5206 operacyjnej obserwacji/ kwestionariusze ewidencyjne 1305 1400 802 362 304 343 1045 2412 2100 2520 3808 2645 1961 1508 777 781 861 754 701 685 2350 5514 2120 1672 spraw obiektowych 255 266 46 9 42 25 13 22 45 1161 1033 1361 534 429 425 485 284 208 568 368 423 462 703 910

19

Tabela nr 5. Zmiany kategorii osobowych rde informacji SB, zmiany kategorii miejsc spotka w latach 19451989 w wietle instrukcji
Instrukcja z roku 1945 1953 1955 1960 1970 kategorie agentury agent informator rezydent agent informator rezydent agent informator rezydent tajny wsppracownik tajny wsppracownik Inne osobowe rda informacji miejsca spotka lokal konspiracyjny lokal lokal konspiracyjny kontaktowy mieszkanie lokal konspiracyjne kontaktowy

pomoc obywatelska kontakt operacyjny

kontakt mieszkanie lokal konsultant subowy konspiracyjne kontaktowy mieszkanie kontaktowe

1989

tajny wsppracownik

ocjalne osoba osobowe konsultant informujca rdo informacji

lokal punkt kontaktowy kontaktowy

Tabela nr 6. Zmiany kategorii spraw operacyjnych w latach 19451989 w wietle instrukcji

Instrukcja z roku 1945 1953 sprawa agenturalna grupowa na osob ledcza poszukiwawcza sprawa rozpracowania operacyjnego sprawa operacyjnego rozpracowania sprawa operacyjnego rozpracowania Kategorie spraw operacyjnych

1955

sprawa agenturalnego sprawdzenia

sprawa ewidencyjnoobserwacyjna

teczka obiektowa

teczka zagadnieniowa

1960 1970 1989

sprawa operacyjnego sprawdzenia sprawa operacyjnego sprawdzenia sprawa sprawdzenia operacyjnego

sprawa obserwacji operacyjnej kwestionariusz ewidencyjny sprawa prolaktyki operacyjnej

sprawa obiektowa sprawa obiektowa sprawa problemowa

Tabela nr 7. Lokale kontaktowe, mieszkania konspiracyjne, kontakty operacyjne, konsultanci SB ogem w kraju w latach 19801985
1980 3338 243 9029 666 1981 3185 253 9406 650 1982 3331 253 10949 680 1983 3747 288 12523 729 1984 4484 262 14170 871 1985 5195 264 14432 1122

lokale kontaktowe mieszkania konspiracyjne kontakty operacyjne konsultanci

1 Rezultatem ich bada byy setki publikacji wewntrznych, podejmujcych wielorakie zagadnienia zwizane z histori i dziaalnoci aparatu bezpieczestwa. Byy to opracowania o charakterze monograficznym, dotyczce np. Marca 68 (zob. M. Stpniak, Wystpienia studenckie w roku 1968, Warszawa 1969; H. Sabczyk, Dziaania MO i SB w czasie wydarze marcowych 1968 r. w Warszawie, Warszawa 1969). Publikowano take zbiory artykuw, np. zbir zawierajcy materiay z konferencji naukowej zorganizowanej w grudniu 1982 r. przez Aka-

20

demi Spraw Wewntrznych Walka o utrwalenie wadzy ludowej w Polsce w latach 19441948, Warszawa 1983 (AIPN, IPN 867/245). ASW wydaa take obszern monografi T. Walichnowskiego Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego w Polsce 19441988, Warszawa 1989. 2 Policja polityczna w Polsce dziaaa w ramach Urzdw Bezpieczestwa, a nastpnie funkcjonowaa jako Suba Bezpieczestwa. Wspomniane struktury umiejscowione byy kolejno w Resorcie Bezpieczestwa Publicznego PKWN (1944 r.), Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego (19451954), Komitecie ds. Bezpieczestwa Publicznego (19541956) oraz Ministerstwie Spraw Wewntrznych (od 1956 r.). W wiadomoci spoecznej w oparciu o wspomniane oficjalne nazwy urzdw funkcjonoway popularne okrelenia policji politycznej o zabarwieniu pejoratywnym, takie jak ubecja, esbecja, bezpieka, a ich pracownicy nazywani byli ubekami, ubowcami, ubolami, esbekami lub bezpieczniakami. 3 Zob. Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego 1946, Warszawa 1996; Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego 1947, t. 1, Warszawa 1993; Biuletyny Informacyjne Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego 1948, t. 2, Warszawa 1995. 4 Zob. Aparat bezpieczestwa w latach 19441956. Taktyka, strategia, metody, cz. I: Lata 19451947, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1994, cz. II: Lata 19481949, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1996; Aparat bezpieczestwa w Polsce w latach 19501952. Taktyka, strategia, metody, oprac. A. Dudek, A. Paczkowski, Warszawa 2000; Aparat bezpieczestwa w Polsce w latach 19531954. Taktyka, strategia, metody, oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski, Warszawa 2004. 5 Zob. T. Balbus, Mechanizm werbowania i prowadzenia agentury Urzdu Bezpieczestwa (dokument MBP z 1945 r.) [w:] Studia i materiay z dziejw opozycji i oporu spoecznego, red. . Kamiski, t. 3, Wrocaw 2000; T. Balbus, Z. Nawrocki, Rozpracowanie i likwidacja rzeszowskiego wydziau WIN w dokumentach UB (19451949), Warszawa 2001; G. Majchrzak, Uprzejmie informuj..., Biuletyn IPN 2002, nr 4; B. Kopka, G. Majchrzak, Stan wojenny w dokumentach wadz PRL (19811983), Warszawa 2002. 6 Zob. B. Kopka, G. Majchrzak, Stan bada nad histori aparatu represji w PRL (19441989), Warszawa 2002. 7 Warto wymieni choby kilka opracowa spord bardzo wielu: AIPN, IPN 0297/43, t. 62, Jak naley budowa sie agentury i sie informatorw, Warszawa 1948; IPN 0297/43, t. 66, Kategorie agentury, Warszawa 1950; IPN 0297/43, t. 97, Sprawa agenturalnego sprawdzenia, Warszawa 1956; IPN 0362/18, S. Biczysko, H. Nowicki, Rozpracowanie operacyjne, Warszawa 1971. Wrd bardziej caociowych mona wspomnie dwie publikacje: ibidem, IPN 01522/143, t. 1, A. Radomski, H. Opiski, Praca z tajnymi wsppracownikami, Warszawa 1971; ibidem, Taktyka pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa, Warszawa 1985. 8 Zob. Tajni wsppracownicy. Dokumenty, b.m.w., 1993. 9 Zob. H. Gbocki, Policyjna Rzeczpospolita Ludowa. Biblia Suby Bezpieczestwa: Instrukcja 006/70 [waciwie: Instrukcja o pracy operacyjnej resortu spraw wewntrznych], Arcana 2002, nr 45. 10 Tutaj agentura w znaczeniu oglnym sieci agenturalnej (do 1960 r.) czy sieci tajnych wsppracownikw (po 1960 r.). Wspomniane pojcia maj podobny zakres znaczeniowy. Jeli kto wsppracowa z SB (UB), zwany by popularnie agentem, a nie tajnym wsppracownikiem. Ta ostatnia nazwa funkcjonowaa przede wszystkim w obiegu informacji wewntrz MSW. 11 Dziki szybko rozbudowywanemu aparatowi bezpieczestwa, donosom agenturalnym oraz nastpujcym w ich wyniku represjom wadzom komunistycznym udao si do szybko sterroryzowa spoeczestwo, stumi opr zbrojny oraz legaln opozycj polityczn. Pracownicy aparatu bezpieczestwa, realizujc biece zadania, zbierali dowiadczenia. Wiele z nich, w postaci zapisw prawnych, znajdowao nastpnie swoje odbicie w treci instrukcji bdcych przedmiotem niniejszej publikacji. 12 AIPN, IPN 0397/86, t. 4, Wystpienie wiceministra spraw wewntrznych gen. bryg. Franciszka Szlachcica na naradzie zastpcw komendantw wojewdzkich MO ds. Suby Bezpieczestwa, odbytej 27 kwietnia 1970 r., k. 71 [dalej: AIPN, IPN 0397/86, t. 4]. 13 Tutaj okrelenie agentura ma potoczny zakres wsppracownicy SB. Podobny zakres ma pniejsze pojcie tajni wsppracownicy osoby tajnie wsppracujce z SB, niekoniecznie w sposb sformalizowany. 14 Kolejne instrukcje nie miay jednolitych tytuw. Jednak poruszane w nich zagadnienia w duym stopniu pokryway si. 15 AIPN, IPN 0397/327, t. 4, Rola centrali MSW w kierowaniu dziaalnoci resortu. Materiay z narady, 1972. 16 Ibidem, Doskonalenie pracy operacyjnej. Materiay z narady, MSW 1972. 17 Na ten fakt zwrci uwag Szlachcic we wspomnianym wystpieniu (AIPN, IPN 0397/86, t. 4, k. 71). Kilka lat trwaa praca nie tylko nad instrukcj z 1970, ale take nad t z 1989. Jej pierwsza wersja bya gotowa po dwch latach przygotowa w roku 1988. Jako przykad nie nadania zapisw prawnych w stosunku do praktyki mona przytoczy tzw. gry operacyjne. W praktycznej pracy pojcie to byo stosowane ju z pocztkiem lat 80., a formalne jego ujcie w ramach instrukcji nastpio dopiero w 1989 r. 18 F. Szlachcic we wspomnianym wystpieniu wyrazi pogld, e odeszli przecie autorzy tamtej instrukcji [03/60 T.R.], jak Paszkowcy, Wichowie i wielu innych, co spowodowao potrzeb wydania nowej instrukcji (ibidem). 19 F. Kubica, Praca operacyjna SB i MO w przekroju historycznym [w:] Problemy ochrony i bezpieczestwa pastwa 1989, nr 2, s. 4570. Za zwrcenie uwagi na kilka interesujcych artykuw w tym resortowym czasopimie dzikuj uprzejmie Pawowi Piotrowskiemu, pracownikowi OBEP IPN we Wrocawiu. 20 Nastpne instrukcje szybko zwikszyy swoj objto. Instrukcja nr 012/53 liczya 37 stron znormalizowanych, nr 03/55 45, nr 04/55 51, nr 03/60 61, z 1970 (uchodzca za najlepsz ze wzgldu na atwo przyswajaln i zwiz tre) 36, a instrukcja z roku 1989 30. 21 F. Kubica, op. cit., s. 54. 22 F. Kubica, op. cit., s. 56. 23 Ibidem, s. 59. 24 AIPN, IPN 0811/23, Protok posiedzenia kierownictwa MSW, 12 XII 1988. 25 Ibidem. 26 Instrukcje z roku 1970 oraz 1989 nie posiaday numeru. Z tego wzgldu, a take chcc zachowa zwizo zapisu odnonikw w wypadku tych instrukcji, w odnonikach zastosowano numery zarzdze, ktrymi wspomniane normatywy wprowadzono. 27 Zob. tabela 5 i 6 w zaczniku. 28 J.S. Mac, Przesuchanie supergliny [wywiad z Franciszkiem Szlachcicem], Warszawa 1990, s. 32. 29 Znaczenie i faktyczny zakres pojcia tajny wsppracownik jeden z autorw resortowych opracowa wyjani trafnie piszc, e Sama nazwa tajny wsppracownik dobrze oddaje istot i charakter powiza tych osb ze Sub Bezpieczestwa. Powizanie i wspdziaanie tych osb ze Sub Bezpieczestwa jest tajne, tj. niejawne, ukryte, gboko zakonspirowane przed otoczeniem. O tym, e okrelona osoba wsppracuje ze Sub Bezpieczestwa, nie moe wiedzie nikt niepowoany (AIPN, MSW II 3633, R. Musia, Pozyskanie TW. Dobr i opracowanie, k. 12). 30 Wzr zobowizania, AIPN, MSW II 31505.

21

31 W czci niniejszej analizy wykorzystuj informacje zawarte w moim artykule Tajni wsppracownicy pionw operacyjnych aparatu bezpieczestwa w latach 19501984, Pami i Sprawiedliwo 2003, nr 1, s. 109131. 32 Niestety, nadal nie udao si odnale szczegowych danych za lata 19861988. Zostay one odtworzone w przyblieniu na podstawie danych czstkowych. 33 AIPN, IPN 0297/43, t. 62, Jak naley budowa sie..., s. 5. 34 Statystycznie rzecz ujmujc, oznaczao to, e na jedn spraw operacyjn przypadao co najmniej trzech pracownikw SB, ktrych byo take znacznie wicej ni tajnych wsppracownikw (10 779 w 1966 r.). 35 AIPN, IPN 0394/1, t. 3, Tajni wsppracownicy [Suby Bezpieczestwa] w latach 1975-1978, bp.; IPN 0394/1, t. 5, Dane statystyczne dot. tajnych wsppracownikw Suby Bezpieczestwa w latach 1968-1974, k. 36; H. Dominiczak, Organy bezpieczestwa PRL 19441990, Warszawa 1997, s. 247. 36 Por. przypis pod tabel nr 1. 37 AIPN, MSW II 3643, Analiza. Podstawowe trendy i tendencje wynikajce z porwnania materiaw Biura C MSW z lat 19868788; IPN 0326/581, t. 2, Zestawienia statystyczne dotyczce stanu zainteresowa operacyjnych SB pionw i departamentw MSW; por. take P. Piotrowski, Struktury Suby Bezpieczestwa MSW 19751990, Pami i Sprawiedliwo 2003, nr 1, s. 51107. 38 AIPN, IPN 0326/580, Zestawienia statystyczne dot. stanu zainteresowa operacyjnych SB pionw departamentw MSW: Ochrony Konstytucyjnego Porzdku Pastwa, Ochrony Gospodarki, Studiw i Analiz oraz byych departamentw MSW III, IV V i VI na dzie 31.12.1989, bp. , 39 Cyt. za A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkad dyktatury komunistycznej w Polsce 19881990, Krakw 2004, s. 348. 40 H. Dominiczak, op. cit., s. 43. 41 Tutaj agentura jest rozumiana dosownie, tzn. jako osoba aktywnie rozpracowujca wrogie rodowisko. Zob. ibidem, s. 43; Aparat bezpieczestwa w Polsce w latach 19501952...; informacje Andrzeja Paczkowskiego znajduj take potwierdzenie we wspomnianym ju opracowaniu Jak naley budowa sie..., s. 4. 42 AIPN, IPN 0394/12, t. 1. Informacja dot. niektrych danych statystycznych z pracy Suby Bezpieczestwa w 1981 r., bp. 43 AIPN, IPN 0326/580. Zestawienia statystyczne dot. stanu zainteresowa... 44 AIPN, IPN 0297/43, t. 62, Jak naley budowa..., s. 5. 45 AIPN, IPN 0394/6, t. 1. Informacja o niektrych danych dotyczcych kandydatw, tajnych wsppracownikw, spraw operacyjnych, postpowa przygotowawczych, kleru rzymsko-katolickiego oraz osb ubiegajcych si o wyjazd do pastw kapitalistycznych za rok 1975, bp. 46 AIPN, IPN 0394/13, t. 1, Informacja dot. niektrych danych statystycznych z pracy Suby Bezpieczestwa w 1982 roku, bp.; AIPN, IPN 0394/12, t. 1, Informacja o niektrych danych statystycznych z pracy Suby Bezpieczestwa w roku 1980, bp. 47 AIPN, IPN 0394/6, t. 1. Informacja o niektrych danych dotyczcych kandydatw, tajnych wsppracownikw, spraw operacyjnych, postpowa przygotowawczych, kleru rzymsko-katolickiego oraz osb ubiegajcych si o wyjazd do pastw kapitalistycznych za rok 1975, bp. 48 Zamieszczone w zaczniku tabele nie uwzgldniaj odnonych danych pionu I wywiadu (Departamentu I w MSW), ktre jak na razie nie s dostpne.

22

CILE TAJNE Zatwierdzam. Minister Bezpieczestwa Publicznego Stanisaw Radkiewicz Lublin, 13 II 1945 r.

INSTRUKCJA (TYMCZASOWA) [o] pozyskaniu, pracy i ewidencji agenturalno-informacyjnej sieci

I. WYBR KANDYDATW DLA WERBOWANIA I WERBOWANIE Jeli otrzymamy informacj, e jaki osobnik zajmuje si przestpcz dziaalnoci, to najszybsze i najpewniejsze dane o jego wrogiej dziaalnoci otrzymamy tylko w tym wypadku, jeli bdziemy mieli przy nim wiernego, oddanego nam czowieka, tzw. agenta. Aeby znale takiego wiernego nam czowieka, pracownik operacyjny, otrzymawszy dane o wrogiej dziaalnoci jakiegokolwiek osobnika, powinien natychmiast dowiedzie si o jego miejscu zamieszkania i pracy, eby zorientowa si w otaczajcym go towarzystwie. Znajc miejsce zamieszkania, dowiemy si, z kim interesujcy nas osobnik zamieszkuje, kto mieszka w ssiedztwie, jakie s wzajemne ich stosunki i charakterystyki. Znajc miejsce pracy, dowiemy si, czym dany osobnik si zajmuje, co robi jego otoczenie, i poznamy jego bliskie znajomoci. Zebrawszy takie dane, operacyjny pracownik powinien wybra ze rodowiska otaczajcego interesujc nas osob, jednego albo dwch (najlepiej jednego w miejscu pracy i jednego w miejscu zamieszkania) ludzi, z ktrymi on jest w bliskich stosunkach, i pod jakim wymylonym pozorem wezwa ich do jakiegokolwiek wybranego urzdu, ale w adnym wypadku nie do gmachu Bezpieczestwa. Przyczyna wezwania dla rozmowy powinna by tak opracowana, aby wezwany i jego bliscy w adnym razie nie mogli si domyle, e wzywa ich pracownik Bezpieczestwa. W toku rozmowy wezwany take nie powinien wiedzie, e z nim rozmawia pracownik Bezp[ieczestwa]. Jeli w toku rozmowy pracownik Bezp[ieczestwa] uzna, e dany osobnik nadaje si do werbowania i ma dane o interesujcej nas osobie, wtedy operacyjny pracownik przedstawia si wezwanemu jako pracownik Bezpieczestwa i proponuje mu wspprac, tzn. werbuje go. W celu zawerbowania kogo z czonkw ledzonej przez nas grupy czy organizacji operacyjny pracownik take dowiaduje si o miejscu zamieszkania i pracy jego i zbiera wszelki kompromitujcy materia na czonka ledzonej organizacji, i jednoczenie, wg moliwoci, organizuje kilkudniowe ledzenie tego osobnika celem zapoznania si z jego znajomymi i ich adresami. Majc powysze materiay i dane, zestawia si i daje do zatwierdzenia Kierownikowi plan cile tajnego zatrzymania, upatrzonego dla zawerbowania obiektu, a po zatwierdzeniu go, wykonuje si. W czasie werbowania nie naley zawerbowanemu mwi, dla rozpracowania czego jest zaangaowany, ale pocztkowo naley mu poleci, by zawiadamia o wszystkich wystpieniach i nastrojach antypastwowych. Majc zgod od zawerbowanego na wspprac, bierze si od niego zobowizanie. Zobowizanie pisze si w dowolnej formie, z tym, eby zawierao w treci ch danego pracownika do aktywnej wsppracy z organami Bezp[ieczestwa] Publ[icznego], obowizek natychmiastowego zawiadamiania o wszystkich wrogich elementach oraz sumienne wykonywanie wszelkich powierzonych mu zlece w okrelonym terminie. Oprcz tego w zobowizaniu powinien zawerbowany napisa, e [z]obowizuje si zawsze i wszdzie wspprac swoj z organami Bezp[ieczestwa] Publ[icznego] utrzymywa w najgbszej tajemnicy, a za rozgoszenie jej poniesie srog odpowiedzialno. Werbowany wybiera sobie pseudonim. Zobowiza23

nie pisze zawerbowany sam i sam te je podpisuje. Nastpnie powinien napisa dokadny swj yciorys i poda w nim spis swoich bliskich znajomych, i wszystko to zarazem zostawi u pracownika BP. W wypadku gdy werbowany odmwi wsppracy z nami, to naley wzi od niego zobowizanie, e o treci rozmowy i przyczynie wezwania nikomu nigdy nie powie, i uprzedzi, e jeeli zobowizania nie dotrzyma, to bdzie pocignity do odpowiedzialnoci. Majc zezwolenie na zawerbowanie jednego z czonkw rozpracowanej organizacji, ostatni zostaje cile tajnie zatrzymany i przyprowadzony na wczeniej przygotowane mieszkanie dla odbycia z nim rozmowy. Z pocztku proponuje si zatrzymanemu opowiedzie o sobie wszystko dokadnie, o swoich krewnych i znajomych. Jeli zatrzymany sam otwarcie przyzna si do przynalenoci do wrogiej nam grupy czy organizacji i opowie o dziaalnoci swoich wspdziaaczy, to operacyjny pracownik spisuje protok jego zezna w charakterze [kandydata na agenta], a nastpnie proponuje mu wspprac z nami, co potwierdza si zobowizaniem. W wypadku gdy zatrzymany nie powie o swojej przynalenoci do wrogiej nam organizacji, wtedy prac[ownik] oper[acyjny] ustnie przedstawia par faktw wykazujcych jego wrog dziaalno, mwic przy tym, e wszystko o nim wiemy, proponuje mu by otwartym i samemu wszystko opowiedzie. Przy pozytywnym wyniku z zezna takich spisuje si protok, nastpnie proponuje si wspprac z nami, co take potwierdza si zobowizaniem. Jeeli natomiast zatrzymany nie jest szczerym i nie chce mwi z nami o swej wrogiej dziaalnoci, to takiego si aresztuje i prowadzi przeciwko niemu ledztwo. W wypadkach gdy zatrzymany przyznaje si do wrogiej dziaalnoci, ale kategorycznie odmawia wsppracy, to takiego take si aresztuje i prowadzi przeciwko niemu ledztwo.

II. DOBR I WERBOWANIE AGENTURY DO PRACY WYWIADOWCZEJ ZA GRANIC Do pracy za granic w wikszoci wypadkw, przy dobieraniu kandydatw dla werbowania, zwraca si uwag na: 1. Znajomo jzyka tego pastwa, dokd agent ma by przerzucony. 2. Ewentualn blisk rodzin i znajomoci w tym pastwie. 3. Znajomo miejscowoci, w ktrej agent ma przebywa. 4. Znajomo obyczajw danego pastwa. 5. Rodzin i zwizek z ni na terenie Polski oraz jego stosunki wzajemne. Takich agentw zasadniczo najlepiej werbowa, podkrelajc mocno uczucia patriotyczne.

III. WERBOWANIE AGENTURY W MIEJSCACH ODOSOBNIENIA Werbowanie agentury w miejscach odosobnienia prowadzi si w rodowisku aresztowanych, otwarcie przyznajcych si do winy i ledztwo, co do ktrych ju zostao zakoczone. W wypadkach kiedy midzy aresztowanymi nie ma kandydata dla zawerbowania, a agent jest potrzebny, to wtedy za pozwoleniem kierownika, w specjalnych wypadkach, mona wykorzysta dobrze sprawdzonych w praktycznej robocie agentw znajdujcych si na swobodzie. Wybrany do tego celu agent powinien by uprzedzony i zapoznany z regulaminem wiziennym i powinien zna dokadnie przyczyn aresztowania.

IV. PRZEWERBOWYWANIE ZAGRANICZNEJ AGENTURY Przewerbowywanie tego rodzaju agentury moe by dwojakie: 1. Jeeli agent jest przez nas aresztowany i znajduje si w wizieniu. 2. Jeeli agent znajduje si na swobodzie. Przewerbowywa zaaresztowanych przez nas zagranicznych agentw (obcych wywiadw) mona tylko w tym wypadku, gdy taki agent opowiedzia nam wszystko o swojej dziaalnoci, poda wszystkie swoje znajomoci i stosunki oraz jest dla nas obiektem dla wykorzystania w odkryciu dalszych zamiarw tego wywiadu, jego stosunkw i dezinformacji jego. O jego aresztowaniu nie mog wiedzie jego kierownicy i wspdziaacze.
24

Przewerbowa agenta obcego wywiadu znajdujcego si na swobodzie mona tylko po dokadnym poznaniu jego dziaalnoci i kierunku oraz moliwoci wykorzystania go w potrzebnym celu. W celu przewerbowania takiego agenta naley konspiracyjnie aresztowa go, aby o tym nie wiedziao jego kierownictwo i wspdziaacze. W wypadku gdy w czasie przesuchania konspiracyjnie aresztowanego agenta obcego wywiadu okae si, e on nie jest szczerym i nie wzbudza zaufania albo te z innych powodw nie nadaje si do wykorzystania przez nas wtedy naley aresztowa go formalnie i prowadzi przeciwko niemu ledztwo. Operacyjny pracownik, wybrawszy odpowiedni kandydatur dla werbowania, musi napisa raport o pozwolenie na to. W raporcie naley uwzgldni: 1. Charakterystyk danego obiektu zainteresowania, dla ktrego jest projekt zawerbowania agenta. 2. Pene dane o osobniku projektowanym do werbowania. 3. Jakie stosunki utrzymuje projektowany dla zawerbowania z osobami interesujcego nas obiektu. 4. Jakim sposobem projektuje si wprowadzi go do rozpracowania obiektu. 5. Jakim sposobem projektuje si przeprowadzenie werbowania. Sankcj na werbowanie agentw i informatorw maj prawo wyda: W Centralnych i Wojewdzkich Urzdach Bezp[ieczestwa] kierownicy urzdw i odpowiednich dziaw. W Powiatowych Urzdach Kierownicy albo zastpcy (w wypadku nieobecnoci pierwszego). Sankcje na zorganizowanie rezydencji, naznaczenie rezydenta i przewerbowanie agentw maj prawo wyda: W Centralnych, Wojew[dzkich] i Pow[iatowych] Urzdach Bezp[ieczestwa] kierownicy urzdw i ich zastpcy.

V. ORGANIZACJA REZYDENCJI W wypadkach gdy pracownik operacyjny utrzymuje stosunki z wieloma agentami albo informatorami i nie moe regularnie spotyka si z nimi, to wtedy wybiera spord swoich agentw jednego inteligentnego, zdyscyplinowanego i oddanego agenta, ktremu po dokadnym przeszkoleniu oddaje 46 swoich agentw (kadego oddzielnie), z ktrymi ma pracowa. Rezydent musi si z nimi regularnie spotyka, przyjmowa od nich agenturalne doniesienia i dawa im instrukcje i zlecenia. Z rezydentem spotyka si operacyjny pracownik, ktry przyjmuje od niego agenturalne doniesienia, zapoznaje si z nimi i wydaje przez rezydenta zlecenia i instrukcje do dalszej pracy dla kadego agenta oddzielnie. Jeeli zajdzie potrzeba, pracownik operacyjny moe poleci rezydentowi zorganizowanie spotkania z ktrym z jego podwadnych agentw. Zorganizowanie rezydencji nie tylko odcia pracownika operacyjnego, ale daje take moliwo rozszerzenia sieci agenturalnej i chroni przed rozszyfrowaniem (rozkonspirowaniem).

VI. PRACA Z AGENTUR Od prawidowej organizacji pracy z agentur zaley jej owocno. Pracownik operacyjny obowizany jest, bez przerwy, pracowa nad rozszerzeniem swego wiatopogldu, gdy tylko taki pracownik moe zorganizowa prac z agentur i moe na ni wpywa w potrzebnym kierunku. Pracownik operacyjny o niszym stopniu inteligencji od swojej agentury nie potrafi bra aktywnego udziau w rozmowach i da odpowiedni i zadowalajc odpowied na interesujce ich zagadnienia. W tym przypadku agentura szybko si zorientuje i to wpywa na ponienie autorytetu pracownika. W pracy z agentur naley by bardzo uwanym i troskliwym, aeby nie odsun od siebie agenta, a odwrotnie, zainteresowaniem si nim przyzwyczai go do siebie i zainteresowa agenta tak, by mia ch pracowa i wykonywa zlecenia operacyjnego pracownika oraz przychodzi do niego z konkretnymi materiaami. Nim prac[ownik] oper[acyjny] rozpocznie prac z agentem, powinien wczeniej pozna jego dodatnie i ujemne cechy charakteru, jego skonnoci i moliwoci.
25

W adnym wypadku nie naley spoufala si z agentem, przyjmowa mae czy due podarki od niego, organizowa jakiekolwiek przyjcia czy wypitki. Z agentami-kobietami nie mona dopuci do jakich intymnych stosunkw, poniewa wszystko to demoralizuje agentur, podrywa w jej oczach autorytet prac[ownika] oper[acyjnego] i stawia go w pewnej zalenoci od niej. Pracownik oper[acyjny] nie powinien spotyka si z agentur: w wojskowym mundurze, w gmachu Bezp[ieczestwa] czy Milicji, w swoim albo agenta mieszkaniu, nie [powinien] dawa przez swoich znajomych agentowi adnych listw ani kartek i nie [powinien] dopuci do tego, by on do niego w ten sposb wiadomoci posya. W systematycznej pracy z agentem prac[ownik] oper[acyjny] powinien wychowywa go w duchu oddania i dyscypliny przy poruczonych zleceniach. Przyjmowanie agentw (spotkania z agentur) Wszystkie sekcje majce u siebie agentur powinny mie konspiracyjne mieszkania dla przyjmowania agentury. Na jednym mieszkaniu mona przyjmowa nie wicej ni 57 agentw. W konspiracyjnych mieszkaniach powinni by przyjmowani agenci, do ktrych ma si zaufanie. Z reszt agentury mona spotyka si na ulicach, w teatrach, kinach, restauracjach, parkach itd., przy czym spotkanie takie naley organizowa tak, eby nie zwrci na siebie uwagi otoczenia i nie dekonspirowa agenta. Spotkania z agentur w konspiracyjnych mieszkaniach naley organizowa tak, eby nie spotkao si naraz dwch agentw, bo to moe pocign za sob rozkonspirowanie jednego przed drugim. Pracownik oper[acyjny] do mieszkania konspiracyjnego powinien przychodzi tylko w cywilnym ubraniu. Przed wejciem i po wyjciu z konspiracyjnego mieszkania prac[ownik] oper[acyjny] i agent powinni sprawdzi, czy ich kto nie ledzi. Konspiracyjne mieszkanie naley dobiera w ten sposb, eby byo izolowane od ssiadw i miao oddzielne wejcie. Aby takie mieszkanie nie wzbudzao podejrze ssiadw i eby rzeczy jego byy pod nadzorem, mona w takim mieszkaniu ulokowa jak starsz kobiet, ktra ma mao krewnych w tym miecie, zameldowa naleaoby j tak, aby ani biuro ewidencji, ani ssiedzi nie wiedzieli, e to mieszkanie, jak i kobieta maj jaki zwizek z Bezp[ieczestwem] Publ[icznym] Od ulokowanej na mieszkaniu konspiracyjnym kobiety bierze si zobowizanie, e zachowa w najgbszej tajemnicy swoj i mieszkania konsp[iracyjnego] przynaleno do organw Bezp[ieczestwa] i e nie bdzie przyjmowaa w swoim mieszkaniu ludzi bez naszego zezwolenia. Gospodyni mieszkania konsp[iracyjnego] nie powinna zaprasza do siebie krewnych lub znajomych.

VII. SPRAWDZANIE PRACY AGENTURY Zasadnicz form sprawdzania agenta jest wprowadzenie do tego samego obiektu zainteresowania drugiego, tj. rwnolegej agentury, i regularne ledzenie za agentem i obiektem, do ktrego przydzielony jest dany agent.

VIII. AGENTURALNE DONIESIENIA Operacyjny prac[ownik] musi swoj agentur nauczy pisa doniesienia w ten sposb, eby nie byy dugie i zawieray wszystko, o czym chce agent zawiadomi. Jeeli agent w swoim doniesieniu wspomina o jakiej osobie, to obowizkowo powinien o niej poda wszelkie dane. Wszystkie doniesienia agent obowizany jest podpisywa tylko swoim pseudonimem. Prac[ownik] oper[acyjny], otrzymawszy doniesienie, obowizany jest dokadnie zapozna si z nim i da zlecenie do dalszej pracy. Potem, jeeli to potrzebne, odbija doniesienie agenta w kilku egzemplarzach, a orygina z kopi odbit na maszynie (eby byo lej odczyta), po zoeniu raportu u kierownika, wszywa do teczki subowej
26

agenta. Reszt odpisw w oddzielnej teczce podszywa do rozpracowania w zalenoci od tego, o kim jest to doniesienie i jaki ma dalszy plan dziaania w zwizku z otrzymanym raportem. Na odpisach doniesienia, u gry, z lewej strony, powinien by podany pseudonim agenta, z prawej strony napis cile tajne i nazwisko operacyjnego pracownika, ktry przyj doniesienie. Na kocu doniesienia powinny by wypisane nowe zlecenia dla agenta. Agenturalnych doniesie do materiaw ledczych nie wcza si. IX. NAGRADZANIE AGENTURY Nagrod dla agentw mog by nie tylko pienidze, ale i zorganizowanie pomocy w otrzymaniu mieszkania, pracy itd. Jeeli chodzi o wydzielanie nagrd, to prac[ownik] oper[acyjny] powinien dziaa bardzo rozwanie i ostronie, nie kady agent pracuje tylko dla pienidzy i wynagrodzenia. Nie naley przyzwyczai [sic!] agenta do pracy tylko za pienidze, tj. jeli mu si dzi zapaci, to doniesienie bdzie, a jeli nie, to i doniesienia nie ma. W wypadku gdy prac[ownik] oper[acyjny] uwaa, e agenta za dobr prac naley czym wynagrodzi, to powinien to zrobi w ten sposb, e w prywatnej z nim rozmowie dowie si, czego agentowi najbardziej trzeba, w czym mu moe pomc, i wg moliwoci obiecuje mu t pomoc, i swoj obietnic wykonuje. W wypadku jeeli agentowi naley podzikowa za wydatn prac jakim cennym podarunkiem, to taki podarunek daje si agentowi z okazji jego imienin, urodzin czy te jakiego wita. X. ZMIANA MIEJSCA ZAMIESZKANIA AGENTA Przy zmianie miejsca zamieszkania z jednego miasta do drugiego prac[ownik] oper[acyjny] na ostatnim spotkaniu z agentem umawia haso dla nawizania cznoci agenta z pracownikiem Bezp[ieczestwa] Publ[icznego] tego miasta, do ktrego ma by przeniesiony. Po wyjedzie agenta prac[ownik] oper[acyjny], z ktrym agent utrzymywa czno, obowizany jest zawiadomi kierownika aparatu Bezp[ieczestwa] tej miejscowoci, do ktrej agent wyjecha. Kierownikowi podaje dokadny adres agenta i haso dla nawizania kontaktu oraz poleca nawiza czno i o rezultatach zawiadomi. Po otrzymaniu potwierdzenia, e agent znajduje si ju na miejscu nowego zamieszkania, do dyspozycji aparatu Bezp[ieczestwa], na rozporzdzenie ktrego wyjecha, wysya si teczk osobist i subow agenta. XI. ZAOENIE OSOBISTEJ I SUBOWEJ TECZKI AGENTA Dla kadego agenta zakada si osobist i subow teczk. Osobista teczka (dzieo) powinna zawiera: 1 Rozdzia. 1. Wypenion przez prac[ownika] oper[acyjnego] ankiet agenta z przyklejon do niej fotografi (patrz za. nr 1). 2 Rozdzia. 1. Raport prac[ownika] oper[acyjnego] o werbowaniu agenta z rezolucj kierownika, sankcjonujc werbowanie. 2. Zobowizanie agenta o wsppracy. 3. yciorys agenta. 4. Spis nazwisk znajomych agenta. 3 Rozdzia. 1. Materia o kontroli agenta. Subowa teczka agenta W subowej teczce agenta powinno podszywa si wszystkie oryginay agenturalnych doniesie i plany wprowadzenia agenta do takiego czy innego rozpracowania. O prowadzeniu takich teczek agentura wiedzie nie powinna.
27

XII. ZERWANIE CZNOCI Z AGENTEM Zrywa czno z agentem mona w wypadkach nastpujcych: 1. Rozkonspirowanie agenta. 2. Niemoliwo dalszego wykorzystania agenta. 3. Brak zaufania do agenta. 4. Cika choroba czy mier agenta. O zamiarze zerwania cznoci z agentem prac[ownik] oper[acyjny] pisze swojemu kierownikowi dokadny raport, w ktrym charakteryzuje dziaalno jego za okres wsppracy z nami i wskazuje przyczyny-potrzeby zerwania z nim kontaktu. Po otrzymaniu pozwolenia od kierownika na zerwanie cznoci z agentem kontakt urywa i teczk subow agenta wraz z raportami przesya do grupy ewidencyjnej dla zoenia do archiwum.

XIII. PRZECHOWYWANIE OSOBISTYCH I SUBOWYCH TECZEK AGENTURY Wszystkie osobiste teczki agentury znajdujce si w Sekcjach powinny by przechowywane w elaznych sejfach u kierownikw Sekcji. Dostp do tych szaf moe mie tylko kierownik sekcji albo jego zastpca. Operacyjni pracownicy majcy czno z agentami mog bra w razie potrzeby teczki osobiste agentw osobicie od kierownikw sekcji i im je zwraca. Po zakoczeniu pracy szafy powinny by codziennie opiecztowane albo zaplombowane. Subowe teczki agentw powinny znajdowa si u oper[acyjnego] prac[ownika], z ktrym oni maj czno. Po zakoczeniu dnia pracy teczki naley zamyka do elaznych szaf, ktre naley zapiecztowa lub zaplombowa.

XIV. EWIDENCJA AGENTURALNO-INFORMACYJNEJ SIECI Kadego nowo zawerbowanego rezydenta, agenta czy informatora wciga si do ewidencji przy wojewdzkim, powiatowym czy miejskim urzdzie Bezp[ieczestwa] Publ[icznego]. Dla kadego nowo przyjtego rezydenta, agenta czy informatora wypenia si specjaln kart (zacznik nr 2). Na zawerbowanego przez aparat Wojew[dzkiego] Urzdu Bezp[ieczestwa] Publ[icznego] wypenia si jedn karteczk, ktr oddaje si do grupy ewidencyjnej agenturalno-informatorskiej sieci Wojewdztwa. Na zawerbowanego przez aparat Pow[iatowego] Urz[du] Bezp[ieczestwa] Publ[icznego] wypenia si jedn kart, wg formy nr..., i przechowuje si u kierownika urzdu albo jego zastpcy. Centralny Urzd Bezp[ieczestwa] Publ[icznego] (Ministerstwo) prowadzi kartotek caej agent[uralno]-informatorskiej sieci, zawerbowanej przez wydziay i sekcje Ministerstwa. Na kadego zawerbowanego przez aparat Ministerstwa BP wypenia si jedn kart, ktr oddaje si do grupy ewidencji centralnego aparatu (Ministerstwa) Bezp[ieczestwa] Publ[icznego]. Centralny aparat prowadzi cyfrow ewidencj agent[uralno-]inform[atorskiej] sieci Wojewdztw i Powiatw. W zwizku z tym Wojew[dzkie] Urzdy Bezp[ieczestwa] Publ[icznego] obowizane s co miesic 30 dnia zestawia dane i wysya do Centr[alnego] Aparatu specjaln informacj i ilo agent[uralno-]inform[atorskiej] sieci wg ustanowionego formularza (za. nr 3). Zaczniki nr 1 (drukuje si wzr ankiety agent[uralno-]inform[atorskiej]). Zacznik nr 2 (drukuje si wzr karty ewidencyjnej agent[uralno-]informatorskiej sieci). Zacznik nr 3 (drukuje si form informacji o agent[uralno-]inform[atorskiej] sieci, ktr Wojew[dzki] UBP obowizane s przedstawi 30 kadego miesica)1. Dyrektor Departamentu I MBP () Romkowski, ppk

Zacznik do instrukcji stanowi pominity w druku wzr formularza: Kwestionariusz agenta-informatora.

28

CILE TAJNE MINISTERSTWO BEZPIECZESTWA PUBLICZNEGO Warszawa, dnia 15 sierpnia 1953 r.

ROZKAZ nr 025/53 o pracy aparatu bezpieczestwa publicznego z sieci agenturaln

Realizacja budownictwa podstaw socjalizmu odbywa si w warunkach ostrej walki klasowej w miecie i na wsi. Im wiksze s sukcesy i osignicia Pastwa Ludowego, tym zacieklej skompromitowane i odizolowane wrogie reakcyjne elementy, inspirowane i hojnie opacane przez wywiady imperialistyczne, chwytaj si bardziej perfidnych i zamaskowanych metod walki, stosujc szpiegostwo, dywersj, sabota, terror i wrog propagand w rnych dziedzinach ycia gospodarczego i polityczno-spoecznego naszego kraju. Organa Bezpieczestwa Publicznego powoane s do walki z wrogami Polski Ludowej, do wykrywania, unieszkodliwiania wszelkich wrogich elementw, paraliowania zamierze wrogich orodkw imperialistycznych. Podstawowym narzdziem dla realizacji zada organw bezpieczestwa jest sie agenturalna. Praca z sieci agenturaln to praca wyjtkowo wana, wymagajca ideowoci i uwiadomienia politycznego, praca decydujca o rozgromieniu wrogich zamierze, o naszych sukcesach. W poszczeglnych ogniwach aparatu bezpieczestwa zdoano osign powane wyniki wtedy, gdy waciwie byy stosowane przemylane formy i metody pracy agenturalnej. W caym jednak aparacie bezpieczestwa praca agenturalna wykazuje braki, ktre wrg wykorzystuje i w rezultacie w wielu wypadkach bezkarnie prowadzi przestpcz, szpiegowsk, sabotaowo-dywersyjn dziaalno. Analiza pracy operacyjnej poszczeglnych ogniw wykazaa, i powana cz pracownikw aparatu nie posiada dostatecznej znajomoci zasad pracy agenturalnej i nie wykonuje w tej dziedzinie swoich podstawowych obowizkw. Czstokro nastpuje zatracenie kontrwywiadowczego charakteru pracy, prymitywizm i spycanie pracy operacyjnej, stosowanie nieraz ju przeytych metod agenturalnych, dawno rozszyfrowanych i nieodpowiadajcych obecnemu etapowi walki z wrogiem. Wielkie i odpowiedzialne zadania organw bezpieczestwa na obecnym etapie walki klasowej wymagaj skoncentrowania uwagi caego aparatu na pracy agenturalnej, ostrej walki z pycizn, powierzchownoci oraz jednolitego okrelenia zasad pracy agenturalnej na podstawie dotychczasowych dowiadcze walki z wrogiem. W zwizku z powyszym rozkazuj: 1. Cay wysiek aktywu kierowniczego wszystkich szczebli skierowa na waciwe zorganizowanie, kierowanie i kontrol pracy agenturalnej, zdobywanie nowej sieci, stosowanie rnorodnych, przemylanych kombinacji operacyjnych, wypracowywanie coraz lepszych form i metod pracy z sieci agenturaln. W procesie zdobywania sieci agenturalnej i pracy z ni ama radykalnie i tpi: szablonowo, prymitywizm i biurokratyzm, utrudniajce przestawienie aparatu operacyjnego na waciw prac z sieci. Zwalcza bezwzgldnie w pracy agenturalnej fakty lekcewaenia zasad praworzdnoci rewolucyjnej i postpowania sprzecznego z moralno-polityczn postaw funkcjonariusza ludowego aparatu bezpieczestwa. 2. Popularyzowa osignicia i sukcesy uzyskane w pracy agenturalnej, wysoko wynagradza i awansowa oraz miao wysuwa na stanowiska kierownicze pracownikw uzyskujcych dobre wyniki w pracy agenturalnej. W stosunku do pracownikw, ktrzy zaniedbuj prac agenturaln, wyciga odpowiednie wnioski, a fakty amania praworzdnoci, oszukiwania lub innych naduy dokonanych na odcinku pracy z sieci agenturaln traktowa jako przestpstwa kwalifikujce si do skierowania na drog sdow.
29

3. Z dniem 15 sierpnia 1953 r. wprowadzi do uytku w codziennej pracy operacyjnej zaczon Instrukcj nr 012/53 okrelajc podstawowe zasady pracy z sieci agenturaln. Wprowadzi do programw szkolenia aparatu bezpieczestwa ustalone w zaczonej Instrukcji zasady pracy z sieci agenturaln. Walczy o waciwe przygotowanie i teoretyczne uzbrojenie absolwentw szk operacyjnych do trudnej i zaszczytnej pracy agenturalnej. Na podstawie osigni i brakw ujawnionych w pracy z sieci agenturaln uczy i wychowywa aparat celem dalszego systematycznego podwyszenia poziomu pracy agenturalnej. Rozwija w pracy i szkoleniu myl twrcz. Dyrektorw Departamentw Operacyjnych, Szefw WUBP, Szefw PUBP, Naczelnikw Wydziaw i Kierownikw Sekcji czyni odpowiedzialnymi za wprowadzenie w ycie i przestrzeganie ww. Instrukcji o pracy z sieci agenturaln. Z dniem ukazania si niniejszego Rozkazu trac moc obowizujc wszystkie dotychczas wydane w tym zakresie przepisy. MINISTER () ST[ANISAW] RADKIEWICZ

30

CILE TAJNE MINISTERSTWO BEZPIECZESTWA PUBLICZNEGO

INSTRUKCJA nr 012/53 o pracy aparatu bezpieczestwa z sieci agenturaln

Organa bezpieczestwa publicznego s powoane do ochrony usankcjonowanego przez Konstytucj Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej ustroju ludowo-demokratycznego i zwalczania wszelkiej dziaalnoci zmierzajcej do podwaenia lub osabienia naszego Pastwa. Dziaajce w ramach prawa ludowego organa bezpieczestwa publicznego, prowadz nieugit walk z agentami imperializmu, ze szpiegami, dywersantami, sabotaystami oraz z wszelk inn dziaalnoci wroga klasowego wymierzon przeciwko budownictwu socjalistycznemu w naszym kraju. Gwnym i niezbdnym orem aparatu bezpieczestwa w walce z podstpnym, dwulicowym wrogiem jest sie agenturalna. Aparat bezpieczestwa musi pokona wszystkie trudnoci i zmobilizowa wszystkie swe siy do walki o rozbudowanie sieci tajnych wsppracownikw, ktrzy werbowani i kierowani na najbardziej zagroone odcinki pomog wykrywa, paraliowa i likwidowa w zarodku przestpcz dziaalno, pomog chroni zdobycze socjalizmu. Pracownicy aparatu bezpieczestwa winni rozumie w caej peni wag i znaczenie pracy agenturalnej i ceni j jako prac gboko ideow, polityczn i zaszczytn. Gbokie zrozumienie i przyswojenie niniejszej Instrukcji, opracowanej na podstawie dowiadcze nabytych w walce z wrogiem, przyczyni si do opanowania zasad pracy kontrwywiadowczej i do naleytego wykonywania w tej dziedzinie podstawowych obowizkw przez pracownikw operacyjnych.

I. DEFINICJA I PODZIA SIECI AGENTURALNEJ APARATU BEZPIECZESTWA Sie agenturalna skada si z poszczeglnych, celowo i planowo zawerbowanych zaufanych, tajnych wsppracownikw przy pomocy ktrych organa bezpieczestwa wykrywaj i likwiduj wrog dziaalno. Sie agenturalna skada si z nastpujcych kategorii: agentw informatorw rezydentw. 1. Agent jest to tajny wsppracownik organw bezpieczestwa, ktry dziki swoim moliwociom i zdolnociom wykrywa i aktywnie rozpracowuje wszelk wrog dziaalno (organizacje, grupy, jednostki). Agent powinien posiada bezporednie dotarcie do orodka, grupy lub osb uprawiajcych wrog dziaalno, cieszy si ich zaufaniem oraz posiada moliwoci rozpracowania. Agent musi by sprawdzany, szkolony, coraz bardziej zwizywany w toku pracy z aparatem bezpieczestwa, by gotw by wykona kade powierzone mu zadanie. Agent moe by zawerbowany: a) z grona osb uprawiajcych wrog dziaalno (z organizacji, spisku, grupy) wzgldnie spord najbliszych kontaktw uczestnikw wrogich ugrupowa, posiadajcych dostp i moliwoci penego rozpoznania lub nawet uczestnictwa w dziaalnoci wrogiej organizacji, b) z liczby osb, ktre ze wzgldu na swj poziom, walory wywiadowcze, zainteresowania wrogiego wywiadu (organizacji, grupy) lub ze wzgldu na moliwoci operacyjne mog by po dokonaniu werbunku wprowadzone do wrogiej organizacji. Agent zawerbowany spord uczestnikw wrogiej organizacji (spisku, grupy, wywiadu) wzgldnie wprowadzony przez aparat bezpieczestwa do organizacji nie moe by w procesie rozpracowania wykonawc zbrodniczych zamierze wroga. Kade zadanie wykonywane przez agenta na polecenie wroga musi by akceptowane przez aparat bezpieczestwa.
31

Agent stanowi najwaniejsze, najcenniejsze ogniwo sieci agenturalnej ze wzgldu na due moliwoci, wysok kwalifikacj i z uwagi na niezbdno tej kategorii sieci w walce o wykrycie zakonspirowanej dziaalnoci wroga. 2. Informator jest to tajny wsppracownik organw bezpieczestwa, ktry znajduje si lub posiada czno ze rodowiskiem interesujcym organa bezpieczestwa i ujawnia osoby prowadzce wrog dziaalno. Informatorem moe by rwnie tajny wsppracownik zawerbowany dla wykonania specjalnego zadania obserwacji osb podejrzanych, ochrony obiektw specjalnego znaczenia, ustalenia i innych. W odrnieniu od agenta informator nie posiada bezporedniego dotarcia do wrogiej organizacji, siatki wywiadu, spisku, grupy, ale znajduje si w rodowisku ludzi potencjonalnie [sic!] wrogich i podejrzanych. Informator obserwuje systematycznie przejawy wrogiej dziaalnoci, ujawnia osoby prowadzce wrog dziaalno i moe pomc w dotarciu do organizacji lub wrogich grup. Przy prawidowej pracy pewna ilo informatorw moe dotrze bezporednio do wrogich organizacji i zosta przekwalifikowan w zalenoci od warunkw i moliwoci na wysz kategori sieci na agentw. Informatorw wykorzystuje si w zasadzie do wykonania nastpujcych zada: a) ujawniania osb prowadzcych wrog dziaalno; b) wykonania poszczeglnych zada w rozpracowaniu konkretnych osb; c) rozpoznania dziaalnoci podejrzanych osb w miejscu pracy i zamieszkania; d) zapobiegania moliwoci prowadzenia szpiegostwa, dywersji, sabotau i szkodnictwa na szczeglnie wanych obiektach ekonomicznych, wojskowych i strategicznych; e) obserwowania i systematycznego informowania o rodowisku i osobach interesujcych organa bezpieczestwa; f) ustalenia osb interesujcych organa bezpieczestwa publicznego i inne. 3. Rezydent jest to tajny wsppracownik, politycznie sprawdzony, ktry z polecenia aparatu bezpieczestwa kieruje pewn liczb przydzielonych mu informatorw. Z uwagi na wykonywan funkcj rezydent musi by wysoce zaufan osob odpowiadajc w zasadzie wymogom kadrowego pracownika bezpieczestwa.

II. ORGANIZACJA I ROZMIESZCZENIE SIECI AGENTURALNEJ 1. Zasadniczym, podstawowym elementem gwarantujcym osignicie penych sukcesw na odcinku pracy z agentur jest umiejtna, prawidowa organizacja i rozmieszczenie sieci agenturalnej. Przy opracowywaniu planu rozstawienia sieci agenturalnej naley przeprowadzi kontrwywiadowcz analiz terenu, ujawni rozmieszczenie potencjonalnie wrogiego elementu, obiekty szczeglnego zainteresowania wroga, nasilenie wrogiej dziaalnoci. Naley przeprowadza klasyfikacj obiektw w zalenoci od ich wagi i znaczenia dla gospodarki narodowej, bezporednich potrzeb oglnopastwowych i terenowych. Przeprowadzajc klasyfikacj obiektw, naley rwnoczenie oprze si na gruntownej, systematycznej analizie metod i form wrogiej dziaalnoci wystpujcych na danym terenie (obiekcie), uwzgldniajc dotychczasowe dowiadczenie naszych jednostek operacyjnych. Na najwaniejszych obiektach gospodarczych, spoecznych i w skupiskach wrogiego elementu winna by umiejscowiona najcenniejsza sie agenturalna. Podstawowym elementem planu rozstawienia sieci agenturalnej jest celowo nasadzania tej sieci. Sie agenturaln werbujemy wzgldnie nasadzamy zasadniczo dla: konkretnych spraw agenturalnych; owietlenia i kontroli operacyjnej wrogiego rodowiska (organizacji, grup, jednostek); zabezpieczenia operacyjnego danego terenu (zakadu produkcyjnego, instytucji gospodarczych, administracyjnych i spoecznych, otoczenia wanego obiektu gospodarczego, strategicznego, pasa przygranicznego i innych). 2. Niezbdnym instrumentem w walce o uzyskanie waciwej organizacji i rozmieszczenia sieci agenturalnej winny by opracowywane co miesic plany pracy agenturalno-operacyjnej, skoncentrowanie uwagi na najwaniejszych i najtrudniejszych zadaniach. Zasadniczym zadaniem kierownikw Sekcji, Naczelnikw Wydziaw, Szefw Urzdw i Dyrektorw Departamentw jest prowadzenie systematycznej anali32

zy i kontroli wykonania miesicznych planw pracy agenturalno-operacyjnej i zabezpieczenie warunkw dla wykonania planw. Miesiczny plan agenturalno-operacyjnej pracy jednostek wypywa z kontrwywiadowczej analizy terenu, stanu prowadzonych rozpracowa i otrzymanych specjalnych dyrektyw na dany miesic lub duszy czasokres. Na podstawie otrzymywanych zada pracownicy operacyjni opracowuj miesiczne plany pracy agenturalno-operacyjnej zatwierdzone przez Naczelnika Wydziau (Szefa PUBP). Miesiczne plany pracy agenturalno-operacyjnej Wydziaw MBP zatwierdza Dyrektor Departamentu (Wicedyrektor). Miesiczne plany pracy agenturalno-operacyjnej Wydziaw w WUBP i PUBP zatwierdza Szef (Z[astp]ca) WUBP. Kierownicy Sekcji kieruj prac podlegych pracownikw na podstawie ich planw pracy.

III. WERBUNEK SIECI Sie agenturaln, tzn. tajnych wsppracownikw aparatu bezpieczestwa, zdobywa si przez werbowanie, czyli zobowizywanie celowo, planowo wybranych, uprzednio opracowanych kandydatw. Systematyczna, planowa walka o zdobywanie, rozszerzanie zasigu dotarcia sieci tajnych wsppracownikw decyduje o sile, o moliwoci pracy aparatu bezpieczestwa. Na werbunek sieci agenturalnej skadaj si: dobr kandydata do werbunku; rozpoznanie kandydata na werbunek; opracowanie metod i techniki werbunku; przebieg werbunku. Przy doborze kandydata do werbunku na tajnego wsppracownika (wszystkich kategorii) decydujcymi elementami s: a) Cel werbunku ze wzgldu na zadanie, np.: rozpracowanie wrogiej organizacji, pojedynczo dziaajcego wroga, obserwacja osoby rozpracowywanej, rozpoznanie wrogiego rodowiska, ustalenie oblicza osoby bdcej obiektem zainteresowania organw bezpieczestwa i inne, pomoc w obsugiwaniu informatorw (kandydat na rezydenta). b) Cel werbunku ze wzgldu na osob kandydata, tzn. celowo werbunku danej osoby okrelenie, czy wybrana osoba dziki osobistym walorom i moliwociom (kontakty we wrogiej organizacji, dotarcie do interesujcego rodowiska, moliwoci wykonania innych zada stawianych przez organa bezpieczestwa) potrafi wykona dane, konkretne zadanie. c) Moliwo zawerbowania danego kandydata (podstawy werbunku i prawdopodobiestwo uzyskania pozytywnego rezultatu w werbunku). d) Moliwo zebezpieczenia konspiracji werbunku. 1. Dobr kandydata na agenta Kandydata do werbunku na agenta dobieramy: a) Spord uczestnikw organizacji, grupy, na ktr prowadzimy spraw agenturaln, lub z najbliszych wrogich kontaktw organizacji, siatki. Przy dokonywaniu doboru kandydata z czonkw nielegalnej organizacji, siatki wrogiego wywiadu decydujce znaczenie musi mie wnikliwa ocena posiadanych dowodw uczestnictwa kandydata we wrogiej organizacji, wzgldnie tej czci dowodw, ktr wykorzystamy przy werbunku, oraz moliwoci dotarcia do interesujcego nas obiektu. Ze skadu nielegalnej organizacji, siatki szpiegowskiej, wrogiej grupy dobieramy takiego kandydata do werbunku, ktry przedstawia dla organw bezpieczestwa najwygodniejsz pozycj, posiada najlepsze moliwoci dotarcia i warunki dalszego rozpracowania. W wyjtkowych wypadkach moe by kandydatem kierownik organizacji, o ile analiza potwierdzi moliwo zawerbowania, penego podporzdkowania organizacji (rezydentury, wywiadu), ujawnienia inspiratora organizacji. Dobierany kandydat z czonkw dziaajcej siatki szpiegowskiej, nielegalnej organizacji nie powinien by obciony dokonanymi morderstwami lub aktami dywersji. (Wyjtki wymagaj decyzji Ministerstwa wzgldnie Szefa WUBP). W doborze kandydatw na agentw naley unika w zasadzie takich kandydatw, ktrzy wywodz si z czonkw najbliszej rodziny osb rozpracowywanych (np. brat, ojciec, syn, siostra, matka), bowiem w takich wypadkach grozi dekonspiracja lub dwulicowo zawerbowanego.
33

b) Spord innych osb, jeeli kandydat przez nas dobierany jest zdolny i posiada odpowiednie przygotowanie do wprowadzenia go do rozpracowywanej organizacji i jeli istniej moliwoci wprowadzenia oraz gwarancja zdobycia w tej organizacji (grupie) zaufania, niezbdnego dla rozpoznania skadu osobowego organizacji, metod dziaania, zasigu, systemu cznoci i in. Zrozumiae, e wielkie znaczenie maj tu walory osobiste kandydata, zdolnoci przystosowania si do trudnej sytuacji (praca wrd wrogw) i zdolnoci do wykonywania zada stawianych przez aparat bezpieczestwa. Kandydatem do werbunku moe by bd osoba, o ktrej wiadomo organom bezpieczestwa, e wrogi wywiad (organizacja) nastawia si na przycignicie do wsppracy, bd osoba, ktra poprzez powinowactwo rodzinne lub wsplne w przeszoci prace z czonkami nielegalnej organizacji ma moliwoci wznowienia bliskich stosunkw, i moe by z reguy osoba, ktra dobrowolnie zgosia, e wroga organizacja (siatka szpiegowska) wciga j do wsppracy. Kandydatem na agenta, ktrego mamy zamiar wprowadzi do rozpracowywanej organizacji, moe by wyprbowany informator, o ile odpowiada uprzednio podanym warunkom. Po dokonaniu doboru kandydata na agenta pracownik bezpieczestwa przedkada zwierzchnikowi raport celem uzyskania zezwolenia na opracowanie kandydata na agenta (wzr nr 1). Zezwolenie na opracowanie kandydata na agenta wydaje: w MBP Dyrektor Departamentu, w WUBP i dla PUBP Szef WUBP. 2. Dobr kandydatw na informatorw Kandydatw na informatorw dobieramy w zalenoci od zada, ktre informator ma wykona. Najbardziej wartociowi informatorzy to ci, ktrzy wykrywaj wrog dziaalno poszczeglnych osb, bliej rozpoznaj wrog baz (rodowisko). A zatem kandydaci na informatorw do ww. zada winni rekrutowa si z wrogiego lub podejrzanego rodowiska albo mie blisk czno z osobami tego rodowiska. Jak wynika z definicji, organa bezpieczestwa wykorzystuj rwnie informatorw dla wykonywania szeregu innych zada: obserwacja osb podejrzanych, wykonywanie rnych zada w stosunku do osb rozpracowywanych, zapobieganie uprawianiu szpiegostwa, dokonywaniu aktw dywersji, nielegalnemu przekraczaniu granicy, prowadzenie prac ustaleniowych, systematycznego informowania o osobach interesujcych organa bezpieczestwa. W zwizku z tym kandydaci do werbunku dla takich zada musz odpowiada wymogom omawianym wyej. W doborze kadego informatora naley bra pod uwag jego moliwoci wsppracy z organami bezpieczestwa, a przede wszystkim ch wsppracy, warunki zdrowotne, warunki rodzinne i warunki pracy, umiejtno poznawania osb maskujcych swe oblicza. Po dokonaniu doboru kandydata na informatora pracownik bezpieczestwa przedkada raport zwierzchnikowi celem uzyskania zezwolenia na opracowanie kandydata na informatora. Zezwolenie na opracowanie kandydata na informatora wydaje Szef PUBP, Naczelnik Wydziau w MBP i WUBP. Przekazywanie do wsppracy czonka Partii moe nastpi tylko po uzyskaniu przez Szefa WUBP zgody I Sekretarza KW. Nie wolno werbowa czonkw Partii na materiaach kompromitujcych ani za opat. Odstpi od tej zasady mona wycznie w wyjtkowo wanej sprawie po uzyskaniu decyzji Dyrektora Departamentu MBP i zezwolenia odpowiedniej instancji partyjnej. To samo dotyczy osb zajmujcych kierownicze stanowiska w aparacie wadzy pastwowej. Werbunek nie moe wpyn na pozostawienie w szeregach partyjnych czonkw partii, obcionych materiaami kompromitujcymi. W tych wypadkach, gdy natychmiastowe wydalenie z Partii przekrelioby operacyjne moliwoci agenta, mona wystpi do odpowiedniej instancji partyjnej o odroczenie terminu wydalenia. Przy werbunku ani podczas wsppracy z czonkiem Partii werbowanym na materiaach kompromitujcych pracownikowi bezpieczestwa nie wolno dawa adnych przyrzecze, e wsppraca z aparatem bezpieczestwa zdejmie z niego odpowiedzialno za popenione wobec Partii przestpstwa. Ujawnione materiay kompromitujce na czonkw Partii winny by w kadym wypadku i bezzwocznie przedstawione waciwej instancji partyjnej. 3. Dobr kandydata na rezydenta Rezydent, obsugujc na nasze zlecenie informatorw, jest w kategorii sieci osob najbardziej zaufan i zaznajomion z metodami pracy aparatu bezpieczestwa w zakresie swoich zada. Z tego wzgldu rezydent musi by politycznie pewny, wszechstronnie sprawdzony, odpowiada w zasadzie wymogom kadrowego pracownika aparatu.
34

Dobierajc kandydata na rezydenta, winnimy uwzgldni dane personalne kandydata i jego rodziny, oglny poziom polityczny, inteligencj, zdolnoci obserwacji i analizowania, postaw moraln, moliwoci wykonywania funkcji rezydenta. Kandydat na rezydenta winien zajmowa stanowisko, ktre umoliwia oddanie koniecznego czasu dla obsuenia informatorw, a charakter pracy umoliwia szeroki styk z ludmi. Przy doborze kandydata na rezydenta naley z gry zaplanowa obiekt, dzia czy rejon (wie), z ktrego zamierzamy przekaza informatorw na czno rezydenta. Rezydentur stanowi rezydent wraz z grup obsugiwanych przez niego informatorw. Rezydentura winna by planowana na okrelony obiekt (oddzia, zmiana) lub okrelony rejon wiejski (gmina, gromada lub wioska), teren, gdzie trudno jest obsuy informatorw (wie, rejon przygraniczny). Na rezydentw mog by dobierani byli pracownicy aparatu bezpieczestwa zwolnieni na wasn prob lub ze wzgldw zdrowotnych, w stosunku do ktrych nie ma adnych zarzutw polityczno-moralnych i zapewniona jest konspiracja pracy w charakterze rezydenta. Nie wolno dobiera na rezydenta sekretarzy komitetw POP, OOP, pracownikw aparatu partyjnego, zwizkowego, przewodniczcych rad narodowych, dyrektorw zakadw przemysowych lub innych pracownikw pastwowych na stanowiskach kierowniczych. Zgod na opracowanie kandydata do werbunku na rezydenta wydaje dla WUBP i PUBP Szef WUBP, w MBP Dyrektor Departamentu. 4. Opracowanie kandydata na werbunek a) Opracowanie kandydata na werbunek prowadzi si wg nakrelonego planu, zatwierdzonego przez operacyjnego przeoonego, ktry uprzednio zatwierdzi raport o zezwolenie na opracowanie kandydata do werbunku. b) Opracowywany kandydat winien by sprawdzony kart E-15 na szczeblu Ministerstwa w Departamencie II MBP, na szczeblu wojewdztwa w Wydziale II WUBP, a nastpnie rejestrowany w wyej podanych jednostkach kart E-14. c) Opracowanie kandydata do werbunku nie moe ograniczy si do formalnego zebrania danych personalnych, oficjalnych charakterystyk wzgldnie wywiadw. Wszystkie ww. dane s konieczne, daj one jednak dopiero wstpny, powierzchowny obraz kandydata. Uycie sieci agenturalnej do rozpoznania kandydata moe ujawni oblicze polityczne, stosunek do pracy, charakter i sabostki kandydata, naogi, przyzwyczajenia, tryb ycia, stosunki w yciu prywatnym itd. Nawet przy istnieniu materiaw kompromitujcych, ktre mogyby by podstaw werbunku, podanym jest agenturalne, wszechstronne opracowanie kandydata i dopiero wtedy mona przyj decyzj o metodzie, ktr naley zastosowa przy dokonywaniu werbunku. Ujawnienie indywidualnych, charakterystycznych dla danego kandydata cech pozwoli okreli, jakie elementy posiadanych materiaw kompromitujcych wzgldnie jakie argumenty przy werbunku bez kompromitujcych materiaw winny by wysunite, aeby uzyska pozytywny rezultat. Przy werbunku kandydatw na bardzo powanych kompromitujcych materiaach (agent wywiadu, czonek podziemia) koniecznym warunkiem jest przyznanie si do udziau w antypastwowej dziaalnoci (zoenie w tej sprawie wyczerpujcych zezna), ale tylko trafne rozpoznanie pozwoli we waciwy sposb wykorzysta ten materia i zapewni sobie prac zawerbowanego dla aparatu. Dlatego te opracowanie kandydata do werbunku polega w zasadzie na rozpoznaniu kandydata przy pomocy sieci agenturalnej wg planu zatwierdzonego przez przeoonego. Przy opracowywaniu kandydata do werbunku winny by stosowane kombinacje operacyjne, ktre by w procesie werbunku dopomogy do przeamania oporw utrudniajcych zawerbowanie. W okresie opracowania naley nie tylko wszechstronnie rozpozna kandydata, ujawni wszystkie jego cechy wane dla przyszej pracy, ale i postawi kandydata w sytuacji najwygodniejszej dla przeprowadzenia werbunku. Przy opracowywaniu kandydata do werbunku podanym jest stosowa zetknicie bezporednie pracownika aparatu z kandydatem. Zetknicie winno odby si w warunkach gwarantujcych zakonspirowanie faktu zainteresowania si kandydatem przez organa bezpieczestwa. Bezporednie zetknicie pozwoli ujawni i skonfrontowa z danymi z opracowania cechy kandydata, poziom inteligencji i spostrzegawczo, zdolno wnioskowania, powierzchowno i inne cechy bardzo istotne dla przyszej pracy kandydata w charakterze tajnego wsppracownika. d) Po przeprowadzeniu wszechstronnego opracowania i upewnieniu si, e kandydat odpowiada niezbdnym wymogom, po wyrobieniu sobie zdania o metodzie i podstawach do dokonania werbunku pracownik opracowuje raport o zezwolenie na dokonanie werbunku (wzr nr 2).
35

Cao materiaw z opracowania kandydata do werbunku winna by umieszczona w teczce opracowania kandydata. Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku oznacza zakoczenie opracowania kandydata i stanowi wstp przygotowanie bezporednie do przeprowadzenia werbunku. Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku jest udokumentowaniem caoci pracy nad doborem i opracowaniem kandydata. Raport podaje: Cel, jaki chcemy osign przez dokonanie werbunku, uzasadnia konieczno tego werbunku i kierunek wykorzystania zawerbowanego. Dane personalne i wszechstronn charakterystyk kandydata z uwzgldnieniem cech wanych dla przyszej pracy kandydata w charakterze tajnego wsppracownika. W punkcie tym szczegowo charakteryzujemy rwnie materiay kompromitujce kandydata, a wic podajemy pene rezultaty opracowania kandydata. Materiay, na jakich chcemy dokona werbunku, jakiej uy metody w czasie rozmowy, przesuchania. (Mog by wypadki, e przy werbunku uyjemy np. tylko czci materiaw kompromitujcych, proponujc jednoczenie wynagrodzenie pienine). Dane stwierdzajce, e przy zastosowaniu ww. materiaw istnieje gwarancja, e kandydat zgodzi si na werbunek, i wyranie podaje si, co na podstawie posiadanych materiaw powinnimy uzyska w procesie werbunku. Przedsiwzicia, ktre musz jeszcze by dokonane przed przystpieniem do werbunku (zetknicie z kandydatem, o ile nie byo dokonane w procesie opracowania i in.). Termin i nazwisko pracownika, ktry dokona werbunku. Do raportu o zezwolenie na dokonanie werbunku zacza si plan werbunku, ktry zawiera: Plan rozmowy lub przesuchania, ktre maj by przeprowadzone przy werbunku (dokadny pytajnik). Miejsce, w ktrym zostanie dokonany werbunek. Sposb sprowadzenia kandydata na miejsce werbunku. Legenda, ktra ma usprawiedliwi nieobecno kandydata w pracy lub w domu w okresie przeprowadzania werbunku. O wyborze miejsca werbunku winny decydowa: gwarancja konspiracji, gwarancja penej swobody procesu werbunku, przypuszczalny czas trwania werbunku i podstawa dokonywanego werbunku. Sposb sprowadzenia kandydata musi gwarantowa pen konspiracj i waciwe ustawienie kandydata w procesie werbunku. W wymienionych punktach naley si wystrzega schematyzmu i atwizny. Nie wolno stosowa tajnych zdj jako jedynej formy sprowadzenia kandydata. Tajne zdjcia mog by stosowane jedynie wyjtkowo i tylko przy werbunku na materiaach kompromitujcych. W innych wypadkach naley sprowadza kandydata w sposb, ktry nie budzi zastrzee, niepotrzebnego strachu lub nieufnoci, nieprzyjani u kandydata. Przy werbunku na zasadzie uczu patriotycznych lub lojalnoci moe by stosowane umawianie si z kandydatem do werbunku. O ile warunki gwarantuj utrzymanie w konspiracji zamierze i zainteresowa faktycznych aparatu, moe by stosowane umawianie si z kandydatem nawet i przy innych podstawach werbunku. Werbunek, w zalenoci od warunkw charakterystycznych dla kadego poszczeglnego wypadku, moe by przeprowadzony w lokalu konspiracyjnym, w miejscu pracy kandydata, w miejscu zamieszkania kandydata, w innym pomieszczeniu zabezpieczajcym konspiracj werbunku. Przy wyborze miejsca werbunku naley z gry przemyle i zabezpieczy moliwo utrzymywania cznoci z przeoonym operacyjnym. W wypadkach uzasadnionych werbunek moe si odby w pomieszczeniach UBP lub MO. Decyduje jak podano gwarancja konspiracji i penej swobody przeprowadzenia werbunku. Nie wolno przy sprawdzaniu kandydata i wyznaczaniu miejsca werbunku uywa autorytetu Partii lub powanych instytucji pastwowych (np. wysya wezwania w imieniu Partii, urzdw pastwowych itp.). Waciwe przemylenie i opracowanie planu werbunku pozwoli w odpowiedni sposb zdyskontowa woon prac dla opracowania kandydata i uzyska odpowiednie rezultaty przy dokonywaniu werbunku. Zatwierdzenie raportu i wyraenie zgody na dokonanie werbunku kadej kategorii sieci wydaje w MBP Dyrektor (Wicedyrektor) Departamentu. Zatwierdzenie raportu i wyraenie zgody na dokonanie werbunku wydaje dla WUBP i PUBP Szef WUBP (Z[astp]ca). W poszczeglnych wypadkach moe Dyrektor Departamentu, Szef WUBP zleci zatwierdzenie kandydata do werbunku na informatora Naczelnikowi Wydziau.
36

Zatwierdzajcy werbunek winien zapozna si osobicie z caoci teczki opracowania kandydata do werbunku i przyj decyzj po odpowiedniej krytycznej analizie zawartych dokumentw i po stwierdzeniu, e wszystkie czynnoci przygotowawcze zostay dokonane. Pracownik przeprowadzajcy werbunek winien by szczegowo poinstruowany przez przeoonego przed przystpieniem do dokonania werbunku. Zatwierdzony raport na dokonanie werbunku stanowi rozkaz dla pracownika operacyjnego do wykonania. Zatwierdzajcy werbunek ponosi pen odpowiedzialno za celowo werbunku. 5. Przebieg werbunku Dokonywanie werbunkw jest wyjtkowo wanym aktem w pracy pracownika operacyjnego organw bezpieczestwa, dlatego e w rezultacie werbunku pozyskiwana jest do tajnej wsppracy osoba, ktra bdzie informowa organa bezpieczestwa o bliskich sobie osobach trzecich, w stosunku do ktrych bd rwnie wycigane sankcje karne. W czasie dokonywania werbunku niezmiernie wan czynnoci jest zblienie kandydata i zwizanie z organami bezpieczestwa, przeamanie wewntrznych oporw i waha, ktre istniej niemal u kadego werbowanego kandydata wanie z tego powodu, e ma podawa informacje oskarajce osoby trzecie. Z ww. wzgldw koniecznym jest, by w zalenoci od poziomu kandydata dobranego na werbunek by wyznaczony pracownik organw bezpieczestwa na odpowiednim poziomie. Nie naley zezwala na samodzielne dokonywanie werbunkw niedowiadczonym pracownikom operacyjnym. Pracownicy z krtkim staem winni by obecni przy niektrych werbunkach i dopiero w nastpnym etapie mog by dopuszczeni do samodzielnego werbunku przy doborze kandydata, co do ktrego istnieje pewno, e zgodzi si na werbunek. Sposb podejcia, formy i metody stosowane przez pracownika operacyjnego w czasie werbunku uzalenione s od podstawy werbunku. W pracy organw bezpieczestwa stosowane s nastpujce podstawy dla dokonywania werbunkw: werbunek na zasadzie uczu patriotycznych ideowych lub lojalnoci, werbunek na zasadzie kompromitujcych materiaw, werbunek za pienidze lub inne korzyci materialne. Gbokie przemiany polityczne i spoeczne w naszym kraju, udzia najszerszych mas ludowych w rzdzeniu pastwem, wychowanie naszego narodu w duchu patriotycznym, gbokie przywizanie do ludowej ojczyzny stwarzaj dla aparatu bezpieczestwa szerokie moliwoci pozyskiwania do wsppracy osb, ktre z pobudek ideowych, patriotycznych gotowe s pomc organom w wykrywaniu i unieszkodliwianiu wrogw narodu. W zwizku ze staym kurczeniem si bazy wroga moemy angaowa do wsppracy ludzi, ktrzy w przeszoci powizani byli z wrogim rodowiskiem, a dzisiaj wczyli si do pozytywnej pracy. Mog oni na zasadzie lojalnoci by wykorzystywani przez nasz aparat do rozpracowywania b. swoich rodowisk. Werbowanie jednak ludzi przynalenych do wrogich organizacji i pracujcych w siatkach wywiadowczych, werbowanie ludzi dzisiaj znajdujcych si we wrogo dziaajcych rodowiskach odbywa si moe w zasadzie tylko na materiaach kompromitujcych lub te za pienidze. Podstawowym jednak warunkiem dla dokonania tego typu werbunku musi by pene przyznanie si do dotychczasowej wrogiej dziaalnoci. Nie moe by werbowany czowiek, ktry nie przyzna si i nie ujawni okolicznoci dotychczasowej swej antypastwowej, antynarodowej dziaalnoci. a) Przed dokonaniem werbunku na uczuciach patriotycznych naley przeprowadzi rozmow z kandydatem, utwierdzajc w nim przekonanie o susznoci jego patriotycznej postawy wobec ustroju naszego pastwa ludowego i nienawici do obozu imperialistycznego. Opierajc si na jego nienawici do wroga, naley wskaza na konieczno i potrzeb okazywania nam tajnej pomocy i po ugruntowaniu tego zrozumienia przystpi do werbunku. Werbunek na zasadzie lojalnoci moemy przeprowadza, jeli dobrany kandydat przebywa w pewnym okresie lub przebywa we wrogim rodowisku, a od duszego czasu zmieni swoje oblicze i sta si lojalnym obywatelem naszego pastwa. W rozmowie z nim wskazujemy na rol szpiegw i najmitw obcego wywiadu i podkrelamy suszno jego obecnej postawy obywatelskiej. Mog zaistnie okolicznoci, co prawda nie we wszystkich tego rodzaju wypadkach, e takiego kandydata mona przesucha protokolarnie na temat jego przeszoci. Nie wolno jednak przeprowadza takiego przesuchania, jeliby to miao ustosunkowa kandydata nieprzyjanie do nas. Decydowa tu musi przekonanie, e przesuchanie pomoe nam w dokonaniu werbunku, w przeciwnym wypadku przesuchania nie naley przeprowadza.
37

Na zasadzie lojalnoci moe by rwnie werbowany kandydat, ktry nie tkwi nigdy we wrogim rodowisku, ale ktry posiada niezbdne cechy umoliwiajce wykorzystanie go w sieci tajnych wsppracownikw. W tych wypadkach proces werbunku przebiega podobnie jak przy werbunku na uczuciach patriotycznych, z tym e przekonanie kandydata o koniecznoci wsppracy z organami bezpieczestwa jest trudniejsze. Istnieje niesuszne przekonanie, e dokonywanie werbunkw na zasadzie uczu patriotycznych lub lojalnoci jest najatwiejsze. Pracownik przeprowadzajcy tego typu werbunek musi by na odpowiednim poziomie ideologicznym, kulturalnym, by mg wytumaczy i przekona kandydata o potrzebie okazania nam pomocy. Od samego procesu werbunku, od umiejtnoci wprowadzenia i przygotowania do nieznanej dawniej kandydatowi pracy, od umiejtnoci wytworzenia waciwej atmosfery przyjani i zaufania do naszego aparatu zaley w powanej mierze przysza praca zawerbowanego i jego rezultaty w rozszyfrowaniu wroga. b) Werbunek na zasadzie kompromitujcych materiaw wymaga powanego wysiku i zawodowych umiejtnoci pracownika. Kandydat musi w obszernym przesuchaniu ujawni swj faktyczny yciorys i szczerze przyzna si do popenionych przestpstw, do udziau w antypastwowej dziaalnoci. Pracownik przeprowadzajcy werbunek nie moe ujawnia caego posiadanego materiau kompromitujcego, a musi zgodnie z zatwierdzonym planem w umiejtny sposb wytworzy wraenie, e zna wszystkie szczegy przestpczego dziaania kandydata i tym spowodowa jego przyznanie [si]. Szkodliw jest i nie daje rezultatu jakakolwiek prba zbytniego, sztucznego wyolbrzymiania posiadanego materiau. Przyznanie si kandydata jest nieodzown, wstpn czci procesu werbunku. Pracownik musi nastpnie wytworzy atmosfer, w ktrej kandydat nam uwierzy, e stwarzamy mu warunki rehabilitacji, jeli okae nam aktywn pomoc w rozpracowaniu wroga. Przy werbunku tego typu musimy utwierdzi kandydata w przekonaniu, e aparat bezpieczestwa zna dziaalno wroga i jest w stosunku do wroga bezwzgldny, ale jednoczenie sprawiedliwy, rzetelny i zdolny stworzy moliwoci rehabilitacji i powrotu do normalnego ycia. Ocen dobrze dokonanego werbunku bdzie nie tylko przyznanie si do przestpstw wasnych, ale i udzielenie informacji i konkretnych danych o przestpczej dziaalnoci osb, z ktrymi kandydat wsplnie dziaa, lub ktrych przestpcz dziaalno kandydat zna. Udzielenie informacji przy werbunku winno dopomc w politycznym odgrodzeniu werbowanego od dotychczasowych wspuczestnikw organizacji spisku. Naley doprowadzi do wiadomoci werbowanego, e jego dalszy udzia we wrogiej organizacji odbywa si bdzie ju tylko na polecenie organw bezpieczestwa, w celu gbszego rozpracowania. Przy powanych i trudnych werbunkach winny by dokonane takie przedsiwzicia operacyjne, ktre pomog wytworzy u kandydata przekonanie o niezbdnoci penego, szczerego zwizania si z aparatem bezpieczestwa. W niektrych wypadkach mog by wykorzystywane przy werbunku materiay, ktre s kompromitujce dla kandydata w najbliszym jego otoczeniu, w miejscu pracy, czy w rodzinie mimo e nie mog by uyte jako podstawa do zakwalifikowania przestpstwa w wietle obowizujcych ustaw. Nie wolno natomiast werbowa notorycznych zodziejw, chuliganw, oszustw itp. Wprowadzanie do sieci tego rodzaju przestpczego elementu zamiecioby sie agenturaln i utrudnio uzyskanie prawdziwego, obiektywnego materiau o dziaalnoci wroga. c) Werbunek za pienidze lub inne korzyci materialne jest dotychczas w aparacie zbyt mao stosowany. Wynika to z faktu pytkiego lub nawet braku opracowania kandydata. Prby stosowania pienidzy jako podstawy werbunku bez gbokiego opracowania i rozpoznania kandydata nie mog da pozytywnych rezultatw. Pienidze jako podstawa werbunku mog by stosowane, jeli w wyniku wnikliwego rozpoznania kandydata stwierdzono specjalnie trudn sytuacj materialn kandydata i usilnie czynione starania o zdobycie pienidzy, jeli np. w procesie opracowania udao si uzaleni finansowo kandydata, jeli opracowanie kandydata daje nam gwarancj, e kandydat zgodzi si na werbunek za pienidze lub inne korzyci materialne. Werbunki tego typu mog by stosowane w stosunku do osb z wrogiego rodowiska. Zrozumiae, e przy posiadaniu materiaw kompromitujcych uycie pienidzy jest czynnikiem dodatkowym, poniewa przyznanie si do popenionego przestpstwa bdzie gwn podstaw dla dokonania werbunku. Winnimy jednak coraz mielej stosowa werbunek za pienidze jako podstaw werbunku w stosunku do ludzi, na ktrych materiaw kompromitujcych nie posiadamy, a rwnoczenie dokadne rozpracowania potwierdziy, e maj oni moliwoci i warunki dla rozpracowania wroga.
38

Naley przy tym przestrzec przed niebezpieczestwem zamiecania sieci agenturalnej aferzystami, oszustami, poszukiwaczami lekkich zarobkw i in. Nie wolno w adnym wypadku werbowa za pienidze ludzi, ktrzy gotowi s na podstawie uczu patriotycznych wsppracowa z nami, poniewa w tym wypadku pienidz moe wpyn demoralizujco. W ostatnim etapie procesu werbunku pracownik operacyjny winien odebra od werbowanego: Zobowizanie o wsppracy i przestrzeganiu tajemnicy, napisane wasnorcznie i podpisane nazwiskiem i pseudonimem. Pseudonim werbowany wybiera sobie sam lub nadaje mu pracownik dokonujcy werbunku. Zobowizanie o wsppracy winno wyranie formuowa, dlaczego kandydat godzi si na wspprac z organami bezpieczestwa i jakie zadania zobowizuje si wykonywa. Zobowizanie winno by w kadym wypadku indywidualne i odzwierciedla dany werbunek, danego konkretnego zawerbowanego. Tre zobowizania, szczeglnie przyznanie si do przestpczej dziaalnoci, musi odpowiada prawdzie i by zgodne z rzeczywistymi materiaami uzyskanymi na werbowanego. Dokadny yciorys napisany wasnorcznie i podpisany nazwiskiem, list osb znajomych i krewnych. Doniesienia informacyjne napisane wasnorcznie i podpisane pseudonimem. W zalenoci od warunkw istniejcych przy werbunku otrzymanie dokadnego yciorysu lub nawet doniesienia moe by odoone do najbliszego spotkania. Z zawerbowanym naley omwi i uzgodni legend czciowo ju przygotowan uprzednio, usprawiedliwiajc jego nieobecno w pracy i w domu w okresie trwania werbunku. Ustalona legenda winna by opisana przez pracownika i podpisana przez zawerbowanego do wykonania. Po dokonaniu werbunku agenta, rezydenta czy informatora pracownik UBP skada swemu przeoonemu raport na zatwierdzenie dokonanego werbunku (wzr nr 3, na rezydenta wzr nr 6). Upowanieni do zatwierdzania s: Dyrektor Departamentu MBP, Szef WUBP dla WUBP i PUBP, tzn. ci, ktrzy wyrazili zgod na przeprowadzenie werbunku. Zawerbowanego agenta, rezydenta i informatora pracownik operacyjny rejestruje w Ministerstwie w Departamencie II, w WUBP i PUBP w Wydziale II WUBP kart EO-4. Techniczne skompletowanie teczki zawerbowanego pracownik UBP przeprowadza w myl obowizujcych przepisw MBP. Zdarzaj si jeszcze niedopuszczalne wypadki niedokonania werbunku, mimo e werbunek by prowadzony na podstawie zatwierdzonego raportu i planu. Przy przeprowadzaniu werbunkw na zasadzie materiaw o wrogiej dziaalnoci zdarzaj si jeszcze wypadki nieuzasadnionej rezygnacji z werbunku i wystpowania do przeoonych z propozycj aresztowania. Zabrania si zamiany werbunku na areszt. Pracownik prowadzcy werbunek nie powinien w adnym wypadku dopuci do wytworzenia sytuacji, w ktrej werbunek musiaby by zamieniony na areszt. W wypadku jeeli osoba, na ktr posiadamy kompromitujce materiay stwierdzajce wrog dziaalno, nie zgodzia si na werbunek, pracownik operacyjny winien natychmiast porozumie si ze swym przeoonym i otrzyma od przeoonego odpowiednie decyzje odnonie dalszego postpowania. Jeeli nie zgodzia si na werbunek osoba dobrana na innej podstawie, pracownik organw bezpieczestwa odbiera od tej osoby zobowizanie o zachowaniu tajemnicy odnonie rozmowy przeprowadzonej z ni na temat wsppracy. Pracownik rezygnuje z dokonania werbunku informatora, rezydenta w wypadku jeeli w czasie rozmowy przed propozycj werbunku ujawniy si istotne momenty, wskazujce, e kandydat nie nadaje si do wsppracy. W zasadzie takie wypadki, jak rezygnacja z dokonania werbunku, nie powinny mie miejsca i nie bd miay miejsca, jeeli kandydat na werbunek bdzie odpowiednio i wszechstronnie opracowany i jeli pracownik operacyjny bdzie dostatecznie przygotowany do realizacji werbunku. O fakcie niedokonania werbunku pracownik UBP skada pisemny raport (wzr nr 4) do zatwierdzenia przeoonemu i po zatwierdzeniu wraz ze wszystkimi materiaami umieszcza w teczce kandydata. Do Departamentu II w MBP i do Wydziau II WUBP pracownik przesya kart (wzr E-16). Zwierzchnik winien przed zatwierdzeniem raportu o niedokonaniu werbunku szczegowo zbada przyczyny, ujawni braki w opracowaniu kandydata, niedocignicia przy przeprowadzeniu werbunku itp. Stwierdzone braki przy kadym niedokonanym werbunku naley omwi na odprawie pracownikw operacyjnych i pouczy ich, jak naley w przyszoci uchroni si przed brakami w opracowaniu kandydatw, a winnych zaniedba przykadowo ukara.
39

Dyrektorzy Departamentw, Szefowie WUBP winni w miesicznym sprawozdaniu do Ministra (Wiceministra) zameldowa o faktach niedokonania werbunkw, stwierdzonych przyczynach, o wycignitych wnioskach w stosunku do winnych i o przedsiwziciach zabezpieczajcych przed powtrzeniem si takich wypadkw.

IV. KIEROWANIE, WYCHOWANIE I PRAWIDOWE WYKORZYSTANIE SIECI AGENTURALNEJ Aparat bezpieczestwa winien systematycznie kierowa sieci agenturaln, stwarza warunki, w ktrych sie moe realizowa zadania przed ni stawiane. Naley pamita, e bardzo rnorodny jest charakter pracy z sieci agenturaln. Zaley ona od samego agenta (informatora) i rodowiska rozpracowywanego. Kierunek pracy sieci agenturalnej jest ju ramowo okrelony w procesie opracowania kandydata i przy werbunku. Precyzyjne jednak okrelenie kierunku pracy, wykorzystywanie sieci zgodnie z celem stawianym przy werbunku wymaga dokadnej analizy moliwoci, waciwego planowania przebiegu pracy z agentem (informatorem). 1. W wyniku rozpoznania wszelkich moliwoci agenta naley opracowa plan pracy z agentem, ktry obejmuje: opracowanie zada dla agenta na podstawie oglnego planu sprawy agenturalnej, opracowanie legendy uatwiajcej agentowi wykonanie zadania wzgldnie umoliwiajcej przeprowadzenie kombinacji operacyjnej, perspektywy agenta i ewentualne nasze zamiary odnonie dalszego jego wykorzystania, formy systematycznego sprawdzania uczciwoci i prawdomwnoci agenta, sposb wychowania i ideologicznego zwizania agenta z aparatem bezpieczestwa, wynagrodzenie agenta. Podobnie jak w pracy z agentami naley opracowywa plany pracy z informatorami, uwzgldniajc zadania realizowane przez t kategori sieci. Plan pracy z agentem (informatorem), systematycznie analizowany i aktualizowany, winien okaza wielk pomoc pracownikowi operacyjnemu we waciwym kierowaniu, wychowywaniu, w penym wykorzystaniu operacyjnych moliwoci sieci agenturalnej. Wielk rol w caoci procesu pracy z sieci agenturaln odgrywaj zadania stawiane sieci. Waciwe opracowanie zadania posiada decydujce znaczenie dla waciwego rozwoju pracy agenta, informatora. Zadanie winno bardzo szczegowo okrela czynnoci, ktre agent ma wykona, sposb, czas i miejsce wykonania. Oglnikowe formuowanie zada bez precyzyjnego okrelenia sposobu wykonania i zachowania si agenta przy realizacji zadania nie da pozytywnych rezultatw. Zadanie winno by przygotowane przed spotkaniem, a uzupenione i jeszcze bardziej skonkretyzowane podczas spotkania. a) Przygotowanie do spotka. Spotkania winny by systematyczne i gruntownie przygotowywane. W tym celu pracownik operacyjny musi: Kadorazowo przeprowadzi analiz doniesie danego agenta w powizaniu z caoksztatem sprawy i planem przedsiwzi operacyjnych. Opracowa zadania i wskazwki dla ich wykonania. Przygotowa si do zagadnie, ktre maj by poruszone z agentem na danym spotkaniu. Uwzgldni ubir i sposb udania si na miejsce spotkania, gwarantujce pen konspiracj spotkania i ochron agenta przed dekonspiracj. b) Spotkanie z agentem (informatorem) przeznaczone jest na skontrolowanie wykonania poprzednio postawionego zadania, omwienie ew[entualnych] brakw i niedocigni stwierdzonych przy realizacji zadania oraz na precyzyjne omwienie nastpnego zadania. Spotkanie nie moe w adnym wypadku by traktowane tylko jako zetknicie dla odebrania doniesienia. Otrzymane doniesienie na spotkaniu winno by z miejsca w obecnoci agenta przeanalizowane i w wyjaniajcej rozmowie pogbione przez uzyskanie bliszych danych o osobach wymienionych w doniesieniu, o poszczeglnych faktach omawianych w doniesieniu i innych. Po dokadnym skontrolowaniu, jak zostao wykonane zadanie z poprzedniego spotkania, pracownik obsugujcy winien sformuowa na pimie kolejne zadanie i szczegowo omwi z agentem, jak dane zadanie winno by wykonane. Sformuowane zadanie agent (informator) podpisuje jako przyjte do wyko40

nania. Pracownik operacyjny zobowizany jest ledzi za cigoci zada stawianych sieci agenturalnej i zgodnoci zada z planem pracy i kierunkiem wykorzystania agenta. Spotkania z sieci agenturaln s jedyn form bezporedniego zetknicia si z sieci i dlatego musz by wykorzystane dla systematycznego wychowania, szkolenia i coraz lepszego wizania sieci agenturalnej z aparatem bezpieczestwa. c) Prowadzenie systematycznej, dokadnej dokumentacji operacyjnej, a przede wszystkim doniesie agenturalnych, podstawowych dokumentw w pracy operacyjnej, jest nieodzownym elementem pracy agenturalnej. Dokumentacja doniesie obejmuje: Tre doniesienia. Zadania dla agenta opracowane na podstawie analizy doniesienia i innych materiaw operacyjnych zwizanych z dan spraw. Informacj, ktra winna zawiera krtki opis przebiegu spotkania, ze szczeglnym uwzgldnieniem zachowania si agenta, jego wnioskw, sugestii, dezyderatw, podkrelenie nowych momentw wystpujcych w sprawie oraz ocen otrzymanego doniesienia. Przedsiwzicia operacyjne wynikajce z treci otrzymanego dokumentu i caoksztatu planu rozpracowania danej sprawy. 2. Wychowywanie sieci agenturalnej ma na celu podniesienie poziomu wartoci sieci agenturalnej, a tym samym caej pracy operacyjnej kadej jednostki bezpieczestwa. a) Skadowymi elementami wychowania agenta i informatora s: ideologiczne wychowanie; operacyjne wychowanie; ksztatowanie obowizkowoci, umiejtnoci konspiracji i przestrzegania dyscypliny pracy; nagradzanie jako jedna z metod wychowawczych. Agent i informator odpowiednio wychowywany wyzwala si spod wpywu i nacisku ideologicznego wrogiego otoczenia, w ktrym dziaa lub z ktrym jest zwizany. Uwiadamiajc si politycznie, staje si stopniowo coraz bardziej wiadomym i cennym wsppracownikiem organw bezpieczestwa w walce z wrogiem klasowym. Szkolenie i wychowywanie sieci agenturalnej, polityczne zdobywanie agenta (informatora) dla naszej idei, naszej sprawy, wizanie go z Polsk Ludow winno w konsekwencji przekona agenta (informatora), e jego perspektywa yciowa, jego rozwj jest trwale zczony z ustrojem naszego pastwa. b) Operacyjne wychowanie polega na systematycznym ksztatowaniu cech wywiadowczych sieci agenturalnej i przygotowaniu do wykonywania coraz powaniejszych zada. Agent i informator systematycznie szkolony przez nas na spotkaniach musi nauczy si waciwego postpowania w okresie przebywania we wrogim rodowisku, aeby umiejtnie ugruntowywa zaufanie wroga do siebie, a rwnoczenie coraz lepiej rozpoznawa wszystkie szczegy dziaania wrogiej organizacji. Agent i informator musz opanowa cechy niezbdne dla odegrania roli uczestnika wrogiej organizacji. c) Powanym czynnikiem w pracy z sieci agenturaln jest dyscyplina i konspiracja pracy obowizujca tak pracownikw operacyjnych, jak i obsugiwan przez nich sie. Stanowi one nieodzowny element pracy operacyjnej. Przestrzeganie dyscypliny i konspiracji pracy z sieci agenturaln wyraa si: W systematycznym odbywaniu zaplanowanych spotka. W adnym wypadku nie wolno pracownikowi operacyjnemu zrywa spotka, spnia si i przychodzi na spotkania nieprzygotowanym. W prawidowym organizowaniu systemu cznoci. W szczeglnoci zabrania si pracownikom operacyjnym odbywania spotka w miejscach naraonych na dekonspiracj, posugiwa si rodkami cznoci, ktre mog spowodowa dekonspiracj. W przestrzeganiu waciwego stosunku subowego midzy pracownikiem operacyjnym a obsugiwan przez niego sieci agenturaln. W szczeglnoci bezwzgldnie, kategorycznie zabrania si: Utrzymywania intymnych stosunkw z sieci agenturaln, wykorzystywania sieci dla osobistych celw, przyjmowania podarunkw, rnego rodzaju drobnych usug, jak poyczanie pienidzy lub innych przedmiotw, utrzymywania towarzysko-kumoterskich stosunkw z sieci agenturaln. Agent, informator winien widzie w pracowniku operacyjnym przedstawiciela wadzy pastwowej zdecydowanego, bezwzgldnego w stosunku do wroga, ideowego, kulturalnego i dowiadczonego zwierzchnika w swej pracy nad rozszyfrowaniem wroga. W toku pracy z agentem naley wytworzy atmosfer zaufania.
41

Nie wolno w toku pracy z agentem dopuszcza do upokarzania, pomiatania tajnym wsppracownikiem. Celowym jest czasami przypomnie agentowi bagno, w ktrym tkwi przed zawerbowaniem, ale tylko po to, aby jeszcze mocniej uwypukli drog przebyt ju przez agenta w wyniku wsppracy z aparatem bezpieczestwa. Naley poucza agenta o przestrzeganiu zewntrznych form postpowania, a wic zachowania si, ubioru, przystosowania si do konkretnych warunkw zalenych od pozycji spoecznej i zawodu danego agenta. d) W procesie pracy z sieci agenturaln naley stosowa wynagrodzenie jako jedn z metod wychowawczych. Nagradzanie jest czynnikiem pozytywnie wpywajcym na prac, ale pod warunkiem waciwego stosowania go. Forma wynagradzania (pienidze, podarunki, upominki itp.) w kadym poszczeglnym wypadku zalena jest od konkretnych warunkw i rezultatw pracy danego agenta i informatora. Przy ustaleniu form wynagradzania naley pamita o zasadzie, e nagradza si agenta nie z jakich pobudek filantropijnych, a w tym celu, by zachci go do lepszej pracy i bardziej zwiza z aparatem bezpieczestwa. We wszystkich wypadkach naley zwraca koszta poniesione przez agenta (informatora) w zwizku z wykonywanymi zadaniami. 3. Nieodzownym warunkiem waciwej i skutecznej pracy sieci agenturalnej jest przeprowadzanie przez pracownikw operacyjnych przez cay okres systematycznej kontroli: przez inn sie agenturaln; przez stosowanie kombinacji operacyjnych, ktre zmusz agenta (informatora) do ujawnienia jego faktycznego oblicza i stosunku do wsppracy z aparatem bezpieczestwa; przez systematyczn analiz doniesie; przez stawianie konkretnych sprawdzonych lub atwych do sprawdzenia zada; przy pomocy pomocniczych rodkw pracy operacyjnej; przez przeprowadzenie kontroli spotka. a) Najbardziej skutecznym rodkiem jest kontrola poprzez innego agenta (informatora), tym niemniej dla uzyskania waciwych rezultatw w kontroli sieci przez cay okres pracy stosowane s wszystkie podane rodki. W wyniku staej kontroli i sprawdzania sieci poprzez odpowiednie reagowanie na najmniejsze prby oszukiwania, zmylania ze strony agenta (informatora) sie agenturalna musi zrozumie konieczno szczerej, uczciwej i aktywnej wsppracy z aparatem bezpieczestwa. Do przeprowadzenia kontrolnych spotka uprawnieni s bezporedni przeoeni, ktrzy w tym celu powinni posiada grafiki spotka kontrolnych. Przeoony kontrolujcy spotkanie winien zachowywa si w ten sposb, aby nie podrywa autorytetu pracownika, ktry obsuguje dan jednostk sieci. Przeoony operacyjny po odbyciu spotkania kontrolnego sporzdza dokadn notatk z przebiegu spotkania, nastpnie swoje spostrzeenia i uwagi omawia z zainteresowanym pracownikiem. b) Systematyczna kontrola i sprawdzanie sieci agenturalnej pozwala ujawni niebezpieczestwo dekonspiracji i dwulicowoci. Pracownik operacyjny winien systematycznie czuwa nad: Zachowaniem sieci agenturalnej, zabezpieczeniem przed dekonspiracj podczas caego okresu rozpracowania danej sprawy, a do jej realizacji. Niedopuszczeniem do warunkw, w ktrych sie agenturalna mogaby sta si dwulicow, dziaajc wrogo przeciwko pastwu. W zwizku z tym naley: Natychmiast reagowa na wszelkie sygnay wskazujce na moliwo zdekonspirowania si agenta i informatora. Natychmiast reagowa na wszelkie sygnay wiadczce o jakichkolwiek wahaniach w wykonywaniu zada przez sie, poddajc natychmiastowej analizie przyczyny i wycigajc odpowiednie wnioski. W wypadku ujawnienia dwulicowej roli agenta naley w porozumieniu z nadrzdn jednostk opracowa plan operacyjnego wykorzystania lub te zlikwidowania zaistniaego stanu, biorc pod uwag w kadym wypadku dobro prowadzonej sprawy. W razie koniecznoci pracy z dwulicow sieci agenturaln naley stosowa szczeglnie ostron, umiejtn i gitk taktyk dostosowan do zaistniaych warunkw i moliwoci agenta. W wypadku przystpienia do realizacji prowadzonej sprawy naley zwrci szczegln uwag na ochron sieci agenturalnej, pamitajc o pniejszym jej wykorzystaniu.
42

Nie wolno dopuci do tego, aeby z agenta wyprowadzonego z danego rozpracowania rezygnowa lub przekwalifikowywa go na informatora. Agent, to znaczy tajny wsppracownik o najwyszej kwalifikacji, winien by wykorzystany wg swej kwalifikacji i wprowadzony do innych agenturalnych spraw. Nawet w okresie pomidzy wyprowadzeniem z jednego a wprowadzeniem do drugiego rozpracowania agenta nie naley przekwalifikowywa na informatora. Obowizkiem zwierzchnikw operacyjnych jest dba o to, by agent nie pozostawa zbyt dugo poza rozpracowaniem. Do wypadkw niedopuszczalnych, kwalifikujcych si do przeprowadzenia dochodze naley zaliczy fakty rezygnacji i pozostawienie bez kontaktw agentw, ktrzy brali ju udzia w rozpracowywaniu wrogich organizacji. c) Materiay dotyczce kontroli sieci agenturalnej i caego przebiegu pracy (charakterystyki pisane w okresie 3-miesicznym) naley umieszcza w teczce personalnej danego agenta. Celem uzyskania peniejszej oceny wartoci sieci naley w teczce personalnej umieszcza i stale uzupenia wykaz konkretnych prac dokonanych przez agenta (informatora) i uzyskanych rezultatw (np. wyroki w rozpracowywanych sprawach). Analiza tego materiau winna da peny obraz rezultatw pracy, jak i kwalifikacji agenta (informatora). Celem pogbienia oceny pracy i kwalifikacji sieci agenturalnej pracownicy obsugujcy poszczeglnych agentw i informatorw winni opracowywa na podstawie uzyskanych materiaw ledczych (po realizacji rozpracowa spraw i przekazaniu aresztowanych do ledztwa) notatki o prawdziwoci i wartoci materiaw agenturalnych wykorzystywanych w sprawie. Notatki takie skonfrontowane z opini oficerw ledczych prowadzcych ledztwo i znajcych materiay agenturalne winny by zatwierdzone przez kierownikw sekcji i Naczelnikw Wydziaw (Szefw PUBP) i umieszczone w teczkach personalnych sieci.

V. ZASADY ORGANIZACJI REZYDENTURY Rezydent, jako kierowniczy pracownik sieci tajnych wsppracownikw, wymaga specjalnej opieki, pomocy i kontroli w obsugiwaniu, wychowywaniu powierzonych mu informatorw. Do dobierania, werbunku i pracy z rezydentami wolno dopuszcza tylko bardziej dowiadczonych pracownikw, ktrych naley przy tym otacza sta opiek i kontrol. Werbunek kandydatw na rezydentw winni przeprowadza w zasadzie osobicie Szefowie PUBP, Kierownicy Sekcji, Naczelnicy Wydziaw. 1. Dobr kandydatw na rezydentw i opracowanie do werbunkw odbywa si na podstawie uczu patriotycznych ideologicznych. Zabrania si dobierania kandydatw na rezydentw spord ludzi penicych funkcje partyjne, zwizkowe wzgldnie zajmujcych powane stanowiska pastwowe, np. sekretarzy powiatowych i gminnych Komitetw, przewodniczcych i czonkw prezydium Rad Narodowych, dyrektorw zakadw przemysowych i in. Na dokonanie werbunku rezydenta pracownik operacyjny sporzdza raport o zezwolenie na dokonanie werbunku (wzr nr 5). 2. W trakcie werbunku nie naley informowa kandydata o zamiarze powierzenia mu funkcji rezydenta, proponujc jedynie wspprac w charakterze informatora. W wypadku zdecydowanego oporu wzgldnie jawnej niechci z werbunku naley zrezygnowa. 3. Po zawerbowaniu pracownik bezpieczestwa sporzdza raport (wzr nr 6). Przez pewien okres naley pracowa z zawerbowanym jako z informatorem. W tym okresie naley duo czasu powici na szkolenie, uczc zawerbowanego konspiracji, dyscypliny, zasad zdobywania i oceny wiadomoci interesujcych aparat bezpieczestwa. 4. Po stwierdzeniu, e zawerbowany poczyni odpowiednie postpy, po uzyskaniu zgody od przeoonego (wzr nr 7) pracownik operacyjny przedstawia zawerbowanemu propozycj objcia funkcji rezydenta. Po uzyskaniu zgody ww. pracownik jeszcze przez pewien okres powica czas na nauczenie zawerbowanego zasad pracy z sieci. 5. Rezydent pracuje z sieci pod cis kontrol pracownika operacyjnego. W pierwszym okresie pracownik operacyjny analizuje wsplnie z rezydentem kade doniesienie, tumaczc mu, jakie powinny by dawane zadania informatorom i jak oni powinni je wykonywa. Po tym przeszkoleniu dopiero mona rezydentowi powierzy samodzielne dawanie zada na odbywanych przez niego spotkaniach, okazujc nadal systematyczn pomoc i opiek, kierujc jego prac. 6. Pracownik operacyjny opracowuje wsplnie z rezydentem kalendarzyk spotka, ktry przechowuje w urzdzie. Rezydent natomiast powinien mie tylko zaszyfrowane notatki.
43

7. Rezydent odbywa spotkania z sieci w zalenoci od swoich moliwoci. Moe on do tego celu wykorzystywa swoje mieszkanie lub subowe pomieszczenie (biuro, gabinet lekarski, sklep, mieszkanie informatora itp.) wzgldnie konspiracyjny lokal otrzymany od pracownika. 8. Operacyjny pracownik winien planowa spotkania z rezydentem tak, aby rezydent nie musia zbyt dugo przechowywa doniesie u siebie. Operacyjny pracownik winien dokadnie omwi z rezydentem sposb przechowywania doniesie. 9. Przed przekazaniem sieci rezydentowi na kontakt bezporedni przeoony pracownika operacyjnego winien odby kontrolne spotkanie celem zorientowania si w przygotowaniu kandydata do penienia funkcji rezydenta. Informatorzy winni by przekazani na czno rezydenta pojedynczo [sic!] i zawsze osobicie przez pracownika, ktry dotychczas informatora obsugiwa. 10. Przed przekazaniem sieci rezydentowi naley poinstruowa informatorw, e ich dalsza wsppraca z organami bezpieczestwa odbywa si bdzie za porednictwem przedstawionej osoby (rezydenta). 11. Przekazujc informatora na czno, naley przestrzega, aeby pomidzy rezydentem a informatorem nie byo wizw pokrewiestwa, [nie byo] nieprzyjaznych lub wrcz wrogich stosunkw, informator nie by bezporednim przeoonym lub podwadnym rezydenta. Rezydent winien growa inteligencj, wyksztaceniem nad informatorami. Przekazywany informator musi by dokadnie sprawdzony. Kategorycznie zabrania si przekazywa na czno rezydenta informatorw podejrzanych o dwulicowo, zdemoralizowanych, niechtnych do wsppracy, zdekonspirowanych itp. 12. Przekazanie informatora odbywa si na podstawie raportu do przeoonego, ktry winien wyrazi na przekazanie swoj zgod. Orygina raportu przechowuje si w teczce personalnej informatora, a kopi w teczce personalnej rezydenta (wzr nr 8). 13. Pracownik operacyjny winien bacznie ledzi za tokiem pracy rezydentury, a wic zarwno rezydenta, jak i informatorw przekazanych na kontakt rezydenta. W wypadku jakichkolwiek sygnaw odnonie niedocigni w pracy operacyjnej pracownik winien natychmiast reagowa. VI. ZASADY ORGANIZACJI LOKALI KONSPIRACYJNYCH Nieodzownym, pomocniczym elementem, umoliwiajcym utrzymanie w konspiracji prac agenturaln, stworzenie dogodnych warunkw dla prowadzenia systematycznej pracy agenturalnej s lokale konspiracyjne (LK). Konspiracyjny charakter pracy z sieci agenturaln wyklucza w zasadzie odbywanie spotka na ulicy, w lokalach UBP czy MO, w mieszkaniach sieci agenturalnej. Wyjtek stanowi w tym wypadku rezydentura, ktra moe odbywa spotkania w mieszkaniu (lokalu) rezydenta lub informatora, o ile takie spotkania nie budz w adnym wypadku podejrze ze strony otoczenia. W warunkach spotka z sieci agenturaln na wsi (w maych orodkach robotniczych), Szef Urzdu moe przyj decyzj o formie spotka z sieci w innych warunkach, zabezpieczajcych pen konspiracj spotka. Przy organizowaniu lokali konspiracyjnych naley zawiera umowy z wacicielami mieszka, dysponentami lokali nadajcych si do wykorzystania Lokale konspiracyjne s to pokoje w mieszkaniach lub w pomieszczeniach subowych nadajce si do odbywania spotka z sieci agenturaln i przeprowadzania werbunkw sieci. 1. Przy organizowaniu LK bierze si pod uwag dwa zasadnicze warunki: a) Waciciel LK i jego otoczenie nie budzi adnych zastrzee i gwarantuje konspiracj pracy. b) Lokal przeznaczony na LK odpowiada warunkom konspiracji pracy i nadaje si do spotka z sieci agenturaln. Waciciel, z ktrym zamierzamy zawrze umow na wynajcie jego lokalu, moe by czonkiem Partii lub bezpartyjnym, ale uczciwym, pewnym i zaufanym. Dobierany kandydat na waciciela LK winien by szczegowo opracowany (sprawdzenie w II Dep[artamencie], zebranie danych charakteryzujcych postaw moralno-polityczn, otoczenie kandydata i inne). Wskazanym jest, by organizowanie LK odbywao si w mieszkaniach, ktrych waciciele nie posiadaj dzieci, a ju szczeglnie podrostkw, poniewa taki stan rodzinny zagraa konspiracji LK. Nie wolno wykorzystywa do pracy agenturalnej mieszka zajmowanych przez funkcjonariuszy partyjnych i odpowiedzialnych urzdnikw pastwowych (np. sekretarz KP, KG, przewodniczcy PRN i in.).
44

Dla uzyskania zgody na zaoenie LK pracownik operacyjny przedstawia raport przeoonemu (wzr nr 9) Dobr LK zatwierdzaj: w MBP Dyrektorzy Departamentw i Naczelnicy Wydziaw w WUBP Szefowie i Naczelnicy Wydziaw w PUBP Szef PUBP. 2. Z wacicielem LK spisuje si tajn umow (wzr nr 10), w ktrej wyraa on zgod na korzystanie z mieszkania przez aparat bezpieczestwa oraz zachowanie tajemnicy pastwowej. Natomiast przedstawiciel organw bezpieczestwa zobowizuje si do zwrotu kosztw za wykorzystany lokal. Waciciela LK nie naley informowa o charakterze pracy prowadzonej w jego mieszkaniu przez pracownika bezpieczestwa. 3. Na kady zaoony lokal konspiracyjny winna by zaoona teczka LK zaopatrzona w kryptonim nadany LK. W teczce winny si znajdowa: a) zatwierdzony raport o uzyskaniu zezwolenia na zaoenie LK wraz z wszystkimi materiaami opracowania i sprawdzenia waciciela LK; b) szczegowy plan mieszkania; c) materiay sprawdzenia najbliszego ssiedztwa LK; d) umowa zawarta z wacicielem LK; e) wykaz sieci agenturalnej przychodzcej na spotkania do LK; f) wykaz pracownikw operacyjnych znajcych LK. Lokal konspiracyjny winien by chroniony przed dekonspiracj. W wypadku stwierdzenia, e w LK by obecny informator, ktry si okaza dwulicowcem, naley natychmiast przerwa spotkania w tym LK Po duszym okresie, po upewnieniu si, e LK nie zosta zdekonspirowany, moe by ewentualnie ponownie wykorzystany na podstawie decyzji przeoonego uprawnionego do zatwierdzenia LK. W wypadku powstania podejrze w stosunku do waciciela LK naley natychmiast zrezygnowa z danego LK i skrupulatnie zbada, czy sie, ktra bywaa w LK, nie zostaa zdekonspirowana. Wszelkie przyczyny dekonspiracji LK winny by natychmiast skrupulatnie zbadane celem umoliwienia zwierzchnikom przyjcia decyzji o dalszym wykorzystywaniu. 4. Koniecznym jest, aeby oprcz lokali konspiracyjnych, organizowanych na podstawie umw z wacicielem LK, UBP posiaday lokale konspiracyjne, w ktrych wacicielem zakonspirowanym bdzie sam UBP (jeden z pracownikw lub inna zaufana osoba). Lokale takie mog by wykorzystywane dla dokonywania werbunkw, powaniejszych spotka, koniecznych faktw przetrzymania sieci agenturalnej zwizanych z kombinacj operacyjn i in. Utrzymywanie takich lokali wymaga ustalenia odpowiedniej legendy, ktra by zagwarantowaa utrzymanie penej konspiracji lokalu. 5. Po podpisaniu umowy przez waciciela LK z organami BP naley dany LK zarejestrowa w Departamencie II w MBP i Wydziale II w WUBP (PUBP) kart EO-4. VII. KIEROWANIE I KONTROLA APARATU OPERACYJNEGO W PRACY AGENTURALNEJ Kierowanie i kontrola pracy agenturalnej pracownikw operacyjnych jako obowizujcy system jest decydujcym czynnikiem w uzyskaniu waciwego poziomu pracy agenturalnej. 1. Kady kierownik komrki operacyjnej (Szef, Naczelnik, Kierownik Sekcji) winien posiada na swoim kontakcie pewn ilo sieci agenturalnej. Cay aktyw kierowniczy aparatu bezpieczestwa winien przez przeprowadzanie werbunkw, osobiste zdobywanie cennych agentw bezporednio i bezustannie polepsza stan pracy agenturalnej. Osobista praca z agentami Dyrektora Departamentu, Szefa WUBP, Naczelnika Wydziau, Szefa PUBP, kierownikw sekcji jest niezbdnym elementem systemu kierowania i kontroli pracy agenturalnej, poniewa jedynie w taki sposb umoliwia bezporedni udzia w rozpracowaniach agenturalnych, w kontroli pracy sieci agenturalnej. Osobista praca aktywu kierowniczego z sieci stwarza warunki dla realnej pomocy i kontroli podlegego aparatu operacyjnego. Aktyw kierowniczy winien skoncentrowa uwag wok doboru, werbunku i pracy z rezydentami, poniewa organizacja rezydentur jest niezbdnym elementem operacyjnego zabezpieczenia obiektw gospodarczych, rejonw wiejskich, przygranicznych i innych. 2. Najpowaniejsze decyzje zatwierdzanie werbunkw agentw i rezydentw skoncentrowane s w rkach Dyrektorw Departamentw, Wicedyrektorw, Szefw WUBP i ich Zastpcw. Do zatwierdza45

nia werbunkw informatorw moe Dyrektor Departamentu, Szef WUBP dopuszcza rwnie Naczelnikw Wydziau. Aktyw kierowniczy wszystkich szczebli bierze natomiast udzia bezporedni w codziennym opracowaniu zada dla sieci, opracowywaniu kombinacji operacyjnych, manewrowaniu sieci agenturaln, w opracowaniu planw pracy agenta, informatora i in. Powanym elementem pomocy i kontroli pracy agenturalnej podlegego aparatu jest kontrolne spotkanie. Kontrolne spotkania systematycznie obejmujce ca posiadan sie agenturaln pozwol uaktywni, waciwie ustawi i wychowa sie i uzyska odpowiednie rezultaty w pracy z ni. Kontrolne spotkania pozwol zwierzchnikom (Kierownikom Sekcji, Naczelnikom, Szefom, Dyrektorom) ujawni braki w pracy podlegego aparatu, dostarczajc materiau dla instruktau i kierownictwa podlegego aparatu. 3. Podstaw dla oceny kadego pracownika, jego poziomu i przydatnoci winny by rezultaty pracy agenturalnej. Prac agenturaln mierzy si iloci i rezultatami dokonanych werbunkw agentw i informatorw, iloci i wartoci prowadzonych spraw agenturalnych, rezultatami osignitymi w zrealizowaniu osobicie prowadzonych spraw agenturalnych i in. Prac kierownikw wszystkich szczebli mierzy si zarwno wynikami osobistej pracy agenturalnej, jak i rezultatami pracy agenturalnej podlegych im pracownikw. Obowizkowo naley prowadzi wykaz dokonanej pracy operacyjnej, jako dokumentacj pomocnicz dla uzyskania podsumowania rezultatw pracy operacyjnej kadego pracownika. 4. Pracownikw odznaczajcych si dobrymi rezultatami w pracy z sieci agenturaln miao naley nagradza i wysuwa na kierownicze stanowiska. Wymaga to dokadnej kontroli i gbokiej analizy pracy agenturalnej, prowadzonej przez poszczeglnego pracownika, zbadania osigni i rezultatw jego pracy. Tylko na podstawie dokadnie przeprowadzonej kontroli mona bdzie z kolei popularyzowa dobre przykady pracy z sieci agenturaln. Naley pamita, e przykad dobrej pracy z sieci agenturaln ma wyjtkowo mobilizujcy wpyw na wszystkich pracownikw. Konsekwentne realizowanie tej zasady pozwoli ujawni i wysun wartociowych pracownikw, tych, ktrzy po mistrzowsku opanowuj trudny i zaszczytny zawd pracy agenturalnej. 5. Przeprowadza dochodzenia i bezwzgldnie kara za niedbalstwo, zamazywanie brakw, oszukiwanie i inne naduycia w pracy agenturalnej. Jest to niezbdnym elementem w walce z wypaczeniami i niedbalstwem, w walce o podniesienie poziomu pracy agenturalnej. Niedokonanie werbunku, pozostawienie sieci bez kontaktu, wszelkie uchylanie si od pracy agenturalnej winny by drog dochodze wyjaniane, a w stosunku do winnych wycigane wnioski. Pracownikw uchylajcych si od pracy agenturalnej, zaniedbujcych swoje podstawowe obowizki w pracy z sieci naley pozbawi zaszczytnego prawa pracy z sieci agenturaln i wytworzy opini powszechnego ich potpienia w aparacie bezpieczestwa. Pracownicy, u ktrych stwierdzono wyranie naduycia w pracy agenturalnej (oszukiwanie, fikcyjne doniesienia i inne) winni by po szybkim dochodzeniu kierowani do sdu. Walka o uzyskanie waciwego poziomu pracy agenturalnej wymaga systematycznego szkolenia caego aparatu operacyjnego na podstawie dobrych przykadw pracy z sieci agenturaln np. dobrze przeprowadzonego werbunku i dotarcia do organizacji podziemnej, dobrze przemylanej legendy, ktra pozwolia wykona trudne zadanie, susznego manewrowania sieci itp. Osignicia dobrej pracy z sieci agenturaln, jak i te typowe przykady zej, bezmylnej pracy agenturalnej odpowiednio uoglnione i wykorzystane w szkoleniu pracownikw pomog rozwin myl twrcz i umiejtno rozwizywania tworzcych si stale nowych sytuacji operacyjnych. Rozwijanie wysokiej ideowoci i waciwej postawy moralno-politycznej, cise przestrzeganie rewolucyjnej praworzdnoci przez pracownikw, stae doskonalenie umiejtnoci rozwizywania sytuacji operacyjnych, to nieodzowne elementy walki o kultur pracy agenturalnej, umoliwiajce zwycisk walk z wrogiem2. WICEMINISTER () R[OMAN] ROMKOWSKI

2 Zaczniki do instrukcji stanowi pominite w druku wzory formularzy: Raport o zezwolenie na opracowanie kandydata do werbunku (agenta-informatora-rezydenta); Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku w charakterze agenta-informatora; Raport o zatwierdzenie dokonanego werbunku agenta-informatora; Raport o niedokonaniu werbunku kandydata na (agenta-informatora-rezydenta); Raport o zatwierdzenie werbunku kandydata na rezydenta; Raport o dokonanym werbunku kandydata na rezydenta; Raport o zezwolenie na przekazanie na czno rezydentowi; Raport o zezwolenie na przekazanie informatora na czno rezydentowi; Raport o uzyskanie zezwolenia na zaoenie lokalu konspiracyjnego; Umowa o korzystaniu z lokalu.

46

CILE TAJNE KOMITET DO SPRAW BEZPIECZESTWA PUBLICZNEGO Warszawa, dnia 11 marca 1955 r.

INSTRUKCJA nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczestwa publicznego PRL
Organy bezpieczestwa publicznego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pod kierownictwem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Rzdu, przy szerokim poparciu mas pracujcych, prowadz walk z antypastwow dziaalnoci agentury wywiadw imperialistycznych, orodkw i ugrupowa reakcyjnej emigracji, Watykanu, niedobitkw reakcyjnego podziemia i innych wrogich elementw. Podstawowym zadaniem organw bezpieczestwa jest wykrywanie w por, zapobieganie i likwidowanie przestpczej dziaalnoci szpiegw, terrorystw, dywersantw, sabotaystw, uczestnikw reakcyjnego podziemia, rewizjonistw oraz antypastwowej dziaalnoci reakcyjnego kleru, kuactwa i innych wrogw PRL. Aby skutecznie wykona to zadanie, wszyscy pracownicy organw bezpieczestwa powinni przejawia w codziennej pracy gbok ideowo i partyjno, czujno rewolucyjn, stanowczo i inicjatyw w walce z wrogami, doskonali sposoby i metody pracy operacyjnej oraz cile przestrzega ustawodawstwa PRL. 1. Zasady oglne Organy bezpieczestwa publicznego, wykonujc postawione przed nimi zadania, prowadz rozpracowanie agenturalne osb podejrzanych o uprawianie wrogiej dziaalnoci, a take tych osb, ktrych przestpcza antypastwowa dziaalno zostaa wprawdzie ustalona, jednak aresztowanie ich w chwili obecnej jest niecelowe ze wzgldw politycznych lub operacyjnych. Poza agenturalnym rozpracowaniem organy bezpieczestwa prowadz agenturalno-operacyjn obserwacj konkretnych osb, z ktrych zachowania wynika, e s przeciwnikami ustroju ludowego, a ktre ze wzgldu na obce pochodzenie spoeczne i przynaleno klasow, przestpcz dziaalno polityczn w przeszoci lub inne motywy mog wszcz lub wznowi wrog dziaalno, jak rwnie mog by wykorzystane przez wywiady imperialistyczne, orodki reakcyjnej emigracji i niedobitki wrogiego podziemia przy realizowaniu przestpczych zamierze przeciwko PRL. Dla prowadzenia agenturalnego rozpracowania i agenturalno-operacyjnej obserwacji organy bezpieczestwa dysponuj rnorodnymi rodkami pracy operacyjnej: agentur, ledztwem, technik operacyjn, obserwacj zewntrzn i innymi, ktrych umiejtne wykorzystanie pozwala w por wykrywa, udaremnia oraz likwidowa przestpcze zamierzenia i poczynania wrogw narodu polskiego. Doniose znaczenie dla organizacji skutecznej walki z wrogimi elementami posiada prawidowo i dobrze prowadzona ewidencja operacyjna. 2. Rozpracowanie agenturalne Rozpracowaniem agenturalnym nazywa si tajny proces wykrywania, dokumentowania, zapobiegania i likwidowania poprzez celow i planow realizacj niezbdnych agenturalno-operacyjnych przedsiwzi przestpczej dziaalnoci ustalonych wrogw PRL i krajw obozu socjalizmu oraz osb podejrzanych o wrog dziaalno. Rozpracowaniu agenturalnemu podlegaj wszystkie osoby, w stosunku do ktrych posiadamy sprawdzone dane, wiadczce lub dajce podstaw do podejrzewania ich o uprawianie w chwili obecnej dziaalnoci szpiegowskiej, o przygotowywanie i dokonywanie aktw terroru, dywersji, szkodnictwa, sabotau, o zdrad ojczyzny, o udzia w politycznym bandytyzmie lub w rnych nielegalnych politycznych organizacjach i grupach, o uprawianie dziaalnoci rewizjonistycznej, o przygotowywanie i kolportowanie wrogiej literatury, o prowadzenie wiadomej i niebezpiecznej agitacji antypastwowej oraz o inne przestpcze dziaania, skierowane przeciwko PRL.
47

Poza tym rozpracowaniu agenturalnemu podlegaj niezalenie od posiadania danych o ich aktualnej wrogiej dziaalnoci okrelone osoby spord kategorii szczeglnie niebezpiecznych elementw wymienionych w 1 specjalnego zacznika do niniejszej instrukcji. Dla wykrycia i udaremnienia w por przestpczych zamierze przeciwko PRL organy bezpieczestwa publicznego prowadz rwnie agenturalne rozpracowanie orodkw zagranicznych, placwek i szk wywiadw imperialistycznych, polskiej emigracji reakcyjnej i Watykanu. W stosunku do wszystkich osb podlegajcych agenturalnemu rozpracowaniu organy bezpieczestwa wszczynaj i prowadz odpowiednie sprawy agenturalnego rozpracowania. 3. Cel rozpracowania agenturalnego Celem rozpracowania agenturalnego jest: a) wykrycie szpiegowskich rezydentur wywiadw imperialistycznych; terrorystycznych, dywersyjno-sabotaowych podziemnych organizacji, grup oraz poszczeglnych osb uprawiajcych wrog dziaalno; ustalenie politycznego kierunku oraz treci wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb, inspiratorw oraz dyspozycyjnych orodkw za granic i w kraju; wykrycie kierowniczego trzonu i skadu osobowego nielegalnych ugrupowa, ustalenie struktury organizacyjnej i roli kadej z rozpracowywanych osb; b) wykrycie stosowanych rodkw wrogiej dziaalnoci (bro, trucizny, rodki finansowe, techniczne rodki propagandowe i inne) oraz rde ich pochodzenia; wykrycie form i metod przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb; c) wykrycie sposobw cznoci midzy rozpracowywanymi osobami oraz sposobw i kanaw ich cznoci z wywiadami imperialistycznymi lub reakcyjnymi orodkami za granic (cznicy, kurierzy, rodki do tajnopisu, radiostacje, kody i szyfry, skrytki, lokale kontaktowe i konspiracyjne); d) zbieranie obiektywnych dowodw i niejawne dokumentowanie wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb celem nadania agenturalno-operacyjnym materiaom w miar moliwoci prawnej mocy dowodowej; e) zapobieenie i zlikwidowanie w por wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb. 4. Podstawy dla wszczcia rozpracowania agenturalnego Podstaw dla wszczcia rozpracowania agenturalnego mog by: a) materiay wiadczce wzgldnie dajce podstaw do podejrzewania grupy (pojedynczej osoby) o uprawianie antypastwowej dziaalnoci lub o wrogie zamiary, a take materiay wiadczce o dokonanych przestpstwach, o ile posiadane dowody s niedostateczne dla natychmiastowego aresztowania przestpcy wzgldnie o ile aresztowanie tych osb jest niewskazane z przyczyn politycznych lub operacyjnych; b) konkretne dane i dokumenty wiadczce o dokonaniu terrorystycznego lub dywersyjnego aktu, o kolportau wrogich ulotek, o zaginiciu dokumentw lub materiaw stanowicych tajemnic pastwow, o ile winni tych przestpstw nie s znani; c) materiay wiadczce o dokonaniu przestpstwa przez okrelon osob, ktrej miejsce pobytu jest nieznane organom bezpieczestwa. 5. rda otrzymywania materiaw rdami, z ktrych otrzymujemy materiay suce za podstaw do wszczcia agenturalnego rozpracowania, mog by: agentura, doniesienia obywatelskie, ledztwo (zeznania wiadkw i aresztowanych), ekspertyza, obserwacja zewntrzna, ustalenie, radiokontrwywiad, archiwa, prasa zagraniczna oraz dokumenty dotyczce zaistniaych wypadkw, wiadczce o przestpczej dziaalnoci wrogich elementw. 6. Formy agenturalnego rozpracowania W zalenoci od tego, czy posiadane materiay pozwalaj podejrzewa grup lub pojedyncz osob o uprawianie przestpczej dziaalnoci (lub wiadcz o takiej dziaalnoci), czy stwierdzaj fakt dokonania przestpstwa i czy znane jest miejsce pobytu przestpcy ustala si nastpujce formy aktywnego rozpracowania agenturalnego:
48

spraw agenturaln grupow, spraw agenturaln na osob, spraw agenturalno-ledcz, spraw agenturalno-poszukiwawcz. 1. Spraw agenturaln grupow zakada si na podstawie operacyjnie sprawdzonych materiaw na grup osb zwizanych ze sob wsplnymi wrogimi pogldami, uprawiajcych lub podejrzanych o uprawianie zorganizowanej przestpczej dziaalnoci. 2. Spraw agenturaln na osob zakada si na podstawie operacyjnie sprawdzonych materiaw na jedn osob uprawiajc lub podejrzan o uprawianie aktywnej wrogiej dziaalnoci. W wypadku stwierdzenia, e rozpracowywana osoba i jej ujawnione kontakty uczestnicz w zorganizowanej wrogiej dziaalnoci, spraw agenturaln na osob przeksztaca si w spraw agenturaln grupow. 3. Sprawa agenturalno-ledcza jest szczegln form agenturalnego rozpracowania, ktr zakada si w zwizku z dokonanymi aktami dywersji, terroru, kolportau antypastwowych ulotek, faktami zaginicia dokumentw stanowicych tajemnic pastwow lub w zwizku z innymi dokonanymi czynami noszcymi znamiona wiadomej wrogiej dziaalnoci wwczas, gdy sprawcy tych aktw nie s znani. Spraw agenturalno-ledcz prowadzi si w celu ustalenia podejrzanych osb i wykrycia w procesie ich agenturalnego rozpracowania rzeczywistych sprawcw oraz inspiratorw dokonanych wrogich aktw. Specyfika sprawy agenturalno-ledczej polega na tym, e obowizuje w niej przy rwnoczesnym wykorzystaniu tajnych rodkw pracy operacyjnej natychmiastowe przeprowadzenie nieodzownych przedsiwzi ledczych, ekspertyzy, bada przez komisj biegych, ogldzin, sfotografowanie miejsca zaistniaego wypadku itd. Osoby ujawnione w wyniku przedsiwzi przeprowadzonych w sprawie agenturalno-ledczej, podejrzane o wspudzia w dokonaniu przestpczego aktu, rejestruje si jako rozpracowywane w danej sprawie. Jeeli wina podejrzanych zostanie stwierdzona i udowodniona w trakcie przeprowadzania agenturalno-ledczych przedsiwzi w sprawie, to naley zadecydowa o ich aresztowaniu zgodnie z obowizujcymi ustawami PRL. W tym wypadku sprawa agenturalno-ledcza po zamkniciu ledztwa i rozprawie sdowej podlega zakoczeniu i przekazaniu do archiwum. W wypadku gdy winni dokonania aktu przestpczego skryli si przed odpowiedzialnoci karn, to na podstawie materiaw sprawy agenturalno-ledczej zakada si na kadego z nich spraw agenturalno-poszukiwawcz i organizuje si ich poszukiwanie, jednak prowadzenia sprawy agenturalno-ledczej nie przerywa si do czasu odszukania przestpcw, aresztowania ich i osdzenia. Jeeli w wyniku dalszych agenturalno-ledczych przedsiwzi nie potwierdzi si wina podejrzanych o dokonanie przestpczego aktu, to podlegaj oni wycofaniu z ewidencji operacyjnej. Nie naley jednak przy tym zaniecha prowadzenia sprawy agenturalno-ledczej, lecz poczyni dalsze przedsiwzicia w kierunku ustalenia rzeczywistych sprawcw dokonanego przestpczego aktu. Spraw agenturalno-ledcz mona zaniecha i przekaza do archiwum Departamentu X Komitetu (Wydziau X Wojewdzkiego Urzdu) wwczas, gdy w wyniku przeprowadzonych agenturalno-operacyjnych przedsiwzi i zbadania okolicznoci sprawy stwierdzi si brak perspektyw i niecelowo dalszego ustalania sprawcw. W tym wypadku, gdy w dokonanych przestpczych dziaaniach podejrzanych osb nie stwierdzono antypastwowych intencji, spraw agenturalno-ledcz naley zaniecha (zgodnie z postanowieniem), a zawarte w niej oficjalne materiay przekaza prokuraturze lub milicji dla wszczcia sprawy karnej w trybie okrelonym przez przepisy prawne. 4. Spraw agenturalno-poszukiwawcz zakada si na uprawiajc lub podejrzan o uprawianie wrogiej dziaalnoci pojedyncz osob, ktrej miejsce pobytu jest nieznane organom bezpieczestwa publicznego. Sprawy agenturalno-poszukiwawcze zakada si na ukrywajcych si przed odpowiedzialnoci karn szpiegw wywiadw imperialistycznych, terrorystw, dywersantw, wysannikw orodkw zagranicznych, czonkw zlikwidowanych podziemnych organizacji, grup i politycznych band, dezerterw z WP z broni oraz na powanych przestpcw antypastwowych, ktrzy uciekli z wizienia. Osoby, ktre dokonay przestpstw kryminalnych (nie antypastwowych), podlegaj ciganiu przez organy MO. Spraw agenturalno-poszukiwawcz prowadzi si w celu wykrycia i aresztowania lub agenturalnego rozpracowania ukrywajcych si przestpcw antypastwowych.
49

Spraw agenturalno-poszukiwawcz zakada jednostka operacyjna, ktra dysponuje w tym celu dostatecznymi materiaami. Obowizek prowadzenia poszukiwania spoczywa na jednostce, ktrej podlega w sensie operacyjnym miejsce zamieszkania rodziny poszukiwanego, jego towarzyskich lub innych bliskich kontaktw. Gdy takich kontaktw nie ma, poszukiwanie zleca si jednostce obsugujcej w sensie operacyjnym teren, na ktrym najbardziej prawdopodobne jest pojawienie si poszukiwanego. Inne jednostki wspdziaaj w poszukiwaniach, jeli na podlegym im terenie przebywaj osoby, z ktrymi poszukiwany utrzymywa kontakty i moe stara si je odnowi lub istnieje prawdopodobiestwo jego pojawienia si na tych terenach. W tym celu jednostki te zakadaj duplikaty sprawy, o czym powiadamiaj jednostk prowadzc podstawow spraw agenturalno-poszukiwawcz, z ktr uzgadniaj agenturalno-operacyjne przedsiwzicia zwizane z poszukiwaniem. Poszukiwanego rejestruje w centralnej ewidencji operacyjnej w Departamencie X tylko ta jednostka, ktra prowadzi podstawow spraw poszukiwawcz. Jeeli w rezultacie przeprowadzonych agenturalno-operacyjnych przedsiwzi wykryje si poszukiwanego, lecz aresztowanie go z operacyjnych lub innych wzgldw okae si niecelowe spraw agenturalno-poszukiwawcz przeksztaca si w spraw agenturaln na osob, w ramach ktrej poddaje si poszukiwanego aktywnemu rozpracowaniu agenturalnemu. Jednostki bezpieczestwa publicznego organizuj operacyjne poszukiwania zgodnie z oddzielnie wydan instrukcj. 7. Tryb wszczynania rozpracowa agenturalnych Wszystkie formy rozpracowania agenturalnego (sprawy agenturalne grupowe, agenturalne na osob, agenturalno-ledcze i agenturalno-poszukiwawcze) zakada si wycznie na podstawie wiarygodnych, operacyjnie sprawdzonych materiaw. Kad z tych spraw zakada si na podstawie postanowienia (zacznik nr 1), ktre zatwierdza dyrektor departamentu Komitetu, kierownik Wojewdzkiego Urzdu lub ich zastpcy. Oprcz postanowienia o zaoeniu sprawy na kad osob rozpracowywan w ramach sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-ledczej wypenia si arkusz rejestracyjny (zacznik nr 2), ktry zatwierdzaj wymienieni kierownicy jednostek. Powane znaczenie przy wszczciu kadego rozpracowania agenturalnego posiada prawidowe okrelenie jego zabarwienia, ktre cile wyraaoby w postaci krtkiej formuki charakter przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb. (Wykaz zabarwie rozpracowa agenturalnych patrz zacznik nr 3). Ponadto kadej sprawie agenturalnej grupowej i agenturalno-ledczej nadaje si kryptonim, co umoliwia jej zakonspirowanie oraz uatwia prowadzenie korespondencji w sprawie osb rozpracowywanych w ramach tych spraw. Wszystkie sprawy rozpracowania agenturalnego oraz rozpracowywane w ramach tych spraw osoby i ich kontakty, stanowice przedmiot operacyjnego zainteresowania, rejestruje si w Departamencie X (Wydziale X) nie pniej ni w cigu 48 godzin po zatwierdzeniu postanowienia o zaoeniu sprawy. We wszystkich sprawach agenturalnego rozpracowania ukada si materiay wedug ustalonego porzdku (zacznik nr 4). 8. Sprawa agenturalnego sprawdzenia Tajny proces wykrywania, dokumentowania, zapobiegania i likwidowania przestpczej dziaalnoci szpiegw, dywersantw, terrorystw, uczestnikw nielegalnych organizacji oraz innych wrogich elementw rozpoczyna si z reguy od sprawdzenia wstpnych materiaw i sygnaw wpywajcych do organw bezpieczestwa publicznego ze rde wymienionych w 5. W celu sprawdzenia wiarygodnoci i obiektywnoci wpywajcych materiaw wstpnych prowadzi si sprawy agenturalnego sprawdzenia. Sprawy agenturalnego sprawdzenia zakada si zarwno na grup osb, jak i na jednego czowieka. Zaoenie sprawy agenturalnego sprawdzenia dokumentuje si przez opracowanie raportu, ktry zatwierdza naczelnik wydziau w departamencie Komitetu i w Wojewdzkim Urzdzie, kierownik Powiatowego Urzdu (Delegatury) i ich zastpcy.
50

Po zatwierdzeniu raportu sprawa oraz wystpujce w niej osoby podlegaj rejestracji w ustalonym trybie w Departamencie X (wydziale X). Przy sprawdzaniu wstpnych materiaw stosuje si zazwyczaj te same metody i rodki pracy operacyjnej co w procesie aktywnego rozpracowania agenturalnego. Sprawdzanie wstpnych materiaw winno odbywa si w szybkim tempie i z reguy nie moe trwa duej ni 6 miesicy. W niezbdnych wypadkach o przedueniu terminu prowadzenia agenturalnego sprawdzenia decyduj ci przeoeni, ktrzy udzielaj zezwole na zaoenie sprawy. W wypadku gdy w rezultacie sprawdzenia wstpnych materiaw, dotyczcych dokonanych lub trwajcych przestpczych dziaa, wykryto ich rzeczywistych sprawcw, mona powzi na podstawie uzyskanych w toku sprawdzenia danych decyzj o aresztowaniu i pocigniciu ich do odpowiedzialnoci karnej w trybie okrelonym przez przepisy prawne. Jeeli w rezultacie sprawdzenia wstpnych materiaw otrzymano dane potwierdzajce uprawianie wrogiej dziaalnoci przez osoby podejrzane, lecz brak dostatecznych podstaw dla aresztowania ich lub zachodzi konieczno wyjanienia pewnych okolicznoci, to na podstawie materiaw agenturalnego sprawdzenia zakada si w ustalonym trybie odpowiedni form aktywnego rozpracowania agenturalnego. Na podstawie materiaw uzyskanych w toku sprawdzenia mona rwnie zaoy spraw ewidencyjno-obserwacyjn, jeli okae si, e osoba wystpujca w sprawie agenturalnego sprawdzenia interesuje organy bezpieczestwa z uwagi na jej zdecydowanie wrogi stosunek do PRL, lecz z braku podstaw nie podlega aktywnemu rozpracowaniu agenturalnemu. O ile brak podstaw dla rozpracowania lub agenturalnej obserwacji osb wystpujcych w sprawie agenturalnego sprawdzenia, mona w zalenoci od treci posiadanych materiaw powzi decyzj o przekazaniu jej do archiwum i pozostawieniu wystpujcych w niej osb w kartotece oglnoinformacyjnej. Zaniechanie sprawy agenturalnego sprawdzenia i przekazanie jej do archiwum odbywa si na podstawie raportu opracowanego w dowolnej formie i zatwierdzonego przez zwierzchnika, ktremu przysuguje prawo udzielania zezwole na zaoenie takich spraw. W wypadku gdy w rezultacie wnikliwego sprawdzenia wstpnych materiaw stwierdzono, e politycznie bdne dziaania lub wypowiedzi poszczeglnych, klasowo nam bliskich obywateli nie s wynikiem ich wrogiego stosunku do wadzy ludowej, naley im wyjani bdny i szkodliwy charakter takich pogldw lub poczyna, a zarazem uprzedzi ich o ewentualnych konsekwencjach w wypadku powtrzenia si podobnych faktw. Wyjanienia te winny odbywa si w warunkach wykluczajcych moliwo rozszyfrowania agentury i stosowanych w toku sprawdzenia przedsiwzi przy pomocy rozmw osobicie przeprowadzanych przez pracownika operacyjnego, za porednictwem krewnych, przedstawicieli organizacji spoecznych, a w uzasadnionych wypadkach rwnie przy pomocy agentury. O ile przeprowadzone przedsiwzicia profilaktyczne spowodoway zaniechanie przez konkretn osob politycznie bdnych poczyna lub wypowiedzi, naley zaniecha dalszego prowadzenia sprawy agenturalnego sprawdzenia, przy czym jeeli zawarte w niej materiay nie posiadaj wartoci operacyjnej podejmuje si decyzj o ich zniszczeniu i o wycofaniu z ewidencji operacyjnej figurujcych w niej osb. Jeeli materiay zaniechanej sprawy agenturalnego sprawdzenia posiadaj warto operacyjn, przekazuje si je do archiwum, a figurujce w nich osoby naley pozostawi w kartotece oglnoinformacyjnej. O ile wstpne materiay nie potwierdziy si, naley zaniecha spraw agenturalnego sprawdzenia, a figurujce w niej osoby wycofa z ewidencji operacyjnej, przy czym materiay sprawy i karty ewidencyjne podlegaj zniszczeniu przez aparat ewidencji i statystyki. Postanowienie o zaniechaniu sprawy agenturalnego sprawdzenia z rwnoczesnym zniszczeniem materiaw i wycofaniem figurujcych w nich osb z ewidencji operacyjnej zatwierdza dyrektor departamentu Komitetu, kierownik Wojewdzkiego Urzdu i ich zastpcy. Materiay sprawy agenturalnego sprawdzenia ukada si w chronologicznym porzdku. 9. Planowanie przedsiwzi w rozpracowaniu agenturalnym Najwaniejszym warunkiem pomylnego prowadzenia kadego rozpracowania agenturalnego jest planowanie agenturalno-operacyjnych przedsiwzi. Planowanie przedsiwzi w rozpracowaniach ma na celu okrelenie rodkw agenturalno-operacyjnej pracy i trybu ich wykorzystania dla jak najszybszego wykrycia, zapobieenia i zlikwidowania przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb.
51

Planowanie agenturalno-operacyjnych przedsiwzi w rozpracowaniu przyczynia si do: usunicia dezorganizacji w pracy; przejawiania przez pracownikw operacyjnych twrczej inicjatywy i pomysowoci w demaskowaniu wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb; zwikszenia osobistej odpowiedzialnoci pracownika za przebieg rozpracowania agenturalnego, jak rwnie za przeprowadzenie szybkiego oraz wszechstronnego sprawdzenia wstpnych materiaw i sygnaw; prawidowego sprawowania kontroli i okazywania pracownikowi operacyjnemu skutecznej pomocy przez jego zwierzchnikw. Planowanie przedsiwzi w rozpracowaniu polega na: wytyczeniu kierunku rozpracowania celem wykrycia i udaremnienia w por wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb; okreleniu konkretnych sposobw wykrywania, dokumentowania, zapobiegania i likwidowania ich przestpczych zamierze i poczyna poprzez celowe czenie dostpnych rodkw pracy agenturalno-operacyjnej i nieodzowne koordynowanie przedsiwzi operacyjnych z dziaaniem innych jednostek. Przy planowaniu (jak rwnie przy przeprowadzaniu) agenturalno-operacyjnych przedsiwzi naley przyj jako punkt wyjcia nastpujce podstawowe zaoenia: 1. cise przestrzeganie praworzdnoci ludowej, wykluczajce cakowicie stosowanie prowokacyjnych metod w pracy; 2. Realno i celowo nakrelonych przedsiwzi w warunkach konkretnie zaistniaej sytuacji operacyjnej; 3. Przeprowadzane przedsiwzicia powinny uzupenia si wzajemnie i stworzy warunki dla realizacji nastpnych przedsiwzi; 4. Zachowanie konspiracji zarwno w toku realizacji poszczeglnych przedsiwzi, jak i przy prowadzeniu caoci rozpracowania; dokonywane przedsiwzicia nie mog rozszyfrowa rozpracowania i agentury. Planujc i realizujc agenturalno-operacyjne przedsiwzicia w rozpracowaniu, naley uwzgldni: polityczne i operacyjne potrzeby, cele i zadania konkretnego agenturalnego rozpracowania, formy, metody i rodki wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb, a take dowiadczenia organw bezpieczestwa w walce z wrogami na okrelonym odcinku pracy operacyjnej. Plany przedsiwzi w sprawach agenturalnych grupowych, agenturalnych na osob, agenturalno-ledczych i agenturalno-poszukiwawczych powinny zawiera: krtk charakterystyk materiaw znajdujcych si w sprawie oraz okrelenie celu rozpracowania; przedsiwzicia zmierzajce do znalezienia agenturalnego dotarcia do rozpracowywanych osb lub do kontaktw osb poszukiwanych (wykorzystanie posiadanej agentury, okrelenie sposobw pozyskania nowej agentury wprowadzenie lub werbunek); okrelenie konkretnych zada i linii postpowania agentury; sposoby czenia przedsiwzi agenturalnych z innymi rodkami pracy operacyjnej; terminy wykonania oraz nazwiska pracownikw wykonujcych poszczeglne przedsiwzicia. Plany przedsiwzi w agenturalnych rozpracowaniach zatwierdzaj z reguy zwierzchnicy kontrolujcy prowadzenie rozpracowania (naczelnicy wydziaw w Komitecie i w Wojewdzkim Urzdzie, kierownicy Powiatowych Urzdw i Delegatur). Zmian w planie mona dokona za zezwoleniem zwierzchnika, ktry go zatwierdzi. Plany dotyczce szczeglnie wanych rozpracowa zatwierdzaj dyrektorzy departamentw, kierownicy Wojewdzkich Urzdw i ich zastpcy. W trakcie prowadzenia skomplikowanych rozpracowa agenturalnych mona rwnie sporzdza plany oddzielnych, najbardziej odpowiedzialnych przedsiwzi, dotyczcych: kombinacji operacyjnej, wprowadzenia agenta do rozpracowania, tajnego zdjcia rozpracowywanej osoby celem zawerbowania jej, tajnego zdobycia materiaw itp. W sprawach agenturalnego sprawdzenia sporzdza si plany wstpnych przedsiwzi agenturalno-operacyjnych, ktre przewiduj konkretne sposoby sprawdzenia wpywajcych materiaw i sygnaw. Plany wstpnych przedsiwzi agenturalno-ledczych sporzdza si rwnie w sprawach agenturalno-ledczych, w pocztkowym stadium badania dokonanych przestpstw. W takich planach naley przewidzie sposoby: wyjanienia okolicznoci, w jakich zosta dokonany akt dywersji, terroru lub inny wrogi akt; utrwalenia ladw przestpstwa; ustalenia antypastwowego zamierzenia; wykrycia sprawcw lub osb podejrzanych o dokonanie przestpczego aktu.
52

Po zrealizowaniu wstpnych przedsiwzi i wykryciu osb podejrzanych o wspudzia w dokonaniu przestpstwa sporzdza si plan agenturalno-operacyjnych przedsiwzi, zmierzajcych do gbokiego rozpracowania tych osb. Przy sporzdzaniu planu we wszystkich sprawach ewidencji operacyjnej, a przede wszystkim w sprawach agenturalnego rozpracowania, naley wyj z zaoenia, e wszystkie przedsiwzicia agenturalno-operacyjne winny by przeprowadzone w por i zapewni wykrycie konkretnych faktw przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb. Zwoka w przeprowadzaniu agenturalno-operacyjnych przedsiwzi moe spowodowa powane nastpstwa i wyrzdzi szkod interesom pastwa; nie wolno przy tym przejawia take i zbytniego popiechu. W toku rozpracowania naley dy do penego wyjanienia treci przestpczych zamierze i dziaa rozpracowywanych osb, ustalenia rodkw ich wrogiej dziaalnoci, sposobw cznoci midzy nimi itd. Naley systematycznie analizowa znajdujce si w sprawie materiay, co pozwala prawidowo planowa nakrelone przedsiwzicia, szybko prowadzi rozpracowanie i udaremnia w por przestpcze poczynania wroga. W toku rozpracowania naley przewidzie i przedsiwzi odpowiednie kroki w celu uniemoliwienia rozpracowywanym osobom dokonania aktywnych wrogich aktw (np. zaopatrzenie rozpracowywanego szpiega za porednictwem naszej agentury w materiay dezinformacyjne, tak aby uniemoliwi mu uzyskanie prawdziwych tajnych informacji; otoczenie rozpracowywanego agentur i stworzenie takich warunkw, w ktrych nie mgby on zrealizowa swoich przestpczych zamierze; usunicie za porednictwem waciwych czynnikw z zagroonych punktw obiektu tych osb, ktre s rozpracowywane jako podejrzane o uprawianie dywersyjnej dziaalnoci, itp.). 10. Zdobywanie agentury w rozpracowaniu Pomylny wynik kadego rozpracowania agenturalnego zaley przede wszystkim od prawidowego wykorzystania agentury podstawowego ora organw bezpieczestwa oraz od umiejtnego wizania przedsiwzi agenturalnych z innymi rodkami pracy operacyjnej. W praktyce zdobywa si agentur w rozpracowaniu drog: werbunku nowych agentw (informatorw) spord rozpracowywanych osb lub ich kontaktw; wprowadzenia do rozpracowania sprawdzonych i dowiadczonych agentw (informatorw). Dodatni stron werbunku agentury spord uczestnikw organizacji (grupy) jest fakt, e zawerbowany utrzymuje ju czno z rozpracowywanymi osobami, posiada ich zaufanie i o ile jest prawidowo zawerbowany i umiejtnie wykorzystywany moe okaza znaczn pomoc organom w wykrywaniu wrogich zamierze rozpracowywanych osb oraz zapobieganiu w por ich przestpczym poczynaniom. Naley jednak mie na uwadze, e przy werbunku agenta spord czonkw rozpracowywanej grupy lub organizacji pracownik operacyjny czsto ma do czynienia z wrogiem, ktry moe pj na tajn wspprac w celu dezinformowania organw i dopuszczenia si wiadomej zdrady. Dlatego te do takich agentw naley odnosi si ze szczegln ostronoci i dokadnie ich sprawdza. Ponadto nowo zawerbowany tajny wsppracownik nie posiada zazwyczaj potrzebnego dowiadczenia w kontrwywiadowczej pracy i z tego wzgldu moe nawet bez zych intencji rozszyfrowa si jako agent organw bezpieczestwa, a tym samym zaprzepaci rozpracowanie. Takiemu agentowi naley dokadnie wyjania zlecane zadania i sposoby ich wykonania, nie ujawniajc przed nim treci nieznanych mu materiaw sprawy. Wprowadzenie agenta do rozpracowania jest dogodne z tych wzgldw, e w takim wypadku wykorzystujemy wykwalifikowanego i sprawdzonego tajnego wsppracownika. Naley jednak przy tym pamita, e rozpracowywane osoby z reguy sprawdzaj i obserwuj takiego agenta przez duszy okres czasu, a dopiero po odpowiednim sprawdzeniu zaczynaj okazywa mu pewne zaufanie. Przy wprowadzeniu agentury do rozpracowania wane znaczenie posiada prawidowe wykorzystanie naturalnej sytuacji. W tym celu naley wnikliwie analizowa materiay rozpracowania, szczegowo opracowywa kady konkretny wariant wprowadzenia agenta. Agent (informator), ktry ma zdoby pene zaufanie rozpracowywanych osb oraz na tej podstawie wyjania nastpnie tre ich wrogich zamierze i praktycznej dziaalnoci, winien w tym celu przede wszystkim posiada okrelone subiektywne dane. W szczeglnoci naley wzi pod uwag, e tajny wsp53

pracownik musi posiada taki poziom oglny, ktry by pozwala mu naleycie wykonywa otrzymywane zadania, a take umie waciwie zachowywa si w kadej sytuacji. Na podstawie posiadanych materiaw czsto stwierdza si, e rozpracowywane osoby zamierzaj pozyska dla wsplnej wrogiej dziaalnoci takich ludzi, ktrzy maj mono wstpu na okrelony obiekt, podrowania po caym kraju, umiej posugiwa si wspczesnymi rodkami cznoci, broni, materiaami wybuchowymi i atwopalnymi, maszynami drukarskimi itp. Znajc taki kierunek zainteresowa rozpracowywanych osb, pracownik operacyjny moe wybra spord posiadanej agentury (a w wypadku braku odpowiedniego kandydata zawerbowa) takiego wanie agenta, ktry najbardziej odpowiadaby wymogom rozpracowywanych osb i posiada najwiksze szanse pozyskania ich zaufania oraz wykrywania treci ich przestpczej dziaalnoci. Po dokonaniu doboru agenta dla wprowadzenia go do rozpracowania naley o ile zachodzi konieczno omwi z nim obrany wariant, a nastpnie opracowa dla niego pisemne zadanie, ktre by zawierao szczegowe okrelenie obowizujcej go linii postpowania. Jako lini postpowania rozumie si caoksztat posuni taktycznych, przy pomocy ktrych tajny wsppracownik, dziaajc zgodnie z otrzymanym od organw zadaniem, moe pozyska zaufanie rozpracowywanych osb. Wprowadzenie agentw do rozpracowania moe odby si: 1. Poprzez celowe stworzenie warunkw umoliwiajcych agentowi zawarcie bezporedniej znajomoci z rozpracowywan osob i nawizanie z ni stosunkw opartych na zaufaniu. Jest to najbardziej podany sposb wprowadzenia agenta. 2. Za porednictwem innych agentw: a) kapturowo, bez rozszyfrowania jednego agenta przed drugim, b) z jednostronnym rozszyfrowaniem (naley rozszyfrowa mniej cennego agenta przed bardziej cennym). c) z obustronnym rozszyfrowaniem agentw. Do rozszyfrowania agentury przy wprowadzeniu do rozpracowania mona dopuci w wyjtkowych wypadkach, gdy brak innych moliwoci i wycznie za zezwoleniem kierownictwa departamentu Komitetu lub Wojewdzkiego Urzdu. Wprowadzenie agenta do rozpracowania mona uzna za udane w tym wypadku, gdy tajny wsppracownik zgodnie z otrzymanym od organw zadaniem zawar osobist znajomo z rozpracowywanymi osobami i posiada realne szanse pozyskania ich zaufania. 11. Wykorzystywanie i sprawdzanie agentury w rozpracowaniu Po zdobyciu agentury do konkretnej sprawy agenturalnego rozpracowania pracownik operacyjny wykorzystuje j dla wyjanienia konkretnych okolicznoci i faktw wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb. Zgodnie z planem przedsiwzi agenturalno-operacyjnych okrela si lini postpowania i zadania dla kadego tajnego wsppracownika, wykorzystywanego w rozpracowaniu. W zalenoci od konkretnych warunkw tajny wsppracownik, wykorzystywany w rozpracowaniu, winien zachowywa si wrd rozpracowywanych osb zgodnie z otrzymanym od pracownika zadaniem i w taki sposb, aby nabray one przekonania o,,pewnoci agenta i celowoci zaangaowania go do wsplnej wrogiej dziaalnoci. W tym celu mona w konkretnym wypadku zezwoli agentowi bd na powstrzymywanie si w obecnoci rozpracowywanych od aktywnego okazywania patriotycznych uczu, bd te na zdradzanie pewnych przejaww osobistego niezadowolenia z istniejcych warunkw pracy, sytuacji materialnej itp. W konkretnym wypadku mona rwnie zezwoli agentowi, aby nie wykazywa rozpracowywanym osobom bez szczeglnej koniecznoci niesusznoci ich wrogich pogldw, lecz umiejtnie wyraa pewne wtpliwoci co do susznoci i,,obiektywizmu ich sdw, a niekiedy pozornie godzi si z ich argumentacj i udawa, e trafia mu do przekonania. W niezbdnych wypadkach mona agentowi zezwoli na przyjcie propozycji uczestniczenia w dziaalnoci wrogiej organizacji, grupy lub siatki szpiegowskiej, a w operacyjnie uzasadnionych wypadkach nawet na wykonywanie za wiedz i pod kontrol organw bezpieczestwa poszczeglnych zlece rozpracowywanych osb jeli nie pocignie to za sob szkodliwych nastpstw dla interesw pastwa oraz dla ycia i bezpieczestwa poszczeglnych ludzi.
54

Przy dokonywaniu szczeglnie wanych przedsiwzi agenturalnych, zwizanych z przechwytywaniem kanaw cznoci rezydentur szpiegowskich, orodkw polskiej reakcyjnej emigracji, wykrywaniem inspiratorw podziemia, mona powierzy poszczeglnym agentom zadanie wystpowania wobec rozpracowywanych osb w charakterze,,cznikw i przedstawicieli podziemnych organizacji, grup, wywiadw imperialistycznych lub wysannikw orodkw zagranicznych. We wszystkich wypadkach, gdy zachodzi operacyjnie uzasadniona konieczno i celowo zlecania tajnym wsppracownikom podobnych zada, naley kademu agentowi (informatorowi) szczegowo wyjani, jak trzeba wykona takie zadania, aby zapewni wykrycie w por przestpczych zamierze i poczyna rozpracowywanych osb oraz uniemoliwi im zaktywizowanie wrogiej dziaalnoci. W tych wypadkach naley opracowa (obowizkowo w pisemnej formie) lini postpowania dla tajnego wsppracownika i zadania, ktre zatwierdza w zalenoci od ich wagi i znaczenia kierownictwo Komitetu, departamentw lub wojewdzkich urzdw. Tajnym wsppracownikom naley przy tym wyjania, e wszelkie odstpstwa od polece organw bezpieczestwa s niedopuszczalne. Pracownik operacyjny w praktyce realizuje zawart w planie przedsiwzi ogln koncepcj celowego wykorzystania agentury w rozpracowaniu, zlecajc na spotkaniach tajnym wsppracownikom poszczeglne wycinkowe zadania i uwzgldniajc przy tym realne moliwoci kadego agenta (informatora). W celu zapobieenia prowokacyjnemu zachowaniu si wykorzystywanej w rozpracowaniu agentury, kategorycznie zabrania si jej przejawiania inicjatywy w kierunku uaktywniania wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb, brania udziau w zdobywaniu narzdzi i rodkw dla dokonywania aktw terroru i dywersji, zbierania i przekazywania wywiadom imperialistycznym tajnych materiaw i danych, kolportowania wrogiej literatury i dokonywania innych przestpczych czynw. Liczc si z moliwoci bdnego i szkodliwego dla sprawy postpowania i zachowania si tajnych wsppracownikw przy wypenianiu konkretnych zada organw bezpieczestwa, a take majc na uwadze fakt, e reakcyjna ideologia rozpracowywanych osb wpywa w pewnej mierze na agentw i niekiedy moe ich pchn na drog zdrady, naley w por zapewni sprawdzanie pracy kadego agenta (informatora) wykorzystywanego w rozpracowaniu. Dla sprawdzenia tajnego wsppracownika uywa si pozosta agentur wykorzystywan w tyme rozpracowaniu, a take inne rodki pracy operacyjnej. W tym samym celu naley rwnie analizowa doniesienia i sprawdza je przez uzyskiwanie dowodw potwierdzajcych zawarte w nich fakty albo przez porwnywanie z innymi materiaami otrzymanymi z wiarygodnych rde. Przy wykorzystywaniu i sprawdzaniu agentury w rozpracowaniach naley kierowa si odpowiednimi przepisami instrukcji,,O zasadach pracy z agentur. 12. Stosowanie kombinacji operacyjnych W toku rozpracowania agenturalnego stosuje si kombinacje operacyjne. Kombinacj operacyjn nazywa si caoksztat przedsiwzi agenturalno-operacyjnych, podporzdkowanych jednolitej koncepcji i umoliwiajcych organom bezpieczestwa publicznego rozwizywanie skomplikowanych zada agenturalnego rozpracowania w naturalnych lub celowo stworzonych warunkach. Kombinacje operacyjne stosuje si dla wprowadzenia agentury do rozpracowania, przeprowadzania tajnych ogldzin i rewizji, tajnych zdj i aresztw, wyprowadzenia agentury z rozpracowania, a take przy rozwizywaniu innych zada zmierzajcych do jak najszybszego wykrycia przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb. Przy przeprowadzaniu kombinacji operacyjnych z uwzgldnieniem konkretnej sytuacji i moliwoci wykorzystuje si rne rodki pracy operacyjnej. Niezbdnymi warunkami pomylnego przeprowadzenia kombinacji operacyjnych s: gboka analiza zaistniaej sytuacji operacyjnej i posiadanych materiaw stanowicych punkt wyjcia dla przeprowadzenia kombinacji. Nie wolno budowa kombinacji na podstawie niesprawdzonych, niepenych i niewzbudzajcych zaufania danych; prawidowy wybr i wykorzystanie rodkw pracy operacyjnej (agentura, technika operacyjna, obserwacja zewntrzna i inne); maksymalnie naturalny charakter wszystkich przeprowadzanych przedsiwzi, a przede wszystkim naturalno celowo stworzonej sytuacji;
55

 staranne przygotowania do przeprowadzenia kombinacji. Uwzgldniajc powysze wymogi, sporzdza si szczegowy plan przeprowadzenia kombinacji, ktry winien zawiera: krtkie streszczenie sprawy i opis sytuacji operacyjnej istniejcej w momencie poprzedzajcym przeprowadzenie kombinacji; cel i podstawow koncepcj kombinacji; sposb wykorzystania konkretnych rodkw pracy operacyjnej dla osignicia postawionego celu, okrelenie moliwoci wizania tych rodkw i kolejnoci ich zastosowania; tre zada i okrelenie linii postpowania dla kadego z agentw wykorzystywanych w kombinacji; nazwiska wykonawcw i terminy przeprowadzenia poszczeglnych agenturalno-operacyjnych przedsiwzi w kombinacji operacyjnej. Bardzo wane znaczenie posiada opracowanie zadania i okrelenie linii postpowania agentury wykorzystywanej w kombinacji. Bdne poczynania lub zachowanie si agentury mog doprowadzi do aktywizacji wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb lub sprowokowa ideowo i moralnie chwiejnych ludzi do udziau w przestpczej robocie. Dlatego lini postpowania i zadania dla agentury wykorzystywanej w kombinacji zazwyczaj opracowuje si w formie pisemnej, a wyczerpujcy instrukta dla agenta na temat sposobu wykonania zadania i linii postpowania winien przeprowadzi dowiadczony pracownik operacyjny. Plan kombinacji operacyjnej i pisemne zadanie dla wykorzystywanej w niej agentury zatwierdza dyrektor departamentu, kierownik Wojewdzkiego Urzdu lub ich zastpcy, a w sprawach szczeglnej wagi kierownictwo Komitetu. 13. Pozorowanie Pozorowanie stosuje si z reguy w pracy za granic oraz w pewnych wypadkach przy rozpracowaniu powanych, gboko zakonspirowanych wrogich organizacji w kraju. Pozorowanie jest to specjalna metoda rozwizywania drog wprowadzenia przeciwnika w bd najbardziej skomplikowanych zada operacyjnych, zwizanych z przenikniciem agentury organw bezpieczestwa do wywiadw zagranicznych, do orodkw reakcyjnej emigracji i gboko zakonspirowanych wrogich organizacji wewntrz kraju. Agent, przenikajcy do wrogiego rodowiska, powinien zainteresowa przeciwnika, zwrci na siebie jego uwag i zdoby zaufanie w tym celu, aby pozna zamierzenia wroga i dziki temu stworzy organom bezpieczestwa moliwoci udaremnienia w por jego przestpczych knowa. Ze wzgldu na szczeglnie skomplikowany charakter takich przedsiwzi naley w wyjtkowo staranny sposb opracowywa dla agentury legendy oparte na realnych podstawach tak aby nie wzbudza podejrze u wroga. Nie wolno pozorowa wobec przeciwnika istnienia w kraju wielkich wrogich organizacji, a take stwarza innych wersji, ktre mog wyrzdzi szkody polityczne interesom pastwa. Kade pozorowane przedsiwzicie naley przeprowadza jedynie po dokadnym przygotowaniu i tylko za zezwoleniem kierownictwa Komitetu. 14. Dokumentowanie przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb Dla zdemaskowania w por rozpracowywanych osb i zlikwidowania ich wrogiej dziaalnoci naley dokadnie i systematycznie sprawdza materiay wpywajce od agentury i z innych rde oraz w miar moliwoci nadawa im prawn moc dowodow. Materiaom agenturalnym mona nada moc prawn przez wykrycie dowodw rzeczowych, zdobycie ich w por i prawne udokumentowanie w odpowiedni sposb, przez niejawne przesuchanie wiadkw (w miar potrzeby i operacyjnej celowoci), przez uzyskanie oficjalnych materiaw, przechwycenie podejrzanej korespondencji, przeprowadzanie ekspertyz, przez realizowanie kombinacji umoliwiajcych schwytanie wrogw na gorcym uczynku na miejscu przestpstwa itp. Prace zwizane z dokumentowaniem przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb naley prowadzi na przestrzeni caego procesu rozpracowania a do chwili jego zakoczenia, zachowujc przy tym maksymaln ostrono i nie dopuszczajc do rozszyfrowania agentury wykorzystywanej w sprawie, zaprzepaszczenia rozpracowania oraz zdekonspirowania sposobw i metod pracy organw bezpieczestwa.
56

 15. Wyprowadzenie agentury z rozpracowania Wyprowadzenie agentury z rozpracowania stanowi bardzo powane i odpowiedzialne przedsiwzicie, od ktrego wynikw zaley uchronienie cennych i dowiadczonych tajnych wsppracownikw przed dekonspiracj i kompromitacj. W praktyce przedsiwzicia zwizane z wyprowadzeniem agentury realizuje si do czsto w toku rozpracowania natomiast przy zakoczeniu rozpracowania takie przedsiwzicia staj si z reguy obowizujce i konieczne. Jest rzecz wiadom, e kady agent biorcy udzia w konkretnym rozpracowaniu agenturalnym, wykonujc zadania organw, nawizuje, a niekiedy przez dugi czas utrzymuje oparte na zaufaniu stosunki z rozpracowywanymi osobami, ktre wtajemniczaj go w tre uprawianej przez siebie przestpczej dziaalnoci, przez co faktycznie staje si on w pewnej mierze niejako ich,,wsplnikiem. W zwizku z tym wykonanie zadania zwizanego z wyprowadzeniem agenta z rozpracowania powinno zapewni: po pierwsze, odwrcenie od osoby agenta ewentualnych podejrze ze strony rozpracowywanych osb w zwizku z jego tajn wspprac z organami bezpieczestwa; po drugie, stworzenie warunkw, w ktrych nie zachodziaby konieczno stawiania problemu pocignicia agenta do odpowiedzialnoci karnej jako wsplnika aresztowanych za wrog dziaalno lub przesuchania go w charakterze gwnego wiadka w realizowanej sprawie. Jak wynika z treci omwionych wymogw, przedsiwzicia zwizane z wyprowadzeniem agenta z kadej konkretnej sprawy naley przygotowywa nie przed zakoczeniem rozpracowania, lecz w toku i na przestrzeni caego czasu jego prowadzenia. Wprowadzajc agenta do rozpracowania (jak rwnie werbujc go spord wspuczestnikw lub kontaktw rozpracowywanych osb) i wykorzystujc go w sprawie, naley zleca mu takie zadania i okrela lini jego postpowania w taki sposb, aby z jednej strony mia on mono nawizywania znajomoci z rozpracowywanymi osobami, pozyskiwania ich zaufania oraz ujawniania dziki temu przestpczych zamierze i poczyna konkretnych osb, z drugiej za strony aby nie dawa im nawet po ich aresztowaniu powodw do podejrzewania go o czno z organami oraz demaskowania go w toku ledztwa jako wspuczestniczcego w aktywnej, konkretnej wrogiej dziaalnoci. Uwzgldniajc powysze zasady, stosuje si rne sposoby wyprowadzenia agenta, wymagajce realizacji pojedynczych lub kilku okrelonych przedsiwzi. Sposoby te zale od: charakteru i specyfiki konkretnej sprawy, sposobu okrelenia agentowi linii postpowania przy wprowadzeniu go do rozpracowania i w toku prowadzenia rozpracowania, charakteru zada, jakie agent wypenia, oraz roli, jak odgrywa wrd rozpracowywanych osb. Odwrcenie podejrze od tajnego wsppracownika jest konieczne w tym celu, aby nie narazi go na niebezpieczestwo zemsty ze strony aresztowanych i ich kontaktw, wyeliminowa moliwo celowego oczerniania go przez aresztowanych w toku ledztwa oraz zapobiec ewentualnym prbom dyskredytacji organu, ktry prowadzi rozpracowanie. W celu uchronienia agenta w toku rozpracowania przed podejrzeniami o wspprac z organami ze strony osb figurujcych w sprawie, naley przede wszystkim cile przestrzega konspiracji w pracy z tajnym wsppracownikiem i dba o jego naleyte zachowanie si wrd rozpracowywanych osb. Dla odwrcenia od agenta ewentualnych podejrze ze strony rozpracowywanych osb zarwno przed, jak i po ich aresztowaniu, stosuje si takie przedsiwzicia, ktre w rezultacie wywouj u nich podejrzenia i nieufno nie w stosunku do agenta, lecz do faktycznych wspuczestnikw lub wasnych kontaktw. Niekiedy dla osignicia tego celu wystarczy spowodowa oficjalne wezwanie do urzdu bezpieczestwa tej osoby, na ktr warto umylnie skierowa podejrzenia rozpracowywanych osb. Identyczny wynik mog da spotkania pracownika operacyjnego z tak osob, przeprowadzane w sposb na wp konspiracyjny. Naley postara si o to, aby rozpracowywani dowiedzieli si przed aresztowaniem o wezwaniu takiej osoby do urzdu bezpieczestwa lub o jej spotkaniu z pracownikiem operacyjnym. Jest rzecz zrozumia, e nie przeprowadza si przy tym adnych przesucha lub rozmw na temat istoty sprawy lub osb w niej figurujcych, lecz wykorzystuje si w tym celu jakikolwiek inny pretekst. Odwrcenie podejrze od agenta mona niekiedy osign rwnie przez czasowe pozostawienie na wolnoci poszczeglnych drugorzdnych uczestnikw organizacji (grupy) w toku realizacji sprawy i niepoddawanie ich ani rewizji, ani przesuchaniu.
57

W tym celu mona zastosowa przedsiwzicia, ktre utwierdzaj aresztowanych w przekonaniu, e ich wsypa nastpia przypadkowo (zatrzymanie z dowodami rzeczowymi jednego z podejrzanych,,w przypadkowych okolicznociach: w ulicznej awanturze, przy kradziey, sprawdzeniu dokumentw, schwytanie na gorcym uczynku itp.). Oficer ledczy powinien uwzgldni w pracy z aresztowanymi w tej sprawie zastosowany przez pracownika operacyjnego sposb odwrcenia podejrze od agenta. Pracownik operacyjny, prawidowo okrelajc lini postpowania dla agenta przy wprowadzeniu go do rozpracowania i wykorzystywaniu w sprawie, moe tym samym zapewni stworzenie warunkw wykluczajcych ewentualny problem pocignicia agenta do odpowiedzialnoci karnej lub obowizkowego przesuchania go w charakterze gwnego wiadka. Mona unikn problemu pocignicia agenta do odpowiedzialnoci karnej jako wspuczestnika wrogiej dziaalnoci aresztowanych, o ile wykorzystywany w rozpracowaniu tajny wsppracownik odgrywa na pozr nieznaczn rol wrd rozpracowywanych osb, ktre te po aresztowaniu nie bd miay podstaw do powanego skompromitowania go swoimi zeznaniami. Nie wolno przesuchiwa agentury w charakterze wiadkw. W wyjtkowych wypadkach mona przesucha agenta na rwni z innymi wiadkami celem zaszyfrowania go jako tajnego wsppracownika. Kade takie przesuchanie agenta winno odby si za zezwoleniem dyrektora departamentu lub kierownika Wojewdzkiego Urzdu, a w szczeglnie wanych wypadkach za zezwoleniem kierownictwa Komitetu. Agent przed przesuchaniem powinien zosta uprzedzony przez odpowiedzialnego pracownika operacyjnego o koniecznoci zachowania w tajemnicy we wszystkich etapach ledztwa faktu swojej tajnej wsppracy z organami bezpieczestwa. Jednym ze sposobw wyprowadzenia agenta z rozpracowania jest upozorowanie jego przejcia na nielegaln stop. Sposb ten mona zastosowa w tych wypadkach, gdy agent wypenia za zezwoleniem organw pojedyncze zadania zlecane mu przez rozpracowywane osoby lub wiedzia o wszystkich szczegach ich przestpczych poczyna i zamierze (by cznikiem siatki szpiegowskiej, organizacji, uczestnikiem wanych narad odbywanych przez rozpracowywane osoby, utrzymywa czno z kierowniczymi dziaaczami podziemia, mia dostp do materialnych rodkw walki itd.). W tej sytuacji pozostawienie agenta na wolnoci po aresztowaniu rozpracowywanych osb naraa go niewtpliwie na dekonspiracj i kompromitacj, a wyprowadzenie go w inny sposb ze sprawy jest faktycznie niemoliwe. Zdarzaj si wypadki, gdy sami rozpracowywani, chcc uchroni agenta jako swego cennego wsplnika od przeladowa ze strony wadz, nalegaj na niego, aby ukry si przed organami bezpieczestwa. W tym celu sam agent na polecenie organw inscenizuje przed rozpracowanymi osobami przypadkowo wynike dla niego niebezpieczestwo albo stwarza je sztucznie pracownik operacyjny przez pozorne przejawianie zainteresowania nim w taki sposb, e dociera to do wiadomoci rozpracowywanych osb lub ich bliskich kontaktw. Wykonanie zadania zwizanego z wyprowadzeniem tajnego wsppracownika ze sprawy jest znacznie uatwione w tych wypadkach, gdy wprowadzony do rozpracowania i wykorzystywany w nim agent wystpowa przed rozpracowywanymi jako osoba ukrywajca si i nie poda im swych prawdziwych personaliw. We wszystkich moliwych wypadkach pozorowania przejcia agenta na nielegaln stop pracownik operacyjny powinien bra pod uwag jego cechy osobiste i moliwoci, pozycj spoeczn, warunki rodzinne i inne okolicznoci. Wszystkie przedsiwzicia zwizane z koniecznoci upozorowania ukrycia si agenta naley przeprowadza za zezwoleniem kierownictwa Komitetu. 16. Zakoczenie i zaniechanie rozpracowania agenturalnego 1. Rozpracowanie agenturalne koczy si: a) aresztem rozpracowywanych osb, jeeli: w toku rozpracowania wykryto i udokumentowano ich przestpcz dziaalno; dywersyjno-terrorystyczne zamierzenia rozpracowywanych osb zagraaj wojskowym, gospodarczym i spoecznym obiektom lub yciu obywateli;
58

 wrg zosta schwytany na gorcym uczynku w miejscu przestpstwa; figurujce w rozpracowaniu osoby przygotowuj si do ucieczki za granic; b) wydaleniem rozpracowywanego za granic, jeli jest on obcokrajowcem korzystajcym z prawa eksterytorialnoci, zdemaskowanym jako uprawiajcy szpiegowsk lub inn przestpcz dziaalno skierowan przeciwko Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej; c) werbunkiem rozpracowywanego w ramach sprawy agenturalnej na osob lub agenturalno-poszukiwawczej, jeli zaniecha on po zawerbowaniu wrogiej dziaalnoci i uczciwie wsppracuje z organami bezpieczestwa; d) przeprowadzeniem przedsiwzi profilaktycznych w stosunku do rozpracowywanych osb, w wyniku ktrych zaniechay one wrogiej dziaalnoci i zerway przestpcze kontakty. Profilaktyczne przedsiwzicia przeprowadza si z reguy w stosunku do osb wywodzcych si z klasowo bliskiego nam rodowiska, modziey itp., jeeli ich wroga dziaalno nie wyrzdza powanej szkody interesom pastwa i dalsze rozpracowanie jest niecelowe. 2. Rozpracowanie agenturalne zostaje zaniechane w wypadku: a) stwierdzenia niewiarygodnoci danych, ktre stanowiy podstaw do zaoenia sprawy; b) gdy rozpracowywani zaniechali wrogiej dziaalnoci i stali si lojalnymi w stosunku do PRL; c) wyjazdu rozpracowywanego obcokrajowca za granic; d) mierci rozpracowywanych; 3. Poszukiwania kocz si, a sprawa poszukiwawcza zostaje zaniechana, lub zalenie od okolicznoci przeksztacona w inn kategori sprawy ewidencji operacyjnej, jeeli poszukiwany: zosta ustalony i aresztowany; zgosi si do wadz; zosta amnestionowany. 17. Przygotowania do realizacji rozpracowania 1. Przed zakoczeniem rozpracowania agenturalnego drog aresztu rozpracowywanych osb pracownik operacyjny sporzdza plan realizacji rozpracowania, ktry powinien zawiera: krtk charakterystyk rozpracowania; dane o rozpracowywanych osobach i o charakterze ich przestpczej dziaalnoci z powoaniem si na posiadane materiay i dowody prawne; tre przedsiwzi operacyjnych zwizanych z realizacj rozpracowania; sposoby wyprowadzenia agentury z rozpracowania; przedsiwzicia zwizane z dalszym rozpracowaniem osb figurujcych w sprawie i niepodlegajcych aresztowaniu oraz stanowicych przedmiot operacyjnego zainteresowania kontaktw rozpracowywanych osb; sposb koordynowania przedsiwzi agenturalno-operacyjnych i ledczych; terminy realizacji przedsiwzi i nazwiska wykonawcw. Plany realizacji rozpracowa zatwierdzaj przeoeni, ktrym przysuguje prawo zatwierdzania wnioskw o aresztowanie rozpracowywanych osb. Plany realizacji rozpracowa agenturalnych, pozostajcych pod kontrol nadrzdnych jednostek uzgadnia si z kontrolujcymi jednostkami. Plany sporzdza si rwnie i zatwierdza w wyej podanym trybie w wypadku zakoczenia rozpracowania drog wydalenia rozpracowywanych osb za granic, werbunku rozpracowywanych wzgldnie przeprowadzenia przedsiwzi profilaktycznych. 2. Jednostka operacyjna prowadzca rozpracowanie agenturalne powinna przed jego realizacj wsplnie z Departamentem ledczym Komitetu (Wydziaem ledczym Wojewdzkiego Urzdu): przeanalizowa posiadane materiay i dowody przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb oraz okreli, czy istniej prawne i obiektywne podstawy dla ich aresztowania; opracowa wsplne przedsiwzicia niezbdne dla pomylnego przeprowadzenia ledztwa; okreli sposoby zaszyfrowania agentury w toku ledztwa. 3. Areszt rozpracowywanych osb stanowi powane i odpowiedzialne przedsiwzicie. Naley liczy si z tym, e wrogowie usiuj unikn odpowiedzialnoci za popenione przestpstwa i czsto stawiaj przy aresztach opr wcznie z uyciem broni.
59

Dlatego naley uwzgldni w planie zakoczenia rozpracowania wszystkie szczegy dotyczce przeprowadzenia operacji. W szczeglnoci naley przewidzie, kogo z rozpracowywanych, w jakim miejscu i w jakim czasie naley aresztowa, na co zwrci szczegln uwag przy dokonywaniu rewizji. Jednostka prowadzca rozpracowanie powinna o tym dokadnie poinstruowa pracownikw przeprowadzajcych operacj. Przed przeprowadzeniem operacji wskazane jest wyjanienie, czy rozpracowywani bd znajdowa si w okrelonym czasie w tych miejscach, w ktrych przewidziano dokonanie ich aresztowania. 4. Areszt czonkw i kandydatw PZPR, ktrych wroga dziaalno zostaa stwierdzona, przeprowadza si wycznie po uprzednim uzgodnieniu z waciwymi instancjami partyjnymi. Areszty pracownikw pozostajcych w nomenklaturze centralnych lub wojewdzkich wadz partyjnych i pastwowych, dziaaczy nauki, kultury i sztuki oraz specjalistw wszystkich dziedzin gospodarki narodowej przeprowadza si w trybie okrelonym przez specjalne zarzdzenia Komitetu do spraw Bezpieczestwa Publicznego. 18. Pena i czciowa realizacja rozpracowania 1. Przy penej realizacji sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-ledczej drog aresztowania wszystkich rozpracowywanych w niej osb pracownik operacyjny w niezbdnych wypadkach wszczyna kroki zmierzajce do zbadania nastrojw i zachowania si bliskich kontaktw aresztowanych osb. Naley przy tym zwrci szczegln uwag na ujawnienie ewentualnych przestpczych zamierze tych kontaktw oraz na otrzymanie informacji o ukrywanych przez nie rzeczowych i poszlakowych dowodach wrogiej dziaalnoci aresztowanych. W wyjtkowych wypadkach, gdy wroga dziaalno rozpracowywanych osb nosi szczeglnie niebezpieczny charakter (terror, dywersja, przerzut poszczeglnych osb i wanych dokumentw przez granic itp.), a dla aresztowania wszystkich rozpracowywanych w sprawie osb brak dostatecznych dowodw prawnych mona rozpocz realizacj rozpracowania od tajnego zdjcia jednej z nich, aby drog przesuchania jej sprawdzi posiadane materiay. W zalenoci od wynikw sprawdzenia podejmuje si decyzj w sprawie aresztowania pozostaych rozpracowywanych osb. Przy czciowej realizacji sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-ledczej i pozostawieniu na wolnoci z rnych przyczyn niektrych rozpracowywanych osb podejmuje si kroki zmierzajce do wykrycia i zlikwidowania ich ewentualnej dziaalnoci, wykorzystujc w tym celu agenturalne i inne operacyjne moliwoci. Naley przy tym wzi pod uwag fakt, e poszczeglne rozpracowywane osoby pozostajce na wolnoci mog ukry si przed organami bezpieczestwa, uciec za granic lub usiowa zatrze lady swojej przestpczej dziaalnoci. 2. Przy realizacji rozpracowania agenturalnego drog aresztowania rozpracowywanych osb ledztwo stanowi logiczne przeduenie i zakoczenie tego rozpracowania. Dlatego w toku prowadzenia ledztwa powinna istnie staa czno midzy wydziaem operacyjnym i ledczym. Systematyczna wymiana materiaw (doniesie agenturalnych, zezna aresztowanych) przyczyni si do cakowitego zdemaskowania aresztowanych i ewentualnego ujawnienia nowych okolicznoci, ktrych nie ustalono w toku rozpracowania. 3. Osoby rozpracowywane w ramach sprawy agenturalnej grupowej lub agenturalno-ledczej, lecz pozostawione na wolnoci przy czciowej realizacji mona w zalenoci od operacyjnej celowoci i potrzeby nadal rozpracowywa w ramach tych samych spraw, wzgldnie te w zalenoci od posiadanych materiaw mona zaoy na nie w ustalonym trybie sprawy agenturalne na osob lub ewidencyjno-obserwacyjne. Do takich spraw agenturalnych na osob lub ewidencyjno-obserwacyjnych zacza si sporzdzone na podstawie materiaw czciowo zrealizowanego rozpracowania szczegowe notatki lub memoranda oraz odpisy waniejszych dokumentw (doniesie agenturalnych, zezna aresztowanych, wiadkw i in.) dotyczcych tych osb, na ktre zakada si wymienione sprawy. O ile brak operacyjnej potrzeby dalszego prowadzenia rozpracowania agenturalnego lub obserwacji wspomnianych osb, to naley je pozostawi w kartotece oglnoinformacyjnej, a czciowo zrealizowan spraw przekaza do archiwum. W kartotece oglnoinformacyjnej pozostaj rwnie te osoby, ktre figuroway w rozpracowaniach agenturalnych, zaniechanych z rnych przyczyn z wyjtkiem tych wypadkw, gdy zaniechano spraw
60

w zwizku ze stwierdzeniem niewiarygodnoci zawartych w niej materiaw. W takim wypadku naley zaniecha rozpracowania, zniszczy materiay (zgodnie z trybem, ustalonym w 8), a figurujce w sprawie osoby wycofa z ewidencji. 19. Postpowanie w zwizku z zakoczeniem (zaniechaniem) rozpracowa agenturalnych Zakoczone i zaniechane sprawy agenturalne osobowe, agenturalno-ledcze i poszukiwawcze naley przekaza zgodnie z postanowieniem (zacznik nr 5) do archiwum Departamentu X (Wydz[ia] X). Postanowienie o zakoczeniu (zaniechaniu) i przekazaniu sprawy do archiwum zatwierdza przeoony, ktremu przysuguje prawo zatwierdzania zaoenia tych spraw. Do rozpracowa agenturalnych, zakoczonych w zwizku z aresztowaniem i skazaniem rozpracowywanych osb, naley zacza odpisy najwaniejszych zezna aresztowanych, aktu oskarenia oraz w miar moliwoci wyroku sdowego. Do spraw zaniechanych i zdanych do archiwum z innych przyczyn (mier, wyjazd za granic itd.) w niezbdnych wypadkach zacza si notatki, sporzdzone na podstawie zawartych w sprawie materiaw kompromitujcych figurujce w niej osoby. We wszystkich wypadkach zakoczenia (zaniechania) spraw agenturalnego rozpracowania i przekazania do archiwum zawartych w nich materiaw (lub ich zniszczenia) naley obowizkowo powzi decyzj o celowoci pozostawienia w kartotece oglnoinformacyjnej tych kontaktw rozpracowywanych osb, ktre ustalono i zarejestrowano w toku rozpracowania. 20. Przekazywanie (przesyanie) spraw agenturalnego rozpracowania Przekazywanie (przesyanie) spraw agenturalnego rozpracowania oraz spraw agenturalnego sprawdzenia do innej jednostki bezpieczestwa odbywa si na podstawie postanowienia (zacznik nr 6) zatwierdzonego przez naczelnika wydziau, kierownika Powiatowego Urzdu lub ich zastpcw, oraz wycznie za porednictwem Departamentu X (Wydziau X) po oficjalnym potwierdzeniu przez dan jednostk, e osoby figurujce w sprawie zamieszkuj obecnie na podlegym jej terenie. W wypadku wyjazdu poszczeglnych osb, figurujcych w sprawie agenturalnej grupowej, agenturalno-ledczej lub agenturalnego sprawdzenia, na stay pobyt do innego wojewdztwa naley na podstawie materiaw posiadanych na te osoby sporzdzi szczegowe notatki, a w niezbdnych wypadkach odpisy poszczeglnych waniejszych dokumentw, ktre przesya si do waciwej jednostki bezpieczestwa publicznego dla dalszego operacyjnego wykorzystania. Przekazywanie (przesyanie) takich materiaw odbywa si rwnie za porednictwem Departamentu X (Wydziau X). Kategorycznie zabrania si usuwania z akt podstawowej sprawy dokumentw posiadanych na osoby, ktre wyjechay na inny teren, niepodlegajcy danej jednostce. Jeeli wyjedajca osoba nie zerwaa wrogich kontaktw z innymi osobami rozpracowywanymi w ramach sprawy agenturalnej grupowej, to odpowiednie jednostki operacyjne uzgadniaj midzy sob agenturalno-operacyjne przedsiwzicia. Przekazywanie spraw wewntrz departamentu, wydziau, powiatowego urzdu odbywa si na podstawie raportu pracownika operacyjnego, ktry zatwierdza kierownik danej jednostki. W tych wypadkach dokonuje si nieodzownych adnotacji jedynie na osobistych kontach pracownikw operacyjnych. 21. Obserwacja agenturalna Poza agenturalnym rozpracowaniem organy bezpieczestwa publicznego prowadz agenturalno-operacyjn obserwacj konkretnych osb, z ktrych zachowania wynika, e s przeciwnikami ustroju ludowego, a ktre ze wzgldu na obce pochodzenie spoeczne i przynaleno klasow, przestpcz dziaalno polityczn w przeszoci lub z innych wzgldw mog w kadej chwili wszcz lub wznowi wrog dziaalno, jak rwnie mog by wykorzystane przez wywiady imperialistyczne, orodki reakcyjnej emigracji i niedobitki wrogiego podziemia w kraju przy realizowaniu przestpczych zamierze przeciwko PRL. (Wykaz kategorii osb podlegajcych agenturalnej obserwacji stanowi 2 specjalnego zacznika do niniejszej instrukcji).
61

Na kad osob podlegajc agenturalno-operacyjnej obserwacji zakada si i prowadzi spraw ewidencyjno-obserwacyjn. 22. Sprawa ewidencyjno-obserwacyjna Sprawa ewidencyjno-obserwacyjna jest form ewidencji operacyjnej, ktr zakada si na jedn osob na podstawie sprawdzonych materiaw pochodzcych ze rde wymienionych w 5 niniejszej instrukcji. Spraw ewidencyjno-obserwacyjn prowadzi si w celu systematycznej obserwacji agenturalno-operacyjnej, ktra pozwoliaby organom bezpieczestwa publicznego ustali w por ewentualne wrogie zamierzenia, poczynania lub przestpcze kontakty obserwowanych osb. Nie naley formalnie i mechanicznie decydowa o podjciu agenturalno-operacyjnej obserwacji konkretnej osoby jedynie z uwagi na to, e pozornie odpowiada ona okrelonej kategorii osb, wymienionych w 2 zacznika specjalnego. W kadym konkretnym wypadku naley wnikliwie przeanalizowa posiadane materiay, a w koniecznych przypadkach uzyska rwnie dodatkowe dane agenturalno-operacyjne, tak aby mc prawidowo oceni, jak postaw polityczn zajmowaa ta osoba, poczwszy od pierwszych lat istnienia wadzy ludowej, a zwaszcza od roku 1947 do chwili obecnej. W toku takiej analizy naley wzi pod uwag jej aktualn (polityczn i zawodow) opini w miejscu pracy i zamieszkania, tryb ycia oraz charakter utrzymywanych przez ni kontaktw. Aparat operacyjny winien skoncentrowa uwag na zapewnieniu agenturalno-operacyjnej obserwacji przede wszystkim tych osb, ktre stanowi najwiksze niebezpieczestwo z uwagi na ich spoeczno-polityczn przeszo i prac na wanych odcinkach lub obiektach. Spraw ewidencyjno-obserwacyjn zakada si na podstawie postanowienia (zacznik nr 7), ktre zatwierdza naczelnik wydziau w departamencie i Wojewdzkim Urzdzie, kierownik Powiatowego Urzdu (Delegatury) lub ich zastpcy. W postanowieniu o zaoeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej naley poda kategori ewidencji, do ktrej zalicza si dana osoba. Spraw ewidencyjno-obserwacyjn oraz osob podlegajc obserwacji rejestruje si w Departamencie X (Wydz[ia] X) po zatwierdzeniu postanowienia o zaoeniu sprawy. Materiay w sprawie ewidencyjno-obserwacyjnej ukada si w porzdku chronologicznym. Obserwacj agenturalno-operacyjn prowadzi si zazwyczaj przy pomocy posiadanych lub specjalnie zawerbowanych informatorw, a take przy uyciu innych rodkw pracy operacyjnej. Zalenie od moliwoci jeden informator moe zapewni agenturaln obserwacj kilku osb w ich miejscu zamieszkania lub pracy. W niezbdnych wypadkach informatorzy wykorzystywani w sprawach ewidencyjno-obserwacyjnych mog by ujci w rezydentury. Do obserwacji agenturalnej mona rwnie wykorzysta poszczeglnych agentw, jeeli to nie utrudni im wykonywania zada w sprawach agenturalnego rozpracowania. W tym samym celu wskazane jest subowe delegowanie tajnych wsppracownikw do miejscowoci, w ktrych skupione s osoby znajdujce si pod obserwacj agenturaln. Informatorzy (a take poszczeglni agenci) wykorzystywani do agenturalnej obserwacji powinni osobicie zna obserwowane osoby i posiada ich zaufanie. W wypadku otrzymania sprawdzonych danych o wrogich zamiarach, poczynaniach lub kontaktach osoby znajdujcej si pod obserwacj przeksztaca si spraw ewidencyjno-obserwacyjn w spraw agenturaln na osob zgodnie z wymogami okrelonymi w 7. O ile otrzymano sprawdzone dane o przestpczych kontaktach obserwowanej osoby z osobami rozpracowywanymi w ramach sprawy agenturalnej grupowej, zacza si do tego rozpracowania materiay zawarte w sprawie ewidencyjno-obserwacyjnej, a na osob podlegajc obserwacji wypenia si w ustalonym trybie arkusz rejestracyjny i rejestruje w Departamencie X (Wydz[ia] X). W wypadku ustalenia zorganizowanej wrogiej dziaalnoci osb figurujcych w sprawach ewidencyjno-obserwacyjnych mona na nie zaoy spraw agenturaln grupow w wyej podanym trybie. O ile w toku duszego agenturalnego badania obserwowanej osoby uzyska si przekonywajce obiektywne materiay, wiadczce o tym, e osoba ta przesza pozytywn ewolucj ideologiczn i pomimo swej wrogiej przeszoci lojalnie ustosunkowuje si do PRL, naley spraw ewidencyjno-obserwacyjn zaniecha i przekaza do archiwum Departamentu X (Wydz[ia] X), pozostawiajc t osob w kartotece oglnoinformacyjnej.
62

Przekazywanie (przesyanie) sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej do innej jednostki i w ramach tej samej jednostki odbywa si w trybie okrelonym w 20. 23. Ewidencja oglnoinformacyjna Oprcz rejestracji i ewidencji w trybie okrelonym w niniejszej instrukcji osb rozpracowywanych w ramach spraw agenturalnego rozpracowania oraz figurujcych w sprawach agenturalnego sprawdzenia i ewidencyjno-obserwacyjnych organy bezpieczestwa publicznego prowadz ewidencj oglnoinformacyjn. W ewidencji oglnoinformacyjnej rejestruje si osoby ujawnione i ujawniane w toku codziennej pracy agenturalno-operacyjnej, w stosunku do ktrych brak podstaw do rozpracowywania lub poddania ich obserwacji, lecz ktre ze wzgldu na obce pochodzenie spoeczne, udzia w przeszoci we wrogiej dziaalnoci, kontakty z rozpracowywanymi wrogimi elementami lub z innych przyczyn mog w pewnym stopniu interesowa organy bezpieczestwa przy analizowaniu sytuacji operacyjnej wzgldnie posuy jako materia informacyjny przy organizowaniu przedsiwzi agenturalno-operacyjnych na poszczeglnych obiektach lub w pewnych zagadnieniach. (Kategorie ewidencji i wykaz osb podlegajcych rejestracji w ewidencji oglnoinformacyjnej okrela odrbne zarzdzenie). Podstaw do zarejestrowania w ewidencji oglnoinformacyjnej stanowi sprawdzone materiay pochodzce ze rde wymienionych w 5 niniejszej instrukcji. Rejestracja w ewidencji oglnoinformacyjnej odbywa si na podstawie raportu (zacznik nr 7a), zatwierdzonego przez naczelnika wydziau w Komitecie i WUdsBP, kierownika PUdsBP (Delegatury) lub ich zastpcw. Raport wraz ze wszystkimi materiaami kompromitujcymi i kart E-14 przekazuje si do Departamentu X (Wydziau X) celem zarejestrowania i zoenia materiaw do archiwum. Materiay na osoby zarejestrowane w ewidencji oglnoinformacyjnej archiwum Departamentu X (Wydziau X) segreguje si wg kategorii ewidencji. W ewidencji oglnoinformacyjnej znajduj si rwnie osoby, ktre figuroway w zaniechanych i przekazanych do archiwum sprawach ewidencyjno-obserwacyjnych oraz w zaniechanych sprawach agenturalnego rozpracowania i sprawdzenia. W tym wypadku, gdy do jednostki operacyjnej wpyn dane wiadczce o wrogiej dziaalnoci osoby figurujcej w ewidencji oglnoinformacyjnej i zachodzi konieczno zaoenia sprawy agenturalnego rozpracowania, podejmuje si z archiwum znajdujce si w nim materiay na te osoby i zacza do odpowiedniego rozpracowania agenturalnego. 24. Teczki obiektowe i zagadnieniowe Dla koncentracji i systematyzacji materiaw odzwierciedlajcych sytuacj operacyjn i stan pracy kontrwywiadowczej na waniejszych i specjalnych obiektach gospodarki narodowej oraz w dziedzinie okrelonych zagadnie pracy operacyjnej, organy bezpieczestwa publicznego prowadz teczki obiektowe i zagadnieniowe. Materiay zebrane w teczkach obiektowych i zagadnieniowych wykorzystuje si do analizy charakteru przestpczej dziaalnoci wrogich elementw, do prawidowego okrelania treci i sposobw przeprowadzenia najbardziej skutecznych przedsiwzi agenturalno-operacyjnych, zapewniajcych wykrycie, zapobieenie i zlikwidowanie w por tej wrogiej dziaalnoci na konkretnych obiektach lub w dziedzinie okrelonych zagadnie. Teczki obiektowe i zagadnieniowe nie s form agenturalnego rozpracowania, sprawdzenia lub obserwacji, gdy w ich ramach nie rozpracowuje si ani [nie] rejestruje konkretnych osb. Teczki obiektowe i zagadnieniowe zakada si na podstawie postanowienia (zacznik nr 8), ktre zatwierdza dyrektor departamentu Komitetu, kierownik Wojewdzkiego Urzdu i ich zastpcy. Teczki obiektowe i zagadnieniowe rejestruje si w Departamencie X (Wydziale X) i wpisuje na konta osobiste tych pracownikw operacyjnych, ktrzy je prowadz. Teczka obiektowa Teczk obiektow zakada si na kady obiekt specjalny oraz na waniejszy obiekt gospodarki narodowej, na ktrym organizuje si i prowadzi prac kontrwywiadowcz.
63

Teczk obiektow mona rwnie zaoy na grup przedsibiorstw okrelonej gazi przemysu lub na grup jednorodnych obiektw komunikacji, cznoci, rolnictwa, handlu itp., o ile zakadanie oddzielnej teczki obiektowej na kady z tych obiektw jest niecelowe. Wykaz obiektw, na ktre zakada si teczki obiektowe, okrela kierownictwo departamentw, jak rwnie kierownictwo Wojewdzkich Urzdw po uzgodnieniu z odpowiednimi departamentami Komitetu. W teczce obiektowej mog koncentrowa si nastpujce materiay: 1. Notatki charakteryzujce obiekt z punktu widzenia kontrwywiadowczego. 2. Plany przedsiwzi agenturalno-operacyjnych zwizane z organizacj i prowadzeniem pracy kontrwywiadowczej, zapewnieniem nienaruszalnoci tajemnicy pastwowej i zabezpieczeniem powaniejszych odcinkw przed prbami dywersji. 3. Informacje i sprawozdania dla jednostek nadrzdnych o stanie pracy kontrwywiadowczej, formach i metodach przestpczej dziaalnoci wrogich elementw, o zapewnieniu nienaruszalnoci tajemnicy pastwowej i o innych wanych zagadnieniach. Wytyczne jednostek nadrzdnych i kierownictwa. 4. Uoglnione materiay dot[yczce] zaistniaych przestpczych aktw i przejaww dziaalnoci wrogich elementw oraz dokumenty odzwierciedlajce tre przeprowadzonych lub przeprowadzanych przedsiwzi profilaktycznych na obiekcie. 5. Odpisy najwaniejszych doniesie agenturalnych, zezna aresztowanych, wyrokw sdowych w sprawie osb skazanych za antypastwow dziaalno na obiekcie oraz inne materiay dotyczce danego obiektu, posiadajce powan warto operacyjn dla organw bezpieczestwa. 6. Wykaz rozpracowa agenturalnych i spraw ewidencyjno-obserwacyjnych wraz z nazwiskami figurujcych w nich osb. Wykaz niektrych kategorii osb zarejestrowanych w ewidencji oglnoinformacyjnej (sporzdza si w niezbdnych wypadkach dla uatwienia prawidowej oceny sytuacji operacyjnej). 7. Wykaz agentury (wg pseudonimw) wykorzystywanej w konkretnych sprawach ewidencji operacyjnej oraz dla wykrywania zamierze i udaremniania prb dokonania dywersji na zagroonych punktach, zapewnienia nienaruszalnoci tajemnicy pastwowej, a take dla wykonywania innych specjalnych zada. 8. Korespondencja dotyczca obiektu. Teczka zagadnieniowa Teczk zagadnieniow zakada si w departamentach, wydziaach, sekcjach Komitetu (Wojewdzkiego Urzdu) w zwizku z okrelonymi zagadnieniami pracy operacyjnej (konkretne wywiady kapitalistyczne, bye reakcyjne partie polityczne, organizacje itp.). Wykaz gwnych kierunkw (konkretnych zagadnie) pracy agenturalno-operacyjnej, w zwizku z ktrymi celowe jest prowadzenie teczek zagadnieniowych, okrelaj odpowiednie departamenty Komitetu i kierownictwo Wojewdzkich Urzdw. W teczkach zagadnieniowych, ktre prowadzi si w wydziaach i sekcjach Wojewdzkich Urzdw, mog koncentrowa si nastpujce materiay: 1. Opisy orientacyjne i notatki o formach i metodach przestpczej dziaalnoci wrogich elementw, dot[yczce] okrelonego zagadnienia pracy operacyjnej. 2. Plany przedsiwzi agenturalno-operacyjnych, dotyczce organizacji i prowadzenia pracy kontrwywiadowczej w zwizku z okrelonym zagadnieniem na terenie wojewdztwa. 3. Informacje i sprawozdania dla jednostek nadrzdnych o stanie pracy agenturalno-operacyjnej w zwizku z okrelonym zagadnieniem. Wytyczne jednostek nadrzdnych i kierownictwa, dotyczce organizacji pracy. 4. Odpisy najwaniejszych doniesie agenturalnych, zezna aresztowanych i inne materiay posiadajce dla organw powan warto w zwizku z okrelonym zagadnieniem pracy operacyjnej. 5. Wykaz rozpracowa agenturalnych, spraw ewidencyjno-obserwacyjnych wraz z nazwiskami figurujcych w nich osb; spis osb figurujcych w ewidencji oglnoinformacyjnej, ktre mog interesowa jednostk operacyjn przy organizowaniu i prowadzeniu kontrwywiadowczej pracy na terenie wojewdztwa w zwizku z okrelonym zagadnieniem. 6. Wykaz agentury (wedug pseudonimw) wykorzystywanej w konkretnych sprawach ewidencji operacyjnej i wypeniajcej inne zadania w zwizku z okrelonym zagadnieniem. 7. Korespondencja dotyczca danego zagadnienia pracy operacyjnej. W poszczeglnych wypadkach moe zaj konieczno i celowo prowadzenia teczek zagadnieniowych w sekcjach i wydziaach departamentw Komitetu w zwizku z okrelonymi zagadnieniami pracy
64

operacyjnej, prowadzonej przez organy na terenie caego kraju. W takich teczkach koncentruje si wycznie uoglnione dane, charakteryzujce sytuacj operacyjn, formy i metody przestpczej dziaalnoci wrogich elementw, stan pracy kontrwywiadowczej oraz przedsiwzicia zwizane z zapobieganiem i likwidowaniem przestpczej dziaalnoci wrogw PRL. 25. Teczka kontrolna W celu zapewnienia konkretnego kierowania, systematycznej kontroli i skutecznej pomocy jednostkom terenowym w rozwizywaniu najbardziej skomplikowanych zada agenturalno-operacyjnych wydziay departamentw Komitetu i wydziay Wojewdzkich Urzdw prowadz teczki kontrolne w waniejszych sprawach agenturalnego rozpracowania. Teczki kontrolne zakada si na kad spraw rozpracowania agenturalnego (spraw agenturaln grupow, agenturaln na osob, agenturalno-ledcz, agenturalno-poszukiwawcz), ktra ma specjalne znaczenie z punktu widzenia pracy operacyjnej. Teczki kontrolne zakada si na ustne lub pisemne polecenie dyrektora departamentu lub jego zastpcy, a w Wojewdzkich Urzdach na polecenie naczelnika wydziau lub jego zastpcy. Teczki kontrolnej nie rejestruje si w Departamencie X (Wydziale X), a jedynie odnotowuje si w wewntrznej ewidencji departamentu (wydziau) operacyjnego i wpisuje na osobiste konto waciwego pracownika operacyjnego. W teczce kontrolnej koncentruje si (w chronologicznym porzdku) dokumenty i materiay, charakteryzujce stan rozpracowania oraz pozwalajce na dokonanie prawidowej oceny przeprowadzonych i planowanych przedsiwzi. W szczeglnoci w teczce kontrolnej agenturalnego rozpracowania mog koncentrowa si: zawiadomienie podlegej jednostki o wszczciu rozpracowania, notatki lub memoranda sporzdzone na podstawie materiaw zawartych w sprawie, charakterystyki agentury wykorzystywanej w rozpracowaniu, plany agenturalno-operacyjnych przedsiwzi w sprawie, odpisy polece jednostki kontrolujcej itp. Po zakoczeniu lub zaniechaniu rozpracowania agenturalnego teczk kontroln zdaje si do archiwum. W poszczeglnych wypadkach wydziay Komitetu (Wojewdzkich Urzdw) mog zakada teczki kontrolne dla analizy stanu pracy kontrwywiadowczej wojewdzkich urzdw w najwaniejszych zagadnieniach lub na szczeglnie wanych obiektach. 26. Tryb rejestracji spraw ewidencji operacyjnej 1. Do spraw ewidencji operacyjnej zalicza si: a) spraw agenturaln grupow; b) spraw agenturaln na osob; c) spraw agenturalno-ledcz; d) spraw agenturalno-poszukiwawcz; e) spraw agenturalnego sprawdzenia; f) spraw ewidencyjno-obserwacyjn. Kad nowo zaoon spraw ewidencji operacyjnej po zatwierdzeniu postanowienia o jej zaoeniu rejestruj w obowizkowym trybie: departamenty operacyjne Komitetu ds. BP w Departamencie X; wydziay operacyjne WUdsBP oraz Powiatowe Urzdy ds. BP w wydziale X WUdsBP. 2. W celu zarejestrowania sprawy ewidencji operacyjnej jednostki operacyjne przedkadaj w Departamencie X (Wydziale X) postanowienie o zaoeniu sprawy (lub raport dla spraw agenturalnego sprawdzenia) oraz odpowiednie karty ewidencyjne wzoru,,EO-6, E-14 i E-15, a przy rejestracji spraw agenturalnych grupowych i agenturalno-ledczych ponadto arkusze rejestracyjne kadej rozpracowywanej osoby. Uwaga: Spraw agenturalno-ledcz mona zarejestrowa bez przedoenia arkuszy rejestracyjnych na osoby podejrzane o popenienie przestpczego aktu, jeeli do chwili zaoenia sprawy nie ustalono takich osb. 3. Po zarejestrowaniu sprawy Departament X (Wydzia X) wydaje pracownikowi operacyjnemu okadk sprawy z uwidocznionym na niej numerem rejestracyjnym, zwracajc mu przy tym:
65

a) postanowienie (raport) o zaoeniu sprawy, na ktrym odnotowano dat rejestracji sprawy i jej numer; przy rejestracji spraw agenturalnych grupowych i agenturalno-ledczych zwraca si rwnie arkusze rejestracyjne kadej rozpracowywanej osoby z adnotacj o zarejestrowaniu; b) karty E-15 z wynikami sprawdzenia osb zarejestrowanych w sprawie. 4. W wypadku gdy w rnych departamentach, wydziaach Komitetu (Wojewdzkich Urzdw) znajduj si kompromitujce materiay dotyczce tej samej osoby, naley w celu uniknicia dublowania pracy powzi decyzj, ktra jednostka operacyjna bdzie prowadzi spraw i przejmie wszystkie posiadane materiay. 5. Kontakty rozpracowywanych osb, stanowice przedmiot operacyjnego zainteresowania organw, ustalone w toku prowadzenia rozpracowania agenturalnego, rejestruje si w miar ich ujawniania za zezwoleniem naczelnika wydziau w Komitecie i Wojewdzkim Urzdzie lub kierownika Powiatowego Urzdu (Delegatury), przedkadajc w Departamencie X (Wydziale X) po jednym egzemplarzu karty E-14a. 6. O zmianie zabarwienia rozpracowania i kategorii ewidencji osb znajdujcych si pod obserwacj, jak rwnie o zmianach w ich personaliach jednostka operacyjna zawiadamia pisemnie Departament X (Wydzia X) celem skorygowania kart ewidencyjnych. Zawiadomienia te podpisuje kierownik sekcji w Komitecie i w Wojewdzkim Urzdzie, kierownik Powiatowego Urzdu lub jego zastpca. 7. Przeksztacenie sprawy ewidencji operacyjnej w inn form rozpracowania agenturalnego odbywa si na podstawie postanowienia o zaoeniu odpowiedniej formy rozpracowania, zatwierdzonego przez waciwego zwierzchnika zgodnie z 7 niniejszej instrukcji. W tym wypadku przedkada si w Departamencie X (Wydziale X) dla rejestracji postanowienie o zaoeniu nowej formy rozpracowania, karty rejestracyjne oraz waciw spraw ewidencji operacyjnej przeksztacon w inn form. 27. Departament X Komitetu ds. BP i wydziay X WUdsBP prowadz systemem kartotecznym ewidencj spraw (agenturalnych grupowych, agenturalnych na jedn osob, agenturalno-ledczych, agenturalno-poszukiwawczych, ewidencyjno-obserwacyjnych i agenturalnego sprawdzenia) oraz figurujcych w nich osb i ich kontaktw. Dla celw informacyjnych Departament X i Wydziay X Wojewdzkich Urzdw prowadz alfabetyczn kartotek oglnoinformacyjn, a dla sporzdzania zestawie statystycznych o iloci i ruchu spraw ewidencji operacyjnej kartotek statystyczn. W kartotece oglnoinformacyjnej rejestruje si rwnie osoby aresztowane i skazane za przestpstwa antypastwowe. W centralnej kartotece oglnoinformacyjnej Departamentu X centralizuje si ewidencj osb rozpracowywanych przez organy bezpieczestwa publicznego na terenie caego kraju z wyjtkiem osb zarejestrowanych do spraw agenturalnego sprawdzenia oraz kontaktw rozpracowywanych osb. Urzd do Spraw Bezpieczestwa na m.st. Warszaw i Wojewdzki Urzd do Spraw Bezpieczestwa Publicznego w Warszawie rejestruj w centralnej kartotece oglnoinformacyjnej Departamentu X wszystkie osoby figurujce w sprawach ewidencji operacyjnej, a w tej liczbie rwnie osoby zarejestrowane jako figurujce w sprawach agenturalnego sprawdzenia oraz kontakty rozpracowywanych osb. W departamentach Komitetu, w wydziaach Wojewdzkich Urzdw i w Powiatowych Urzdach prowadzi si konta osobiste kadego pracownika operacyjnego. Na konto osobiste wpisuje si wszystkie sprawy ewidencji operacyjnej, teczki personalne i teczki pracy agentury oraz teczki obiektowe, zagadnieniowe i kontrolne, prowadzone przez danego pracownika operacyjnego. Wzr konta osobistego ustala Departament X. Konta osobiste prowadzi pracownik specjalnie wyznaczony przez kierownictwo jednostki operacyjnej. Departament X i Wydziay X prowadz rejestracj i ewidencj spraw ewidencji operacyjnej zgodnie ze specjaln instrukcj Komitetu ds. BP.

66

Zacznik specjalny CILE TAJNE

1. WYKAZ KATEGORII OSB PODLEGAJCYCH AGENTURALNEMU ROZPRACOWANIU 1. Rozpracowaniu agenturalnemu podlegaj w zasadzie osoby uprawiajce aktualnie dziaalno antypastwow. 2. Rozpracowanie agenturalne obejmuje rwnie konkretne osoby spord poniszych kategorii szczeglnie niebezpiecznych elementw w stosunku do ktrych, nie dysponujemy materiaami o ich aktualnej wrogiej dziaalnoci. Do takich kategorii nale: a) Pracownicy przedstawicielstw krajw kapitalistycznych zajmujcy w nich stanowiska, z ktrymi zazwyczaj wie si uprawianie szpiegostwa (np. attache wojskowi). Pracownicy tyche przedstawicielstw, o ktrych wiadomo, e na poprzednio zajmowanych stanowiskach prowadzili szpiegowsk robot; b) Przebywajcy w kraju kadrowi pracownicy wywiadw imperialistycznych i zagranicznych orodkw polskiej reakcji, a take ich agenci i kurierzy; c) Osoby zwizane stosunkami rodzinnymi, przyjacielskimi lub materialnymi z wrogami Polski Ludowej, ktrzy zbiegli za granic, wzgldnie odmwili powrotu do kraju z delegacji subowej jeeli osoby te utrzymuj z nimi bezporednie lub porednie kontakty w jakiejkolwiek formie (korenspodencja, paczki itp.); d) Ideologowie, organizatorzy, kierownicy oraz waniejsi uczestnicy organizacji i spiskw dziaajcych po wyzwoleniu, w okresie okupacji lub w Polsce sanacyjnej, podejrzani o inspirowanie lub dokonanie szczeglnie niebezpiecznych przestpstw (morderstw, napadw, prowokacji w stosunku do ruchu rewolucyjnego i dziaaczy demokratycznych) lecz dotychczas nie pocignici do odpowiedzialnoci karnej; e) Pracownicy i agenci gestapo oraz ci pracownicy dwjki i defensywy, ktrzy byli bezporednio zaangaowani w zbrodniczej, antyludowej i antyradzieckiej dziaalnoci; f) Inne osoby wyranie wrogo ustosunkowane do ustroju PRL, posiadajce wpyw w danym rodowisku i przejawiajce swoj wrog postaw w sposb ukryty i zamaskowany. 2. WYKAZ KATEGORII OSB PODLEGAJCYCH AGENTURALNEJ OBSERWACJI Obserwacji agenturalnej podlegaj osoby nastpujcych kategorii: 1. pracownicy i agenci (o konkretnie ustalonej dziaalnoci) byych organw wywiadu i kontrwywiadu Polski sanacyjnej; 2. Osoby, ktre zajmoway kierownicze stanowiska w aparacie pastwowym, wojskowym i gospodarczym Polski sanacyjnej; 3. Osoby, ktre byy dopuszczone do poufnych prac w przedstawicielstwach dyplomatycznych, firmach i innych placwkach pastw kapitalistycznych w Polsce sanacyjnej; 4. Cudzoziemcy, przedstawiciele krajw kapitalistycznych nie wymienieni w l niniejszego zacznika. Obserwacji agenturalnej podlegaj rwnie konkretne osoby spord: 1. Byych kapitalistw i byych obszarnikw oraz kuakw wykazujcych wrog postaw wobec ustroju PRL; 2. Repatriantw i reemigrantw z krajw kapitalistycznych, ktrzy zajmowali tam kierownicze stanowiska w wojsku i administracji lub przemyle wojennym (osoby te poddaje si obserwacji za zgod Komitetu ds.BP); 3. Repatriantw oficerw andersowskich formacji wojskowych, ktrych obecn postaw cechuje wyranie nieprzychylny stosunek do ustroju PRL; 4. Starszych oficerw oraz pracownikw sztabw i komrek wywiadowczych byych reakcyjnych organizacji w kraju (AK, WiN, NSZ, ZWZ, BCh, WRN i inne), kierowniczego aktywu byych reakcyjnych partii i ugrupowa (PSL, SN, WRN), byych aktywnych uczestnikw trockistowskich grup, oraz za zezwoleniem Komitetu ds.BP spord elementw prawicowo-nacjonalistycznych jeeli brak danych o ich pozytywnym stosunku do ustroju PRL;
67

5. Znanych z wrogiej postawy wpywowych duchownych, wieckich i zakonnych kocioa katolickiego, wieckiego aktywu katolickiego oraz wpywowych duchownych i reakcyjnego aktywu innych wyzna i sekt religijnych; 6. Znanych z wrogiej postawy wpywowych rewizjonistw niemieckich oraz rodzin przebywajcych za granic wybitnych dziaaczy rewizjonistycznych; 7. Byych kierownikw biaogwardyjskich organizacji oraz aktywnych dziaaczy nacjonalistycznych (UPA i in.) jeeli brak danych o ich pozytywnym stosunku do ustroju PRL; 8. Rodzin i najbliszego otoczenia osb zbiegych zagranic wzgldnie odgrywajcych powan rol w politycznym i spoecznym aparacie pastw kapitalistycznych lub w reakcyjnych orodkach emigracyjnych. Ponadto agenturalnej obserwacji podlegaj wszystkie osoby zwolnione z wizie po odbyciu kary za szczeglnie niebezpieczne przestpstwa antypastwowe3.

3 Zaczniki do instrukcji stanowi take pominite w druku wzory formularzy: Postanowienie o zaoeniu [konkretnej formy rozpracowania agenturalnego]; Arkusz rejestracyjny rozpracowywanego w sprawie; Postanowienie o zakoczeniu (zaniechaniu) i przekazaniu do archiwum spraw ewidencji operacyjnej; Postanowienie o przesaniu (przekazaniu) sprawy ewidencji operacyjnej; Postanowienie o zaoeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej; Raport o zarejestrowanie w ewidencji oglnoinformacyjnej; Postanowienie o zaoeniu teczki obiektowej-zagadnieniowej; Pominito take: Wykaz zabarwie rozpracowa agenturalnych okrelajcych charakter przestpczej dziaalnoci rozpracowywanych osb; Ukad materiaw w sprawie agenturalnej grupowej; Ukad materiaw w sprawie agenturalno-ledczej; Ukad materiaw w sprawie agenturalnej na osob i agenturalno-poszukiwawczej; spis rzeczy.

68

CILE TAJNE KOMITET DO SPRAW BEZPIECZESTWA PUBLICZNEGO Warszawa, dnia 11 marca 1955 r.

INSTRUKCJA nr 04/55 o zasadach pracy z agentur w organach bezpieczestwa publicznego PRL

Agentura stanowi podstawowy or organw bezpieczestwa publicznego w walce ze szpiegami wywiadw imperialistycznych, terrorystami, dywersantami i szkodnikami, uczestnikami reakcyjnych podziemnych organizacji i grup, rewizjonistami oraz innymi wrogami PRL. Stosowanie tego wanego i ostrego ora przeciwko wrogom narodu polskiego moe by skuteczne tylko pod warunkiem prawidowego rozumienia polityki Partii i Rzdu, susznej oceny sytuacji politycznej i operacyjnej, cisego przestrzegania ustawodawstwa PRL, dyscypliny oraz znajomoci uksztatowanych przez praktyk zasad pracy z agentur, obowizujcych kadego pracownika operacyjnego.

I. SIE AGENTURALNA ORGANW BEZPIECZESTWA PUBLICZNEGO 1. Kategorie agentury Sie agenturalna organw bezpieczestwa publicznego skada si z agentw, informatorw i rezydentw. Agenci i informatorzy s to osoby pozyskane do tajnej wsppracy, posiadajce takie cechy osobiste, zdolnoci i moliwoci, ktre pozwalaj organom bezpieczestwa publicznego wykorzystywa je dla wykrywania i rozpracowywania agentury wywiadw kapitalistycznych, uczestnikw antyludowego podziemia oraz innych wrogich elementw. Agent jest to najcenniejszy i najbardziej wykwalifikowany tajny wsppracownik organw bezpieczestwa, ktry z reguy posiada lub moe uzyska bezporednie dotarcie do osb prowadzcych wrog dziaalno oraz potrafi zdoby ich zaufanie. Agenta uywa si w celu rozpracowania osb figurujcych w sprawach agenturalnych grupowych, agenturalnych na osob, agenturalno-ledczych, agenturalno-poszukiwawczych oraz w sprawach agenturalnego sprawdzenia, a take dla wykonania innych najbardziej skomplikowanych zada organw bezpieczestwa. Informator obserwuje z reguy dziaania i kontakty osb, ktrymi interesuj si organy bezpieczestwa, dy do pozyskania ich zaufania w celu ustalenia ich ewentualnej przestpczej dziaalnoci oraz informuje organy o zaobserwowanych konkretnych przejawach wrogiej dziaalnoci. Informatora wykorzystuje si rwnie dla wykrywania zamierze i udaremniania prb dokonania dywersji na szczeglnie wanych obiektach gospodarki narodowej, dla zapewnienia nienaruszalnoci tajemnicy pastwowej, przy poszukiwaniu niebezpiecznych przestpcw oraz dla dokonywania ustale. Jeeli informator, odpowiednio wychowywany i umiejtnie kierowany przez pracownika operacyjnego, potrafi pozyska zaufanie wrogich elementw, podlegajcych rozpracowaniu, zostaje on przeniesiony do kategorii agentw. Rezydent jest to tajny wsppracownik, rekrutujcy si z reguy spord posiadajcych dowiadczenie polityczne czonkw i kandydatw PZPR. Za porednictwem rezydenta pracownik operacyjny kieruje prac informatorw przekazanych rezydentowi na czno. Organy bezpieczestwa uzyskuj i wykorzystuj dla pracy z agentur lokale kontaktowe i konspiracyjne, ktrych waciciele nie nale do adnej z kategorii sieci agenturalnej.

II. WERBUNEK AGENTURY Werbunkiem nazywamy proces pozyskania okrelonej osoby do tajnej wsppracy z organami bezpieczestwa publicznego, realizowany i dokumentowany przez pracownika operacyjnego w ustalonym trybie.
69

 2. Cel werbunku Werbunku agentw i informatorw dokonuje si celem wykrycia i zdemaskowania przestpczych zamierze i dziaalnoci wrogich organizacji, grup i poszczeglnych osb, prowadzcych walk przeciwko Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Do tajnej wsppracy naley pozyskiwa takie osoby, ktre organy bezpieczestwa publicznego mog skutecznie wykorzysta przede wszystkim: w walce z wrog dziaalnoci wywiadw imperialistycznych i zwizanych z nimi reakcyjnych ugrupowa emigracyjnych; w walce z terrorystyczn i inn dziaalnoci pozostaoci reakcyjnego podziemia oraz z prbami tworzenia w kraju nielegalnych organizacji; w walce z wrog dziaalnoci niemieckich elementw rewizjonistycznych; w walce z dywersj, sabotaem i szkodnictwem, uprawianymi przez wroga w gospodarce narodowej; dla dokonywania wywiadowczych i kontrwywiadowczych przedsiwzi w krajach kapitalistycznych. Werbunek agentury bez okrelonego celu jest niedopuszczalny. Pozyskanie do tajnej wsppracy skada si z nastpujcych elementw: doboru i sprawdzenia kandydata do werbunku, przygotowania werbunku oraz waciwego aktu werbunku agenta (informatora, rezydenta). 3. Dobr i sprawdzenie kandydata do werbunku Odpowiedni dobr kandydata do werbunku jest jednym z najwaniejszych warunkw zdobycia tajnych wsppracownikw, zdolnych do okazywania pomocy organom bezpieczestwa publicznego w realizacji stojcych przed nimi zada. Przy doborze kandydata naley wzi pod uwag: a) konkretn sytuacj operacyjn: tre i charakter rozpracowania, specyfik obiektu oraz inne szczeglne warunki, w ktrych przeprowadza si agenturalno-operacyjne przedsiwzicia; b) moliwoci i celowo wykorzystania w charakterze tajnego wsppracownika okrelonej osoby, biorc pod uwag jej cechy osobiste, walory intelektualne i zdolnoci; c) moliwoci realizacji werbunku i zapewnienia konspiracji przy utrzymywaniu cznoci z zawerbowanym oraz istnienie okrelonych gwarancji jego uczciwej wsppracy z organami bezpieczestwa publicznego. Obok tych oglnych wymogw naley przy doborze kandydata do werbunku wzi rwnie pod uwag, czy odpowiada on specyficznym warunkom, wymaganym od poszczeglnych kategorii tajnych wsppracownikw (agentw, informatorw, rezydentw). 1. Dobr kandydata na agenta Kandydata na agenta dobieramy spord: uczestnikw rozpracowywanej organizacji lub grupy, najbliszych kontaktw rozpracowywanych osb, a take spord tych osb, ktre wywiady imperialistyczne, podziemne organizacje i grupy zamierzaj wykorzysta dla swoich wrogich celw. Przy doborze kandydata do werbunku spord uczestnikw wrogiej organizacji, grupy lub siatki szpiegowskiej naley wnikliwie przeanalizowa wszystkie materiay charakteryzujce jego rol, stopie aktywnoci i wzajemne stosunki z innymi uczestnikami organizacji (grupy, siatki). Werbowanie przywdcw i aktywnych uczestnikw wrogich grup i organizacji jest dopuszczalne tylko w wyjtkowych wypadkach, gdy zachodzi konieczno wykrycia dziaalnoci wrogich orodkw, inspiratorw i wyszych ogniw rozgazionego i zakonspirowanego podziemia. Przywdc wrogiej grupy lub organizacji mona werbowa wycznie za zezwoleniem kierownictwa Komitetu ds. BP. Na werbunek aktywnego uczestnika wrogiej organizacji (grupy) udziela zezwolenia dyrektor waciwego departamentu, kierownik WUdsBP lub ich zastpcy. Przy doborze kandydata spord kontaktw osb rozpracowywanych naley wyjani: charakter tych kontaktw (organizacyjne, rodzinne, przyjacielskie, stae, przypadkowe) oraz moliwoci wykrycia przez kandydata skadu osobowego rozpracowywanej organizacji (grupy) i jej konkretnej przestpczej dziaalnoci. Spord osb, ktre zamierza wykorzysta wywiad kapitalistyczny i reakcyjne podziemie, celowe jest werbowanie tych, ktre z uwagi na swoje obiektywne walory s w stanie pomc organom bezpieczestwa publicznego w wykrywaniu zamierze i poczyna wroga.
70

2. Dobr kandydata na informatora Kandydata do werbunku w charakterze informatora dobieramy spord: osb utrzymujcych prywatne i subowe kontakty z ludmi rozpracowywanymi, sprawdzanymi i obserwowanymi w ramach spraw ewidencji operacyjnej; osb posiadajcych moliwoci wykrywania, poznawania i sprawdzania ludzi, ktrzy s przedmiotem zainteresowania ze strony organw bezpieczestwa z uwagi na utrzymywane przez nich kontakty lub wrogi stosunek do ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a w okrelonych przypadkach rwnie ze wzgldu na ich przeszo spoeczno-polityczn; osb posiadajcych moliwoci okazywania pomocy organom bezpieczestwa w wykrywaniu zamierze i udaremnianiu prb dokonania dywersji na szczeglnie wanych obiektach gospodarki narodowej, jak rwnie w zapewnieniu nienaruszalnoci tajemnicy pastwowej; osb, ktre mona wykorzystywa przy dokonywaniu ustale i sprawdze. Kandydata na informatora naley z reguy dobiera spord patriotw i lojalnych obywateli Polski Ludowej. 3. Dobr kandydata na rezydenta Kandydata do werbunku w charakterze rezydenta dobiera si z reguy spord czonkw i kandydatw Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, ktrzy dziki swojemu przygotowaniu, osobistym walorom, autorytetowi i obliczu moralnemu potrafi pokierowa przekazanymi im na czno informatorami zgodnie z zadaniami otrzymywanymi od pracownika operacyjnego. Przy doborze kandydata na rezydenta naley rwnie wzi pod uwag, czy jego warunki subowe i bytowe pozwol mu na spotykanie si z otrzymanymi na czno informatorami. 4. Sprawdzenie i rejestracja kandydata do werbunku Po doborze kandydata do werbunku w charakterze agenta (informatora, rezydenta) pracownik sprawdza go w kartotece oglnej, ustala dane ankietowe, dotyczce jego yciorysu, a nastpnie przedstawia przeoonemu wszystkie materiay celem uzyskania zezwolenia na dalsze opracowanie kandydata do werbunku. Zezwolenia takiego udzielaj: naczelnicy wydziaw w departamentach i wojewdzkich urzdach oraz kierownicy powiatowych urzdw i delegatur. Po uzyskaniu zezwolenia naley kandydata zarejestrowa w ewidencji kontrolnej. Dla zarejestrowania w ewidencji kontrolnej kandydata do werbunku w charakterze tajnego wsppracownika pracownik operacyjny wypenia kart ewidencyjn (wzr nr EO-4-K), ktr przesya do Departamentu X Komitetu do spraw Bezpieczestwa Publicznego (Wydziau X Wojewdzkiego Urzdu). Kart ewidencyjn podpisuje przeoony, ktry udzieli zezwolenia na przygotowanie werbunku. 5. Ograniczenia Zabrania si werbowania tajnych wsppracownikw wszystkich kategorii spord: czonkw instancji partyjnych, funkcjonariuszy aparatu partyjnego (w tej liczbie rwnie funkcjonariuszy aparatu politycznego POM, kolejnictwa i eglugi), posw na sejm, czonkw prezydiw Rad Narodowych, sdziw i prokuratorw, kierownikw centralnych ogniw aparatu pastwowego, osb zajmujcych kierownicze stanowiska w zwizkach zawodowych i ZMP. Nie wolno rwnie werbowa informatorw i rezydentw spord kierownikw przedsibiorstw, dyrektorw POM-w, PGR-w i przewodniczcych spdzielni produkcyjnych dla rozpracowania podlegych im pracownikw lub utrzymywania cznoci z tajnymi wsppracownikami zatrudnionymi na tyme obiekcie. Kady werbunek w charakterze agenta (informatora, rezydenta) osoby rekrutujcej si spord inteligencji twrczej (pisarza, artysty, dziennikarza, pracownika naukowego itp.) lub zajmujcej kierownicze stanowisko w gospodarce narodowej (w przemyle od naczelnego inyniera, gwnego technologa, gwnego konstruktora zakadu przemysowego wzwy; w innych gaziach gospodarki narodowej na stanowiskach rwnorzdnych ww. funkcjom) wymaga uzgodnienia z waciwym czonkiem Kierownictwa Komitetu ds. BP. Zezwala si na werbunek agentw i informatorw spord czonkw i kandydatw PZPR jedynie w celu wykonania takich konkretnych zada, ktrych nie mona zrealizowa inn drog, jak rwnie dla wykonania zada za granic.
71

Pozyskanie do tajnej wsppracy w charakterze agenta (rezydenta, informatora) czonkw i kandydatw PZPR i wykorzystanie ich w sieci agenturalnej moe mie miejsce jedynie za zgod I sekretarza KW PZPR. Zabrania si werbunku czonkw i kandydatw PZPR na podstawie materiaw kompromitujcych. Organy bezpieczestwa publicznego winny niezwocznie powiadamia o posiadaniu takich materiaw odpowiednie instancje partyjne. Werbunkw osb wojskowych organy bezpieczestwa dokonywuj [sic!] po uzgodnieniu z odpowiednimi organami Informacji MON. 4. Przygotowanie werbunku Po doborze kandydata do werbunku w charakterze agenta (informatora, rezydenta) oraz uzyskaniu zezwolenia na opracowanie go i przygotowanie do pozyskania do tajnej wsppracy z organami bezpieczestwa publicznego pracownik operacyjny winien: sprawdzi kandydata w kartotece sieci agenturalnej Departamentu X Komitetu lub Wydziau X Wojewdzkiego Urzdu wg miejsca zamieszkania i pracy, a w razie potrzeby rwnie w poprzednim miejscu zamieszkania; w wypadkach koniecznych spotka si osobicie z kandydatem do werbunku; zebra drog agenturalno-operacyjn dane wszechstronnie i obiektywnie charakteryzujce przeszo oraz aktualn dziaalno kandydata i jego postaw; opracowa raport o zezwolenie na dokonanie werbunku, uwzgldniajc w nim plan przeprowadzenia werbunku. 1. Spotkanie pracownika operacyjnego z kandydatem do werbunku Osobiste spotkanie pracownika operacyjnego z kandydatem do werbunku stosuje si w celu ustalenia w miar potrzeby i moliwoci szczeglnych warunkw kandydata, jego walorw osobistych i intelektualnych, cech charakteru, skonnoci, warunkw bytowych, stosunkw rodzinnych, warunkw pracy oraz innych momentw, ktre mogyby mie wpyw na jego wspprac z organami bezpieczestwa publicznego. Dla odbycia osobistego spotkania z kandydatem do werbunku naley wykorzysta naturalne moliwoci istniejce w miejscu jego pracy, przy wyjazdach w delegacje subowe, w miejscu wypoczynku, w mieszkaniu itp. Pracownik operacyjny, organizujc i odbywajc spotkanie, winien w kadym poszczeglnym wypadku obra w zalenoci od konkretnej sytuacji najdogodniejszy pretekst i sposb dla wszechstronnego zaznajomienia si z kandydatem w takich warunkach, ktre by umoliwiy zakonspirowanie osoby pracownika operacyjnego, jak rwnie celu jego spotkania z kandydatem. Zabrania si odbywania spotka z kandydatem w lokalach organw partyjnych, prezydiw Rad Narodowych, zwizkw zawodowych, Zwizku Modziey Polskiej, prokuratury i sdw. Na spotkaniu z kandydatem do werbunku nie wolno rwnie pracownikowi operacyjnemu wystpowa w charakterze pracownika wyej wym[ienionych] organw. Zezwolenia na spotkanie z kandydatem udziela ten przeoony, ktry wyrazi zgod na opracowanie kandydata do werbunku. Z przebiegu oraz rezultatw spotkania i rozmowy z kandydatem pracownik operacyjny sporzdza notatk subow, w ktrej przedstawia swoje wnioski w sprawie celowoci realizowania dalszych przedsiwzi. W wypadku gdy w rezultacie osobistego spotkania okae si, e kandydat nie nadaje si do werbunku, przeoony, ktry udzieli zezwolenia na przygotowanie werbunku, podejmuje decyzj o zaniechaniu dalszych przedsiwzi. O decyzji tej naley powiadomi kart wzr E-16 Departament X Komitetu ds. BP (Wydzia IX Woj[ewdzkiego] Urzdu ds. BP) celem wycofania kandydata z kontrolnej ewidencji. 2. Zbieranie danych charakteryzujcych kandydata do werbunku W toku opracowania kandydata do werbunku pracownik operacyjny uzyskuje nowe i pogbia posiadane dane charakteryzujce kandydata, wyjaniajc w szczeglnoci: charakter jego wzajemnych stosunkw z osobami, ktrymi interesuj si organy bezpieczestwa; pogldy polityczne, si jego przekona religijnych oraz oblicze moralne; sabe i silne strony charakteru.
72

W tym celu pracownik operacyjny winien wykorzysta agenturalne moliwoci organw bezpieczestwa publicznego, a w razie potrzeby dokumenty i charakterystyki instytucji pastwowych i zwizkw zawodowych, zeznania aresztowanych, dane z wywiadu-ustalenia, obserwacj operacyjn oraz rodki techniczne. W trakcie przygotowywania werbunku tajnego wsppracownika na podstawie materiaw kompromitujcych naley w miar monoci zebra w sposb tajny dowody potwierdzajce popenienie przez kandydata przestpstwa lub innych kompromitujcych czynw i postpkw. 3. Raport o zezwolenie na dokonanie werbunku Po zakoczeniu opracowania i zebraniu niezbdnych materiaw odnonie kandydata pracownik operacyjny sporzdza raport o zezwolenie na dokonanie werbunku tajnego wsppracownika (agenta, informatora, rezydenta). W raporcie naley poda: cel werbunku i jego uzasadnienie, z uwzgldnieniem perspektyw wykorzystania kandydata przewidzianego do werbunku; cechy osobiste kandydata oraz inne dane ustalone w toku opracowania, majce znaczenie dla jego przyszej pracy w charakterze tajnego wsppracownika; metod dokonania werbunku oraz sposb wykorzystania posiadanych materiaw charakteryzujcych wzgldnie kompromitujcych kandydata; uzasadnienie obranej metody werbunku, a take jeli podstaw werbunku s materiay kompromitujce przypuszczalne dane, jakie zamierza uzyska pracownik operacyjny w trakcie rozmowy poprzedzajcej werbunek lub w toku przesuchania; kto przeprowadzi werbunek, czas i miejsce werbunku. W raporcie naley take przedstawi plan werbunku, podajc: sposb wezwania kandydata na miejsce werbunku; plan rozmowy lub przesuchania poprzedzajcego werbunek oraz kolejno wykorzystania materiaw kompromitujcych i danych charakteryzujcych kandydata; tryb udokumentowania werbunku; tre instruktau dla zawerbowanego; przedsiwzicia, ktre zostan zastosowane w wypadku zaniechania werbunku przez pracownika operacyjnego lub w wypadku odmowy kandydata na propozycj tajnej wsppracy z organami bezpieczestwa publicznego. W koniecznych wypadkach przy skomplikowanym werbunku naley plan werbunku opracowa oddzielnie, niezalenie od raportu. 5. Miejsce werbunku Przy doborze miejsca werbunku naley uwzgldni wymogi konspiracji oraz przewidzie czas, niezbdny dla dokonania werbunku. Miejscem werbunku mog by: specjalne lokale przeznaczone dla werbunku tajnych wsppracownikw, hotele, lokale organizacji gospodarczych, mieszkanie i miejsce pracy werbowanego, a take inne miejsca nadajce si do tego celu. W wypadkach gdy tego wymagaj wzgldy operacyjne (kandydat ukrywa si, organy bezpieczestwa posiadaj sprawdzone materiay kompromitujce, mogce suy za podstaw do aresztu itd.), mona dokona werbunku w budynkach organw bezpieczestwa lub milicji. Nie wolno dokonywa werbunkw tajnych wsppracownikw wszelkich kategorii w lokalach organizacji partyjnych, prezydiw Rad Narodowych, ZMP, zwizkw zawodowych, w pomieszczeniach sdu, prokuratury i WKR. 6. Wezwanie kandydata na miejsce werbunku Wezwanie kandydata na miejsce werbunku winno odby si z zachowaniem wymogw konspiracji oraz z uwzgldnieniem jego trybu ycia, rodzaju zaj i sytuacji. Dla werbunku tajnych wsppracownikw spord patriotw i osb lojalnych mona w szczeglnoci wykorzysta: obecno kandydata z osobistych i innych wzgldw w rnych instytucjach i organizacjach, gdzie mona stworzy warunki dla tajnego spotkania si z kandydatem do werbunku;
73

 dochodzenia prowadzone w zwizku z wypadkami i wrogimi aktami (poary, wybuchy, zaway, psucie maszyn i urzdze, rozpowszechnianie wrogich ulotek i napisw itd.), kiedy mona wezwa kandydata wraz z innymi osobami, nie wywoujc podejrze u otoczenia. Przy opracowywaniu werbunkw tajnych wsppracownikw na podstawie materiaw kompromitujcych naley przede wszystkim uwzgldni duszy okres, niezbdny dla przeprowadzenia werbunku, a w zwizku z tym konieczno bardziej starannego zaszyfrowania wezwania kandydata i jego dugotrwaej nieobecnoci. Tajne wezwania takich kandydatw naley organizowa, wykorzystujc naturalne okolicznoci, jak np. delegacje subowe, urlopy, wezwania do biura ewidencji ludnoci itd. W wyjtkowych wypadkach zezwala si dla wezwania kandydata na miejsce werbunku na wykorzystanie rezydentw oraz kierownikw gospodarczych instytucji i zakadw (czonkw PZPR), przed ktrymi nie wolno jednak rozszyfrowa zamierzonego werbunku. Naley przy tym dba o to, aby tajne wezwanie i spotkanie z kandydatem do werbunku nastpio po zaatwieniu przez niego subowych spraw w instytucji, do ktrej zosta wezwany. W poszczeglnych wypadkach werbunku na podstawie powanych materiaw kompromitujcych, mona stosowa tajne zatrzymania, tzw. tajne zdjcia. Tajne zdjcie jest to przedsiwzicie operacyjne, realizowane w naturalnych lub celowo stworzonych warunkach i umoliwiajce zaszyfrowanie na pewien czas konspiracyjnego zatrzymania osoby, ktr zamierzamy werbowa lub aresztowa. Tajne zdjcie, jako specjalne przedsiwzicie operacyjne, mona stosowa wobec kandydatw do werbunku, rekrutujcych si spord uczestnikw dziaajcych antypastwowych organizacji, grup, siatek szpiegowskich, band i innych wrogich ugrupowa, w stosunku do ktrych posiadamy materiay dostateczne dla ich aresztowania. Zezwolenia na zastosowanie tajnego zdjcia udziela kierownictwo Komitetu i kierownicy wojewdzkich urzdw do spraw bezpieczestwa publicznego. 7. Osoby uprawnione do udzielania zezwole na werbunki oraz do ich przeprowadzania Zezwole na werbunek agentw i rezydentw udzielaj: dyrektor departamentu, kierownik wojewdzkiego urzdu i ich zastpcy. Zezwole na werbunek informatora udzielaj: naczelnicy operacyjnych wydziaw Komitetu do Spraw Bezpieczestwa Publicznego i WUdsBP, kierownicy urzdw powiatowych, delegatur i ich zastpcy. Werbunku agentw, rezydentw i informatorw dokonuj dowiadczeni pracownicy operacyjni niezalenie od zajmowanego stanowiska, wyznaczeni przez tych przeoonych, ktrzy udzielili zezwolenia na werbunek. Przy werbunku moe w zasadzie by obecny rwnie pracownik operacyjny, ktry przygotowywa go, lecz nie zosta wyznaczony do przeprowadzenia werbunku. Zabrania si dokonywania werbunku tajnych wsppracownikw wszelkich kategorii bez pisemnego zezwolenia upowanionych do tego przeoonych. Przeoony udzielajcy zezwolenia na werbunek zobowizany jest dokadnie zapozna si ze wszystkimi materiaami dotyczcymi werbunku, przeanalizowa je i na tej podstawie podj ostateczn decyzj o zakoczeniu opracowania kandydata oraz stwierdzi istnienie warunkw niezbdnych dla dokonania werbunku. W miar potrzeby winien on rwnie osobicie udzieli wskazwek pracownikowi, ktremu zleci dokonanie werbunku. Przeoony udzielajcy zezwolenia na werbunek ponosi cakowit odpowiedzialno za jego celowo oraz waciwe opracowanie planu realizacji werbunku. 8. Proces werbunku Werbunek jest jednym z najwaniejszych i najbardziej odpowiedzialnych przedsiwzi operacyjnych. Od prawidowego i umiejtnego przeprowadzenia werbunku zaley w znacznym stopniu stosunek zawerbowanego do zada, jakie stawiaj przed nim organy bezpieczestwa publicznego. Organy bezpieczestwa publicznego werbuj tajnych wsppracownikw w zasadzie na podstawie patriotyzmu i lojalnoci w stosunku do PRL oraz na podstawie materiaw kompromitujcych. Pracownik operacyjny dokonujcy werbunku winien zawsze przestrzega nastpujcych zasad: cile przestrzega ustawodawstwa PRL;
74

 nie wyolbrzymia posiadanych materiaw kompromitujcych i zwizanej z nimi odpowiedzialnoci; nie obiecywa werbowanym rzeczy niemoliwych do spenienia; nie ponia ich godnoci osobistej i nie zniewaa ich uczu religijnych, narodowych i innych. Podstawow metod werbunku agentury jest przekonywanie kandydata o potrzebie uczciwego i sumiennego udzielania wszelkiej moliwej pomocy organom bezpieczestwa w wykrywaniu wrogich elementw i demaskowaniu ich zbrodniczej dziaalnoci przeciwko PRL. Metod przekonywania stosuje si przy werbunku wszystkich kategorii tajnych wsppracownikw agentw, informatorw i rezydentw, jednak w kadym konkretnym przypadku naley posugiwa si ni w specyficzny sposb. 1. Werbunek na podstawie patriotyzmu i lojalnoci w stosunku do PRL Proces werbunku tajnych wsppracownikw na podstawie patriotyzmu i lojalnoci w zasadzie skada si z nastpujcych podstawowych elementw: rozmowy poprzedzajcej werbunek, propozycji wsppracy i udokumentowania wyraonej przez kandydata zgody na wspprac z organami bezpieczestwa. W toku rozmowy poprzedzajcej werbunek pracownik operacyjny uzupenia w miar potrzeby posiadane dane dotyczce yciorysu, dziaalnoci zawodowej i spoecznej kandydata oraz wyjania jego stosunek do przejaww wrogoci, podejrzanego dziaania, zachowania si i kontaktw znanych mu osb. Jednoczenie pracownik operacyjny ustala, jakie kandydat posiada moliwoci wykrywania i rozpracowywania osb, ktrymi interesuj si organy bezpieczestwa, jak rwnie wykonywania innych polece. W wypadku gdy rozmowa da wynik pozytywny, pracownik operacyjny owiadcza kandydatowi, e organy bezpieczestwa, biorc pod uwag jego patriotyczn dziaalno (zawodow, spoeczn, bojow w przeszoci) lub lojaln postaw, proponuj mu okazanie im pomocy w wykrywaniu i demaskowaniu wrogw narodu polskiego. W odpowiedzi na wszelkie wahania i rnego rodzaju wtpliwoci ze strony kandydata pracownik operacyjny udziela niezbdnych wyjanie oraz przekonywuje go o susznoci i potrzebie przyjcia propozycji wsppracy z organami bezpieczestwa. W toku werbunku na podstawie patriotyzmu i lojalnoci w zalenoci od dziaalnoci kandydata w przeszoci, od jego kontaktw, wiadomych mu okolicznoci i faktw wrogiej dziaalnoci konkretnych osb pracownik operacyjny moe w razie potrzeby zaproponowa kandydatowi, aby wasnorcznie opisa znane mu fakty, interesujce organy bezpieczestwa, wzgldnie przesucha go na powysze okolicznoci. Moe to niekiedy przyczyni si do pomylnego przeprowadzenia werbunku, a w pniejszym okresie do celowego wykorzystania tajnego wsppracownika. Po uzyskaniu zgody kandydata na wspprac pracownik operacyjny dokumentuje werbunek. 2. Werbunek na podstawie materiaw kompromitujcych Materiaami kompromitujcymi nazywamy sprawdzone i obiektywne dane, wiadczce o tym, e konkretna osoba dopucia si kontrrewolucyjnych, kryminalnych i innych czynw oraz postpkw, ktre mog spowodowa pocignicie jej do odpowiedzialnoci karnej wzgldnie zdyskredytowanie wobec spoeczestwa lub wrd najbliszego otoczenia. W praktyce organw bezpieczestwa wykorzystuje si dla dokonania werbunku najczciej takie materiay kompromitujce, ktre wiadcz o tym, e kandydat dopuci si czynw lub postpkw o charakterze antypastwowym lub aspoecznym. Werbujc na podstawie materiaw kompromitujcych, pracownik operacyjny ma zazwyczaj do czynienia w osobie kandydata z czynnym przestpc lub poplecznikiem wrogich elementw, wzgldnie z czowiekiem wtajemniczonym we wrog dziaalno innych osb. Wymaga to od pracownika szczeglnej czujnoci. Werbunek na podstawie materiaw kompromitujcych rozpoczyna si z reguy od przesuchania poprzedzajcego waciwy akt werbunku. W toku tego przesuchania naley umiejtnie wykorzysta posiadane materiay dla szybkiego zdemaskowania kandydata jako przestpcy lub czowieka ukrywajcego wiadome mu przestpstwa innych osb. Jest rzecz oczywist, e przesuchanie poprzedzajce werbunek i tryb wykorzystania materiaw kompromitujcych nie moe przebiega wedug jakiego raz na zawsze i na wszelkie okolicznoci ustalonego schematu. W kadym poszczeglnym wypadku naley je stosowa w zalenoci od materiaw wstpnego opracowania kandydata i z uwzgldnieniem jego indywidualnych cech, jak rwnie w zalenoci od charakteru rozpracowania, w ktrym zamierza si go wykorzysta, oraz sytuacji, w ktrej odbywa si werbunek.
75

Plan przesuchania naley przewidzie w planie werbunku, przestrzegajc przy tym nastpujcych podstawowych zasad: wykorzystanie materiaw kompromitujcych naley rozpocz od mniej wanych faktw przestpczej dziaalnoci, stopniowo przechodzc do powaniejszych przestpstw; przy wykorzystywaniu posiadanych materiaw nie wolno dekonspirowa agenturalnych i operacyjnych rde ich pochodzenia; nie naley posugiwa si wtpliwymi i niesprawdzonymi informacjami; przesuchanie naley prowadzi w ten sposb, aby werbowany nie mg si zorientowa w rozmiarach materiaw, jakimi dysponuj w stosunku do niego organy bezpieczestwa publicznego. Przyznanie si kandydata do przestpczej dziaalnoci, zdemaskowanie przez niego wspuczestnikw przestpstwa i podanie obiektywnej charakterystyki znanych mu powiza midzy nimi stanowi jeden z niezbdnych warunkw dokonania werbunku. Zeznania kandydata, w ktrych przyznaje si on do swych przestpstw, stanowi w pewnym stopniu gwarancj jego uczciwej wsppracy z organami bezpieczestwa. W toku przesuchania naley pamita o tym, e nawet najbardziej celowo dobrany spord uczestnikw przestpczej organizacji (grupy) i najlepiej opracowany kandydat do werbunku zazwyczaj nie decyduje si od razu na przyznanie si do winy, obawiajc si odpowiedzialnoci za popenione przestpstwa. Dlatego te z uwagi na ograniczony czas werbunku naley niekiedy da kandydatowi do zrozumienia podczas przesuchania, e moe zmniejszy swoj win, o ile czynnie pomoe organom wadzy ludowej w wykrywaniu i likwidowaniu wrogiej dziaalnoci znanych mu osb. W tych wypadkach, gdy wroga dziaalno kandydata jest tak dokadnie nam znana i udokumentowana, e werbowany nie usiuje jej zaprzeczy ju w toku rozmowy poprzedzajcej werbunek, mona zrezygnowa z przesuchania i zaproponowa mu, aby wasnorcznie opisa nie tylko wasn dziaalno, lecz przede wszystkim znane mu fakty przestpczej dziaalnoci innych osb. W takich wypadkach nieodzownym warunkiem dokonania werbunku staje si nie tyle przyznanie si werbowanego do popenionych przestpstw, ile zdemaskowanie przeze wspuczestnikw wrogiej dziaalnoci. W niemaym stopniu uatwia werbunek na podstawie materiaw kompromitujcych uzyskanie w toku wstpnego opracowania kandydata danych wiadczcych o tym, e ten waha si, wtpi w suszno i celowo kontynuowania wrogiej dziaalnoci, a nawet zdradza gotowo zaniechania jej i zerwania z dotychczasowymi wspuczestnikami przestpczych czynw. W takich wypadkach jednostka operacyjna, zachowujc niezbdne rodki ostronoci, winna wykorzysta ewentualnie istniejce naturalne moliwoci dla pogbienia tych nastrojw u kandydata i poufnego wywarcia na niego w odpowiednim momencie przed werbunkiem pozytywnego nacisku ideologicznego za porednictwem poszczeglnych osb spord jego najbliszego otoczenia lub rodziny, a w operacyjnie uzasadnionych wypadkach nawet przy pomocy agentury. Due znaczenie dla zdemaskowania kandydata do werbunku jako czynnego przestpcy posiada rwnie odpowiedni dobr takiego momentu dokonania tajnego zdjcia, ktry by umoliwi zakwestionowanie u kandydata niewtpliwych dowodw rzeczowych jego przestpczej dziaalnoci (broni, wrogiej literatury, materiaw szpiegowskich itp.). W toku przesuchania pracownik operacyjny poznaje bliej kandydata, jego moliwoci oraz perspektywy wykorzystania i na tej podstawie decyduje o dokonaniu i udokumentowaniu werbunku. Z propozycj tajnej wsppracy z organami zwykle wystpuje si wwczas, gdy kandydat we waciwy sposb ustosunkowa si do popenionych przestpstw i wyraa ch zrehabilitowania si. Po uzyskaniu zgody na wspprac pracownik operacyjny dokumentuje dokonany werbunek. Werbunek na podstawie materiaw kompromitujcych nie moe suy jako podstawa do skrelenia zawerbowanego z ewidencji operacyjnej i zaniechania jego rozpracowania. Kopie posiadanych, jak rwnie wpywajcych materiaw dotyczcych agenta (informatora) naley zaczy do jego teczki personalnej. Nie naley wykorzystywa jako podstawy do werbunku takich materiaw kompromitujcych, ktrych tre jest znana otoczeniu kandydata. Nie wolno werbowa osb winnych zbrodni zabjstwa, terroru i dywersji, recydywistw oraz jednostek moralnie zdeprawowanych. 3. Werbunek na podstawie materialnego zainteresowania (za wynagrodzeniem) Oprcz wyej omwionych, gwnych podstaw werbunku tajnych wsppracownikw w pewnych wypadkach zwaszcza gdy chodzi o wykonanie wywiadowczych zada w krajach kapitalistycznych wyko76

rzystuje si dla dokonania werbunku zainteresowanie kandydata materialnymi korzyciami, jakie moe osign ze wsppracy z organami bezpieczestwa. Na podstawie materialnego zainteresowania mona wic werbowa w kraju niektrych przedstawicieli kapitalistycznych pastw i firm, wsppracownikw wywiadw imperialistycznych, marynarzy obcokrajowcw oraz uczestnikw rnych ugrupowa reakcyjnej emigracji za granic o ile brak innych podstaw do pozyskania ich dla wsppracy. Realizacj werbunku za wynagrodzeniem winno poprzedzi wszechstronne opracowanie kandydata, ustalenie jego cech osobistych, oblicza moralnego i sytuacji materialnej. Nie wolno werbowa obywateli polskich na podstawie materialnego zainteresowania. Jedynie w niektrych wypadkach przy werbunku na innych podstawach mona dodatkowo uwzgldni materialne zainteresowanie kandydata wspprac z organami bezpieczestwa, biorc pod uwag wynagradzanie ewentualnych konkretnych usug, jakie zawerbowany odda w toku wsppracy. 4. Sposoby i metody werbunku Werbunek tajnych wsppracownikw przeprowadzaj zazwyczaj bezporednio pracownicy operacyjni. Jedynie w niektrych wypadkach gdy kandydat do werbunku wchodzi w skad grupy bandyckiej lub znajduje si za granic mog dokona werbunku specjalni agenci werbunkowi. Werbunek zazwyczaj doprowadza si do koca w cigu jednej rozmowy werbunkowej. W niektrych wypadkach stosuje si metod stopniowego pozyskiwania werbowanego do tajnej wsppracy, polegajc na tym, e proces werbunku moe trwa duszy okres czasu. Metod stopniowego pozyskiwania do tajnej wsppracy stosuje si przy werbunku osb zarwno wrogo, jak i patriotycznie wzgldnie lojalnie ustosunkowanych do PRL. Przy werbunku osb rekrutujcych si z wrogiego rodowiska stosuje si t metod wwczas, gdy z braku dostatecznych materiaw kompromitujcych i charakteryzujcych kandydata nie ma pewnoci, e zgodzi si on na wspprac. W takich wypadkach pracownik operacyjny lub agent werbunkowy zapoznaje si z kandydatem do werbunku i pozyskuje jego zaufanie, ktre wykorzystuje w celu gbszego poznania kandydata i uzyskania danych wystarczajcych dla dokonania werbunku oraz stworzenia warunkw nieodzownych dla pomylnej realizacji werbunku. Pracownik operacyjny lub agent werbunkowy w tych wypadkach nie ujawniaj przed werbowanym swojego zwizku z organami bezpieczestwa a do chwili ostatecznego zakoczenia werbunku. Metod stopniowego pozyskiwania do tajnej wsppracy patriotw i lojalnych obywateli stosuje si zazwyczaj w tym wypadku, gdy istnieje obawa, e dokumentowanie werbunku w toku jednej rozmowy moe spotka si z negatywnym przyjciem ze strony werbowanego. Aby unikn tego, pracownik operacyjny nawizuje w sposb konspiracyjny poufny kontakt z kandydatem do werbunku, nie ukrywajc przed nim faktu swej pracy w organach bezpieczestwa, i zleca mu pojedyncze, pocztkowo mao znaczce, a potem coraz powaniejsze zadania. W ten sposb kandydat faktycznie zostaje stopniowo pozyskany do tajnej wsppracy. Osob werbowan przy uyciu takiej metody naley od razu zobowiza pisemnie do zachowania w tajemnicy faktu spotykania si z pracownikiem operacyjnym i wykonywania jego polece. 5. Udokumentowanie werbunku Po uzyskaniu zgody werbowanego na tajn wspprac, pracownik operacyjny z reguy przyjmuje od niego zobowizanie. Zobowizanie jest to dokument, w ktrym zawerbowany zobowizuje si uczciwie wsppracowa z organami bezpieczestwa, sumiennie wykonywa ich zadania i zachowa w tajemnicy fakt utrzymywania cznoci z organami. Zobowizanie mona pisa w dowolnej formie. Podane jest, aby pisa je osobicie zawerbowany. Nie moe ono zawiera pogrek lub okrele obliczonych na zastraszenie zawerbowanego. Osoba zawerbowana sama obiera sobie pseudonim wzgldnie podpowiada go jej pracownik operacyjny. Pseudonim naley uwidoczni w zobowizaniu. Nie wolno nadawa tajnym wsppracownikom ubliajcych im pseudonimw. Jako pseudonim nie moe rwnie suy np. nazwisko historycznej postaci. Osoba zawerbowana wasnorcznie podpisuje zobowizanie swoim nazwiskiem i pseudonimem. Zobowizanie przyjmuje si od wszystkich niemal osb werbowanych na podstawie materiaw kompromitujcych. Przy werbunku tajnych wsppracownikw spord patriotw lub lojalnych obywateli mona nie przyjmowa zobowizania w tych wypadkach, gdy istnieje pewno, e werbowana osoba, wyraziwszy ustn zgo77

d na wspprac z organami, bdzie uczciwie i sumiennie wykonywaa powierzone jej zadania rwnie bez zobowizania. Mona nie przyjmowa zobowizania rwnie i w tym wypadku, gdy sam fakt odebrania pisemnego zobowizania moe ujemnie wpyn na stan moralny werbowanej osoby. W takich wypadkach przyjmuje si od zawerbowanego jedynie zobowizanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treci przeprowadzonej z nim rozmowy. W pniejszym okresie taki werbunek utrwala si przez otrzymywanie od zawerbowanego wasnorcznie napisanych doniesie lub informacji o danych kompromitujcych znane mu osoby i o ich wrogich dziaaniach. Decyzj o udokumentowaniu werbunku bez przyjcia zobowizania podejmuje na podstawie wniosku zawartego w raporcie o zezwolenie na werbunek ten przeoony, ktry wyrazi zgod na dokonanie werbunku. W wyjtkowych wypadkach, gdy w toku werbunku wynikaj nieprzewidziane okolicznoci, tak decyzj moe powzi sam pracownik operacyjny. Od zawerbowanego tajnego wsppracownika przyjmuje si podczas pierwszego spotkania lub na nastpnych spotkaniach spis kontaktw mogcych zainteresowa organy bezpieczestwa, a w miar potrzeby rwnie yciorys i spis krewnych. Spis kontaktw tajnego wsppracownika, stanowicych przedmiot zainteresowania organw bezpieczestwa, naley systematycznie uzupenia. 6. Pierwszy instrukta zawerbowanego Po dokonaniu werbunku pracownik operacyjny: wyjania zawerbowanemu wano wzitych przeze na siebie obowizkw i konieczno przestrzegania wymogw konspiracji; poucza go o koniecznoci meldowania w por o faktach wrogiej dziaalnoci, o ktrych si dowiaduje, i towarzyszcych im okolicznociach, jak rwnie o obowizku dokadnego i wiernego ich odtwarzania; omawia i uzgadnia z tajnym wsppracownikiem sposb wyjanienia otoczeniu jego nieobecnoci w czasie werbunku; poucza go, jak ma zachowywa si wrd osb, ktrymi interesuj si organy bezpieczestwa publicznego; stawia przed nim zadanie, biorc pod uwag uzyskane podczas werbunku materiay, a w razie koniecznoci rwnie potrzeb ewentualnego sprawdzenia zawerbowanego; uzgadnia sposb nawizywania cznoci z zawerbowanym i odwrotnie zawerbowanego z pracownikiem operacyjnym; wyznacza miejsce i czas pierwszego spotkania, ktre w normalnych warunkach winno nastpi w kilka dni po werbunku. 9. Zatwierdzenie dokonanego werbunku i rejestracja zawerbowanego Dla zatwierdzenia dokonanego werbunku pracownik operacyjny przedstawia swemu zwierzchnikowi raport, w ktrym podaje przebieg oraz wynik werbunku, materiay uzyskane podczas werbunku i zadania postawione przed zawerbowanym. Werbunek zatwierdza przeoony, ktry udzieli zezwolenia na jego przeprowadzenie. On rwnie wyznacza pracownika, ktry bdzie utrzymywa czno z zawerbowanym tajnym wsppracownikiem. Uwaga: Przeoony, ktry udzieli zezwolenia na werbunek, moe pomimo udokumentowania werbunku wstrzyma si od jego zatwierdzenia, jeli ma wtpliwoci odnonie jego naleytego przeprowadzenia, obiektywnoci danych otrzymanych w toku werbunku itp. Niezatwierdzony werbunek naley w okrelonym czasie uzupeni w myl wskazwek i przy pomocy przeoonego lub uzna za niedoszy do skutku. Po zatwierdzeniu dokonanego werbunku pracownik operacyjny zobowizany jest w cigu 48 godz[in] zarejestrowa zawerbowanego w Departamencie X (Wydziale X WUdsBP), w zwizku z czym wypenia i przedstawia celem zarejestrowania karty ewidencyjne: alfabetyczn wzr EO-4a, kart pseudonim EO-4b i kart wzr E-15 z wynikami sprawdzenia w kartotece sieci agenturalnej. Po zarejestrowaniu zawerbowanego i otrzymaniu teczek z numerami rejestracyjnymi pracownik operacyjny zakada teczk personaln i teczk pracy. Materiay w teczkach naley kompletowa w porzdku ustalonym w zaczniku. Agentur bdc na cznoci pracownika operacyjnego wpisuje si na jego osobiste konto.
78

 10. Werbunki niedosze do skutku Werbunek nie dochodzi do skutku, gdy pracownik operacyjny rezygnuje z niego w wyniku rozmowy lub przesuchania poprzedzajcych werbunek wzgldnie gdy kandydat kategorycznie odmawia zgody na wspprac z organami bezpieczestwa. Gdy w toku rozmowy poprzedzajcej werbunek wzgldnie w toku przesuchania wypyn okolicznoci uniemoliwiajce wykorzystanie kandydata w charakterze tajnego wsppracownika, pracownik operacyjny rezygnuje z werbunku oraz odbiera od kandydata zobowizanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treci przeprowadzonej z nim rozmowy. W wypadku gdy kandydat werbowany na podstawie materiaw kompromitujcych odmawia wsppracy z organami bezpieczestwa, a materiay, ktre stanowiy podstaw do werbunku, s niewystarczajce dla aresztowania go, naley odebra od niego zobowizanie o zachowaniu w tajemnicy okolicznoci, w jakich odbyo si wezwanie i przesuchanie, oraz w miar operacyjnych potrzeb rozpracowanie jego zaktywizowa. O ile za kategorycznie odmawia wsppracy werbowany agent wywiadu kapitalistycznego lub uczestnik antypastwowej organizacji (grupy), w stosunku do ktrego dysponujemy dostatecznymi dowodami prawnymi jego winy, pracownik operacyjny dokonuje zatrzymania go z polecenia przeoonego, ktry zezwoli na werbunek, a nastpnie uzyskuje sankcj prokuratora na areszt w obowizujcym trybie. O niedoszym werbunku pracownik operacyjny melduje w szczegowym raporcie przeoonemu, ktry udzieli zezwolenia na dokonanie werbunku. Przeoony jest zobowizany dokadnie zbada przyczyny niedojcia do skutku werbunku i ustosunkowa si do tego w odpowiedni sposb. Jeli werbunek nie doszed do skutku, materiay uzyskane w toku jego przygotowania i przeprowadzania naley zaczy do odpowiedniej sprawy ewidencji operacyjnej lub zniszczy w obowizujcym trybie, o ile one nie przedstawiaj wartoci operacyjnej. Akt o zniszczeniu materiaw zacza si do waciwej teczki obiektowej (zagadnieniowej) lub do sprawy ewidencji operacyjnej. O niedoszym do skutku werbunku przesya si zawiadomienie (wzr E-16) do Departamentu X Komitetu ds. BP (Wydziau X WUdsBP) celem skrelenia kandydata do werbunku z ewidencji kontrolnej.

III. PRACA Z SIECI AGENTURALNO-INFORMACYJN Dla pomylnego wykonania skomplikowanych zada stojcych przed organami bezpieczestwa publicznego wyjtkowo wane znaczenie posiada sprawne kierowanie, systematyczne wychowywanie, sprawdzanie i waciwe wykorzystanie agentw, informatorw, rezydentw. Waciwe kierowanie i celowe wykorzystanie agentury wymaga uwzgldnienia zarwno cech osobistych i waciwoci kadego tajnego wsppracownika, jak rwnie charakteru agenturalnego rozpracowania oraz warunkw, w jakich jest ono prowadzone. Kierowanie i wykorzystanie agentury wymaga rwnie od pracownika operacyjnego twrczej inicjatywy w rozwizywaniu konkretnych zada i wyklucza stosowanie szablonu. W praktyce pracownik operacyjny kieruje agentur podczas spotka. Dlatego winien on starannie przygotowywa si do kadego spotkania, a w szczeglnoci jest zobowizany: zna cechy osobiste tajnego wsppracownika, jego rol w rozpracowaniu, jego moliwoci i perspektywy dalszego wykorzystania; analizowa tre rozpracowania agenturalnego oraz materiay, w zwizku z ktrymi wykorzystujemy tajnego wsppracownika; zna tre zada, ktre agent (informator) poprzednio wykonywa; opracowa projekt nowego zadania i sposb jego wykonania oraz okreli lini postpowania tajnego wsppracownika. Odpowiedzialne zadania dla agentury wykorzystywanej w powanych rozpracowaniach naley opracowywa w formie pisemnej, uzgadniajc je ze zwierzchnikiem kontrolujcym rozpracowanie. 11. Spotkanie Spotkanie stanowi podstawowe i gwne ogniwo pracy z agentem, informatorem i rezydentem. Winno ono by treciwe i celowe, co wymaga wszechstronnego przygotowania si do spotkania.
79

W toku spotkania pracownik operacyjny zobowizany jest: uwanie przeanalizowa materiay otrzymane od tajnego wsppracownika; wyjani, w jakich okolicznociach tajny wsppracownik dowiedzia si o podanych w doniesieniu faktach, jak si zachowa, a w szczeglnoci, czy jego postpowanie nie wzbudza podejrze u rozpracowywanych osb lub wrd jego otoczenia; omwi z tajnym wsppracownikiem wyniki wykonania przeze poprzedniego zadania i wskaza na dodatnie i ujemne strony jego postpowania; zleci tajnemu wsppracownikowi nowe zadanie, wyjani, w jaki sposb naley je wykona, i wsplnie z nim okreli, jak winien zachowywa si wrd rozpracowywanych osb i ich kontaktw. Pracownik operacyjny zapisuje pod tekstem doniesienia w zasadzie w obecnoci tajnego wsppracownika tre zadania i wskazwki dotyczce sposobu jego wykonania. W miar potrzeby pod zadaniem podpisuje si rwnie agent (informator). Jeli zadanie zostao przygotowane w pisemnej formie przed spotkaniem, pracownik operacyjny zapoznaje z jego treci tajnego wsppracownika podczas spotkania, szczegowo pouczajc go o sposobie wykonania tego zadania. Po zapoznaniu si z otrzymanym zadaniem i sposobami jego wykonania tajny wsppracownik podpisuje si zazwyczaj pod zadaniem swoim pseudonimem. Egzemplarz zadania przygotowanego oddzielnie na pimie, podpisany przez agenta (informatora), zacza si do teczki pracy tajnego wsppracownika, a kopi do teczki agenturalnego rozpracowania. Prawidowe przyswojenie sobie przez tajnego wsppracownika otrzymanego zadania, dokadne zrozumienie sposobw jego wykonania oraz linii postpowania posiada decydujce znaczenie w pracy agenta (informatora). W wypadku gdy tajny wsppracownik stawi si na spotkanie, nie wykonawszy poprzedniego zadania, pracownik operacyjny winien skrupulatnie wyjani przyczyny niewykonania, zwracajc uwag na jego realno. Jeeli zadanie nie stracio na aktualnoci i mieci si w moliwociach tajnego wsppracownika to pracownik operacyjny winien zada jego wykonania. Kategorycznie zabrania si: zlecania tajnemu wsppracownikowi prowokacyjnych lub niewykonalnych zada, prowadzcych do zaprzepaszczenia oraz dekonspiracji agentury i rozpracowania; zezwalania tajnemu wsppracownikowi na przejawianie wrogiej postawy bez uzasadnionych potrzeb operacyjnych oraz rozpowszechnianie prowokacyjnych i oszczerczych plotek wrd otaczajcych go osb; orientowania tajnego wsppracownika w treci posiadanych przez organy bezpieczestwa materiaw kompromitujcych rozpracowywane osoby celem uniknicia dezinformacji i prowokacji z jego strony; wypowiadania w obecnoci tajnego wsppracownika bezpodstawnych podejrze pod adresem znanych mu osb. Opracowanie doniesie agenturalnych Agenturalne doniesienie jako podstawowy dokument w rozpracowaniu agenturalnym posiada szczeglnie wane znaczenie w pracy z agentur. Dlatego pracownik operacyjny winien nauczy tajnego wsppracownika prawidowego opisywania faktw i okolicznoci, o ktrych ten si dowiedzia, a ktre interesuj organy bezpieczestwa publicznego. Opisujc je w doniesieniu, winien tajny wsppracownik poda: kiedy, gdzie, w jakich okolicznociach oraz w czyjej obecnoci miay one miejsce, co robili, jak si zachowywali lub wypowiadali obecni przy tym ludzie. Tajny wsppracownik nie powinien umieszcza swoich konkluzji, przypuszcze i osobistych wnioskw w tekcie doniesienia, ale moe je przedstawi oddzielnie pracownikowi operacyjnemu. Podanym jest, aby tajny wsppracownik sporzdza doniesienia agenturalne podczas spotkania w obecnoci pracownika operacyjnego lub bezporednio przed spotkaniem, lecz w takich warunkach, ktre gwarantuj zachowanie konspiracji. W tym wypadku, gdy tajny wsppracownik z tych lub innych wzgldw nie moe osobicie napisa doniesienia, sporzdza je pracownik operacyjny podczas spotkania w obecnoci agenta (informatora) na podstawie jego sw, a nastpnie odczytuje mu doniesienie i daje mu je do podpisu. W wypadku gdy powstae okolicznoci uniemoliwiaj agentowi (informatorowi) napisanie doniesienia zarwno przed spotkaniem, jak i podczas spotkania, pracownik operacyjny sporzdza po spotkaniu na podstawie jego ustnej relacji agenturaln notatk, ktra winna zawiera zasadnicz tre ustnych informacji, udzielonych przez tajnego wsppracownika.
80

Notatka agenturalna nie zastpuje doniesienia i jej sporzdzenie nie zwalnia pracownika operacyjnego od uzyskania na kolejnym spotkaniu odpowiedniego doniesienia agenturalnego. Po spotkaniu pracownik operacyjny opracowuje w urzdzie doniesienie agenturalne, a mianowicie nad tekstem doniesienia pisze dat i miejsce spotkania, pseudonim tajnego wsppracownika oraz swoje nazwisko, za u dou, pod tekstem doniesienia i zadania, w niezbdnych wypadkach podaje: informacje o osobach wymienionych w doniesieniu, tre wskazwek udzielonych tajnemu wsppracownikowi oraz ocen jego postpowania; przedsiwzicia zmierzajce do sprawdzenia danych zawartych w doniesieniu agenturalnym oraz do wykorzystania ich w rozpracowaniu. Nie wolno opracowywa agenturalnych doniesie poza obrbem urzdu. Po opracowaniu w wyej podany sposb oryginau agenturalnego doniesienia sporzdza si z niego odpisy w iloci cile odpowiadajcej konkretnym potrzebom operacyjnym. Nie naley sporzdza odpisw z doniesie zawierajcych bezspornie faszywe, oszczercze i prowokacyjne dane. Takie doniesienia naley przedstawia w oryginale kierownikowi jednostki. 12. Wykorzystanie tajnych wsppracownikw w rozpracowaniu agenturalnym Kierujc prac tajnych wsppracownikw, organy bezpieczestwa ujawniaj i rozpracowuj przy ich pomocy wrogie elementy w celu wykrycia i zapobieenia ich przestpczej dziaalnoci. Prawidowe kierowanie sieci agenturaln polega w pierwszym rzdzie na celowym wykorzystaniu kadego agenta i informatora w konkretnych rozpracowaniach agenturalnych dla prowadzenia obserwacji agenturalnej, dokonywania agenturalnych sprawdze i wywiadw-ustale, jak rwnie dla wykonywania innych specjalnych operacyjnych zada organw bezpieczestwa. Pracownik operacyjny okrela zgodnie z oglnym planem konkretnego rozpracowania agenturalnego lini postpowania tajnego wsppracownika oraz zadania, ktre winien on wykonywa. Oglny plan wykrycia przestpczych zamierze i dziaa rozpracowywanych osb realizuje si, zlecajc tajnemu wsppracownikowi na spotkaniach poszczeglne wycinkowe zadania. Nie naley bez usprawiedliwionej koniecznoci odrywa agenta od wykonywania zasadniczego zadania dla wyjanienia i zbadania drugorzdnych problemw, jak rwnie dla wypenienia innych zlece, niezwizanych z rozpracowaniem. Agenturze wykorzystywanej w rozpracowaniach kategorycznie zabrania si: podejmowania prowokacyjnych dziaa, prowadzcych do aktywizacji wrogiej dziaalnoci rozpracowywanych osb, jak rwnie zapoznawania uczciwych ludzi z wrogimi elementami i wcigania ich do wrogiej dziaalnoci; uczestniczenia w zdobywaniu narzdzi i rodkw dla dokonania aktw dywersji i terroru; zbierania oraz przekazywania tajnych materiaw i danych kapitalistycznym wywiadom i przedstawicielstwom; rozpowszechniania antypastwowych ulotek i sporzdzania antypastwowych napisw. Jeeli agent otrzyma od rozpracowywanych osb polecenie dokonania jakiegokolwiek przestpczego aktu, winien on nie podejmujc adnych krokw w kierunku jego realizacji natychmiast porozumie si z pracownikiem operacyjnym, zameldowa mu o tym, a nastpnie postpowa zgodnie z jego wskazwkami. W tym wypadku, gdy rozpracowywane osoby (jak rwnie inni ludzie) usiuj dokona aktu dywersji lub terroru, tajny wsppracownik winien uczyni wszystko, co ley w granicach jego moliwoci, aby udaremni popenienie tego przestpstwa, jeli nawet pocignie to za sob jego dekonspiracj. 1. Zdobywanie agentury w rozpracowaniu agenturalnym W tym wypadku, gdy w konkretnym rozpracowaniu agenturalnym nie ma agentury wzgldnie tkwica w nim agentura nie zapewnia pomylnego prowadzenia rozpracowania, pracownik operacyjny moe zawerbowa agenta spord kontaktw rozpracowywanych osb lub wprowadzi do rozpracowania agenta wytypowanego spord posiadanych tajnych wsppracownikw. Dla powzicia decyzji o wprowadzeniu agenta do rozpracowania naley: zna wszechstronnie tre rozpracowania, charakter przestpczej dziaalnoci oraz indywidualne cechy rozpracowywanych osb; dokona prawidowego doboru agenta, uwzgldniajc jego cechy osobiste, dowiadczenie, moliwoci i zdolnoci pozyskiwania zaufania rozpracowywanych osb.
81

Wprowadzenie agenta do rozpracowania nastpuje za zgod osb, ktre sprawuj kontrol nad rozpracowaniem. Nie wolno wprowadza do rozpracowania takich tajnych wsppracownikw, ktrzy nie umiej zachowa konspiracji wzgldnie s podejrzani o dwulicowo i prowokacj. Tajnego wsppracownika wprowadzonego do rozpracowania nie naley zaznajamia z treci posiadanych materiaw dotyczcych figurantw, jak rwnie z naszymi przypuszczeniami odnonie charakteru ich przestpczej dziaalnoci. Dla wprowadzenia agenta do rozpracowania z reguy wykorzystuje si naturalne lub celowo stworzone przez organy warunki. W wyjtkowych wypadkach, podyktowanych operacyjn koniecznoci, dopuszczalne jest za zgod dyrektora departamentu Komitetu, kierownika Wojewdzkiego Urzdu lub ich zastpcw wprowadzenie agenta do rozpracowania przy pomocy innego agenta, wykorzystywanego ju w tym rozpracowaniu. Takie wprowadzenie w zalenoci od okolicznoci realizuje si drog rozszyfrowania agentw lub bez rozszyfrowania. Wprowadzenie tajnego wsppracownika do rozpracowania naley uzna za pomylnie zrealizowane w tym wypadku, gdy agent zgodnie z poleceniem organw bezpieczestwa zapozna si z rozpracowywanymi osobami, zdoby lub posiada moliwo zdobycia ich zaufania i na tej podstawie uzyska mono wykrywania ich przestpczych zamierze i dziaa. 2. Kontrola pracy agentury W celu uniknicia prowokacji, dezinformacji, dwulicowoci i dekonspiracji ze strony tajnych wsppracownikw naley ich systematycznie kontrolowa. Agentur kontroluje si: podczas spotkania z agentem (informatorem) przez analizowanie dostarczonych materiaw, precyzowanie niejasnych sformuowa uytych w doniesieniu oraz zadawanie pyta kontrolnych; przy pomocy agentury przez sprawdzanie zachowania si agenta (informatora) oraz podawanych przez niego faktw; przez zlecanie agentowi kontrolnych zada zmierzajcych do wyjanienia faktw znanych ju organom bezpieczestwa z innych wiarygodnych rde; przy uyciu innych rodkw pozostajcych do dyspozycji organw (ledztwo, obserwacja zewntrzna, kontrola korespondencji i inne specjalne przedsiwzicia). Pracownik operacyjny winien natychmiast reagowa na sygnay wiadczce o nieumiejtnym i niewaciwym zachowaniu si tajnego wsppracownika, grocym dekonspiracj i zaprzepaszczeniem rozpracowania, oraz podj kroki w kierunku naprawienia tych bdw w pracy, nie dekonspirujc przy tym rda otrzymanych sygnaw. W wypadku ujawnienia prowokacji, dwulicowoci lub dezinformacji ze strony tajnego wsppracownika naley wyprowadzi go z rozpracowania (grupy i pojedynczych osb), o ile to nie doprowadzi do zaprzepaszczenia sprawy. Jeeli wyprowadzenie z rozpracowania agenta, ktry okaza si prowokatorem, dezinformatorem i dwulicowcem, moe doprowadzi do zaprzepaszczenia sprawy, naley go w niej pozostawi, nie zlecajc mu jednak adnych zada, ktre by ujawniay nasze operacyjne zamiary, a ponadto skrupulatnie sprawdzajc otrzymywane od niego informacje. O ile uzyskano dane wiadczce o nieszczeroci tajnego wsppracownika wobec organw i jego prowokacyjnym zachowaniu si, pracownik operacyjny winien przedsiwzi kroki zmierzajce do sprawdzenia tych danych, a zarazem zaniecha zlecania tajnemu wsppracownikowi takich zada, ktre mogyby ujawni przed nim zamierzenia i przedsiwzicia podejmowane w ramach rozpracowania. W kadym wypadku prowokacyjnego postpowania tajnego wsppracownika naley przeprowadzi dochodzenie. O ile agentowi (informatorowi) udowodniono wiadom i zoliw prowokacj, ktra spowodowaa powane nastpstwa, naley go pocign do odpowiedzialnoci zgodnie z obowizujcymi przepisami prawa. 13. Wychowanie tajnych wsppracownikw Wyniki pracy agenturalnej zale od prawidowego kierowania i umiejtnego wychowania agentw, informatorw i rezydentw. Wychowanie tajnych wsppracownikw polega na systematycznym wpajaniu im uczucia mioci do Polski Ludowej i nienawici do jej wrogw, jak rwnie na przygotowywaniu agentury do wykonania trudnych i odpowiedzialnych zada, zlecanych przez organy bezpieczestwa publicznego.
82

1. Wychowanie ideologiczne Pracownicy operacyjni wychowuj ideologicznie tajnych wsppracownikw podczas spotka przez omawianie z nimi posuni Partii i Rzdu w dziedzinie polityki wewntrznej i zagranicznej, wyjanianie im sensu aktualnych wydarze na arenie midzynarodowej, prawidowe nawietlanie niezrozumiaych dla nich zagadnie natury politycznej, jak rwnie przez udzielanie susznych i wyczerpujcych odpowiedzi na nurtujce ich ewentualne wtpliwoci natury ideologicznej. Wychowanie ideologiczne winno uzmysowi tajnemu wsppracownikowi gboki polityczny sens jego wsppracy z organami bezpieczestwa i otrzymywanych konkretnych zada w walce z wrogami narodu polskiego, stworzy i rozwin w nim poczucie wspodpowiedzialnoci za stan bezpieczestwa na konkretnym odcinku, uczyni z niego wiadomego swej roli, aktywnego patriot. Wychowanie ideologiczne agentw (informatorw, rezydentw) winno pobudzi ich czujno polityczn, pomc im w rozpoznawaniu wroga, w demaskowaniu jego przestpczych zamierze i poczyna. Formy wychowania ideologicznego s rne dla kadego tajnego wsppracownika i zale przede wszystkim od jego dotychczasowej postawy ideowej, charakteru podstaw, na ktrych opiera si jego wsppraca z organami bezpieczestwa, jak rwnie od jego cech osobistych, walorw intelektualnych, zainteresowa itp. W adnym jednak wypadku wychowanie ideologiczne tajnych wsppracownikw nie moe przybra formy specjalnych wykadw, referatw, pogadanek itp. O skutecznym wychowaniu tajnego wsppracownika decyduje wysoki poziom ideowo-polityczny pracownika operacyjnego oraz jego systematyczna praca nad uzupenianiem swej wiedzy oglnej i politycznej. 2. Szkolenie operacyjne W toku operacyjnego wychowania agentury pracownicy organw bezpieczestwa publicznego ucz kadego agenta i informatora: umiejtnoci zachowania si we wrogim rodowisku; sposobw nawizywania kontaktw z osobami interesujcymi organy bezpieczestwa oraz zdobywania ich zaufania; metod wykrywania przestpczych zamierze i dziaa wrogiego elementu; umiejtnoci samodzielnego, szybkiego i prawidowego orientowania si w niespodziewanie powstaej skomplikowanej sytuacji; zasad przestrzegania konspiracji w czasie wykonywania zada oraz w otoczeniu swoich bliskich, krewnych i znajomych. Operacyjne szkolenie tajnego wsppracownika odbywa si podczas spotka przez: wyjanianie mu sposobw wykonania zleconych zada; analizowanie pozytywnych i negatywnych stron zachowania si agenta (informatora) w trakcie wykonywania tych zada; instruowanie agenta (informatora) o sposobach zachowania si w rodowisku osb, ktrymi interesuj si organy bezpieczestwa. W toku instruktau i analizy pracy agentury wolno wyjania jej tylko te sposoby i metody pracy stosowane przez organy bezpieczestwa publicznego, ktrych znajomo jest niezbdna agenturze dla wykonania zleconych jej zada, a ktre nie ujawniaj oglnych zamierze, dziaa i przedsiwzi jednostki operacyjnej w konkretnej sprawie. Nie naley uczy metod pracy operacyjnej tajnych wsppracownikw uchylajcych si od wsppracy z organami bezpieczestwa, a take podejrzanych o zdrad, dwulicowo i prowokacj do czasu ich ostatecznego sprawdzenia. 14. Ukad wzajemnych stosunkw midzy pracownikiem operacyjnym a tajnym wsppracownikiem Jednym z waniejszych elementw wychowania tajnych wsppracownikw jest nawizanie i utrzymanie rzeczowych stosunkw midzy pracownikiem operacyjnym a kadym agentem, informatorem i rezydentem. W osobie pracownika operacyjnego tajny wsppracownik winien widzie bezwzgldnego wobec wrogw przedstawiciela organw wadzy pastwowej, autorytatywnego, wyksztaconego, kulturalnego, zdyscyplinowanego, wymagajcego i yczliwego kierownika.
83

W trakcie pracy z tajnym wsppracownikiem naley stworzy atmosfer zaufania. Agentowi i informatorowi zawerbowanemu na podstawie materiaw kompromitujcych nie wolno bez ostatecznej koniecznoci przypomina o popenionych przez niego w przeszoci wykroczeniach i przestpstwach. Pracownikowi operacyjnemu zabrania si: spoufalania si z tajnym wsppracownikiem oraz utrzymywania z nim stosunkw towarzyskich; utrzymywania intymnych stosunkw z tajnym wsppracownikiem; wykorzystywania agentury dla osobistych potrzeb; przyjmowania podarunkw od tajnych wsppracownikw, poyczania od nich pienidzy i korzystania z przedmiotw stanowicych ich wasno; obiecywania tajnym wsppracownikom rzeczy niewykonalnych; poniania godnoci tajnych wsppracownikw, obraania ich osobistych, narodowych i religijnych uczu. 15. Wynagradzanie agentury Powane znaczenie posiada system materialnego wynagradzania agentury. Naley wynagradza agentw i informatorw, ktrzy dobrze i sumiennie wykonuj zadania organw bezpieczestwa. Forma wynagrodzenia zaley od konkretnych warunkw i cech indywidualnych agenta lub informatora. Przy wyborze formy wynagrodzenia naley mie na uwadze, e jest ono jednym z elementw wicych tajnego wsppracownika z organami bezpieczestwa i pobudza go do lepszego wykonania zada. Naley jednak pamita, e u niektrych tajnych wsppracownikw wynagradzanie moe wywoa tendencj do wprowadzania organw w bd i do prowokacji. W niektrych wypadkach jako wynagrodzenie mog suy pienidze lub podarunki, w innych pomoc w leczeniu, uzyskaniu emerytury (jeli agent utraci zdolno do pracy w zwizku z wykonywaniem zada organw) itp. W szczeglnych wypadkach gdy tajny wsppracownik wyrni si w toku wsppracy z organami bezpieczestwa swoj ofiarnoci i oddaniem oraz wybitnie przyczyni si do zlikwidowania wyjtkowo niebezpiecznej organizacji, siatki szpiegowskiej itp. mona wystpi z wnioskiem o nagrodzenie go odznaczeniem pastwowym. Wszelkie wynagradzanie tajnego wsppracownika winno by w naleyty sposb zaszyfrowane przed otoczeniem. Pracownik operacyjny winien zawsze pokrywa wydatki tajnych wsppracownikw zwizane z wykonywaniem zada organw bezpieczestwa. 16. Planowanie spotka z agentur Due znaczenie wychowawcze posiada system pracy oparty na planowaniu i odbywaniu periodycznych spotka z agentur, co znajduje odbicie w kalendarzyku spotka. Przy sporzdzaniu kalendarzyka naley ustali takie godziny spotka, ktre s wygodne dla tajnego wsppracownika, a czstotliwo tych spotka uzaleni od potrzeb operacyjnych oraz moliwoci kadego agenta (informatora, rezydenta). Niedopuszczalne jest przy tym stosowanie duszych przerw midzy spotkaniami. W kalendarzyku spotka odnotowuje si odbyte spotkania i ich wyniki, jak rwnie spotkania przeniesione lub niedosze do skutku z winy pracownika operacyjnego lub tajnego wsppracownika. Na wypadek zerwania spotkania lub obustronnej koniecznoci natychmiastowego nawizania cznoci w nagych wypadkach pracownik operacyjny zawczasu uzgadnia z tajnym wsppracownikiem sposb nawizania cznoci, w zwizku z czym sporzdza odpowiedni notatk, ktr zacza do teczki personalnej tajnego wsppracownika. Zerwanie spotkania z winy pracownika operacyjnego bez uzasadnionych przyczyn naley traktowa jako wypadek wyjtkowy, wymagajcy zbadania i odpowiedniego ustosunkowania si. Kalendarzyk spotka zatwierdza w Komitecie kierownik sekcji, w Wojewdzkim Urzdzie naczelnik Wydziau lub jego zastpca, w Powiatowym Urzdzie (Delegaturze) kierownik jednostki lub jego zastpca. Pracownik operacyjny jest zobowizany do przestrzegania terminw przewidzianych w zatwierdzonym kalendarzyku spotka, a jego bezporedni przeoony do systematycznego kontrolowania, czy spotkania odbywaj si w zaplanowanych terminach.
84

 17. Spotkanie kontrolne Jednym z wanych i skutecznych rodkw kontroli i pomocy pracownikowi operacyjnemu w wychowaniu, kierowaniu i wykorzystywaniu agentury jest kontrolne spotkanie, ktre odbywaj jego bezporedni i wysi przeoeni. Przygotowujc si do spotkania kontrolnego, przeoony winien zapozna si z materiaami zawartymi w teczce personalnej i teczce pracy tajnego wsppracownika oraz z treci agenturalnego rozpracowania, w ktrym ten bierze udzia, wzgldnie z charakterem obiektu, na ktrym pracuje; w toku rozmowy z pracownikiem operacyjnym, kierujcym stale prac tajnego wsppracownika, winien on wyjani sobie dodatnie i ujemne cechy agenta (informatora) oraz moliwoci i perspektywy wykorzystania go w rozpracowaniu, jak rwnie uzgodni sposb przeprowadzenia spotkania. W toku kontrolnego spotkania zwierzchnik jest zobowizany przy pomocy stawiania konkretnych pyta, wyjaniania treci doniesienia, formuowania zada oraz objanienia sposobw ich wykonania praktycznie nauczy podwadnego pracownika operacyjnego, jak naley prawidowo przeprowadza spotkania. Na kontrolnym spotkaniu przeoony stara si dodatkowo pozna w toku rozmowy z tajnym wsppracownikiem jego cechy osobiste oraz stosunek do wsppracy z organami bezpieczestwa publicznego, zwracajc szczegln uwag na ujawnienie brakw i ich przyczyn w pracy tajnego wsppracownika. Winien on rwnie wyjani, czy przestrzega si wymogw konspiracji oraz jakie s wzajemne stosunki midzy pracownikiem operacyjnym i tajnym wsppracownikiem. W czasie odbywania spotkania kontrolnego nie wolno podwaa autorytetu pracownika operacyjnego, bezporednio kierujcego informatorem. Po odbyciu kontrolnego spotkania przeoony z reguy sporzdza notatk, w ktrej formuuje swoje uwagi i propozycje w sprawie wykorzystania tajnego wsppracownika oraz usprawnienia kierownictwa jego prac. Uwagi i propozycje naley omwi z pracownikiem operacyjnym, a w razie koniecznoci podj decyzj o przekazaniu danego agenta, informatora lub rezydenta na czno innemu, bardziej dowiadczonemu pracownikowi. Naley przy tym pamita, e czste, nieuzasadnione przekazywanie agentury ujemnie wpywa na jej prac. Wychowanie, prawidowe wykorzystanie i ochrona dowiadczonej, sprawdzonej i wiernej Polsce Ludowej agentury winno stanowi jedno z najwaniejszych zada caego aparatu operacyjnego organw bezpieczestwa. Z najbardziej cenn agentur winien osobicie utrzymywa czno kierowniczy aktyw departamentw oraz wojewdzkich i powiatowych urzdw Komitetu do Spraw Bezpieczestwa Publicznego. 18. Ocena pracy (charakterystyki) tajnych wsppracownikw Dla umoliwienia wszechstronnej analizy oraz prawidowej oceny moliwoci i celowoci wykorzystania tajnych wsppracownikw, pracownik operacyjny zobowizany jest co najmniej raz do roku opracowa charakterystyk kadego tajnego wsppracownika, z ktrym utrzymuje czno. Niezalenie od tego opracowuje on charakterystyki agentury w wypadku przekazania jej na czno innemu pracownikowi lub na danie nadrzdnych jednostek Komitetu. W charakterystyce naley poda: w jakich rozpracowaniach tajny wsppracownik by wykorzystywany i jakie w zwizku z tym wykonywa zadania; warto, wiarygodno i obiektywizm dostarczonych przez niego materiaw; czy na podstawie jego materiaw zrealizowano sprawy ewidencji operacyjnej i w jakim stopniu zostay przy tym potwierdzone jego dane; tre i rezultaty przedsiwzi stosowanych w celu sprawdzenia danych i zachowania si tajnego wsppracownika; stosunek jego do wsppracy z organami bezpieczestwa; zdolno orientowania si w sytuacji, inicjatyw i pomysowo; silne i sabe strony jego charakteru, skonnoci; umiejtno przestrzegania konspiracji, zdyscyplinowanie; gdzie odbyway si z nim spotkania; jakie i za co otrzyma wynagrodzenie.
85

W kocowej czci charakterystyki pracownik operacyjny przedstawia wnioski odnonie dalszego, najbardziej celowego wykorzystania danego tajnego wsppracownika, wskazujc przy tym, na jakie momenty w kierowaniu nim i wychowaniu naley zwrci uwag w toku dalszej z nim wsppracy oraz jakiej odpowiada on kategorii agentury (agenta, informatora, rezydenta). Charakterystyk zatwierdza: w departamencie i Wojewdzkim Urzdzie naczelnik wydziau, w Powiatowym Urzdzie (Delegaturze) kierownik tej jednostki. Po zatwierdzeniu charakterystyk zacza si do teczki personalnej tajnego wsppracownika. 19. Przeniesienie agentury z jednej kategorii do drugiej Przekwalifikowanie informatora na agenta i agenta na informatora wymaga uwzgldnienia warunkw okrelonych dla kadej z tych kategorii agentury (patrz rozdzia I niniejszej instrukcji 1) oraz zgody przeoonego uprawnionego do udzielania zezwolenia na werbunek agenta. Przekwalifikowania dokonuje si na podstawie opracowanego w dowolnej formie postanowienia, ktre naley przedoy w Departamencie X Komitetu (Wydziale X Wojewdzkiego Urzdu) celem odnotowania odpowiednich zmian w ewidencji. 20. Przekazywanie teczek personalnych agentury W wypadku gdy agent (informator, rezydent) wyjeda na stae lub na duszy okres czasu do innego powiatu lub wojewdztwa, naley przekaza jego teczk personaln (wraz z charakterystyk za ostatni okres pracy) do odpowiedniej jednostki Komitetu po uprzednim otrzymaniu od tej jednostki potwierdzenia, e tajny wsppracownik zamieszka na podlegym jej terenie. Przekazywanie teczek personalnych przed otrzymaniem takiego potwierdzenia jest wzbronione. Przy przekazywaniu teczki personalnej naley opracowa postanowienie (patrz zacznik nr 2), ktre zatwierdza w Komitecie i Wojewdzkim Urzdzie naczelnik Wydziau, a w Powiatowym Urzdzie (Delegaturze) kierownik tej jednostki. Przekazywanie teczek personalnych odbywa si wycznie za porednictwem Departamentu X Komitetu (Wydziau X Wojewdzkiego Urzdu). Fakt przekazania teczki naley odnotowa na osobistym koncie pracownika operacyjnego. Teczek pracy przeniesionych agentw (informatorw) nie naley przekazywa wraz z teczkami personalnymi, lecz przesya do archiwum Departamentu X Komitetu (Wydziau X Wojewdzkiego Urzdu). Uwaga: O ile zachodzi operacyjna konieczno zapoznania si z caoci materiaw zawartych w teczce pracy przeniesionego agenta (informatora), jednostka operacyjna zwraca si pisemnie do archiwum, skd otrzymuje materiay na okrelony czas do wykorzystania i zwrotu. W wypadku nawizania cznoci z tajnym wsppracownikiem przybyym z terenu podlegego innej jednostce (jak rwnie z poprzednio wyczonym z sieci) pracownik operacyjny sporzdza raport, w ktrym podaje w zwizej formie dane charakteryzujce tajnego wsppracownika oraz uzasadnia celowo i perspektywy jego wykorzystania. Raport wraz z materiaami teczki personalnej przedstawia si w Komitecie i Wojewdzkim Urzdzie naczelnikowi Wydziau, a w Powiatowym Urzdzie (Delegaturze) kierownikowi tej jednostki celem rozpatrzenia i uzyskania zgody na wczenie przybyego tajnego wsppracownika do czynnej sieci agenturalnej. Po uzyskaniu zgody przeoonego jednak nie pniej ni w cigu 2 tygodni od chwili otrzymania teczki naley tajnego wsppracownika zarejestrowa w Departamencie X (Wydziale X) zgodnie z obowizujcym trybem. O ile agent (informator) nie zostaje wczony do czynnej sieci, naley przekaza otrzyman teczk personaln do archiwum. W wypadku wyjazdu agenta na stae za granic, naley o ile zachodzi konieczno przekaza jego teczk personaln do Departamentu I Komitetu w ustalonym trybie. Teczki personalne agentury mona przesya tylko do jednostek Komitetu oraz do Zarzdw Informacji MON, KBW i WOP. 21. Eliminowanie z sieci agenturalnej 1. Podstawy eliminacji Tajnego wsppracownika eliminuje si z sieci w wypadku: cikiej i dugotrwaej choroby, ktra uniemoliwia mu wykonywanie zada organw bezpieczestwa;
86

 cakowitej nieprzydatnoci dla dalszego wykorzystania w sieci agenturalnej z uwagi na niezdolno do pracy, dekonspiracj, demoralizacj, nieszczero wobec organw, popenienie przestpstwa oraz brak moliwoci; podejrzanego postpowania zawierajcego cechy dezinformacji, prowokacji i prby wykorzystywania wsppracy z organami dla osignicia osobistych korzyci; aresztu. Eliminacji z czynnej sieci agenturalnej podlegaj rwnie tajni wsppracownicy, ktrzy w toku wsppracy z organami bezpieczestwa zostali wybrani lub mianowani na stanowiska wymienione w pkt. 5 3. 2. Dokumentowanie eliminacji Przy eliminowaniu tajnego wsppracownika z sieci agenturalnej naley o ile zachodzi potrzeba opracowa jego charakterystyk, ktra by zawieraa szczegowe uzasadnienie motyww przemawiajcych za niecelowoci jego dalszego wykorzystywania i pozostawienia w sieci. Eliminacj dokumentuje si przez opracowanie postanowienia (patrz zacznik nr 2), ktre zatwierdza przeoony uprawniony do udzielania zezwolenia na werbunek danej kategorii tajnych wsppracownikw. Przeoony zatwierdzajcy postanowienie, winien przed powziciem decyzji o wyeliminowaniu skrupulatnie przestudiowa wszystkie materiay zawarte w teczce personalnej i teczce pracy eliminowanego tajnego wsppracownika, a w razie koniecznoci odby kontrolne spotkanie. Przy zaniechaniu kontaktu z tajnym wsppracownikiem naley z reguy przyj od niego zobowizanie o zachowaniu w tajemnicy faktu wsppracy z organami bezpieczestwa, jak rwnie treci wykonywanych zada i nazwisk osb, ktrymi interesoway si organy bezpieczestwa. W szczeglnych wypadkach (ze wzgldw operacyjnych i innych) nie przyjmuje si od eliminowanego zobowizania, co naley uwidoczni w postanowieniu o eliminacji. Postanowienie o wyeliminowaniu i zobowizanie o zachowaniu tajemnicy zacza si do teczki personalnej eliminowanego tajnego wsppracownika. Teczk personaln i teczk pracy wyeliminowanego przekazuje si do Departamentu X Komitetu (Wydziau X Wojewdzkiego Urzdu) celem zoenia do archiwum. W wypadku wyeliminowania z sieci agenturalnej dezinformatorw i prowokatorw naley wszystkie osoby zarejestrowane na podstawie doniesie tych agentw (informatorw) podda ponownemu skrupulatnemu sprawdzeniu i na podstawie materiaw kontroli powzi decyzj w sprawie wycofania lub pozostawienia ich w ewidencji organw bezpieczestwa publicznego.

IV. PODSTAWOWE ZASADY ORGANIZACJI I PRACY REZYDENTUR Rezydentur nazywamy grup tajnych wsppracownikw pozostajcych na cznoci jednego rezydenta. Rezydentury skadaj si z reguy z informatorw. Potrzeb utworzenia rezydentury dyktuj specyficzne warunki pracy operacyjnej: na statkach morskich, w ekspedycjach rybackich, jak rwnie warunki konspiracji i inne wzgldy, uniemoliwiajce pracownikowi operacyjnemu spotykanie si z poszczeglnymi tajnymi wsppracownikami. Rezydentur mona rwnie tworzy w kadym uzasadnionym wypadku w tym celu, aby umoliwi pracownikowi operacyjnemu utrzymywanie normalnej cznoci oraz celowe wykorzystywanie agentw i najcenniejszych informatorw w konkretnych rozpracowaniach. 22. Tryb organizacji rezydentury Przed przekazaniem rezydentowi informatorw na czno pracownik operacyjny winien nauczy go: zasad przestrzegania konspiracji; techniki odbywania spotka z informatorem i odbierania od niego doniesie; zasad instruowania informatora w zwizku ze zlecanymi mu zadaniami; zasad wychowania informatora. Po przygotowaniu rezydenta do samodzielnej pracy pracownik operacyjny w ustalonym trybie zwraca si z prob o zezwolenie na utworzenie rezydentury. Przeoeni, zatwierdzajcy werbunek rezydenta i utworzenie rezydentury osobicie, lub z ich polecenia odpowiedzialni pracownicy (co najmniej zastpca naczelnika Wydziau, zastpca kierownika Powiatowego Urzdu) odbywaj kontrolne spotkanie, podczas ktrego sprawdzaj, czy rezydent jest przygotowany do pracy z informatorami.
87

Pracownik operacyjny przekazuje rezydentowi na czno informatorw osobicie i kadego oddzielnie. Przekazanie informatora na czno odbywa si na podstawie raportu zatwierdzonego przez przeoonego, ktry zezwoli na utworzenie rezydentury. Raport przechowuje si w teczce personalnej informatora, za w teczce personalnej rezydenta dokonuje si odpowiedniej adnotacji. Nie wolno przekazywa na czno rezydentowi: agentw oraz informatorw, ktrzy bior udzia w aktywnym rozpracowaniu konkretnych osb wystpujcych w sprawach agenturalnego rozpracowania; jego krewnych; osb, z ktrymi cz go nieprzyjazne stosunki; osb bezporednio podlegych mu subowo, jak rwnie jego bezporednich przeoonych; informatorw niesprawdzonych w toku konkretnej pracy, podejrzanych o dwulicowo, uchylajcych si od wsppracy. Nie naley przekazywa na czno rezydentowi takich informatorw, ktrzy gruj nad nim poziomem umysowym i dowiadczeniem yciowym. Informatorw przekazuje na czno rezydentowi ten pracownik, ktry kieruje prac rezydenta. Ilo informatorw przekazywanych na czno rezydentowi uzaleniona jest od jego moliwoci, kwalifikacji, dowiadczenia i w zasadzie nie powinna przekracza 68 osb. Rezydentw, ktrzy sumiennie wywizuj si ze swoich obowizkw, mona za zezwoleniem dyrektora departamentu lub kierownika Wojewdzkiego Urzdu systematycznie wynagradza. 23. Organizacja pracy rezydentury Rezydent pracuje z informatorami pod staym kierownictwem i kontrol pracownika operacyjnego. Pracownik operacyjny winien okazywa szczegln pomoc i uwag nowo zawerbowanym rezydentom, wsplnie z nimi opracowywa kalendarzyki spotka, na kontrolnych spotkaniach przyjmowa informatorw, analizowa ich doniesienia, stawia zadania itd. Kalendarzyk spotka z informatorem przechowuje si w teczce personalnej rezydenta. Rezydent moe mie u siebie tylko zaszyfrowane notatki o zaplanowanych spotkaniach. Pracownik operacyjny wraz z rezydentem okrela miejsce przechowywania doniesie, sposb cznoci i tryb przekazywania mu materiaw przez rezydenta. Rezydent kontaktuje si z informatorami na spotkaniach, wykorzystujc do tego celu: swoje mieszkanie, lokal subowy, mieszkania informatorw, lokal kontaktowy otrzymany od pracownika operacyjnego lub inne miejsce, gwarantujce konspiracj spotkania i stwarzajce moliwo rozmowy z informatorem. Nie wolno bez cile uzasadnionej koniecznoci wykorzystywa rezydenta w charakterze informatora, co nie zwalnia jednak rezydenta od obowizku sygnalizowania organom bezpieczestwa spostrzeonych przejaww wrogiej dziaalnoci. 24. Rozwizanie rezydentury Rezydentur rozwizuje si: w wypadku wyjazdu rezydenta; w wypadku stwierdzenia nieprzydatnoci rezydenta do dalszej pracy; w wypadku, gdy sytuacja operacyjna ulega zmianie i nie ma potrzeby utrzymywania rezydentury; po stwierdzeniu, e w rezydenturze tkwi dwulicowcy i zdrajcy, ktrzy mog zdekonspirowa ca rezydentur. Wyczenie poszczeglnych informatorw z rezydentury nastpuje wwczas, gdy: rezydent nie jest w stanie kierowa danym informatorem; informatora typuje si do wykorzystania w agenturalnym rozpracowaniu konkretnych osb (osoby) lub do wykonania specjalnych zada organw bezpieczestwa, w tre ktrych nie mona wtajemniczy rezydenta. W tych wypadkach pracownik operacyjny ustnie uprzedza na spotkaniu rezydenta i informatora, e czno midzy nimi zostaje przerwana, a nastpnie dokonuje odpowiedniej adnotacji w ich teczkach personalnych.
88

V. PODSTAWOWE WYMOGI ORGANIZACJI I KORZYSTANIA Z LOKALW KONSPIRACYJNYCH I KONTAKTOWYCH Nieodzownym warunkiem skutecznego kierowania i wychowania agentury jest odbywanie systematycznych spotka z ni w miejscach gwarantujcych konspiracj. Takimi miejscami s lokale konspiracyjne i kontaktowe. 25. Lokale konspiracyjne Lokal konspiracyjny to specjalnie urzdzone i odpowiednio zaszyfrowane pomieszczenie, stanowice wasno organw bezpieczestwa, wykorzystywane dla odbywania spotka z agentur i przeprowadzania innych przedsiwzi specjalnych. Lokale konspiracyjne z reguy organizuje si w domach odwiedzanych przez wiksz ilo obywateli w rnych sprawach gospodarczych, prywatnych, kulturalnych i innych, jak rwnie w pomieszczeniach znajdujcych si w takich miejscach, ktre mona odwiedza bez obawy naraenia si na postronn obserwacj i bez zwrcenia uwagi i zainteresowania ze strony otoczenia. Lokale konspiracyjne zaszyfrowuje si przez zameldowanie w nich podstawionych osb wzgldnie pod szyldem zmylonych organizacji lub instytucji. 26. Lokale kontaktowe W praktyce organw bezpieczestwa spotkania z agentur odbywaj si zasadniczo w tzw. lokalach kontaktowych, ktre rni si od lokalw konspiracyjnych tym, e organy bezpieczestwa korzystaj z nich za specjaln zgod zamieszkaych w nich prywatnych osb wacicieli mieszka. Niekiedy (zwaszcza w miejscowociach wiejskich) lokale kontaktowe organizuje si w subowych pomieszczeniach rnych instytucji i organizacji gospodarczych, medycznych i kulturalno-owiatowych. Zabrania si organizowania i zdobywania lokalw konspiracyjnych i kontaktowych: w pomieszczeniach organizacji partyjnych, zwizkowych i ZMP-owskich oraz w budynkach rad narodowych; w budynkach subowych organw prokuratury, sdu, milicji, WKR oraz organw bezpieczestwa; w mieszkaniach pracownikw organw partyjnych i czonkw prezydiw rad narodowych, odpowiedzialnych pracownikw prokuratury, sdu, dyrektorw wikszych przedsibiorstw, kierownikw pastwowych instytucji oraz znanych dziaaczy spoecznych. 27. Tryb organizacji lokalw kontaktowych Przy doborze i organizacji lokalu kontaktowego naley dba o to, aby: waciciel mieszkania i czonkowie jego rodziny byli patriotami, a jego ssiedzi nie znajdowali si w rozpracowaniu organw bezpieczestwa; mieszkanie, podejcie do niego, wejcia i wyjcia oraz pooenie w domu gwarantoway konspiracj pracy operacyjnej w tym lokalu. Waciciela lokalu kontaktowego mona z reguy dobra spord czonkw i kandydatw PZPR wzgldnie spord sprawdzonych patriotw. Wytypowanego kandydata na waciciela lokalu kontaktowego, czonkw jego rodziny, najblisze otoczenie i znajomych naley dokadnie sprawdzi w ewidencji operacyjnej. O wacicielu mieszkania naley zebra charakteryzujce go dane w miejscu pracy i zamieszkania. Nie naley organizowa lokalw kontaktowych u rodzin posiadajcych duo dzieci lub u osb chronicznie i niebezpiecznie chorych. Po dobraniu mieszkania odpowiadajcego wymogom organizacji lokalu kontaktowego oraz po sprawdzeniu waciciela, czonkw rodziny i ssiadw pracownik operacyjny sporzdza raport o zezwolenie na zorganizowanie lokalu kontaktowego. Do raportu zacza si: plan lokalu z uwzgldnieniem podejcia do niego, wej i wyj oraz materiay uzyskane w rezultacie sprawdzenia waciciela i innych osb. Zezwolenia na organizacj lokalw konspiracyjnych i kontaktowych udzielaj: w Komitecie dyrektorzy departamentw i ich zastpcy, w Wojewdzkim i Powiatowym Urzdzie (Delegaturze) kierownicy Wojewdzkich Urzdw i ich zastpcy.
89

Po otrzymaniu zezwolenia na zorganizowanie lokalu kontaktowego pracownik operacyjny przyjmuje od waciciela zobowizanie w dowolnej formie, w ktrym ten wyraa zgod na wykorzystanie jego mieszkania lub jego czci przez organy bezpieczestwa oraz zobowizuje si zachowa w tajemnicy powyszy fakt. Niezalenie od tego, w wypadku gdy waciciel lokalu nie posiada moliwoci ukrycia przed czonkami rodziny faktu korzystania z mieszkania przez organy, naley rwnie przyj od kadej dorosej osoby, zamieszkaej w tym lokalu, zobowizanie o zachowaniu tajemnicy. Waciciela mieszkania i czonkw jego rodziny nie naley informowa o charakterze pracy prowadzonej w ich mieszkaniu przez pracownikw organw bezpieczestwa. Po zatwierdzeniu organizacji lokalu konspiracyjnego (kontaktowego) rejestruje si go w Departamencie X Komitetu (Wydziale X Wojewdzkiego Urzdu) w trybie okrelonym w 9 niniejszej instrukcji, nadajc przy tym lokalowi dowolny kryptonim. W teczce lokalu konspiracyjnego (kontaktowego) winny si znajdowa nastpujce dokumenty: arkusz kontrolny; spis pracownikw operacyjnych, korzystajcych z lokalu; wykaz agentury, z ktr odbywaj si spotkania w lokalu, sporzdzony wedug nastpujcego wzoru: liczba porzdkowa, pseudonim tajnego wsppracownika, nr teczki personalnej, od kiedy przychodzi na spotkania do danego lokalu, kiedy i z jakich przyczyn zaniechano spotykania si z nim w danym lokalu, uwagi; zatwierdzony raport o zezwolenie na zorganizowanie lokalu oraz wszystkie materiay uzyskane w rezultacie sprawdzenia waciciela, czonkw jego rodziny, ssiadw i bliskich znajomych; plan lokalu; zobowizania waciciela i czonkw jego rodziny; notatka, w ktrej okrela si godziny korzystania z lokalu oraz podaje si tre instruktau udzielonego wacicielowi i czonkom rodziny o tym, jak naley wytumaczy otoczeniu odwiedziny mieszkania przez pracownika i inne osoby. 28. Przyjmowanie tajnych wsppracownikw w lokalach W lokalach konspiracyjnych i kontaktowych naley przyjmowa agentur w takiej iloci, ktra umoliwia zachowanie w tajemnicy przed otoczeniem faktu wykorzystywania lokalu przez organy bezpieczestwa. W lokalu konspiracyjnym przyjmuje si tylko cenn i sprawdzon agentur, w lokalu kontaktowym informatorw i innych agentw. Nie naley przyjmowa w lokalach konspiracyjnych i kontaktowych agentury podlegajcej wyeliminowaniu i podejrzanej o dwulicowo, nie naley take przyjmowa agentury spord znajomych waciciela lokalu oraz agentury zaangaowanej w jednej sprawie lub znajcej si wzajemnie. Odbywajc spotkania w lokalu kontaktowym, pracownik operacyjny powinien z reguy osobicie wprowadza i wyprowadza przyjmowanych tajnych wsppracownikw, aby w ten sposb uchroni ich przed rozpoznaniem przez waciciela lokalu i jego rodzin. Spotkania w lokalu winny by tak planowane, eby przerwa midzy kocem jednego spotkania a pocztkiem drugiego wynosia nie mniej ni godzin. Nie zaleca si odbywania wicej ni 23 spotkania dziennie w jednym lokalu. W niektrych wypadkach konieczna jest okresowa zmiana dni i godzin, w ktrych odbywa si spotkania z jednym i tym samym tajnym wsppracownikiem. Z jednego lokalu kontaktowego moe korzysta najwyej dwch pracownikw operacyjnych, spord ktrych jeden ponosi osobist odpowiedzialno za jego wykorzystanie i zakonspirowanie. Organy bezpieczestwa winny pokrywa wydatki zwizane z wykorzystywaniem lokalu kontaktowego, jak rwnie z ewentualnymi wiadczeniami pewnych usug przez jego waciciela. Zabrania si odbywania spotka w pomieszczeniach subowych organw bezpieczestwa, jak rwnie w tzw. miejscach umwionych, niegwarantujcych konspiracji spotkania. 29. Kontrola lokalw kontaktowych Celem zabezpieczenia lokalw konspiracyjnych i kontaktowych przed rozszyfrowaniem oraz uniknicia dekonspiracji przyjmowanej w nich agentury, pracownik operacyjny w sposb systematyczny lecz nie rzadziej ni raz do roku dokonuje kontrolnych przedsiwzi, ktre maj na celu wyjanienie: czy nie nastpio naruszenie konspiracji przez waciciela i czonkw jego rodziny;
90

 czy fakt odwiedzin mieszkania przez osoby postronne nie wzbudza podejrze u ssiadw; czy nie stwierdzono wrd przyjmowanych tajnych wsppracownikw zdrajcw i dwulicowcw. Kontrol t przeprowadza si drog rozmw z wacicielem i czonkami jego rodziny, przy pomocy wywiadu-ustalenia przeprowadzonego przez agentur oraz innych rodkw. Gdy kontrola ustalia, e praca w lokalu wzbudza podejrzenie wrd otoczenia, wzgldnie gdy wrd sieci przyjmowanej w lokalu ujawniono zdrajc lub dwulicowca, korzystanie z lokalu kontaktowego naley przerwa a do penego wyjanienia wszystkich okolicznoci. Naley zaniecha korzystania z lokalu, gdy: otrzymano powane materiay kompromitujce waciciela lub czonkw jego rodziny lub gdy naruszyli oni zasady konspiracji; w rodzinie waciciela zaistniay warunki utrudniajce dalsz prac w lokalu (powikszenie si rodziny, dokwaterowanie itd.); kontrola stwierdzia, e wrd sieci przyjmowanej w lokalu znajduje si zdrajca. O tymczasowej przerwie w korzystaniu z lokalw kontaktowych decyduje naczelnik wydziau operacyjnego Komitetu i Wojewdzkiego Urzdu, kierownik Powiatowego Urzdu (Delegatury). Zaniechanie korzystania z lokalu kontaktowego nastpuje na podstawie uzasadnionego postanowienia (patrz za. nr 2), zatwierdzonego przez przeoonego, ktry udzieli zezwolenia na zaoenie lokalu. W wypadku zaniechania korzystania z lokalu naley wzi zobowizanie od waciciela i czonkw jego rodziny o zachowaniu w tajemnicy faktu wykorzystywania mieszkania przez organy bezpieczestwa. Teczk takiego lokalu kontaktowego przekazuje si do archiwum Departamentu X Komitetu (Wydziau X Wojewdzkiego Urzdu).

VI. EWIDENCJA AGENTURY 30. Organizacja ewidencji agentury Ewidencj agentury organw bezpieczestwa prowadz systemem kartotecznym: Departament X Komitetu oraz Wydziay X Wojewdzkich Urzdw. W Departamencie X Komitetu ewidencjonuje si agentur departamentw operacyjnych Komitetu; w wydziaach X Wojewdzkich Urzdw agentur wojewdzkiego urzdu i podlegych mu powiatowych urzdw. Warszawskie Urzdy do Spraw Bezpieczestwa Publicznego Wojewdzki i Miejski niezalenie od tego, e ewidencjonuj swoj agentur w swoich Wydziaach X zgaszaj j zarazem do Departamentu X Komitetu, przesyajc jeden egzemplarz karty alfabetycznej (wzr nr EO-4a). Wydziay Informacji MON przesyaj jeden egzemplarz kart ewidencyjnych (wzr nr EO-4-a) do Departamentu X oraz do waciwych terytorialnie wydziaw X Wojewdzkich Urzdw, o ile zawerbowany przez nie tajny wsppracownik jest osob cywiln. Wydziay terenowe pionu Departamentu V Komitetu rejestruj i ewidencjonuj agentur w Departamencie X oraz w Wydziaach X Wojewdzkich Urzdw wedug terytorialnego rozmieszczenia DOKP. Rejestracji i zaewidencjonowaniu w Departamencie X (Wydziaach X) podlegaj wszyscy agenci, informatorzy, rezydenci i waciciele lokalw konspiracyjnych (kontaktowych) organw bezpieczestwa publicznego z wyjtkiem tajnych wsppracownikw wykorzystywanych na terenie zagranicy oraz szczeglnie cennych agentw (w ambasadach, poselstwach, konsulatach itd.) jednostek operacyjnych organw Komitetu. Zagraniczn agentur oraz szczeglnie cennych agentw ewidencjonuj we wasnym zakresie waciwe jednostki operacyjne za kadorazowym zezwoleniem dyrektora departamentu w Komitecie i kierownika Wojewdzkiego Urzdu w wojewdztwach. Departament X Komitetu oraz wydziay X Wojewdzkich Urzdw prowadz ewidencj agentury zgodnie ze specjaln instrukcj Komitetu. 31. Tryb sprawdzania w ewidencji agentury Sprawdzenie w ewidencji agentury prowadzonej przez Departament X Komitetu oraz Wydziay X Wojewdzkich Urzdw odbywa si w zwizku z aresztem, przygotowaniami do werbunku, wszczciem spraw
91

ewidencji operacyjnej, wezwaniem do organw bezpieczestwa publicznego w charakterze wiadka lub w zwizku z innymi przedsiwziciami operacyjnymi. Informacji o wynikach sprawdzenia w kartotece sieci agenturalnej udziela si wycznie organom bezpieczestwa i Wydziaom Informacji MON. Jednostkom operacyjnym organw Ministerstwa Spraw Wewntrznych udziela si takich informacji zgodnie z odrbn instrukcj. W celu sprawdzenia w kartotece sieci agenturalnej wypenia si oddzielnie na kad osob specjalny druk (wzr nr E-15, oznaczony paskiem), w ktrym naley poda pene dane personalne oraz przyczyn sprawdzenia. Druki E-15 podpisuj: w Komitecie i Wojewdzkich Urzdach naczelnik wydziau lub jego zastpca, w Powiatowym Urzdzie (Delegaturze) kierownik tej jednostki lub jego zastpca. W wypadku gdy sprawdzana osoba znajduje si w czynnej sieci agentury, pracownik ewidencji podaje na odwrocie druku departament (wydzia), do ktrego naley zwrci si o informacje, a rwnoczenie powiadamia o tym waciwy departament (wydzia). W wypadku gdy teczka personalna sprawdzanej osoby znajduje si w archiwum, w odpowiedzi podaje si jedynie numer, pod ktrym zarejestrowana jest w archiwum teczka personalna tajnego wsppracownika. W tym wypadku, gdy sprawdzenie dao wynik negatywny, naley zwrci zapytanie z odpowiedzi na odwrocie, e sprawdzana osoba nie jest notowana w Departamencie X Komitetu (Wydziale X Wojewdzkiego Urzdu). Naleyta organizacja i wykorzystanie sieci agenturalnej w walce z wrogami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, obozu socjalizmu i demokracji wymaga od caego aparatu operacyjnego, organw bezpieczestwa publicznego bezwzgldnego wypeniania przepisw niniejszej instrukcji. Kierowniczy aktyw Komitetu, Wojewdzkich i Powiatowych Urzdw do Spraw Bezpieczestwa Publicznego winien sprawowa sta kontrol nad prac z agentur przez osobist prac z tajnymi wsppracownikami, odbywanie spotka kontrolnych, analizowanie ujawnionych niedocigni i bdw w pracy podwadnych, prawidow organizacj pracy, systematyczne wychowanie i nauczanie pracownikw operacyjnych. Kierowniczy aktyw Komitetu, Wojewdzkich i Powiatowych Urzdw winien stale wyjania podlegym pracownikom operacyjnym, e praca z agentur jest zaszczytnym i odpowiedzialnym obowizkiem, powierzonym im przez Parti i wymagajcym nieustannego doskonalenia metod pracy agenturalno-operacyjnej4.

4 Zaczniki do instrukcji stanowi pominite w druku: Ukad materiaw w teczce personalnej tajnego wsppracownika; wzr formularza: Postanowienie o przekazaniu, przesaniu teczki personalnej lub zoeniu jej do archiwum.

92

TAJNE POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA MINISTERSTWO SPRAW WEWNTRZNYCH

ZARZDZENIE nr 0121/60 MINISTRA SPRAW WEWNTRZNYCH z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisw o podstawowych rodkach i formach pracy operacyjnej suby bezpieczestwa
1. Wprowadzam w ycie Instrukcj nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 roku o podstawowych rodkach i formach pracy operacyjnej suby bezpieczestwa stanowic zacznik do niniejszego Zarzdzenia. 2. Trac moc obowizujc: Uchwaa b. Komitetu do spraw Bezpieczestwa Publicznego z dnia 11 marca 1955 roku o zasadach pracy z agentur, prowadzeniu rozpracowa agenturalnych i ewidencji operacyjnej; Instrukcja nr 03/55 o zasadach prowadzenia rozpracowania agenturalnego i ewidencji operacyjnej w organach bezpieczestwa publicznego PRL Instrukcja nr 04/55,,o zasadach pracy z agentur ; w organach bezpieczestwa publicznego PRL oraz postanowienia innych przepisw sprzeczne z wymie nion w pkt. l Instrukcj. 3. Dyrektorzy Departamentw II i III w terminie do dnia 15 sierpnia 1960 roku okrel obiekty, na ktrych w myl Instrukcji naley prowadzi sprawy obiektowe. Dyrektor Biura,,C w terminie do dnia 15 sierpnia 1960 roku wyda nowe przepisy w sprawie rejestracji, okreli tryb przekwalifikowania spraw operacyjnych i wprowadzenia nowej dokumentacji. Dyrektor Departamentu Kadr i Szkolenia wczy Instrukcj do programu szkolenia w szkoach operacyjnych i do szkolenia zawodowego w jednostkach. Celem zapoznania aparatu operacyjnego z Instrukcj, Dyrektorzy Departamentw i Zastpcy Komendantw Wojewdzkich MO ds. bezpieczestwa zorganizuj w podlegych im jednostkach odprawy dla aktywu kierowniczego w terminie do dnia 15 sierpnia 1960 roku oraz dla wszystkich zainteresowanych funkcjonariuszy do dnia 15 wrzenia 1960 r. MINISTER () WADYSAW WICHA

93

TAJNE POLSKA RZECZPOSPOLITA LUDOWA MINISTERSTWO SPRAW WEWNTRZNYCH

INSTRUKCJA nr 03/60 z dnia 2 lipca 1960 r. O PODSTAWOWYCH RODKACH I FORMACH PRACY OPERACYJNEJ SUBY BEZPIECZESTWA
Suba bezpieczestwa Ministerstwa Spraw Wewntrznych powoana jest do zwalczania dziaalnoci wymierzonej przeciwko ustrojowi Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, budownictwu socjalistycznemu i interesom mas pracujcych. W wykonaniu tej funkcji suba bezpieczestwa zajmuje si ujawnianiem, rozpoznawaniem i likwidowaniem szpiegowskiej dziaalnoci imperialistycznych wywiadw oraz dziaalnoci dywersyjnej, sabotaowej i terrorystycznej, jak te wszelkiego rodzaju wrogiej dziaalnoci wymierzonej przeciwko socjalistycznemu rozwojowi naszego kraju i obliczonej na utrudnianie i hamowanie realizacji polityki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Rzdu PRL. Aparat bezpieczestwa MSW, jako jeden z organw pastwowych w systemie wadzy ludowej, spenia swe zadania w subie narodu w oparciu o jego zaufanie i pomoc wszystkich tych, ktrym droga jest przyszo naszego kraju. Ksztatowany przez proces budownictwa socjalistycznego ukad si spoecznych w naszym kraju nie mieci si w dawnych, uproszczonych pogldach na przebieg walki klasowej. Podstaw dla okrelenia kierunkw, taktyki i doboru metod pracy suby bezpieczestwa stanowi musi pena, prawidowa politycznie ocena aktualnej sytuacji. Front walki klasowej zawiera szereg odcinkw, na ktrych wrg prbuje atakowa, na ktrych mona si te spodziewa czasowego zaognienia sytuacji, szczeglnie w okresach zaostrzenia sytuacji midzynarodowej, jak rwnie w zwizku z waniejszymi akcjami politycznymi podejmowanymi przez Parti i Rzd. Na ksztatowanie si sytuacji polityczno-operacyjnej w kraju rzutuje wroga dziaalno pastw imperialistycznych, zarwno charakteru szpiegowskiego, jak te wyraajca si w prbach wrogiego oddziaywania politycznego. Skierowana przeciwko Polsce Ludowej szpiegowska dziaalno wywiadw, szczeglnie amerykaskiego i zachodnioniemieckiego, nie sabnie. Odpowiednio do sytuacji wywiady te doskonal formy i metody swego dziaania. Nie rezygnujc z klasycznych form agenturalnych, staraj si one rozwija rwnie formy pozaagenturalnej dziaalnoci, dc do zdobywania informacji na drodze oficjalnych i towarzyskich kontaktw oraz bezporednich obserwacji na terenie naszego kraju. Imperialistyczne orodki usiuj rwnie wywiera wpyw na ksztatowanie si sytuacji wewntrznej w naszym kraju, szerzc rnymi drogami defetyzm wobec budownictwa socjalistycznego, negowanie naszego dorobku, przy jednoczesnym gloryfikowaniu kapitalizmu. Na tym tle rodz si u niektrych osb przejawy sualczoci wobec Zachodu, szukania powiza z buruazyjnymi koami za granic, a nieraz nawet angaowania si w dziaalno sprzeczn z interesami naszego pastwa lub wrcz wizania si z obcymi wywiadami. Agresywne koa militarystw niemieckich w swych odwetowych poczynaniach wykorzystuj przeciwko Polsce zarwno swj aparat wywiadowczy, ktry stale rozbudowuj, jak te wszelkie dostpne im rodki dla rozwijania w naszym kraju dziaalnoci rewizjonistycznej. Ju samo istnienie pastwowego zaplecza w postaci NRF z jego odwetow polityk stanowi grunt, na ktrym mog rodzi si w Polsce przejawy niemieckiej dziaalnoci rewizjonistycznej. Dla sytuacji polityczno-operacyjnej wewntrz kraju charakterystycznym jest wyrane zawenie si moliwoci dziaania wrogich, tradycyjnych ugrupowa politycznych. W zetkniciu z dzisiejsz rzeczywistoci, z dorobkiem 15-lecia Polski Ludowej zbankrutoway ich programowe niegdy hasa. Kruszy si kadra reprezentujca te wrogie kierunki. Wrogie, reakcyjne elementy niezalenie od starszego lub nowszego rodowodu, zarwno te, ktre posiaday kiedy swj program i formy organizacyjne, jak te te, ktre w ogle nie posiadaj rodowodu ani okrelonych form organizacyjnych, w swych praktycznych zamierzeniach bazuj dzisiaj przede wszystkim
94

na wszelkich trudnociach powstajcych w trakcie budownictwa socjalistycznego, jak te udz si moliwoci rozdwikw w obozie socjalistycznym i spekuluj na temat rnych wydarze midzynarodowych. Wszystkim tym zarwno starym reakcyjnym ugrupowaniom, jak te i nowszej daty elementom antysocjalistycznym w naszym kraju wsplne jest przede wszystkim wizanie swych nadziei i czenie wysikw z dziaalnoci wrogich k kocielnych oraz prozachodnia orientacja. Reakcyjny kler Kocioa katolickiego, posiadajcego scentralizowan organizacj, powane zaplecze i znaczne wpywy w rnych warstwach naszego spoeczestwa, stanowi gwn antysocjalistyczn si wewntrz kraju. Bardzo zoon jest sytuacja polityczna na naszej wsi. Przeciwko polityce rolnej Partii i Rzdu wystpuj tu zjednoczone siy naszych przeciwnikw: reakcyjny kler, wrogie elementy kuackie, resztki elementw kapitalistycznych w miecie i wszelkie mikoajczykowskie, jak te i inne wrogie, opozycyjne grupy pojawiajce si na wsi na bazie aktualnych problemw walki klasowej. W zakresie taktyki i form wrogiej dziaalnoci wystpuj obecnie pewne tendencje wsplne dla wszystkich ugrupowa i wrogich elementw. Cho nadal wystpuj klasyczne formy dziaalnoci organizacyjnej i jawne wrogie wystpienia, dominujc jednak tendencj jest stosowanie takich form wrogiej dziaalnoci, ktre pozwalaj na stwarzanie pozorw legalnoci i unikanie kolizji z prawem. Najczciej wystpuje wroga dziaalno polegajca na sianiu niewiary w polityk wadzy ludowej, podrywaniu autorytetu poszczeglnym organom i ludziom reprezentujcym te organy, deniu do paraliowania lub hamowania rnych akcji pastwowych. Dziaalno taka w zasadzie prowadzona jest grupowo, w porozumieniu czy zmowie. Zdarzaj si wypadki, e ludzie nalecy do tego rodzaju grup czy zmw zaczynaj wykorzystywa czce ich zwizki rwnie dla popenienia naduy i innych pospolitych przestpstw gospodarczych. Przed sub bezpieczestwa, powoan do ochrony ludowego pastwa i zabezpieczenia przed wrog dziaalnoci realizacji programu nakrelonego przez Parti i Rzd PRL, stoj powane zadania wymagajce duego wysiku wszystkich ogniw aparatu oraz cigej analizy przebiegu i wynikw pracy, konfrontowania ich z wymaganiami aktualnej rzeczywistoci politycznej naszego kraju. Ustanowione niniejsz Instrukcj zasady pracy operacyjnej bd skuteczn pomoc w walce z wrogiem jedynie w poczeniu z aktywnoci i inicjatyw oraz gbok wiedz polityczn funkcjonariuszy tej suby. Nasza ojczyzna Polska Ludowa, przezwyciajc napotykane trudnoci, czyni stae postpy w rozwoju budownictwa socjalistycznego i podnoszeniu poziomu materialnego i kulturalnego ludzi pracy. Ronie sia Partii, a rozwj sytuacji potwierdza w peni suszno jej polityki. Stwarza to obiektywnie korzystne warunki dla pracy suby bezpieczestwa, dla walki z wrogiem.

CZ I
ZASADY UZYSKIWANIA I KORZYSTANIA Z POMOCY OBYWATELI W PRACY SUBY BEZPIECZESTWA Istotnym warunkiem skutecznoci pracy suby bezpieczestwa jest pomoc obywateli. Wiele osb udziela subie bezpieczestwa swej pomocy, gdy sami widz i rozumiej, e suba ta zajmuje si faktami i przejawami wrogiej dziaalnoci, ktrych szkodliwo rwnie dla nich jest oczywist i pragn z nimi walczy. Wielu sygnalizuje o zauwaonych faktach sprzecznych z ich postaw polityczn, patriotyzmem, poczuciem sprawiedliwoci, przywizaniem do zakadu pracy itp. Jednym z istotnych czynnikw wpywajcych na ksztatowanie obywatelskiej postawy i atmosfery potpienia wrogiej dziaalnoci jest odpowiednie zapoznawanie spoeczestwa z problemami ochrony Pastwa Ludowego, demaskowanie wrogich poczyna i wyostrzanie uwagi na sygnay wrogiej dziaalnoci. W tym celu naley wykorzystywa rne moliwoci kontaktu ze spoeczestwem i odpowiedniego oddziaywania, m.in. na zebraniach w zakadach pracy, organizacjach spoecznych, na sesjach rad narodowych, jak te w drodze publikacji prasowych. Obywateli, ktrzy zgaszaj si do naszych organw, naley odpowiednio przyjmowa i wysuchiwa, w peni doceniajc ich obywatelsk postaw. W zasadzie kademu z tych obywateli naley nastpnie poda w odpowiedniej formie, na ile jego informacja okazaa si pomocna, i podzikowa za jej przekazanie. Tak samo naley postpowa w stosunku do tych, ktrzy pisemnie przesyaj swe informacje czy spostrzeenia co do podejrzanych zjawisk budzcych ich zaniepokojenie. Nawet doniesienia anonimowe za95

wieraj nieraz momenty zasugujce na nasz uwag. Niekiedy moe si okaza celowym ustalenie autora anonimu dla skorzystania z jego pomocy w wyjanianiu sprawy. Natomiast tym osobom, ktre zgaszaj si z faszywymi informacjami na skutek swej zoliwoci, chorobliwej podejrzliwoci, a nieraz celem wykorzystania suby bezpieczestwa dla osobistych porachunkw, naley wskaza na niewaciwo ich postpowania, a czasem udzieli zdecydowanej odprawy. Potrzeby pracy operacyjnej wymagaj rwnie, aby nie czekajc na inicjatyw obywateli w przekazywaniu nam sygnaw o wrogiej czy podejrzanej dziaalnoci, zwraca si do tych, na ktrych pomoc i dyskrecj mona liczy. Zwykle bd to ludzie znani ze swej pozytywnej postawy i przychylnego ustosunkowania si do wadz pastwowych. Zadania suby bezpieczestwa na pewnych odcinkach dyktuj konieczno utrzymywania kontaktw z tymi, ktrzy z racji zajmowanego stanowiska zawodowego posiadaj w zasadzie obowizek meldowania o przejawach dziaalnoci przestpczej, jakie zdarzyyby si na odcinku ich pracy, jak te z innymi ludmi majcymi sta styczno z interesujcymi nas osobami i zagadnieniami. W pewnych wypadkach natrafimy na ludzi, ktrzy dawniej zwizani byli cilejsz wspprac ze sub bezpieczestwa. O ile mamy o nich dobr opini, naley wykorzysta ich moliwoci. Obecnie udzielanej przez nich pomocy obywatelskiej nie mona jednak traktowa jako kontynuacji wsppracy. Zakres pomocy udzielanej przez obywateli zamyka si bdzie w ramach moliwoci wynikajcych z ich codziennych zaj zawodowych, penionych funkcji, stosunkw ssiedzkich itp. Do jednych naley si zwraca, stosownie do wynikajcych doranych potrzeb, o jednorazow przysug polegajc na udzieleniu nam konkretnej informacji, nawietleniu pewnego faktu lub zjawiska, wyraeniu swej fachowej opinii, udostpnieniu dokumentacji, a nawet wykonaniu pewnej czynnoci na nasz prob. Do innych znw mona si zwraca o pomoc w tym samym zakresie, lecz na przestrzeni pewnego czasu. Kontakt z nimi moe sprowadza si rwnie do wskazania im, jakiego rodzaju zjawiska interesuj sub bezpieczestwa, z prob o niezwoczne sygnalizowanie nam o uzyskanych spostrzeeniach w tym zakresie. Rozmowy przeprowadzane z wymienionymi obywatelami nieraz umoliwiaj nam konfrontowanie naszych sdw i ocen co do sytuacji czy poszczeglnych zjawisk z ich pogldami. Pomaga to uzyska wiksz wszechstronno w ocenach, co sprzyja obiektywizmowi w pracy. T drog mona te orientowa si co do stosunkw i ukadu si w pewnych rodowiskach czy sytuacji w zakadach pracy, aby na tym tle widzie we waciwej skali i prawidowo ocenia niebezpieczestwo wrogiej dziaalnoci i moliwoci przeciwdziaania. Stosownie do moliwoci tych ludzi i stopnia zaufania do nich rny bdzie zakres spraw, z ktrymi si do nich zwrcimy, i rne, podyktowane wzgldami konspiracji pracy, umotywowanie naszego zainteresowania si danym problemem czy osob. U osb dzielcych si z nami swoimi spostrzeeniami zastrzec trzeba dyskrecj co do samego faktu przekazania nam informacji lub wywiadczenia usug. Nie mona natomiast ogranicza swobody naszego rozmwcy do poruszania na paszczynie spoecznej czy zawodowej tych spraw, o ktrych nam powiedzia. O dyskrecj take w tym zakresie mona si zwrci, gdy przedwczesne ujawnienie treci informacji grozioby ujemnymi konsekwencjami dla przeprowadzenia koniecznych przedsiwzi operacyjnych. Udzielajcy informacji moe te zastrzec zachowanie dyskrecji co do jego osoby. Od obywatela udzielajcego nam informacji nie mona domaga si, aby uczyni to na pimie, chyba e zechce to zrobi z wasnej inicjatywy, ewentualnie na nasz prob. Ustne informacje powinny by ujte w notatce sporzdzonej i podpisanej przez pracownika. Informacje posiadajce istotne znaczenie powinny by naleycie sprawdzone co do ich wiarygodnoci i obiektywnoci. Stosownie do wartoci udzielonej nam pomocy, wysiku, jakiego wymagay oddane nam usugi, jak te odpowiednio do osoby, z ktr mielimy do czynienia, naley we waciwej formie wyrazi nasze podzikowanie, a w wypadkach na to zasugujcych odwdziczy si za wywiadczone usugi. Obywatelom, ktrzy wykazali gotowo dzielenia si z nami swymi spostrzeeniami, trzeba uatwi ewent[ualne] skontaktowanie si w przyszoci, wskazujc odpowiedni sposb nawizania cznoci. Osoby, ktre udzielaj nam obywatelskiej pomocy, nie podlegaj rejestracji ani nie prowadzi si co do nich specjalnej dokumentacji. Notatki sporzdzane na podstawie ich informacji wzgl[dnie] ich pisemne owiadczenia zacza si do waciwych spraw lub teczek zagadnieniowych. O ile interes operacyjny dyktuje potrzeb utrzymywania z niektrymi ludmi bardziej systematycznych kontaktw, mona uj ich w wewntrznej ewidencji wydziau lub referatu powiatowego. Jednostki centralne i wojewdzkie mog rwnie zastrzec w ewidencji operacyjnej, aby bez uzgodnienia z nimi nie zwra96

ca si do okrelonej osoby. Nie powinny by jednak ujmowane w adnej ewidencji osoby, z ktrymi utrzymujemy kontakty z racji zajmowanych przez nie stanowisk kierowniczych.

CZ II
ZASADY POZYSKIWANIA I PRACY Z TAJNYMI WSPPRACOWNIKAMI

DZIA I ZASADY OGLNE Praca suby bezpieczestwa zmierzajca do ujawniania i przeciwdziaania wrogiej dziaalnoci wymaga pozyskiwania do tajnej wsppracy ludzi, ktrzy majc dotarcie do interesujcych t sub osb, grup czy orodkw, wynikajce z posiadania ich zaufania lub z rnego rodzaju powiza, mog wykonywa zlecane im zadania operacyjne. Wspomniane powizania mog wypywa z wsplnej przeszoci politycznej i organizacyjnej, z tytuu koleestwa, stosunkw rodzinnych, szczeglnych stykw z racji pracy zawodowej itp. W toku pracy zmierzajcej do rozpoznania i likwidacji wrogiej dziaalnoci powstaj te sytuacje, w ktrych musimy zapewni sobie dopyw informacji w drodze pozyskania do wsppracy wspuczestnika wrogiej dziaalnoci lub te przez wprowadzenie ju pozyskanej osoby do wrogiego orodka lub grupy. Ludzi tych nazywamy tajnymi wsppracownikami suby bezpieczestwa. Zakres zlecanych im zada operacyjnych moe obejmowa, stosownie do potrzeb wynikajcych z konkretnej sytuacji operacyjnej, zarwno zadania charakteru informacyjnego, jak te wykonywanie z ich pomoc rnych posuni w stosunku do wroga, a nawet samodzieln realizacj przez nich zleconych przedsiwzi operacyjnych. Stosownie do wagi i operacyjnego znaczenia zlecanych zada niezbdnym jest dobr takiego tajnego wsppracownika, ktry bdzie mg sprosta tym zadaniom. Jego poziom musi dorasta do poziomu zada i osb, w stosunku do ktrych ma te zadania wypenia. Czasem niezbdnym okae si rwnie szczeglne przeszkolenie operacyjne tajnego wsppracownika i uprzednie sprawdzenie jego umiejtnoci operacyjnych, aby zapewni waciwe wykonanie przez niego zwaszcza tych zada, ktre wypenia bdzie musia nieraz zupenie samodzielnie. Praca z tajnymi wsppracownikami jest podstawowym rodkiem realizacji zada suby bezpieczestwa w walce z wrog dziaalnoci. Poniewa w wypadkach nasuwajcych podejrzenie tej dziaalnoci suba bezpieczestwa zakada odpowiednie sprawy operacyjne, waciwy dobr i wykorzystanie tajnych wsppracownikw do tych spraw posiada zasadnicze znaczenie dla skutecznej walki z wrogiem. Pozyskiwanie natomiast tajnych wsppracownikw poza sprawami dopuszczalne jest tylko w szczeglnych sytuacjach okrelonych odrbnymi przepisami Ministerstwa. Suba bezpieczestwa przy wykonywaniu swych zada posuguje si rwnie innymi rodkami pracy, jak: technika operacyjna, obserwacja zewntrzna, kontrola korespondencji. Te rodki pracy speniaj w zasadzie tylko rol pomocnicz i kontroln w stosunku do usug oddawanych przez tajnych wsppracownikw. W okrelonych jednak przypadkach umiejtne zastosowanie tych rodkw moe mie istotne, a nawet decydujce znaczenie dla rozpoznania i likwidacji wrogiej dziaalnoci. W zwizku z realizowanymi przedsiwziciami techniki operacyjnej, obserwacji i kontroli korespondencji wynikaj rwnie potrzeby pozyskiwania tego rodzaju tajnych wsppracownikw, ktrych rola sprowadza si do wykonywania okrelonych usug potrzebnych przy tych przedsiwziciach. Zakres pracy z nimi reguluj odrbne przepisy ministerstwa. Ze wzgldw zasadniczych nie wolno pozyskiwa tajnych wsppracownikw spord czonkw Partii. W wyjtkowych wypadkach pozyskanie w charakterze tajnego wsppracownika moe mie miejsce jedynie w celu wykonania takich konkretnych zada, ktrych nie mona realizowa w inny sposb, i dla wykonania zada za granic wycznie za akceptacj Ministerstwa i po uzyskaniu zgody I Sekretarza Komitetu Wojewdzkiego. Nie wolno przy tym pozyskiwa na podstawie materiaw obciajcych.
97

Powysze zastrzeenie odnosi si odpowiednio do osb zajmujcych kierownicze stanowiska w powiatowych i wyszych instancjach innych, wspdziaajcych z Parti organizacji politycznych. W szczeglnych wypadkach naley wystpi z odpowiednim wnioskiem do Ministerstwa, ktre rozpatrzy t spraw w porozumieniu z waciwymi wadzami. Osoby niebdce czonkami Partii, zajmujce stanowiska znajdujce si w nomenklaturze instancji partyjnych, nie mog by pozyskiwane do tajnej wsppracy bez wiedzy I Sekretarza Komitetu Wojewdzkiego.

DZIA II PRZYGOTOWANIE POZYSKANIA TAJNEGO WSPPRACOWNIKA Rozdzia I Dobr kandydata na tajnego wsppracownika Punktem wyjcia dla doboru kandydata na tajnego wsppracownika winna by konkretna sytuacja operacyjna uzasadniajca potrzeb zdobycia tajnego wsppracownika oraz pewne minimum rozeznania osoby kandydata wskazujce na trafno doboru. Rozeznanie to powinno obejmowa: powizania midzy kandydatem a interesujcymi nas osobami pozwalajce na przypuszczenie, e posiada on albo moe zdoby zaufanie tych osb. Mona te typowa kandydatw aktualnie niepowizanych z interesujcymi nas osobami, jeeli przeszo kandydatw, postawa polityczna lub inne wzgldy umoliwiaj nawizanie znajomoci z tymi osobami i pozyskanie ich zaufania. W wypadku gdy potrzeba pozyskania tajnego wsppracownika wynika z naszych zainteresowa wrogimi orodkami wzgldnie gdy pozyskanie obliczone jest na pomoc w realizacji zada specjalnych, typowanie kandydata moe by uzasadnione faktem powizania z tymi orodkami (wzgl[dnie] perspektyw powizania si) lub innymi okolicznociami pozwalajcymi na realizacj tych zada; walory osobiste kandydata (poziom oglny, postawa moralna, cechy charakteru) konieczne do realizacji przewidywanych dla niego zada operacyjnych; prawdopodobiestwo pozyskania kandydata. Jeeli posiadane rozeznanie nie pozwala na dokonanie trafnego, celowego doboru jednego, okrelonego kandydata, naley koncentrowa si na kilku, ktrzy rokuj najwiksz przydatno. Trzeba take rozpatrzy moliwo wykorzystania ju posiadanych i ewent[ualnie] byych tajnych wsppracownikw, bo czsto korzyci wynikajce z ich kwalifikacji, dowiadczenia i chci do wsppracy mog zrekompensowa trud wprowadzenia. Nawizanie wsppracy po duszej przerwie wymaga dodatkowego uzupeniajcego sprawdzenia byego tajnego wsppracownika. W wypadku pniejszego ujawnienia moliwoci doboru nowego, lepszego kandydata na tajnego wsppracownika naley podj jego opracowanie, nie rezygnujc do czasu zakoczenia pozyskania z dawnych opracowa. Rozdzia II Opracowanie kandydata na tajnego wsppracownika Celem opracowania jest uzupenienie i pogbienie rozeznania osoby kandydata dla wyjanienia treci jego stosunkw z interesujcymi nas osobami oraz ustalenia podstawy i taktyki pozyskania. Podstaw pozyskania mog by: a) motywy natury politycznej, psychologicznej i materialnej, ktre wpyn na dobrowoln zgod na wspprac ze sub bezpieczestwa (podstawa dobrowolnoci); b) materiay obciajce, pozwalajce wywrze presj i uzyska w ten sposb zgod na wspprac (podstawa przymusu). Ta podstawa pozyskania moe by stosowana przede wszystkim do kandydatw na tajnych wsppracownikw spord uczestnikw wrogiej dziaalnoci. Argumenty, motywy i materiay obciajce, ktre mog stanowi podstaw pozyskania, maj w kadym przypadku w zalenoci od osobowoci kandydata zupenie rn warto. Std te konieczno kadorazowej konfrontacji i oceny przewidywanej podstawy pozyskania z caoksztatem waciwoci i cech kandydata.
98

A. Podstawa dobrowolnoci Pozyskanie na podstawie dobrowolnoci jest najbardziej korzystne dla naleytego uoenia wsppracy z tajnym wsppracownikiem. Dlatego te w procesie opracowania kandydata trzeba zmierza przede wszystkim do ustalenia takich elementw i okolicznoci, ktre mog by wykorzystane dla uzyskania dobrowolnej zgody na wspprac. W poszczeglnych przypadkach stwierdzenie u kandydata obywatelskiej postawy, znajdujcej wyraz w zrozumieniu przynajmniej dla niektrych interesw pastwa lub negatywnej ocenie form przestpczoci nielicujcych z patriotyzmem czy poczuciem moralnym kandydata, moe okaza si okolicznoci sprzyjajc czy nawet wystarczajc, aby mc liczy na dobrowoln zgod udzielania nam pomocy. Dobr kandydatw spord wrogich rodowisk nie wyklucza moliwoci pozyskiwania w oparciu o podstaw dobrowolnoci. Fakt powizania z wrogim rodowiskiem nie w kadym przypadku oznacza pene solidaryzowanie si z nim. Wielu ludzi z wrogich rodowisk, cho faktycznie pozostaj w nich, jeszcze widzi jaowo i nierealno ich planw i platformy politycznej, ma szereg wtpliwoci, a czasami nawet dochodzi do zrozumienia szkodliwoci ich dziaania. Wszechstronne rozeznanie kandydata, jego postawy i dziaalnoci politycznej, stopnia powizania z wrogimi elementami, moe wskaza na moliwoci jego pozyskania. Pobudki skaniajce kandydata do wsppracy ze sub bezpieczestwa mog wypywa nie tylko z przyczyn politycznych, lecz rwnie z rozmaitego rodzaju niechci wobec poszczeglnych osb bdcych w zainteresowaniu suby bezpieczestwa, zadranie ambicjonalnych czy te z przeciwstawnoci osobistych interesw yciowych kandydata i rodowiska, w ktrym przebywa. Majc na wzgldzie motywy przystpienia do wsppracy, trzeba w opracowaniu kandydata ustali waciwoci jego charakteru, denia i aspiracje oraz tryb ycia. Czasami ujawnione cechy charakteru kandydata pozwalaj na uzasadnione przypuszczenie, e sama moliwo wsppracy ze sub bezpieczestwa bdzie dla niego wystarczajco atrakcyjna. Niekiedy ustalone zainteresowania materialne u kandydata stwarzaj korzystniejsze perspektywy pozyskania go do wsppracy, a nawet mog stanowi wyczn podstaw pozyskania. Ujawnienie aspiracji kandydata, znajomo jego sytuacji w miejscu pracy, stanu rodzinnego, warunkw i trybu ycia nastrcza nieraz okazj przyjcia mu z pomoc w jego trudnociach yciowych i pozyskania za t cen. Podstawa dobrowolnoci przy pozyskaniu tajnego wsppracownika moe wic by zastosowana przy wykorzystaniu rnorodnych pobudek i motyww mogcych skoni kandydata do wyraenia zgody na wspprac. Opracowanie kandydata ma da odpowied, jakie konkretne pobudki i motywy stwarzaj podstaw pozyskania i jakie opory trzeba przeama. B. Podstawa przymusu Pozyskiwanie tajnych wsppracownikw na podstawie przymusu, oprcz obowizku dokonania ustale takich jak przy podstawie dobrowolnoci, stawia w procesie opracowania kandydata zadanie sprawdzenia materiaw obciajcych i zebrania dowodw, ktre mogyby by wykorzystane do wywarcia presji na kandydata przy jego pozyskaniu. O wartoci materiaw obciajcych dla celw pozyskania decyduje: stopie zagroenia, jaki wynika dla kandydata z treci materiaw, sia wizw czcych kandydata z osobami interesujcymi sub bezpieczestwa, waciwoci psychiczne i sytuacja yciowa kandydata. Dla pozyskania na podstawie przymusu mog by wykorzystane materiay dot[yczce] dziaalnoci przestpczej kandydata. Nie mog by jednak brane pod uwag materiay wiadczce o popenieniu przez kandydata przestpstwa o duej szkodliwoci spoecznej. Rwnie w przypadkach, gdy fakt popenienia przestpstwa przez kandydata jest znany innym organom lub otoczeniu, nie wolno wykorzystywa dla pozyskania posiadanych materiaw i wpywa na zatuszowanie sprawy czy zaniechanie cigania. W kadym wypadku o celowoci pozyskania i zaniechaniu cigania decydowa powinna wspmierno korzyci, jakie moe da praca przyszego tajnego wsppracownika do wyrzdzonych przez niego szkd. Przy decydowaniu si na pozyskanie w oparciu o materiay dot[yczce] dziaalnoci przestpczej kandydata trzeba z gry rozway moliwo naprawienia przez niego skutkw popenionego przestpstwa (zwaszcza przy przestpstwach, ktre wyrzdziy szkody materialne). W niemaym stopniu uatwia pozyskanie do wsppracy na podstawie materiaw obciajcych zdobycie w toku opracowania kandydata danych wiadczcych o tym, e ten waha si, wtpi w suszno kon99

tynuowania wrogiej dziaalnoci, a nawet zdradza gotowo zaniechania jej i zerwania z dotychczasowymi wspuczestnikami przestpczych czynw. W takich wypadkach, zachowujc niezbdne rodki ostronoci, naley wykorzystywa istniejce moliwoci dla pogbienia tych nastrojw u kandydata, a czasem nawet podsun mu myl ujawnienia przed organami suby bezpieczestwa swojej przestpczej dziaalnoci. W szczeglnych wypadkach mog by brane pod uwag, jako podstawa pozyskania, materiay kompromitujce, niegroce odpowiedzialnoci karn, lecz wiadczce ujemnie o zachowaniu si i postawie kandydata w przeszoci lub obecnie. Dotyczy to wypadkw, gdy opracowanie kandydata daje przewiadczenie, e w trosce o swoj reputacj spoeczn czy karier yciow kandydat gotw jest zgodzi si raczej na wykonanie okrelonych zada dla suby bezpieczestwa, ni dopuci do ujawnienia kompromitujcych materiaw. Warunkiem wykorzystania tego rodzaju materiaw jest jednak uzyskanie przekonania, e nie spowoduje to u niego adnych desperackich krokw wypywajcych z ewentualnego zaamania yciowego. Nie naley wykorzystywa materiaw dotyczcych wspmaonkw, ktre stwarzaj grob rozbicia rodziny. Opracowanie kandydata prowadzi si przy pomocy wszystkich koniecznych w danym wypadku rodkw pracy operacyjnej, zapewniajcych wnikliwe jego rozeznanie. Moliwym jest rwnie doprowadzenie do bezporedniego zetknicia lub kilku spotka z kandydatem i przeprowadzenie rozmw pozwalajcych na uzyskanie dodatkowej orientacji o osobie kandydata. Rozdzia III Przygotowanie spotkania z kandydatem Przygotowanie spotkania majcego na celu pozyskanie kandydata do wsppracy powinno obejmowa: 1) przygotowanie si pracownika do rozmowy z kandydatem, 2) dobr odpowiednich warunkw spotkania. Pracownik wyznaczony do przeprowadzenia pozyskania obowizany jest wsplnie z przeoonym przeanalizowa i oceni materiay opracowania i ustali podstaw oraz taktyk pozyskania. W oparciu o ustalon w procesie opracowania znajomo dziaalnoci kandydata, jego pogldw, ewentualnych zastrzee i waha, ambicji i aspiracji yciowych, trzeba ju z gry okreli zasadnicze kierunki rozmowy i uzbroi si we waciw argumentacj. Konieczna jest dokadna orientacja w sytuacji operacyjnej, w ktrej zamierza si wykorzystywa przyszego tajnego wsppracownika i wstpne opracowanie dla niego linii postpowania i pierwszych zada. Warunki spotkania z kandydatem powinny by dobrane w sposb jak najbardziej korzystny dla pozyskania. Czas spotkania trzeba ustali w sposb dogodny dla kandydata, tak aby jego nieobecno nie wzbudzaa podejrze w miejscu pracy i w domu, nawet gdy okae si potrzebne dusze prowadzenie rozmowy. Dobr miejsca spotkania powinien odpowiada wymogom konspiracji i umoliwia swobodne prowadzenie rozmowy, a ponadto uwzgldnia pozycj spoeczn kandydata.

DZIA III POZYSKANIE TAJNEGO WSPPRACOWNIKA Rozdzia I Taktyka prowadzenia rozmowy z kandydatem Proces pozyskania, tak jeli chodzi o tre rozmowy, jak i taktyk jej prowadzenia, wymaga indywidualnego podejcia, stosownie do konkretnych okolicznoci i osoby kandydata, unikania szablonw i utartych frazesw. Z reguy przy pozyskaniu na podstawie dobrowolnoci naley przede wszystkim dy do wytworzenia atmosfery sprzyjajcej szczeroci i aktywnoci kandydata w rozmowie. Temat wysunity do rozmowy i sposb jej przeprowadzenia powinny umoliwi wysondowanie jego gotowoci dzielenia si z nami informacjami oraz jego pogldw i ocen w stosunku do ludzi i dziaalnoci, o ktrej mwi. Nie mona jednak jeszcze zdradza naszych konkretnych zainteresowa operacyjnych.
100

W przypadku waha i wtpliwoci ze strony kandydata naley przytoczy te argumenty, ktrych uycie uznano za celowe na podstawie wynikw opracowania. Przygotowana argumentacja musi by skonfrontowana z dotychczasowym przebiegiem rozmowy i odpowiednio skorygowana. Jeeli w wyniku tych prb przekonania kandydata pojawia si moliwo jego pozyskania, naley postawi propozycj wsppracy. Propozycja ta winna by w zasadzie stawiana z punktu widzenia potrzeb naszego Pastwa i ochrony jego interesw, a nie w znaczeniu wskoresortowych interesw suby bezpieczestwa. Wyczuwana natomiast w rozmowie, mimo naszej argumentacji, niech kandydata do utrzymywania stosunkw ze sub bezpieczestwa, unikanie wypowiedzi informacyjnych dyktuje konieczno rezerwy i ostrono w stawianiu propozycji wsppracy. W takiej sytuacji naley raczej zmierza do zapewnienia sobie dalszych spotka z kandydatem. Obok zastrzee natury politycznej, jakie moe mie kandydat, a nawet wwczas, gdy tych zastrzee nie ma lub zostay przeamane, mog wystpowa opory innego charakteru, jak np. niech do utrzymywania kontaktw ze sub bezpieczestwa z uwagi na sam charakter wsppracy, obawa przed uzalenieniem si na cae ycie, niewaciwym traktowaniem, dekonspiracj, zemst rodowiska, uyciem jako wiadka w procesie. Zadaniem pracownika jest wydoby te momenty, ktre powoduj opory u kandydata, i postara si wytumaczy niesuszno jego obaw czy uprzedze. Czsto moe si okaza korzystnym wyjanienie stosunku suby bezpieczestwa do tajnych wsppracownikw. Trzeba zapewni kandydata, e stworzymy warunki zabezpieczajce konspiracj wsppracy, e bdzie naleycie traktowany, e wreszcie kontynuowanie wsppracy po wywizaniu si z przyjtych obowizkw zalee bdzie od jego dobrej woli. W szczeglnych wypadkach, gdy staje si jasnym, e kandydat nie zgodzi si obecnie na wspprac w tym celu, do ktrego chcemy go pozyska, a mona si spodziewa, e w przyszoci, gdy bardziej wcignie si we wspprac i nabierze zaufania do suby bezpieczestwa, bdzie mona uzyska od niego potrzebne informacje naley zastosowa pozyskanie pozornie do innego celu. W ten sposb atwiej bdzie mona od razu uzyska zgod na wspprac, a waciwy cel pozyskania przedstawi pniej, gdy bdzie mona liczy na gotowo wsppracy take i dla tego celu. Przy pozyskaniu tajnego wsppracownika na podstawie przymusu zasadnicze znaczenie ma przekonanie kandydata, e dysponujemy wystarczajcymi materiaami dla pocignicia go do odpowiedzialnoci karnej lub skompromitowania. Materiay te powinny by przedstawione w taki sposb, aby nie naraa na dekonspiracj poufnych rde informacji. Deklarujc nasz gotowo zrezygnowania, w zamian za wspprac, z wykorzystania materiaw obciajcych dla celw represji, naley utrzyma nasze obietnice w granicach moliwych do zrealizowania, z gry ustalonych i przekonsultowanych z organami ledczymi. Przy pozyskiwaniu w oparciu o materiay dot[yczce] przestpczej dziaalnoci zmierza trzeba do nawietlenia przez kandydata okolicznoci jego dziaalnoci przestpczej oraz wskazania ewent[ualnych] wspsprawcw. Wyjawienie przez kandydata swojej dziaalnoci przestpczej w stopniu stanowicym dostateczny materia obciajcy dla zwizania go ze sub bezpieczestwa i skompromitowania go wobec ewent[ualnych] wspsprawcw warunkuje celowo jego pozyskania. Udzielone przez kandydata informacje powinny by zoone w formie pisemnego owiadczenia i wasnorcznie podpisane. Jeeli rni si od wynikw opracowania, naley je sprawdzi. Rozdzia II Postpowanie w wypadku nieudanego pozyskania Podstawowym obowizkiem w wypadku nieudanego pozyskania jest ustalenie, jakie skutki wywoa to moe z uwagi na stopie rozszyfrowania wobec kandydata naszych zainteresowa i jakie w zwizku z tym poczyni trzeba kroki, aby zabezpieczy si czy te maksymalnie zmniejszy niebezpieczestwo ujemnych nastpstw. Zmierza te trzeba do sprawdzenia, czy kandydat zdekonspirowa nasze zainteresowania wobec osb podejrzanych. Ponadto dokona naley analizy nieudanego pozyskania celem ustalenia przyczyn odmowy wsppracy i ewentualnych bdw popenionych w przygotowaniu i przeprowadzeniu pozyskania. W oparciu o t
101

analiz trzeba oceni, czy jest konieczno rezygnacji z kandydata, czy te mona podj nastpn prb jego pozyskania, przyjmujc inn taktyk lub stosujc nowe argumenty. Czasami okaza si moe potrzebnym uzupenienie opracowania kandydata lub wyznaczenie innego pracownika do przeprowadzenia pozyskania. Za odmow wsppracy nie wolno danej osoby dyskryminowa. Jeeli za chodzi o osoby, ktre zajmuj stanowiska majce znaczenie dla organizowania pracy operacyjnej na stykach z cudzoziemcami, mona za zgod Z[astp]cy Komendanta Wojewdzkiego MO, a w Ministerstwie Dyrektora Departamentu zwrci si do waciwych wadz o dokonanie odpowiednich przesuni personalnych. W razie gdy pozyskiwany na podstawie materiaw dot[yczcych] dziaalnoci przestpczej nie zgodzi si na propozycj wsppracy, naley skierowa spraw na drog postpowania karnego. Dlatego te w wypadkach, gdy posiadane materiay stanowi podstaw aresztowania, dla przeprowadzenia rozmowy z kandydatem mona stosowa tzw. tajne zatrzymanie. Mimo jednak tego, e kandydat jest zatrzymany, nieudane pozyskanie musi odbi si ujemnie na naszych zamierzeniach operacyjnych, a nieraz powoduje konieczno pospiesznego dokonywania niektrych przedsiwzi bez moliwoci ich dopracowania. Aby si cho czciowo zabezpieczy przed ujemnymi skutkami nieudanego pozyskania, naley przed przystpieniem do rozmw z kandydatem przygotowa plan przeprowadzenia tych przedsiwzi. Rozdzia III Pierwszy instrukta dla tajnego wsppracownika Nowo pozyskanemu tajnemu wsppracownikowi naley udzieli instruktau, wskazujc przede wszystkim na: lini postpowania tajnego wsppracownika w zwizku z zadaniami, jakie dla niego przewidujemy. Linia ta winna by ustalona po wysuchaniu opinii tajnego wsppracownika. Wtajemniczenie tajnego wsppracownika w konkretne zainteresowania suby bezpieczestwa i dawanie zada winno nastpowa w zalenoci od zaufania, jakim go darzymy, i stopnia sprawdzenia; zasady i sposoby zachowania w tajemnicy faktu wsppracy; zasady opracowywania uzyskanych informacji; sposb utrzymania cznoci, tj. zarwno system spotka zasadniczych, rezerwowych, jak te moliwo obustronnego wywoania spotkania na wypadek zaistnienia nagej, doranej potrzeby skomunikowania si.

DZIA IV PRACA Z TAJNYMI WSPPRACOWNIKAMI Rozdzia I Zasady wstpne Z tajnym wsppracownikiem winien pracowa pracownik operacyjny prowadzcy spraw, do ktrej tajny wsppracownik jest wykorzystywany. Za jego porednictwem powinny by rwnie w razie potrzeby przekazywane zadania wyaniajce si w toku pracy innych pracownikw. Przekazywanie tajnego wsppracownika jest z reguy zjawiskiem ujemnym i moe by stosowane jedynie wyjtkowo, gdy dotychczasowy pracownik z okrelonej przyczyny nie moe duej tych obowizkw wypenia. Krg osb znajcych tajnego wsppracownika lub majcych dostp do danych pozwalajcych na ustalanie, kim on jest faktycznie, powinien obejmowa tylko pracownika, ktry kieruje tajnym wsppracownikiem, jego zwierzchnikw, waciwego pracownika ewidencji i osoby upowanione do przeprowadzania kontroli. W wyjtkowych wypadkach, przewidzianych przepisami szczeglnymi, praca z tajnymi wsppracownikami moe by prowadzona za porednictwem rezydentw, tj. tajnych wsppracownikw rekrutujcych si z ludzi w peni oddanych politycznie, mocno zwizanych ze sub bezpieczestwa oraz odpowiednio sprawdzonych i dowiadczonych operacyjnie. W toku pracy z tajnym wsppracownikiem przestrzega trzeba bezwzgldnie zasady konspiracji osoby tajnego wsppracownika i faktu jego wsppracy ze sub bezpieczestwa. Powinno to znale szcze102

glne odbicie przy formuowaniu zada i sposobw ich realizacji, ustalaniu taktyki zachowania si wobec otoczenia i w organizowaniu spotka. Praca z tajnymi wsppracownikami powinna by objta systematycznym, biecym nadzorem i kontrol zwierzchnikw poprzez analiz i ocen dokumentw oraz przeprowadzanie spotka kontrolnych. Rozdzia II Zadania dla tajnych wsppracownikw Zasadnicze zadania dla tajnego wsppracownika musz wynika z potrzeb wyaniajcych si w prowadzonej sprawie lub sytuacji operacyjnej, w ktrej tajny wsppracownik moe by pomocny. Formuowanie zada na poszczeglne spotkania powinno by podporzdkowane ustalonemu kierunkowi wykorzystania tajnego wsppracownika, przy uwzgldnieniu tych nowych momentw, jakie wynikaj z biecych informacji uzyskiwanych od tajnego wsppracownika i ewentualnie z innych rde. Zakres dawanych zada i przewidywany sposb ich realizacji powinien by dostosowany do realnych moliwoci tajnego wsppracownika, uwzgldnia konieczno zachowania jego konspiracji i ewent[ualn] pniejsz potrzeb wyprowadzenia ze sprawy. Zadanie dla tajnego wsppracownika powinno w zasadzie okrela: co i w stosunku do kogo pragniemy wyjani wzgldnie jak usug powinien nam wywiadczy; w jaki sposb naley realizowa zadanie; taktyk postpowania tajnego wsppracownika dla powikszenia jego moliwoci operacyjnych. Zadania musz uwzgldnia, e chocia najwiksz warto przedstawiaj w zasadzie informacje mwice bezporednio o przejawach wrogiej dziaalnoci i ich sprawcach, istnieje take konieczno uzyskiwania szeregu informacji przyczynkowych, charakteryzujcych interesujc nas sytuacj lub osoby w caoksztacie ich postawy yciowej. Tego rodzaju informacje mog nawet przy czynnociach sprawdzajcych i obserwacji operacyjnej odgrywa nieraz pierwszoplanow rol. Tajnego wsppracownika uprzedzi trzeba o obowizku meldowania o wszelkich przejawach wrogiej dziaalnoci, z jakimi moe si zetkn, w tym rwnie o faktach przestpczoci pospolitej. Hamowa natomiast naley wszelkie zapdy do rozpraszania zainteresowa na sprawy nieistotne. W zasadzie zawsze, a szczeglnie przy wprowadzaniu tajnego wsppracownika, zadania musz obejmowa wskazwki i przewidywa kombinacje do umocnienia jego pozycji wobec interesujcych nas osb, pogbienia ich zaufania do tajnego wsppracownika i rozszerzenia jego moliwoci operacyjnych. Zadania dla tajnego wsppracownika i sposoby ich realizacji winny by zlecane po wysuchaniu jego opinii, w celu rozbudzenia u niego pomysowoci i inicjatywy co do najszybszego i najlepszego wykonania naszych zamierze oraz taktyki postpowania przy realizacji zada. Opinia tajnego wsppracownika na ten temat moe by czstokro bardzo pomocna z uwagi na jego bezporedni styk i znajomo osb, ktrymi si interesujemy. Omwienie zada i sposobu ich wykonania ma na celu rwnie wykluczenie moliwoci bdnego ich zrozumienia. Tajny wsppracownik w adnym wypadku nie moe by inicjatorem lub organizatorem wrogich poczyna, wpywa na aktywizacj wrogiej dziaalnoci oraz nie moe bra udziau we wrogich aktach, ktrych skutki s nieodwracalne, jak np. terror, dywersja, sabota. Tajny wsppracownik winien uczyni wszystko, aby do zaistnienia takich aktw nie dopuci, nawet jeli spowoduje to jego dekonspiracj. W razie niewykonania zadania przez tajnego wsppracownika naley ustali przyczyny, ktre to spowodoway. Szuka ich naley przede wszystkim w sferze bdnej oceny moliwoci dotarcia tajnego wsppracownika, zego doboru sposobu realizacji zadania, nieumiejtnego postpowania tajnego wsppracownika, a wreszcie niechci lub pewnych oporw do wsppracy. Ujawnienie tych przyczyn jest konieczne dla wycignicia waciwych wnioskw do dalszej pracy z tajnym wsppracownikiem. Rozdzia III Kontrola pracy tajnych wsppracownikw Kontrola pracy tajnych wsppracownikw ma na celu sprawdzenie ich szczeroci wobec suby bezpieczestwa i obiektywnoci w informowaniu, przestrzegania przez nich zasad konspiracji, umiejtnoci i prawidowoci postpowania w realizacji zada. Ponadto sprawdza trzeba, czy tajny wsppracownik nie
103

wkroczy na drog demoralizacji, przestpczych machinacji i interesw, liczc nieraz, e wsppraca ze sub bezpieczestwa uatwi mu to albo bdzie go chroni przed odpowiedzialnoci karn. Osignicie tych celw kontroli wymaga, aby zainteresowania suby bezpieczestwa tajnym wsppracownikiem obejmoway caoksztat jego ycia i dziaalnoci. Kontrol pracy tajnego wsppracownika prowadzi si przy pomocy wszystkich niezbdnych rodkw pracy operacyjnej pozwalajcych na biece uzupenianie rozeznania osoby tajnego wsppracownika i umoliwiajcych konfrontacj i ocen uzyskiwanych od niego informacji. Naley te stosowa dawanie zada kontrolnych. Nader istotn form kontroli pracy tajnego wsppracownika jest bieca analiza i ocena wiarygodnoci i wartoci operacyjnej przekazywanych przez niego informacji. O wartoci informacji decyduje to, na ile relacjonuje ona konkretne fakty, wypowiedzi, tre dokumentu. Komentarze, oceny i wnioski tajnego wsppracownika maj znaczenie, gdy wypywaj one z podawanych faktw. Obowizkiem pracownika jest wydobycie z otrzymywanych informacji rzeczywistego, obiektywnego obrazu. Zmierza do tego trzeba ju na spotkaniu poprzez wszechstronne omwienie i ewentualne uzupenienie informacji oraz ustalenie, w jakich okolicznociach zostay uzyskane. Podstawowym momentem, na ktry naley zwrci uwag, jest to, e tajny wsppracownik relacjonuje subie bezpieczestwa swoje obserwacje o zachowaniu, zamierzeniach i dziaalnoci interesujcych nas osb, tak jak on to zaobserwowa, co nie zawsze bdzie si w peni pokrywa z rzeczywistym stanem rzeczy. Na stopie obiektywnoci przekazywanych przez tajnego wsppracownika informacji wpywa szereg czynnikw, ktre naley uwzgldni przy ocenie tych informacji. Wchodz tu w szczeglnoci w gr rne waciwoci psychiczne deformujce rzeczywisto bd w stadium obserwacji, bd w procesie zapamitywania faktw albo te w odtwarzaniu spostrzee. Uwzgldnienie tych czynnikw przy ocenie informacji wymaga dokadnego rozpoznania cech osobistych tajnego wsppracownika oraz dania od niego podawania okolicznoci i warunkw, w jakich czynione byy spostrzeenia. Pozwala to czsto na odtwarzanie okolicznoci towarzyszcych relacjonowanym faktom i osobiste sprawdzenie przez pracownika operacyjnego moliwoci dokonania spostrzee przedstawionych w informacji tajnego wsppracownika. Badajc obiektywizm informacji, naley rwnie zwrci uwag na stosunek, jaki istnieje midzy tajnym wsppracownikiem a osob, ktrej dotyczy informacja, celem przekonania si, czy nie chodzi tu o osobiste rozgrywki wynikajce z wzajemnych animozji, rywalizacji zawodowej itp. W takich przypadkach tendencyjno informacji moe by zarwno niewiadoma, jak te celowa, obliczona na wykorzystanie suby bezpieczestwa dla zaszkodzenia osobistym przeciwnikom. Mog te by wypadki przeciwne, gdy silne zwizanie tajnego wsppracownika z interesujc nas osob powoduje du rezerw w przekazywaniu informacji, przemilczanie pewnych faktw lub agodzenie rzeczywistego obrazu wrogiej dziaalnoci. Tajni wsppracownicy, u ktrych przy pozyskaniu decydujc rol odegray zainteresowania materialne, powodujc si nadziej na otrzymanie odpowiednio wysokiego wynagrodzenia, skonni s nieraz do przekazywania spreparowanych przez siebie nieprawdziwych lub wyolbrzymionych informacji. Brak obiektywizmu w informowaniu przez tajnego wsppracownika wypywa moe te z winy samego pracownika operacyjnego, a mianowicie z niewaciwego stylu pracy, zbytniej podejrzliwoci, domagania si jedynie informacji obciajcych, dawania zada sugerujcych z gry okrelony punkt widzenia. W pracy z tajnymi wsppracownikami trzeba si rwnie liczy z moliwoci wiadomej dezinformacji z ich strony, ze wzgldu na ich wrog postaw lub inne czynniki. Rozdzia IV Ksztatowanie stosunku do wsppracy Istotnym warunkiem efektywnoci pracy tajnego wsppracownika jest jego naleyty stosunek do suby bezpieczestwa. Ksztatowanie tego stosunku w kierunku politycznego zjednywania tajnego wsppracownika i wizania go z nami stanowi jedno z podstawowych zada w toku wsppracy. Tajnych wsppracownikw umacnia trzeba w przekonaniu o susznoci wsppracy. Liczc si z oddziaywaniem na nich wrogiego rodowiska, pomaga im naley w zrozumieniu polityki Partii i Rzdu. Prawie zawsze na zacienienie wizi tajnego wsppracownika ze sub bezpieczestwa i zachcenie go do jeszcze lepszej wsppracy ma wpyw danie mu satysfakcji moralnej przez pozytywne ocenianie je104

go wysikw i osigni, podkrelanie wagi i znaczenia dla pastwa udzielanych przez niego informacji, ukazanie mu konkretnych rezultatw jego wsppracy czy te wyraenie mu uznania za inicjatyw i zrczno w wykonaniu poszczeglnych zada. Moe to mie korzystne znaczenie dla wsppracy rwnie przy pozyskaniu na podstawie materiaw obciajcych, gdy tajny wsppracownik rzeczywicie chce zrehabilitowa si za sw przestpcz dziaalno. W tych przypadkach okaza trzeba take, e doceniamy jego przeobraenie i darzymy zaufaniem. Natomiast tym tajnym wsppracownikom, ktrzy prbuj uchyla si od wsppracy, przypomina naley o grocej im odpowiedzialnoci karnej lub moliwoci ich kompromitacji. Wsppraca ze sub bezpieczestwa wyzwala czsto nowy czynnik rzutujcy na stosunek do wsppracy. Chodzi tu o zainteresowanie si samym charakterem pracy kontrwywiadowczej i emocjonalne zaangaowanie w tej pracy. Sprzyja temu umiejtne wciganie tajnego wsppracownika w zagadnienie, a tym samym stworzenie mu warunkw do pewnej, kontrolowanej jednak samodzielnoci oraz nadawanie ywego ttna i ofensywnoci pracy. Bodce materialne mog mie rwnie pozytywny wpyw na ksztatowanie stosunku do wsppracy. Dlatego te wynagradza trzeba tajnych wsppracownikw za konkretne osignicia, gorliwo i inicjatyw, realizacj zada zwizanych z powanym ryzykiem lub strat czasu, jeeli tylko wynagrodzenie nie urazi tajnego wsppracownika. Nie wolno dopuszcza jednak, aby stao si ono bodcem do nacigania i zmylania informacji z chci zysku. Wynagrodzenie powinno by stosowane w rnych formach uwzgldniajcych mentalno tajnego wsppracownika i motywy, jakie skaniaj go do wsppracy ze sub bezpieczestwa. Niezalenie od sprawy wynagradzania kademu tajnemu wsppracownikowi naley si zwrot kosztw faktycznie poniesionych przez niego w zwizku ze wspprac. Istotne znaczenie dla wsppracy ma ukad stosunkw osobistych midzy pracownikiem operacyjnym a tajnym wsppracownikiem, w szczeglnoci sposb traktowania go na spotkaniach. Kontakty z tajnym wsppracownikiem maj charakter subowy i nie mog wykracza poza te ramy. Nie wolno dopuszcza do spoufalenia si tajnego wsppracownika i stwarza warunkw sprzyjajcych temu, jak np. nie wolno wykorzystywa tajnego wsppracownika dla zaatwiania spraw osobistych, przyjmowa od niego podarunkw itp. W trakcie pracy z tajnym wsppracownikiem naley stworzy natomiast atmosfer zaufania i zrozumienia, ktrej wyrazem winno by rwnie zrozumienie dla osobistych trudnoci i komplikacji yciowych tajnego wsppracownika. W razie potrzeby naley mu przyj z odpowiedni pomoc.

DZIA V WYPROWADZENIE TAJNEGO WSPPRACOWNIKA Tajny wsppracownik, wykonujc zadania suby bezpieczestwa, utrzymuje oparte na zaufaniu stosunki z osobami, ktre prowadz dziaalno wrog, a niekiedy nawet w pewnej mierze bierze w niej udzia. Ta rola tajnego wsppracownika w chwili zakoczenia sprawy stawia go nieraz w sytuacji grocej konsekwencjami karnymi oraz dekonspiracj i ewentualn zemst dotychczasowego rodowiska. Wyprowadzenie tajnego wsppracownika ma go uchroni przed tymi ujemnymi nastpstwami. W przypadkach gdy tajnego wsppracownika pozyskano spord uczestnikw wrogiej dziaalnoci, naley o ile by on wobec nas lojalny i uczciwie wykonywa zadania wywiza si z danej mu przy pozyskaniu obietnicy. Szczeglne obowizki ci na subie bezpieczestwa wobec tych tajnych wsppracownikw, ktrzy zaangaowali si we wrogiej dziaalnoci na nasze polecenie. W tych przypadkach suba bezpieczestwa obowizana jest w peni zapewni tajnemu wsppracownikowi odpowiednie wyprowadzenie ze sprawy, tak aby z racji wykonywania zleconych mu zada nie zosta naraony na odpowiedzialno karn lub inne szkody i przykroci osobiste. O ile niezbdnym by pewien udzia tajnego wsppracownika w dziaalnoci przestpczej, naley tak kierowa nim podczas wsppracy, aby stopie zaangaowania si i szkodliwo osobistej dziaalnoci byy moliwie mae. Wymaga to nieraz nawet zrezygnowania z jego usug i wycofania w por, gdy dalsze wykorzystanie grozi mu wcigniciem w popenienie okrelonych przestpstw lub aktywizacj we wrogiej dziaalnoci.
105

Uchronienie tajnego wsppracownika od podejrze wspuczestnikw wrogiej dziaalnoci oraz ich ewentualnej zemsty, jak te innych przykroci ze strony otoczenia, gdyby dowiedziao si ono o jego wsppracy ze sub bezpieczestwa, wymaga przede wszystkim przestrzegania konspiracji w toku wsppracy i waciwego ustalania linii postpowania tajnego wsppracownika. Dla odwrcenia podejrze od tajnego wsppracownika i uniknicia obciajcych go zezna w ledztwie lub na rozprawie mona stosowa midzy innymi takie przedsiwzicia, ktre w rezultacie winny wywoywa podejrzenia w stosunku do innych wspuczestnikw wrogiej dziaalnoci lub ich kontaktw, albo te stworzy u sprawcw wraenie, i wykrycie ich dziaalnoci nastpio przypadkowo. Nie wolno jednak kierowa tego rodzaju podejrze na osoby niewinne (niezaangaowane we wrogiej dziaalnoci). Jedynie w szczeglnych okolicznociach, z gry przewidzianych i uzgodnionych z Ministerstwem, mona dopuci do takiej sytuacji, w ktrej operacyjne wymanewrowanie tajnego wsppracownika moe si okaza niemoliwe. Wwczas naley dy, aby w stosunku do tajnego wsppracownika nie wszczynano ledztwa albo te przynajmniej ledztwo umorzono. Podstaw do tego moe by ujawnienie przed waciwymi organami ledczymi rzeczywistej roli tajnego wsppracownika, tj. w zasadzie tylko pozornego, bo niewynikajcego z wrogich pobudek, uczestniczenia w dziaalnoci przestpczej. We wszystkich przypadkach prawidowe wprowadzenie tajnego wsppracownika oraz waciwie organizowana praca operacyjna w toku wsppracy jest podstawowym warunkiem wywizania si nastpnie przez aparat ledczy suby bezpieczestwa z obowizku zaszyfrowania tajnych wsppracownikw i ich ochrony w prowadzonym postpowaniu ledczym. Dlatego te zadania tajnego wsppracownika i kombinacje operacyjne, o ile mog mie ujemne znaczenie dla pniejszego wyprowadzenia, winny by przed ich realizacj konsultowane z aparatem ledczym. W zasadzie nie wolno przesuchiwa tajnych wsppracownikw w charakterze wiadkw do sprawy, w ktrej brali udzia. Dopuszczalne to jest tylko w wyjtkowych wypadkach, gdy ma to na celu zaszyfrowanie tajnego wsppracownika lub jest konieczne z uwagi na warto dowodow zezna ale za jego zgod. W tych wypadkach, gdy prowadzona dugofalowa kombinacja lub gra operacyjna wymaga celowego daleko idcego angaowania si we wrog dziaalno, mona stosowa wyprowadzenie tajnego wsppracownika rwnie przez upozorowanie jego przejcia na nielegaln stop lub przerzut za granic, o ile jest to realne z uwagi na osobiste cechy i moliwoci tajnego wsppracownika, jego pozycj spoeczn, warunki rodzinne i inne zwizane z tym okolicznoci. Tego rodzaju przedsiwzicia wymagaj zgody kierownictwa Ministerstwa.

DZIA VI ORGANIZACJA I MIEJSCE SPOTKA Z TAJNYMI WSPPRACOWNIKAMI Rozdzia I Zasady organizowania spotka Spotkanie z tajnym wsppracownikiem jest podstawow form utrzymywania cznoci i wsppracy. W warunkach gdy niemoliwe jest odbycie spotkania, mona skorzysta z innych rodkw cznoci, przy zachowaniu wszystkich wymogw podyktowanych konspiracj. Spotkanie wymaga uprzedniego przygotowania si ze strony pracownika (przejrzenia materiaw sprawy, ostatnio danych zada, ustalenia dalszych zada, sposobu ich realizacji, tematyki rozmowy majcej na celu ewent[ualne] polityczne oddziaywanie itp.). Czstotliwo spotka z tajnym wsppracownikiem zaley od potrzeb wynikajcych ze sprawy, w ktrej korzystamy z jego pomocy, lub sytuacji operacyjnej, jak te koniecznoci jego instruowania i oddziaywania na niego. Warunki spotka winny by ustalone w porozumieniu z tajnym wsppracownikiem. Czas spotkania naley tak ustala, aby w miar moliwoci nie narusza normalnego trybu pracy i ycia osobistego tajnego wsppracownika. Na wypadek zerwania spotkania lub gdy przewidujemy sytuacje wymagajce natychmiastowego nawizania cznoci, naley uzgodni sposb skontaktowania si. Miejsce spotkania powinno by tak dobrane, aby zapewniao konspiracj tajnego wsppracownika i moliwo swobodnej rozmowy. Spotkania trzeba organizowa w sposb uwzgldniajcy naturalne warunki miejscowoci, pozycj spoeczn i zawodow tajnego wsppracownika.
106

Dla odbywania spotka powinny by wykorzystywane przede wszystkim lokale kontaktowe i mieszkania konspiracyjne. Rozdzia II Lokale kontaktowe i mieszkania konspiracyjne Lokale kontaktowe organizuje si w zasadzie w mieszkaniach prywatnych za zgod waciciela lub osoby, ktrej mieszkanie podlega. Niekiedy, zwaszcza w warunkach powiatowych, lokale kontaktowe organizowa mona w subowych pomieszczeniach rnych instytucji gospodarczych, medycznych i kulturalno-owiatowych. Dla odbywania waniejszych spotka ze szczeglnie cennymi tajnymi wsppracownikami mona te wyjtkowo wykorzystywa mieszkania konspiracyjne, tj. specjalnie urzdzone i zaszyfrowane mieszkania pozostajce w wycznej dyspozycji suby bezpieczestwa. Organizowanie i wykorzystywanie mieszka konspiracyjnych uregulowane jest odrbnymi przepisami MSW. Przy doborze lokali kontaktowych naley dba o to, aby: waciciel mieszkania i czonkowie jego rodziny, byli ludmi dyskretnymi, o waciwej postawie politycznej, a jego ssiedzi nie znajdowali si w zainteresowaniu operacyjnym suby bezpieczestwa; mieszkanie, podejcie do niego, wejcie i wyjcie oraz pooenie domu gwarantoway konspiracj pracy operacyjnej w tym lokalu. Dopiero po sprawdzeniu, e istniej powysze warunki, mona wszcz rozmowy zmierzajce do uzyskania zgody na korzystanie z lokalu. O charakterze pracy prowadzonej przez sub bezpieczestwa w lokalu kontaktowym nie naley informowa waciciela lokalu ani czonkw jego rodziny. W zasadzie kady lokal kontaktowy winien by opacany, chyba e waciciel lokalu nie yczy sobie tego. Spotkania w lokalu kontaktowym winny by tak planowane i organizowane, aby zapewni zachowanie konspiracji lokalu i osoby tajnego wsppracownika. Z jednego lokalu kontaktowego moe korzysta najwyej dwch pracownikw operacyjnych, ktrzy ponosz odpowiedzialno za jego wykorzystanie i zakonspirowanie. Lokal kontaktowy powinien by kontrolowany, by wyjania, czy: nie nastpio naruszenie konspiracji przez waciciela lub czonkw rodziny, fakt odwiedzin mieszkania przez osoby postronne nie wzbudza podejrze wrd ssiadw. W razie uzyskania sygnau, e praca w lokalu wzbudza podejrzenie wrd otoczenia, wzgldnie gdy przyjmowany w tym lokalu tajny wsppracownik okaza si dwulicowcem, korzystanie z lokalu naley przerwa a do wyjanienia sprawy. Naley zaniecha korzystania z lokalu, gdy nastpia lub grozi jego dekonspiracja. DZIA VII ROZWIZANIE WSPPRACY Z TAJNYM WSPPRACOWNIKIEM Wspprac z tajnym wsppracownikiem rozwizuje si w wypadku: gdy speni swe zadanie, dla ktrego by pozyskany i nie ma dalszych moliwoci i perspektyw jego wykorzystania. Nie naley rozwizywa wsppracy z dowiadczonymi i wykwalifikowanymi tajnymi wsppracownikami o walorach osobistych pozwalajcych na wszechstronne wykorzystanie, nawet jeli przejciowo nie ma dla nich zada; w razie niezdolnoci do dalszej wsppracy lub negatywnego stosunku, ktrego nie udao si przezwyciy; dekonspiracji, podejrzanego postpowania zawierajcego cechy dezinformacji, prowokacji i prb wykorzystania wsppracy ze sub bezpieczestwa dla osignicia osobistych korzyci lub w razie popenienia przez niego przestpstwa. Rozwizanie wsppracy z tajnym wsppracownikiem, ktry naleycie wywiza si z zada i mia waciwy stosunek do wsppracy, powinno nastpi w takiej formie, aby nadal pozosta on yczliwym dla suby bezpieczestwa. Dzikujc tajnemu wsppracownikowi za dotychczasow wspprac i wyjaniajc mu motywy jej zaniechania, naley jednoczenie wskaza, e w razie uzyskania przez niego w przyszoci danych interesujcych
107

sub bezpieczestwa, powinien si z nimi zgosi. Naley jednoczenie wysucha ewentualnych ycze tajnego wsppracownika w zwizku z zakoczeniem wsppracy i rozway moliwoci ich zaatwienia. Na prob wsppracownika jego zobowizanie o wsppracy moe by zniszczone w jego obecnoci. Szczeglne obowizki ci na organach bezpieczestwa w stosunku do zasuonych tajnych wsppracownikw, ktrzy ofiarnie wsppracowali z nami przez dugie lata, co nieraz musiao powodowa dla nich rne komplikacje yciowe, a nawet naraao ich na niebezpieczestwo. Dlatego te tym, ktrych wsppraca narazia na powane nieraz zmniejszenie moliwoci odpowiedniego urzdzenia sobie ycia, jestemy obowizani udzieli istotnej pomocy i interesowa si ich dalszymi losami. Odpowiednio do okolicznoci moe tu wchodzi w rachub m.in. udzielenie doranej pomocy materialnej, pomoc w znalezieniu pracy lub zdobyciu wyksztacenia czy zawodu, umoliwienie przeniesienia si do innej miejscowoci, wystpienie o przyznanie odznaczenia pastwowego. W razie uzyskania danych wiadczcych o nieszczeroci tajnego wsppracownika wobec suby bezpieczestwa lub jego prowokacyjnym zachowaniu naley bezzwocznie podj kroki zmierzajce do sprawdzenia tych danych, a zarazem zaniecha zlecania tajnemu wsppracownikowi takich zada, ktre mogyby ujawni przed nim rzeczywiste zamierzenia i przedsiwzicia suby bezpieczestwa. O ile wypadek prowokacji, dwulicowoci lub dezinformacji ze strony tajnego wsppracownika zostanie potwierdzony, naley zaprzesta korzystania z jego usug, chyba e doprowadzioby to do zaprzepaszczenia sprawy. Wwczas gdy mamy do czynienia z dwulicowcem, naley na pewien czas utrzyma z nim pozornie wspprac stosownie do potrzeb sprawy. W kadym wypadku prowokacyjnego postpowania tajnego wsppracownika naley przeprowadzi dochodzenie. O ile udowodniono mu wiadom i zoliw prowokacj, ktra spowodowaa powane nastpstwa, naley spowodowa pocignicie go do odpowiedzialnoci karnej. W razie stwierdzenia, e tajny wsppracownik dopuci si celowej dekonspiracji wzgl[dnie] dezinformacji suby bezpieczestwa lub e jest on prowokatorem, naley wszystkie osoby zarejestrowane na podstawie jego informacji podda ponownemu skrupulatnemu sprawdzeniu i na podstawie materiaw kontroli powzi decyzj w sprawie wycofania lub pozostawienia ich w ewidencji suby bezpieczestwa.

DZIA VIII DOKUMENTACJA POZYSKANIA I PRACY Z TAJNYMI WSPPRACOWNIKAMI Rozdzia I Zakres dokumentacji i zatwierdzanie dokumentw Dokumentacja pozyskania i pracy z tajnymi wsppracownikami obejmuje szereg dokumentw sporzdzanych przez pracownika operacyjnego lub tajnego wsppracownika. Pracownik operacyjny sporzdza nastpujce dokumenty: 1. Uzasadnienie doboru i plan opracowania kandydata na tajnego wsppracownika. Uzasadnienie doboru i plan opracowania stanowi dokument, ktrego istotn treci powinno by pokazanie przesanek pozwalajcych na przypuszczenie, e kandydat ma lub moe mie moliwoci realizacji przewidzianych dla niego zada i e mona liczy na znalezienie podstawy pozyskania. Ponadto okreli trzeba, jakie dane o kandydacie chcemy uzyska, oraz rodki i sposoby ich zdobycia. 2. Wniosek o zezwolenie na przeprowadzenie pozyskania. Wniosek ten powinien zawiera streszczenie wynikw opracowania, okrelenie celu i podstawy pozyskania, plan pozyskania oraz kto przeprowadzi pozyskanie. Jeeli rezygnuje si z pozyskania, naley sporzdzi streszczenie wynikw opracowania i poda powody rezygnacji. 3. Wniosek o zatwierdzenie dokonanego pozyskania lub wyjanienie odmowy wsppracy. Wniosek ten stanowi relacj z przebiegu rozmowy lub rozmw, w wyniku ktrych pozyskano tajnego wsppracownika. Wyjanienie odmowy wsppracy powinno ponadto zawiera analiz przyczyn, ktre spowodoway odmow, wnioski co do dalszego postpowania wobec kandydata i koniecznych przedsiwzi w zwizku z grob dekonspiracji naszych zainteresowa. 4. Kierunkowe plany wykorzystania tajnego wsppracownika.
108

Kierunkowe plany powinny okrela, w stosunku do kogo bdzie on wykorzystywany, co zamierzamy poprzez niego ustali na przestrzeni najbliszego czasu i jaka ma by linia postpowania tajnego wsppracownika. 5. Notatki spisane ze sw tajnego wsppracownika, gdy ten nie pisze wasnorcznie doniesie. Notatki te stanowi odpowiednik doniesie i pod wzgldem treci obowizuj tu te same wymogi co przy doniesieniach. 6. Notatki wyjaniajce w przypadku nieodbycia umwionego spotkania. Notatki te powinny podawa przyczyny, dla ktrych spotkanie z tajnym wsppracownikiem nie doszo do skutku, i sporzdza si je po ustaleniu tych przyczyn. 7. Charakterystyki tajnego wsppracownika. Wymienione charakterystyki powinny zawiera ocen wartoci informacji, jakich udziela, stosunku do wsppracy, walorw osobistych i kontrwywiadowczych oraz dalszej przydatnoci. Oceny winny by uzasadnione faktami i przykadami zaczerpnitymi z materiaw otrzymywanych od tajnego wsppracownika i uzyskanymi w wyniku sprawdze. Charakterystyki sporzdza si corocznie. 8. Plan wyprowadzenia tajnego wsppracownika. Plan ten powinien zawiera opis przebiegu realizacji zada i ocen pracy, powd i sposb wyprowadzenia, sposb zaszyfrowania tajnego wsppracownika w postpowaniu karnym i uwagi co do moliwoci dalszego jego wykorzystywania. Plan sporzdza si w porozumieniu z aparatem ledczym. 9. Wniosek o zaniechanie wsppracy z tajnym wsppracownikiem. Wniosek ten wymaga uwzgldnienia takich samych elementw co w charakterystyce, z uwypukleniem tych, ktre uzasadniaj rozwizanie wsppracy. Wniosek taki sporzdza si rwnie, gdy zaniechanie wsppracy nastpuj w zwizku z wyjazdem tajnego wsppracownika na inny teren, niezalenie od ewentualnego dalszego wykorzystania przez now jednostk. Dokumenty wymienione w pkt. 14 oraz 79 podlegaj zatwierdzeniu przez waciwych przeoonych, a mianowicie: w Ministerstwie KWMO Naczelnikw Wydziaw, w KPMO Zastpc Komendanta ds. bezpieczestwa. Zastpcy Komendantw Wojewdzkich MO ds. bezpieczestwa mog zastrzec dla siebie zatwierdzanie niektrych dokumentw, w stosunku do ktrych prawo zatwierdzania suy Zastpcom Komendantw Powiatowych MO. Wnioski o zezwolenie na przeprowadzenie pozyskania tajnych wsppracownikw w oparciu o materiay obciajce oraz plany wyprowadzenia ich zatwierdzaj w Ministerstwie Dyrektorzy Departamentw, a w jednostkach terenowych Z[astp]cy Komendantw Wojewdzkich MO ds. bezpieczestwa, po uzyskaniu zgody waciwego Dyrektora Departamentu. Poza tym we wszystkich przypadkach, w ktrych w tekcie Instrukcji mowa jest o uzyskaniu zgody Kierownictwa Ministerstwa, naley przez to rozumie zwrcenie si o akceptacj Ministra wzgl[dnie] Wiceministra, a w przypadkach, w ktrych mowa jest o uzyskaniu zgody Ministerstwa zwrcenie si o akceptacj Dyrektora wzgl[dnie] Wicedyrektora waciwego departamentu. Tajny wsppracownik sporzdza i przekazuje subie bezpieczestwa nastpujce dokumenty: 1. Zobowizanie o wsppracy i zachowaniu tajemnicy. Zobowizanie to moe by formuowane w sposb bardziej lub mniej wyranie wskazujcy na istot stosunku midzy tajnym wsppracownikiem a sub bezpieczestwa, w zalenoci od podstawy pozyskania i stopnia zjednania tajnego wsppracownika. W zasadzie dokument ten powinien zawiera zobowizanie do realizacji zada stawianych przez sub bezpieczestwa i przekazywania informacji mogcych nas interesowa oraz przyrzeczenie tajnego wsppracownika, e tak w czasie trwania wsppracy, jak i po jej ewent[ualnym] przerwaniu nie ujawni wobec nikogo faktu utrzymywania kontaktw ze sub bezpieczestwa, e bdzie przestrzega warunkw konspiracji w realizacji otrzymywanych zada i przy przychodzeniu na spotkania. W zobowizaniu okrela si pseudonim, pod jakim bdzie wystpowa tajny wsppracownik. Pseudonim ustali naley rwnie w tych przypadkach, gdy nie pobiera si zobowizania, cho gdy sytuacja tego wymaga, mona odstpi od zapoznania z pseudonimem tajnego wsppracownika, zwaszcza gdy nie pisze wasnorcznie doniesie. Zobowizanie o wsppracy i zachowaniu tajemnicy tajny wsppracownik winien sporzdzi w zasadzie na spotkaniu, na ktrym wyrazi zgod na wspprac. Od dania sporzdzenia tego dokumentu mona w ogle odstpi albo przeoy na pniejszy czas jego uzyskanie, gdy pobranie dokumentu mogoby ujemnie wpyn na stosunek tajnego wsppracownika do wsppracy. Natomiast przy rozwizaniu wsppracy naley pobra od tajnego wsppracownika zobowizanie o zachowaniu tajemnicy.
109

2. Doniesienia. Doniesienie skada si z 3 czci, a mianowicie: a) informacja stanowica pisemn relacj tajnego wsppracownika z wykonania zada i inne uzyskane przez niego, a interesujce nas wiadomoci oraz jego uwagi, b) zadania przedstawiajce polecenia, jakie dano tajnemu wsppracownikowi, i sposb ich realizacji, c) uwagi, ktre czyni pracownik po spotkaniu na temat wartoci i wiarygodnoci informacji oraz ewent[ualnego] przedsiwzicia, jakie trzeba podj dla sprawdzenia informacji lub kontroli tajnego wsppracownika. Doniesienie powinno by tak opracowane, aby tre jego nie pozwalaa na rozszyfrowanie tajnego wsppracownika. Doniesienie powinno by podpisane pseudonimem przez tajnego wsppracownika i nastpnie zaopatrzone w adnotacj stwierdzajc, kto przyj doniesienie, kiedy i gdzie. Moliwe jest zrezygnowanie w pocztkowym okresie wsppracy lub nawet przez czas duszy z pisania doniesie wasnorcznie przez tajnego wsppracownika. Dopuszczalne jest to jednak tylko wyjtkowo, gdy danie pisania doniesie grozioby zerwaniem wsppracy przez cennego tajnego wsppracownika. Rezygnacja z pobierania doniesie wymaga aprobaty zwierzchnika pracownika operacyjnego, na cznoci ktrego pozostaje tajny wsppracownik. Dokumentacja zwizana z organizowaniem lokali kontaktowych obejmuje nastpujce dokumenty: 1. Wniosek o zezwolenie na zorganizowanie LK. Wniosek o zezwolenie na zorganizowanie lokalu kontaktowego powinien zawiera charakterystyk gospodarza lokalu i zamieszkaej z nim rodziny uwzgldniajc stosunki ssiedzkie i towarzyskie tych osb, warunki mieszkaniowe, pooenie budynku oraz ocen moliwoci wykorzystania lokalu z punktu widzenia wymogw konspiracji. 2. Notatka o zorganizowaniu LK powinna zawiera personalia gospodarza mieszkania, adres lokalu i nadany mu kryptonim, stwierdzenie uzyskania zgody i warunki korzystania z lokalu (w tym warunki finansowe). 3. Zobowizanie o zachowaniu tajemnicy pobiera si od gospodarza lokalu, a w razie potrzeby take od czonkw jego rodziny. Zobowizanie powinno zawiera przyrzeczenie zachowania w tajemnicy kontaktw ze sub bezpieczestwa i faktu udostpnienia mieszkania. Dokumenty wymienione w pkt. 1 i 2 podlegaj zatwierdzeniu w Ministerstwie i KWMO przez Naczelnikw Wydziaw, a w KPMO przez Zastpc Komendanta ds. bezpieczestwa. Sposb dokumentacji zwizanej z wynagradzaniem tajnych wsppracownikw, wacicieli LK i kosztami organizacji spotka reguluj odrbne przepisy. Rozdzia II Przechowywanie dokumentacji Dokumenty zwizane z opracowywaniem kandydata gromadzi si w teczce personalnej kandydata. W wypadku zaniechania opracowania lub niewyraenia zgody na wspprac przez kandydata teczk przekazuje si do archiwum. Po ewentualnym pozyskaniu kandydata dokumenty z jego teczki wcza si do teczki personalnej tajnego wsppracownika. W teczce tej gromadzi si wszystkie dokumenty zwizane z prac z tajnym wsppracownikiem z wyjtkiem doniesie i notatek wyjaniajcych z nieodbytych spotka. Oryginay doniesie i notatki wyjaniajce przechowuje si w teczce pracy tajnego wsppracownika. Odpisy lub wycigi z doniesie powinny by ponadto wczane do waciwych spraw ewidencji operacyjnej, a gdy to jest potrzebne, mog by rwnie wczone do teczek zagadnieniowych. Kierunkowe plany wykorzystania tajnego wsppracownika naley zacza do jego teczki personalnej i teczki pracy. Dokumenty zwizane z organizowaniem i wykorzystywaniem LK i MK gromadzi si w teczce LK (teczce MK). Wszystkie teczki potrzebne dla kompletowania dokumentacji wydaje w Ministerstwie Biuro C, a [w] jednostkach terenowych Wydzia C po dopenieniu waciwych czynnoci rejestracyjnych. Teczki personalne tajnych wsppracownikw oraz teczki LK i MK przechowuj w Ministerstwie i KWMO Naczelnicy Wydziaw, a w Referatach KPMO Zastpcy Komendantw ds. bezpieczestwa. Teczki pracy przechowuj pracownicy, na cznoci ktrych pozostaj tajni wsppracownicy. W wypadkach zaniechania wsppracy i eliminacji tajnego wsppracownika teczk personaln i pracy przekazuje si do jednostki ewidencji operacyjnej, w ktrej by on rejestrowany.
110

Analogicznie postpuje si, gdy tajny wsppracownik przenosi si na teren innego powiatu lub wojewdztwa, zawiadamiajc o nowym miejscu zamieszkania (formalnoci zwizane z ewent[ualnym] przekazaniem tajnego wsppracownika zaatwia jednostka ewidencji operacyjnej).

CZ III
SPRAWY OPERACYJNE I ZASADY ICH PROWADZENIA DZIA I ZASADY OGLNE Sprawy operacyjne obejmuj podstawowy zakres zainteresowa suby bezpieczestwa wrog dziaalnoci i z tego wzgldu stanowi zasadnicz form pracy operacyjnej. Treci pracy w sprawach jest rozpoznawanie i przeciwdziaanie wrogiej dziaalnoci. Rozpoznawanie obejmuje rwnie sprawdzanie sygnaw nasuwajcych podejrzenie takiej dziaalnoci. W ramach spraw prowadzi si take operacyjn kontrol dziaalnoci okrelonych instytucji z natury wrogich Polsce Ludowej. W toku prowadzenia spraw naley zmierza do uzyskania rozeznania form, metod i taktyki wroga, co warunkuje organizowanie skutecznego przeciwdziaania wrogiej dziaalnoci. Jednym z istotnych elementw rozpoznania w toku prowadzenia spraw jest ustalenie postawy politycznej i obywatelskiej oraz pobudek dziaania sprawcw. Rnorodno postaw sprawcw wrogiej dziaalnoci oraz jej form i skutkw winna by naleycie wykorzystywana w toku pracy operacyjnej dla operacyjnego i politycznego rozbijania wroga. Powinno to znajdowa swoje odbicie w okreleniu odpowiedniej kategorii sprawy, w prowadzeniu samej sprawy, jak i w doborze waciwych rodkw przeciwdziaania. Przeciwdziaanie wrogiej dziaalnoci jest podstawowym obowizkiem suby bezpieczestwa i winno by stosowane w zasadzie w kadym wypadku ujawnienia przejaww takiej dziaalnoci, niezalenie od tego, czy okolicznoci wymagaj zaoenia sprawy. Instrukcja wprowadza nastpujce kategorie spraw operacyjnych: sprawa rozpracowania operacyjnego, sprawa obserwacji operacyjnej, sprawa operacyjnego sprawdzenia i sprawa obiektowa. DZIA II KATEGORIE SPRAW OPERACYJNYCH Rozdzia I Rozpracowanie operacyjne A. Wszczcie rozpracowania operacyjnego Rozpracowanie operacyjne polega na realizowaniu w sposb planowy kombinacji i poszczeglnych przedsiwzi operacyjnych w celu wykrycia wszystkich sprawcw antypastwowej dziaalnoci przestpczej, penego jej rozpoznania oraz udokumentowania tak, by pozwolio ono na wszczcie postpowania karnego i uatwio jego prowadzenie. W wypadku gdy wymaga tego interes operacyjny lub polityczny, rozpracowanie winno by prowadzone w sposb umoliwiajcy dugofalow kontrol dziaalnoci wroga poczon z prowadzeniem przedsiwzi ograniczajcych szkodliwe nastpstwa tej dziaalnoci. Zadaniem rozpracowania operacyjnego jest rwnie niedopuszczenie do przestpczych aktw, ktre mogyby spowodowa nieodwracalne szkody. Rozpracowanie wszczyna si w wypadku: 1. Uzyskania sprawdzonych danych wiadczcych o prowadzeniu przez okrelone osoby dziaalnoci przestpczej, ale materiay te s jeszcze niedostateczne do pocignicia tych osb do odpowiedzialnoci karnej (wydalenia z kraju, gdy chodzi o cudzoziemcw niepodlegajcych sdownictwu polskiemu) lub niezbdne jest pogbienie i rozszerzenie rozpoznania tej dziaalnoci.
111

2. Uzyskania sprawdzonych informacji o zamierzonym akcie przestpczym o charakterze dywersyjnym, terrorystycznym, szpiegowskim itp., chociaby nawet osoby ewentualnych sprawcw nie byy znane. 3. Dokonania aktu o charakterze przestpczym (dywersja, terror, napad itp.), jeeli sprawcy przestpstwa nie s znani lub s znani, lecz ukryli si, wzgldnie brak jest jeszcze dostatecznych podstaw do pocignicia ich do odpowiedzialnoci karnej. Rozpracowanie operacyjne prowadzi si w formie sprawy rozpracowania operacyjnego. B. Wszczcie postpowania karnego i zatrzymanie osb rozpracowanych O zezwolenie na wystpienie z wnioskiem do prokuratora w sprawie wszczcia postpowania karnego dochodzenia lub ledztwa (zarwno w toku rozpracowania, jak i w kocowej jego fazie) i zatrzymanie osb podejrzanych na podstawie materiaw zebranych w procesie rozpracowania wystpuje do Zastpcy Komendanta Wojewdzkiego do spraw bezpieczestwa jednostka operacyjna wsplnie z jednostk ledcz. W sprawach prowadzonych przez jednostki Ministerstwa lub bdcych na kontroli jednostek Ministerstwa decyzj w tym zakresie podejmuje Dyrektor Departamentu operacyjnego wsplnie z Dyrektorem Biura ledczego. Wystpienie z wnioskiem winno by poprzedzone dokadn analiz dotychczasowych wynikw rozpracowania, uzyskanych materiaw i ewentualnie dowodw oraz prawnych podstaw do wszczcia postpowania karnego. Ponadto naley ustali plan zatrzyma i rewizji, sposb zaszyfrowania tajnych wsppracownikw w toku postpowania karnego (wcznie z rozpraw) oraz ewentualne dalsze zadania rozpracowania i sposb ich realizacji. Ponadto wszczyna si postpowanie karne (dochodzenie lub ledztwo) z mocy prawa w wypadkach wskazanych w ppkt. 3, pkt. A, tj. w razie dokonania okrelonych aktw przestpczych. Postpowanie karne w toku rozpracowania mona wszcz rwnie poza przypadkiem omwionym w ppkt. 3 wwczas, gdy powstaje sytuacja umoliwiajca uzyskanie dowodw procesowych w sprawie. W razie umorzenia postpowania karnego ze wzgldu na niewykrycie sprawcw przestpstwa lub z innych przyczyn, albo te zawieszenia postpowania z uwagi na ukrywanie si sprawcy przed odpowiedzialnoci karn, jeeli s perspektywy wykrycia sprawcw lub ustalenia miejsca ich pobytu, rozpracowanie naley nadal prowadzi. Z wnioskami do prokuratury w zakresie wszczcia i prowadzenia postpowania karnego zwraca si wycznie jednostka ledcza. W toku rozpracowania, nawet wwczas, gdy rwnolegle prowadzone jest postpowanie karne, naley rwnie przeciwdziaa wrogiej dziaalnoci, stosujc odpowiednio zasady wskazane w nastpnym rozdziale. Celem przedsiwzi w tym zakresie winno by uniemoliwianie, a co najmniej utrudnianie wrogiej dziaalnoci osb rozpracowywanych. Rozdzia II Obserwacja operacyjna A. Wszczcie obserwacji operacyjnej Obserwacja operacyjna polega na zapewnieniu, przy pomocy wszystkich koniecznych w danym przypadku rodkw operacyjnych, dopywu informacji o osobach objtych obserwacj w celu rozpoznania ich wrogiej dziaalnoci, ujawniania szkodliwych zamierze i przeciwdziaania ich realizacji rnymi rodkami (wasne przedsiwzicia, sygnalizowanie odpowiednim wadzom lub inspirowanie innych czynnikw w tym kierunku). Obserwacja winna by tak prowadzona, by pozwolia rwnie na czas dowiedzie si o ewentualnych prbach przejcia osb obserwowanych do dziaalnoci przestpczej. Obserwacj operacyjn wszczyna si w przypadku, gdy istniej sprawdzone dane wiadczce o prowadzeniu przez okrelone osoby wrogiej dziaalnoci opozycyjnej z wykorzystaniem w tym celu pewnych legalnych form dziaania (spoecznych, zawodowych czy towarzyskich kontaktw), jak rwnie w wypadku osb, co do ktrych chocia brak jest danych wiadczcych o prowadzeniu przez nie w danym momencie wrogiej dziaalnoci istniej aktualne dane wskazujce, e z uwagi na wrog postaw oraz wpywy i znaczenie w rodowisku mog podj tak dziaalno w okrelonych warunkach. Obserwacji operacyjnej podlegaj rwnie, odpowiadajcy kryteriom okrelonym w przepisach szczeglnych MSW, cudzoziemcy obywatele krajw kapitalistycznych oraz osoby, ktre w przeszoci (przed wojn, w czasie jej trwania lub po jej zakoczeniu) pracoway w wywiadach pastw kapitalistycznych lub pozostaway na ich usugach, a obecnie z racji zajmowanych stanowisk, miejsca zamieszkania, posiadanych znajomoci w kraju lub za granic mog by wykorzystane ponownie przez obce wywiady.
112

Obserwacj operacyjn prowadzi si w formie sprawy obserwacji operacyjnej. Obserwacja powinna by tak prowadzona, aby w jak najkrtszym czasie uzyska rozeznanie faktycznej dziaalnoci osb obserwowanych, ich postawy politycznej i kontaktw oraz pozycji spoecznej, wpyww w danym rodowisku, zdolnoci organizatorskich itp. i na podstawie tego rozeznania oceni zakres zainteresowania si dan osob. W toku obserwacji naley dokonywa systematycznej selekcji, eliminujc osoby, co do ktrych w wyniku obserwacji ustalono nik szkodliwo polityczn, brak wpyww, osobistych walorw dla organizowania wrogiej dziaalnoci, szerszego politycznego oddziaywania i nie podejmowanie prb takiej dziaalnoci. B. Przeciwdziaanie w toku obserwacji operacyjnej W ramach obserwacji operacyjnej naley rwnolegle z rozpracowaniem prowadzi przeciwdziaanie wrogiej dziaalnoci osb obserwowanych. Przeciwdziaanie takie zwizane jest z informowaniem instancji partyjnych i organw wadzy o osobach prowadzcych wrog dziaalno, co umoliwi tym organom poczynienie odpowiednich posuni politycznych, personalnych lub administracyjnych. Prcz tych form przeciwdziaania naley rwnie stosowa tego rodzaju rodki, jak np. przeprowadzenie rozmw ostrzegawczych, stosowanie okrelonych przedsiwzi operacyjnych, ktre miayby na celu obnienie pozycji i znaczenia danej osoby w okrelonym rodowisku, likwidacj lub zmniejszenie skutkw tej dziaalnoci, tworzenie warunkw uniemoliwiajcych prowadzenie wrogiej dziaalnoci przez dan osob w przyszoci itp. W wypadku gdy osoba prowadzca wrog dziaalno z wykorzystaniem pozycji legalnych narusza przepisy prawa, dokonujc czynw niestanowicych same przez si przestpstw przeciwko Pastwu, naley materiay oficjalne dotyczce danego faktu (np. notatk informacyjn, owiadczenie osoby poszkodowanej czy wiadka itd.) przekaza odpowiednim wadzom (np. zawiadomienie o przestpstwie milicji lub prokuratorowi, informacje o naruszeniu przepisw prawa administracyjnego Prezydium Rady Narodowej odpowiedniego szczebla itp.). W niektrych wypadkach dotyczcych przestpstw pospolitych, gdy jest to celowe ze wzgldw politycznych lub operacyjnych, dokumentacj dziaalnoci przestpczej mona przeprowadzi przy pomocy aparatu ledczego suby bezpieczestwa w toku obserwacji, wedug zasad omwionych w Rozdziale II Dziau III niniejszej instrukcji. Rozdzia III Sprawdzenie operacyjne Sprawdzenie operacyjne jest to proces ustalania wiarygodnoci i zgodnoci z rzeczywistoci uzyskanych informacji i materiaw wstpnych o wrogiej dziaalnoci lub wyjaniania, czy zaistniae zdarzenie wzgldnie zjawiska s wynikiem dziaalnoci przestpczej. Sprawdzenie prowadzi si w formie sprawy operacyjnego sprawdzenia. Sprawdzenie operacyjne wszczyna si w wypadku gdy: uzyskane dane i informacje wstpne o wrogiej dziaalnoci (dokonanej lub zamierzonej) budz wtpliwoci ze wzgldu na wiarygodno rda informacji lub zgodno z rzeczywistoci i zachodzi potrzeba ich sprawdzenia; zaistniae fakty lub wystpujce zjawiska z uwagi na okolicznoci im towarzyszce wymagaj sprawdzenia, czy s wynikiem dziaalnoci przestpczej, a brak jeszcze podstaw do wszczcia rozpracowania. W prowadzeniu spraw sprawdzenia operacyjnego wykorzystuje si w zalenoci od potrzeby i moliwoci wszystkie rodki pracy operacyjnej, przy czym charakter tej kategorii sprawy wyznacza cel, dla ktrego je stosujemy. Z uwagi na to, e celem prowadzenia sprawy jest sprawdzenie faktw majcych istotne znaczenie dla podjcia decyzji o wszczciu rozpracowania lub obserwacji, naley dy do uzyskania wszechstronnego nawietlenia tych faktw przez zebranie danych o okolicznociach im towarzyszcych, potwierdzajcych lub negujcych zarwno ich zaistnienie, jak rwnie zwizek danych faktw z okrelon osob. W wyjanianiu poszczeglnych elementw winny by wykorzystane przede wszystkim moliwoci ju posiadanych tajnych wsppracownikw, jak te innych osb, ktre darzymy zaufaniem. W procesie sprawdzania okrelonych zdarze lub zjawisk nasuwajcych podejrzenie dziaalnoci przestpczej due znaczenie ma zwykle uzyskanie opinii fachowcw, przeprowadzenie natychmiastowych ekspertyz i t[emu] p[odobnych] przedsiwzi sprawdzajcych.
113

Elementy sprawdzenia wystpuj i w pozostaych kategoriach spraw operacyjnych. Obowizek sprawdzenia dotyczy w tym wypadku poszczeglnych informacji o faktach istotnych dla danej sprawy. Rozdzia IV Sprawa obiektowa Spraw obiektow zakada si na okrelone szczeglnymi przepisami MSW instytucje, ktrych rzeczywisty charakter cechuje wrogo do Polski Ludowej, a mianowicie: wrogie orodki wywiadowcze, przedstawicielstwa pastw kapitalistycznych, instytucje Kocioa katolickiego i inne. Celem prowadzenia spraw obiektowych jest organizowanie w stosunku do ww. instytucji trwaej i systematycznej kontroli operacyjnej caoksztatu dziaalnoci i zamierze tych instytucji i osb w nich zatrudnionych, szczeglnie w zakresie stykw z obywatelami. W toku prowadzenia sprawy obiektowej naley ujawnia osoby, ktrych dziaalno kwalifikuje si, by obj j rozpracowaniem lub obserwacj w ramach odpowiednich kategorii spraw. Natomiast sprawdzanie sygnaw dotyczcych poszczeglnych osb naley przeprowadza w ramach sprawy obiektowej, bez zakadania sprawy operacyjnego sprawdzenia. Prowadzc spraw obiektow, kierowa si naley deniem do wnikliwego i szczegowego rozpoznania caoksztatu funkcjonowania instytucji, nie ograniczajc si do rozpoznania tylko tych elementw, ktre nosz wyranie wrogi charakter. Tak szerokie ujcie zainteresowa suby bezpieczestwa pozwoli na prowadzenie bardziej efektywnego przeciwdziaania i ograniczania dziaalnoci danej instytucji. W prowadzeniu sprawy obiektowej naley posugiwa si w zalenoci od potrzeb wszystkimi rodkami pracy operacyjnej. Stosowanie tych rodkw winno by jednak obliczone na dugotrwao ich dziaania. Zalecenie to szczeglnie odnosi si do tajnych wsppracownikw, pozyskiwanie ktrych lub wprowadzenie powinno mie na wzgldzie moliwo gbokiego i trwaego dotarcia do najistotniejszych w dziaalnoci instytucji komrek. Ponadto do sprawy obiektowej stosuje si odpowiednie przepisy dotyczce zasad prowadzenia innych kategorii spraw operacyjnych. Rozdzia V Postanowienia wsplne dla wszystkich kategorii spraw operacyjnych Sprawy rozpracowania, obserwacji i sprawdzenia prowadzi si na osob lub grup osb. Spraw na grup zakada si, gdy dwie lub wicej osb prowadzi wrog dziaalno w ramach organizacji, w porozumieniu czy zmowie. Sprawy rozpracowania i sprawdzenia operacyjnego mog by zakadane nie tylko na okrelone osoby lub grupy, ale rwnie na zaistniae zdarzenie lub zjawisko (ktrego sprawcy nie s znani). Po ustaleniu okrelonych osb sprawy te staj si sprawami przeciwko osobie lub grupie. O zaoeniu spraw wszystkich kategorii lub przeksztacaniu ich decyduj w zasadzie: w Ministerstwie i KWMO Naczelnik Wydziau, w KPMO Zastpca Komendanta KPMO do spraw bezpieczestwa. W wypadku sprawy operacyjnego sprawdzenia przeoeni ci jednoczenie zobowizani s okreli, stosownie do charakteru sprawy i realnych moliwoci, krtki termin jej zakoczenia. Termin ten moe by przez nich przeduony stosownie do potrzeb, nie moe jednak przekroczy okresu jednego roku od momentu zaoenia sprawy. O ile sprawa operacyjnego sprawdzenia nie zostaa zakoczona w przecigu roku, wyszy przeoony obowizany jest dokona analizy sprawy i w niezbdnych przypadkach zezwoli na przeduenie ustalonego pierwotnie terminu prowadzenia sprawy. O zaoeniu sprawy obiektowej decyduje: w Ministerstwie Dyrektor Departamentu, w KWMO Z[astp]ca Komendanta Wojewdzkiego ds. bezpieczestwa w porozumieniu z Dyrektorem waciwego Departamentu. Decyzj o zaoeniu sprawy kadej kategorii podejmuje si poprzez zatwierdzenie wniosku pracownika operacyjnego. Wniosek taki winien zawiera wyczerpujce uzasadnienie wyjaniajce, w oparciu o posiadane materiay, tre podejrze i przyczyny zaoenia sprawy okrelonej kategorii. Gdy spraw (kadej kategorii) zaoono na polecenie wyszego przeoonego (albo jednostki nadrzdnej), podejmuje on w tym zakresie rwnie formaln decyzj, uzasadniajc potrzeb zaoenia sprawy i ewent[ualnie] dajc pisemne wytyczne w zakresie jej prowadzenia.
114

W wypadku uzyskania materiaw obciajcych czonka Partii naley poinformowa o tym Sekretarza Komitetu Wojewdzkiego. Tak samo naley postpi w razie uzyskania takich materiaw co do innych osb zajmujcych stanowiska znajdujce si w nomenklaturze instancji partyjnych.

DZIA III PROWADZENIE SPRAW OPERACYJNYCH Rozdzia I Podstawowe zasady Podstawowym celem kadej sprawy operacyjnej jest denie do ukrcenia wrogiej dziaalnoci wzgldnie przynajmniej do ograniczenia szkd, jakie ta dziaalno moe wyrzdzi. Cel ten osiga si przy pomocy rnych rodkw przeciwdziaania do aresztowania sprawcw wcznie. Stosownie do potrzeb moliwo zastosowania waciwych rodkw przeciwdziaania uzaleniona jest od naleycie przeprowadzonego rozpoznania, czyli obiektywnego i wszechstronnego zbadania wrogiej dziaalnoci, na co skada si wiele czynnikw charakteru zarwno przedmiotowego (rodzaj i charakter wrogiej dziaalnoci, obiektywne okolicznoci), jak i podmiotowego (zalenego od osoby sprawcy). Rozpoznanie tej dziaalnoci polega na: ustalaniu faktw, form i metod, charakteru, zakresu dziaalnoci oraz jej politycznego kierunku; wykrywaniu grup lub poszczeglnych osb uprawiajcych tak dziaalno, jej kierunkw i inspiratorw oraz ewent[ualnych] orodkw dyspozycyjnych w kraju i za granic. Ponadto przy rozpracowaniu wrogiej dziaalnoci przestpczej mog wyoni si jeszcze nastpujce dodatkowe zadania w zakresie rozpoznania: wykrywanie stosowanych rodkw przestpczej dziaalnoci (aparatura fotograficzna, bro, rodki do tajnopisu, trucizny, rodki finansowe i inne), ich pochodzenia i miejsca przechowywania; ustalanie sposobw cznoci midzy rozpracowywanymi osobami oraz drg cznoci z zagranic. Do zada w zakresie rozpoznania zaliczy naley rwnie ustalanie i wyjanianie wszystkich momentw (zarwno negatywnych, jak i pozytywnych) dotyczcych osobowoci sprawcy, a w szczeglnoci jego aktualnej postawy politycznej, pobudek dziaania, pozycji i roli w najbliszym otoczeniu (organizacyjnym, zawodowym, towarzyskim). Wszystkie te zadania, wynikajce z konkretnej sytuacji operacyjnej i podporzdkowane generalnemu celowi, winny znale swe odbicie w planie prowadzenia sprawy. Plan taki jest dla pracownika rodkiem pomocniczym w organizowaniu pracy operacyjnej w danej sprawie, a przeoonym uatwia kontrol. Plan prowadzenia sprawy winien w zasadzie zawiera: zwiz charakterystyk materiaw znajdujcych si w sprawie i ich ocen: cel rozpracowania, obserwacji, sprawdzenia czy sprawy obiektowej oraz czstkowe zadania (ustalenie treci i charakteru wrogiej dziaalnoci, jej form i rodkw, dokumentowanie poszczeglnych faktw, rozpoznanie osobowoci sprawcy, zakresu jego wpyww, zadania z dziedziny przeciwdziaania itp.); przedsiwzicia i kombinacje operacyjne (sposb i rodki ich realizacji, sposoby wprowadzania i wykorzystywania tajnych wsppracownikw, rodki cznoci, wykorzystanie techniki operacyjnej itp); termin wykonania oraz nazwiska pracownikw wykonujcych poszczeglne przedsiwzicia. Przy sporzdzaniu planu pracy naley uwzgldni odpowiednio do kategorii sprawy oglne zasady planowania: cel i poszczeglne zadania winny by logicznie wyprowadzone z obiektywnie stwierdzonego stanu faktycznego, ustalonego na podstawie posiadanych materiaw i informacji; wszystkie przedsiwzicia winny by podporzdkowane jednolitej koncepcji kierunkowi rozpracowania, obserwacji czy sprawdzenia i systematycznie przyblia osignicie ostatecznego celu; wszystkie przedsiwzicia winny by planowane w sposb realny, przy uyciu rodkw moliwych w danych warunkach do zastosowania; przeprowadzenie przedsiwzi naley planowa tak, aby w por ujawni sprawcw, rozpozna i zlikwidowa wrog dziaalno albo ogranicza jej szkodliwe skutki, dy do uzyskania materiaw dowodowych, nie dopuci do ucieczki sprawcw lub zniszczenia dowodw.
115

Plan nie powinien zawiera takich wstpnych obowizkowych czynnoci, ktrych wykonanie jest z reguy niezbdne, a wic samo przez si zrozumiae (np. sprawdzenie w kartotece, zebranie opinii itp.). Plan sporzdza si do kadej sprawy niezalenie od kategorii. Uwzgldniajc powane wymogi, jakim winien odpowiada plan prowadzenia sprawy, w zasadzie sporzdzi go mona dopiero wwczas, gdy istnieje ju pewne minimum rozpoznania w sprawie. We wstpnej fazie prowadzenia sprawy ograniczy si mona zazwyczaj do dokonywania przedsiwzi majcych na celu wywietlenie podstawowych problemw wynikajcych z posiadanych materiaw. W pewnych jednak przypadkach, zwaszcza gdy te podstawowe problemy wyjanione zostay w toku sprawy operacyjnego sprawdzenia, moliwe jest opracowanie penego planu. Plan podlega zatwierdzeniu przez przeoonych, ktrzy zezwolili na zaoenie sprawy, a w wypadku gdy sprawa pozostaje na kontroli jednostki nadrzdnej wymaga jej akceptacji. Przeoeni ci zobowizani s do nadzoru nad realizacj przewidzianych w planie przedsiwzi. Plan po zatwierdzeniu w zasadniczych swych zaoeniach wie pracownika. W miar jednak rozwoju sytuacji operacyjnej i zmiany warunkw dziaania naley plan, za zgod waciwych przeoonych, odpowiednio korygowa i uzupenia. W trakcie prowadzenia sprawy dla bardziej skomplikowanych przedsiwzi i kombinacji operacyjnych (np. wprowadzenie lub wyprowadzenie tajnego wsppracownika, tajne zdobycie materiaw itp.) oraz dla dokonywanych zatrzyma sporzdza si odrbne czstkowe plany. Plany te winny zawiera w zasadzie te same elementy co plan prowadzenia sprawy (cel, sposb i rodki realizacji, terminy, wykonawcy) i podlegaj zatwierdzeniu w tym samym trybie. Ze wzgldu na to, e z poszczeglnymi kategoriami spraw wi si rne cele, plany przedsiwzi operacyjnych w sprawie rozpracowania, obserwacji, sprawdzenia i obiektowej w treci swej rni si winny zakresem. Tak wic o ile w sprawie sprawdzenia operacyjnego plan obejmowa winien przedsiwzicia zmierzajce do wyjanienia przede wszystkim poszczeglnych faktw bdcych przedmiotem podejrze, to w sprawie rozpracowania operacyjnego, obserwacji czy obiektowej zakresem planowanych przedsiwzi zgodnie z celem rozpracowania i obserwacji obj naley caoksztat dziaalnoci instytucji lub osb rozpracowywanych czy obserwowanych. Szczegln rol w prowadzeniu spraw operacyjnych odgrywa celowe stosowanie kombinacji operacyjnych. Kombinacj operacyjn nazywamy zesp wzajemnie ze sob powizanych przedsiwzi, podporzdkowanych jednolitej koncepcji i zmierzajcych do osignicia okrelonego celu. W zwizku z tym dla zastosowania kombinacji naley w kadym wypadku rozpatrze szczegowo rzeczywist sytuacj i wybra te wypywajce z niej naturalne warunki, ktre nadaj si do wykorzystania. Celem kombinacji operacyjnej, ktra stanowi szczeglnie ofensywne posunicie w pracy operacyjnej, moe by np. wprowadzenie do sprawy tajnego wsppracownika, uzyskanie dowodw lub materiaw informacyjnych, przeciwdziaanie w realizacji wrogich zamierze, zatrzymanie osoby rozpracowanej lub obserwowanej itp. Rwnolegle z prowadzeniem spraw operacyjnych w uzasadnionych wypadkach (zdarzenie o cechach przestpczych, dokumentacja dziaalnoci przestpczej itp.) winno by wszczynane postpowanie karne. W wypadku wszczcia postpowania karnego rozpracowanie, obserwacj lub sprawdzenie naley prowadzi w cisym porozumieniu z aparatem ledczym, prowadzcym dochodzenie lub ledztwo, wykorzystujc dla potrzeb sprawy operacyjnej materiay uzyskane w postpowaniu karnym. Z drugiej strony, z uwagi na prowadzone rwnolegle postpowanie karne, sprawa operacyjna winna by nakierunkowana [sic!] przede wszystkim na pomoc w realizacji celw tego postpowania, tj. wykrycie sprawcw i zebranie dowodw procesowych. Rozdzia II Dokumentowanie wrogiej dziaalnoci Rozdzia niniejszy odnosi si gwnie do dokumentacji w toku rozpracowania wrogiej dziaalnoci przestpczej, lecz zawarte w nim postanowienia winny by stosowane odpowiednio do dokumentacji dziaalnoci objtej innymi kategoriami spraw. Udokumentowanie antypastwowej dziaalnoci przestpczej jest jednym z podstawowych zada rozpracowania operacyjnego. Warunkuje ono likwidowanie w por tej dziaalnoci i pocignicie sprawcw do odpowiedzialnoci karnej.
116

Podobnie w sprawach obserwacji operacyjnej dokumentowanie wrogiej dziaalnoci jest czsto warunkiem umoliwiajcym dokonanie czynnoci przeciwdziaajcych. Wystpuje tu jednak rnica w zakresie i formie dokumentacji. W sprawach rozpracowania operacyjnego zakres dokumentacji jest zwykle szerszy ze wzgldu na konieczno uzyskania materiaw dla wszczcia i prowadzenia zgodnie z kpk (kwpk) postpowania karnego, co zakada potrzeb zdobywania materiaw, ktrym w momencie wszczcia postpowania przygotowawczego mona nada form dowodw procesowych. W sprawach obserwacji operacyjnej, ktrych celem nie jest postpowanie karne, a posunicia przeciwdziaajce ze strony odpowiednich wadz, dokumentacja z reguy nie wymaga formy procesowej, a ograniczy si moe do odpowiedniego zastosowania form ujtych w pkt.,,a i c niniejszego rozdziau. Jednake wwczas, gdy w toku obserwacji ujawnione zostanie, i osoby prowadzce wrog dziaalno dokonuj przestpstw pospolitych lub wykrocze karno-administracyjnych, pozostajcych w zwizku z t dziaalnoci lub nawet niekiedy z ni niezwizanych dokumentacj dziaalnoci przestpczej prowadzi naley wg zasad dotyczcych rozpracowania. Prace zwizane z dokumentowaniem dziaalnoci przestpczej rozpracowywanych osb naley prowadzi na przestrzeni caego procesu rozpracowania, zaczynajc ju od chwili jego wszczcia. W rozpracowaniu operacyjnym naley dy do uzyskania i utrwalenia: a) wszelkich materiaw operacyjnych wiadczcych o istotnych dla danej sprawy okolicznociach. Materiay te, cho nie s dowodami w znaczeniu procesowym, jeeli s sprawdzone i pochodz z wiarygodnych rde, wiadcz obiektywnie o dziaalnoci rozpracowywanych osb i posiadaj wane znaczenie dla dochodzenia (lub ledztwa), stanowic wydatn pomoc przy ustalaniu caoksztatu okolicznoci popenienia przestpstwa i dziaalnoci sprawcw; b) materiaw operacyjnych, okrelajcych miejsce, gdzie znajduj si przedmioty mogce suy jako dowody rzeczowe, i sposb ich uzyskania z chwil zakoczenia rozpracowania, wskazujcych moliwoci uzyskania innych dowodw procesowych (np. kto moe by wiadkiem w sprawie, moliwoci zastosowania ekspertyzy itp.); c) materiaw operacyjnych pod ktem pniejszego nadania im w toku postpowania karnego prawnej mocy dowodowej. Materiay te w swej pierwotnej postaci nie mog by dowodami procesowymi z uwagi na to, e zostay uzyskane przed wszczciem postpowania karnego, ale po wszczciu postpowania mona im, przy spenieniu okrelonych warunkw, nada moc dowodu. Szczeglne znaczenie ma tu (w wypadku gdy nie zostaje z miejsca wszczte dochodzenie umoliwiajce dokonanie przesucha) szybkie pobieranie owiadcze od osb, ktre byy wiadkami naocznymi lub ze suchu okrelonych zdarze, wrogich wystpie lub wypowiedzi. Owiadczenia takie stanowi powan pomoc w przesuchaniu tych osb w charakterze wiadka w toku postpowania karnego; d) dowodw procesowych, ktrych zdobycie w czasie prowadzenia rozpracowania w okrelonych okolicznociach jest moliwe. Moliwoci takie maj miejsce przewanie wwczas, gdy rwnolegle z rozpracowaniem toczy si dochodzenie lub ledztwo lub gdy postpowanie karne wszczte zostao w kocowym etapie rozpracowania, jeszcze przed jego zakoczeniem. Z tego wzgldu koniecznym jest wczenie aparatu ledczego suby bezpieczestwa w takim momencie rozpracowania, w ktrym pojawia si moliwo procesowego usankcjonowania decydujcych dowodw. Uzyskane w toku rozpracowania informacje o dowodach, ktre mona bdzie wykorzysta w toku postpowania karnego, winny by przez oficera ledczego zapoznajcego si ze spraw odnotowane na osobnych arkuszach, zawierajcych sporzdzony w porzdku chronologicznym: spis dowodw rzeczowych uzyskanych w czasie rozpracowania, spis osb przechowujcych przedmioty mogce suy jako dowody rzeczowe i opis miejsca, gdzie takie przedmioty si znajduj, spis osb, ktre mog by przesuchane w charakterze wiadkw w danej sprawie z zaznaczeniem faktw, o jakich mog te osoby zeznawa, spis owiadcze lub innych dokumentw, ktre po wszczciu postpowania karnego mona bdzie przeksztaci w dowody procesowe, spis miejsc, ktre naley podda ogldzinom, ekspertyz, ktre winny uzyska moc procesow itp. Cay proces dokumentowania i zbierania dowodw winien by nacechowany obiektywizmem i zmierza do ustalenia prawdy materialnej. Dlatego te naley uwzgldnia fakty przemawiajce nie tylko przeciwko podejrzanemu, ale rwnie wiadczce na jego korzy. Dno do uzyskania prawdy materialnej zakada krytyczny stosunek do kadej informacji o faktach, zarwno od strony treci, jak i rde informacji. Obowizkiem pracownika operacyjnego jest zatem
117

wszechstronna analiza informacji, uwzgldniajca m.in. takie momenty, jak: waciwoci (w zakresie prawdomwnoci, cech pamici, umiejtnoci przekazywania spostrzee itp.) osoby bdcej rdem informacji, okolicznoci uzyskania przez ni wiadomoci o danym fakcie itp. Nawet wwczas, gdy stwierdzono, e okrelona wypowied osoby rozpracowywanej czy obserwowanej rzeczywicie miaa miejsce i w swej treci pokrywa si w peni z przekazan nam informacj, niezbdnym jest sprawdzenie, czy dziaalno, o ktrej mwia wypowied, istotnie miaa miejsce. Naley tu uwzgldnia, w jakich okolicznociach wypowied ta miaa miejsce, jakie pobudki mogy wchodzi w rachub (np. ch wyolbrzymiania przed wspuczestnikami swych zasug w rozwijaniu wrogiej dziaalnoci itp.). Trzeba si rwnie liczy z moliwoci prby celowego wprowadzenia w bd organw bezpieczestwa przez osob rozpracowywan, gdy domyla si ona rda naszych informacji. Obowizek sprawdzania odnosi si oczywicie take do wiadomoci uzyskanych bezporednio przez funkcjonariusza suby bezpieczestwa od osoby rozpracowywanej czy podejrzanej. Midzy innymi przyznanie si do wrogich, przestpczych czynw nie moe by przyjte bezkrytycznie, lecz wymaga sprawdzenia, czy fakty takie rzeczywicie miay miejsce i czy rzeczywicie dana osoba jest ich sprawc. Krytyczny stosunek obowizuje rwnie do dokumentw stanowicych rdo wiadomoci o faktach czy nawet do przedmiotw majcych charakter dowodw rzeczowych. Krytyczna analiza nie moe by jedynie biernym badaniem i konfrontowaniem posiadanych ju informacji o faktach, lecz zakada aktywny stosunek do badanych faktw, wyraajcy si w uzyskiwaniu nowych danych potwierdzajcych lub negujcych ich prawdziwo, a wic w sprawdzaniu.

DZIA IV ZAKOCZENIE SPRAWY OPERACYJNEJ Suba bezpieczestwa koczy prowadzenie rozpracowania operacyjnego, obserwacji operacyjnej i odpowiednio operacyjnego sprawdzenia, jeeli: 1. Wykryto sprawcw wrogiej dziaalnoci przestpczej lub ujto ukrywajcych si, rozpoznano oraz udokumentowano ich dziaalno i przeprowadzono w stosunku do nich postpowanie karne do rozprawy sdowej wcznie, a w stosunku do cudzoziemcw niepodlegajcych sdownictwu polskiemu wydalono ich z kraju na podstawie odpowiedniego wniosku. Rozpracowanie jednak winno by prowadzone nadal, a do uprawomocnienia si wyroku, jeeli zachodzi potrzeba wykrycia drog operacyjn dalszych dowodw, zapobieenia prbom matactwa, ustalenia zachowania si i nastrojw kontaktw osb pocignitych do odpowiedzialnoci, bez wzgldu na to, czy osoba podejrzana pozostaje na wolnoci. Ponadto rozpracowanie powinno by prowadzone nadal, jeeli aresztowano jedynie cz uczestnikw grupy przestpczej. 2. Ustalono, e sprawcy wrogiej dziaalnoci prowadzonej z wykorzystaniem legalnych form sami zaprzestali tej dziaalnoci. 3. Rozpoznano dziaalno osb rozpracowywanych lub obserwowanych i odpowiednio do jej charakteru zastosowano przedsiwzicia w zakresie przeciwdziaania oraz upewniono si, e w wyniku tych przedsiwzi dziaalno ta zostaa przerwana. 4. Uznano za celowe pozyskanie osoby rozpracowywanej lub obserwowanej do tajnej wsppracy ze sub bezpieczestwa. 5. Ustalono, e osoby rozpracowywane lub obserwowane nie prowadziy wrogiej dziaalnoci, o ktr je podejrzewano, lub e dziaalno bdca przedmiotem rozpracowania lub obserwacji nie ma charakteru wrogiego. 6. Osoba rozpracowywana lub obserwowana opucia na stae granice PRL (legalnie lub nielegalnie), jeli na podstawie zebranych w toku prowadzenia sprawy materiaw uznano, e jej dziaalno za granic nie wymaga dalszego zainteresowania operacyjnego. 7. Wystpuj inne okolicznoci wykluczajce moliwo prowadzenia sprawy (np. mier, cika choroba). Oprcz zakoczenia rozpracowania operacyjnego istnieje moliwo jego przeksztacenia w obserwacj operacyjn. Wystpuje ona wwczas, gdy w toku rozpracowania okae si, e dziaalno wroga osb rozpracowywanych nosi charakter odpowiadajcy kryteriom omwionym w Rozdziale II Dziau II Cz III.
118

Podobnie w sytuacji gdy stwierdzone zostanie, e osoba obserwowana podja wrog dziaalno przestpcz, obserwacj operacyjn przeksztaci naley w rozpracowanie. Spraw operacyjnego sprawdzenia koczy si po uzyskaniu potwierdzenia lub zaprzeczenia materiaw wstpnych o wrogiej dziaalnoci. Sprawa operacyjnego sprawdzenia koczy si powziciem decyzji o wszczciu rozpracowania operacyjnego wzgldnie obserwacji operacyjnej lub o odrzuceniu podejrze i zakoczeniu prowadzenia sprawy. Zakoczenie prowadzenia sprawy obiektowej moe nastpi wwczas, gdy: 1. Instytucja bdca przedmiotem operacyjnego zainteresowania przestaa istnie lub 2. Instytucja taka zaprzestaa swej wrogiej w stosunku do Polski Ludowej dziaalnoci. O zakoczeniu prowadzenia danej sprawy lub przeksztacenia jej w spraw innej kategorii decyduj przeoeni upowanieni do podejmowania decyzji o zaoeniu sprawy. Wniosek taki winien zawiera dokadne uzasadnienie przyczyn zakoczenia sprawy lub jej przeksztacenia. W wypadku zakoczenia sprawy wymieniony wniosek winien ponadto zawiera podsumowanie uzyskanych materiaw. W stosunku do osb, co do ktrych zarzuty bdce przedmiotem sprawy nie znalazy potwierdzenia, naley to wyranie we wniosku podkreli. Przy charakteryzowaniu osb naley obiektywnie poda wszystkie momenty zarwno ujemnie, jak i dodatnio o nich wiadczce. Sprawy zakoczone przekazuje si do archiwum Biura,,C MSW, a w jednostkach terenowych do Wydziau C KWMO, z uwag, czy i komu mona spraw udostpni. W kwestii zakoczenia sprawy kierowa si naley, niezalenie od istnienia przesanek wskazanych pod pkt. 1 i 2, wzgldami celowoci (operacyjnej lub politycznej). Tak wic nie wolno bez okrelonej koniecznoci zrywa kontaktu z ustalonymi ugrupowaniami i orodkami, o ile wychodz swymi powizaniami za granic wzgl[dnie] s czynnikiem organizujcym i inspirujcym dziaalno na terenie kraju. Wszelkie przedsiwzicia zmierzajce do przerwania wrogiej dziaalnoci w tego rodzaju sprawach powinny by uprzednio konsultowane z kierownictwem waciwego Departamentu celem ustalenia w kadym konkretnym wypadku waciwej linii postpowania. Rozeznanie rzeczywistych stosunkw i ukadw personalnych we wrogich grupach i orodkach daje moliwo rnych rozwiza nie tylko w drodze doranych likwidacji, powodujcych zerwanie w ten sposb kontaktu z wrogiem na rzecz doranych efektw. Nawet w tych wypadkach, gdy areszt uznany zostanie za celowy i konieczny, przemylenia wymaga sposb przeprowadzenia operacji, tak aby mimo zastosowania aresztu, nie utraci kontaktu z wrogiem. Nie wolno jednak dopuszcza do rozszerzania dziaalnoci orodkw i grup, ich liczebnego rozrastania si, jak te realizacji tych ich zamierze, ktre wyrzdzi by mogy powane szkody.

DZIA V KONTROLA SPRAW ZASTRZEONYCH PRZEZ NADRZDNE JEDNOSTKI Wydziay Departamentw operacyjnych Ministerstwa i Wydziay Komend Wojewdzkich MO zobowizane s do aktywnej kontroli i pomocy w prowadzeniu spraw przez podlege im jednostki terenowe. Szczeglny obowizek w tym zakresie spoczywa na nich w stosunku do niektrych zastrzeonych spraw, bardziej skomplikowanych i obejmujcych swym zasigiem kilka jednostek terenowych. Tego rodzaju sprawy winny si znajdowa pod staym nadzorem jednostek nadrzdnych. Winno si to wyraa z jednej strony w obserwowaniu sposobu prowadzenia sprawy, realizacji poszczeglnych przedsiwzi, uzyskiwanych informacji, doboru i pracy tajnych wsppracownikw itp., z drugiej za w pomocy w opracowywaniu planw pracy w danej sprawie, doborze tajnych wsppracownikw, koordynacji przedsiwzi dokonywanych przez kilka jednostek (np. wojewdzkich i powiatowych), a nawet i praktycznej pomocy lub bezporednim udziale w realizacji przedsiwzi operacyjnych. Obowizkiem jednostki kontrolujcej jest rwnie rozwijanie inicjatywy pracownikw prowadzcych spraw w zakresie projektowania i realizacji przedsiwzi w sprawie. Jednostka prowadzca kontrolowan spraw zobowizana jest kadorazowo uzyska od jednostki kontrolujcej zgod na realizacj zamierzonych w sprawie przedsiwzi. Materiay dot[yczce] kontrolowanej sprawy kompletowane s przez jednostk nadrzdn w tzw. teczce kontrolnej. Teczk kontroln zakada si na polecenie Naczelnika Wydziau w Ministerstwie lub Komendzie Wojewdzkiej MO, a w wypadku sprawy obiektowej Dyrektora Departamentu operacyjnego.
119

W teczce kontrolnej zbiera si (w porzdku chronologicznym) dokumenty i materiay charakteryzujce stan sprawy oraz pozwalajce na dokonanie prawidowej oceny przeprowadzonych i planowanych przedsiwzi. W szczeglnoci winno si w niej gromadzi informacje o zaoeniu sprawy, notatki i informacje sporzdzone na podstawie materiaw zawartych w sprawie, odpisy waniejszych doniesie uzyskanych do sprawy (wzgldnie notatek ze spotka z tajnymi wsppracownikami lub informacji obywatelskich), plany przedsiwzi operacyjnych w sprawie, korespondencj dotyczc sprawy itp. Po zakoczeniu sprawy teczk kontroln zawierajc, poza innymi materiaami, odpis wniosku o zakoczenie sprawy przekaza naley do archiwum.

CZ IV
OBOWIZEK REJESTRACJI Rejestracji dokonuje si w Biurze C lub waciwym Wydziale C KWMO, w cigu 48 godzin od zaistnienia faktu lub wykonania czynnoci podlegajcej rejestracji. Obowizek rejestracji obejmuje: I. W zakresie pracy z tajnymi wsppracownikami: 1. Sprawdzenie i rejestracj kandydata po zatwierdzeniu uzasadnienia doboru i planu opracowania kandydata. 2. Zawiadomienie o wypadku zaniechania opracowania lub niedojcia do skutku pozyskania. 3. Rejestracj nowo pozyskanego tajnego wsppracownika (z zaznaczeniem, do jakiej sprawy jest wykorzystywany). 4. Zawiadomienie o przeniesieniu si tajnego wsppracownika do innego powiatu lub wojewdztwa. 5. Zawiadomienie o zaniechaniu wsppracy i eliminacji tajnego wsppracownika. 6. Rejestracj gospodarza opracowywanego LK i jego mieszkania oraz ewent[ualne] odwoanie. 7. Rejestracj zorganizowanego MK lub LK. 8. Zawiadomienie o eliminacji MK lub LK. II. W zakresie spraw operacyjnych: 1. Zaoenie spraw operacyjnych i teczek kontrolnych. 2. Rejestracj osb objtych sprawami (w sprawach obiektowych rejestruje si tylko te osoby, co do ktrych obowizek taki istnieje w myl oglnych przepisw o rejestracji). 3. Zaniechanie lub przeksztacenie spraw operacyjnych. Osoby, w stosunku do ktrych zarzuty bdce przedmiotem sprawy nie znalazy potwierdzenia, winny by bezzwocznie wycofane z ewidencji operacyjnej. Szczegowe zasady i tryb postpowania w zwizku z rejestracj normuj odrbne przepisy. Zatwierdzone do uytku subowego przez Kolegium Ministerstwa Spraw Wewntrznych.

120

TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA MINISTERSTWO SPRAW WEWNTRZNYCH

ZARZDZENIE nr 006/70 MINISTRA SPRAW WEWNTRZNYCH z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych
W celu dostosowania zasad i form pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych do jej aktualnych zada zarzdza si, co nastpuje: 1. 1. Wprowadza si do uytku subowego instrukcj o pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych, zwan dalej instrukcj, stanowic zacznik do niniejszego zarzdzenia. 2. Zadania i formy pracy Departamentu I oraz zasady, zakres i tryb wspdziaania z tym Departamentem jednostek organizacyjnych resortu spraw wewntrznych okrelaj odrbne przepisy. 2. Za prawidow realizacj ustalonych w instrukcji zada i zasad pracy operacyjnej odpowiedzialni s dyrektorzy waciwych departamentw (rwnorzdni) MSW, komendanci wojewdzcy i powiatowi (rwnorzdni) MO oraz ich zastpcy ds. Suby Bezpieczestwa. 3. Dyrektorzy departamentw: II, III i IV, kady w swoim zakresie dziaania, okrel: 1) kategorie osb, na ktre powinny by prowadzone kwestionariusze ewidencyjne, 2) obiekty i zagadnienia, na ktre powinny by prowadzone sprawy obiektowe. 4. Dyrektor Biura,,C wprowadzi wzory drukw dostosowane do form pracy operacyjnej ustalonych w instrukcji. 5. Dyrektor Departamentu Szkolenia i Wydawnictw: 1) uwzgldni w programach nauczania w szkoach i orodkach szkolenia i doskonalenia zawodowego funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa i funkcjonariuszy Suby Milicji problematyk zasad i form pracy operacyjnej ustalonych w instrukcji, 2) zorganizuje w terminie do dnia 31 grudnia 1970 r., w ramach doskonalenia zawodowego, przeszkolenie z zakresu problematyki instrukcji funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa i Suby Milicji wykonujcych prac operacyjn. 6. 1. Trac moc: Instrukcja nr 001/59 z dnia 25 lutego 1959 r. o zasadach organizacji pracy Referatw do spraw bezpieczestwa KPMO,
121

 Zarzdzenie nr 0121/60 MSW z dnia 2 lipca 1960 r. w sprawie nowych przepisw o podstawowych rodkach i formach pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa, Zarzdzenie nr 076/62 MSW z dnia 14 kwietnia 1962 r. w sprawie upowanienia funkcjonariuszy operacyjnych Suby Bezpieczestwa do wykonywania niektrych czynnoci dochodzeniowych. 2. Do czasu wydania przepisw wykonawczych, o ktrych mowa w 3, utrzymuje si moc przepisw dotychczasowych, o ile nie s sprzeczne z postanowieniami Instrukcji. 7. Zarzdzenie wchodzi w ycie z dniem podpisania z moc obowizujc od dnia 15 lutego. MINISTER K[azimierz] witaa

122

Zacznik do Zarzdzenia nr 006/70 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 1 lutego 1970 r. TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA

INSTRUKCJA o pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych

Instrukcja o pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa wydana w 1960 roku odpowiadaa wczesnym warunkom pracy operacyjnej. Od tego czasu nastpiy jednak istotne zmiany w dziaalnoci antykomunistycznych orodkw dywersji i szpiegostwa. Dywersja polityczna, ideologiczna, psychologiczna i ekonomiczna staa si gwnym instrumentem walki z krajami socjalistycznymi. W okresie tym dokonay si istotne przemiany w yciu naszego narodu. W wyniku realizacji wytyczonego przez Parti programu budownictwa socjalistycznego wzmocniy si polityczne, ideologiczne i ekonomiczne podstawy socjalizmu w naszym kraju. Pogbia si jedno polityczna spoeczestwa, ugruntowaa si wiadomo socjalistyczna, wzrosa kierownicza rola Partii. W nastpstwie tego dokonay si take pozytywne przemiany w postawach byych czonkw wrogich ugrupowa. Zawona zostaa baza spoeczno-polityczna i ograniczona moliwo oddziaywania zagranicznych orodkw wywiadowczo-dywersyjnych i elementw wrogich w kraju. Dowiadczenie budownictwa socjalistycznego i komunistycznego wskazuje, e nawet po likwidacji antagonistycznych przeciwiestw klasowych pozostaj wrogie grupy i osoby wystpujce przeciwko systemowi socjalistycznemu bd podatne na oddziaywanie wrogich orodkw dywersji i szpiegostwa, albowiem dopki bdzie istnia imperializm nie zaprzestanie on inspirowania i organizowania antykomunistycznej dziaalnoci. Polska ze wzgldu na sw rol we wsplnocie pastw socjalistycznych i pooenie geograficzne jest nadal staym obiektem zainteresowa, ataku i dywersji ze strony orodkw imperialistycznych dziaajcych gwnie z terenu Europy Zachodniej, a zwaszcza z NRF. W ostatnich latach nastpia rozbudowa orodkw dywersji i szpiegostwa, wzrasta liczba specjalistw zajmujcych si zwalczaniem komunizmu, ronie ilo wrogich publikacji. Wzroso nasilenie dywersji radiowej, a w najbliszych latach naley spodziewa si oddziaywania dywersyjnej propagandy drog telewizyjn. Ostatnio orodki dywersji zostay zasilone nowymi kadrami spord osb, ktre emigroway z kraju i powodowane nienawici do PRL wykorzystuj do wrogich celw posiadany zasb informacji. Rozszerza si ruch osobowy z krajami kapitalistycznymi, w ktrych rozbudowywane s specjalne systemy pracy nad przyjedajcymi do tych krajw, jak i wyjedajcymi z krajw kapitalistycznych do krajw socjalistycznych. Wzrosa liczba rnych najemnych porednikw i ankieterw prowadzcych indagacj wywiadowcz i wywierajcych rne formy nacisku na naszych obywateli. Nasila si penetracyjno-dywersyjna dziaalno koncernw i firm kapitalistycznych majca na celu utrudnianie i hamowanie rozwoju gospodarki narodowej krajw socjalistycznych. Socjalizm jako system spoeczny sprawdzi si w praktyce jako system najlepszy i zdoby sobie duy autorytet wrd mas pracujcych caego wiata. W zwizku z tym orodki dywersji i siy wewntrznej kontrrewolucji nie atakuj socjalizmu wprost, lecz w sposb zamaskowany, i pod pozorem jego ulepszania stosuj rne metody i rodki dziaania zmierzajce do zmikczania i wewntrznej erozji socjalizmu. W ostatnich latach gwnym narzdziem dziaalnoci dywersyjnej imperializmu jest rewizjonizm, syjonizm i trockizm dziaajce we wzajemnym politycznym i organizacyjnym powizaniu. Prawidowoci wspczesnej walki z dywersj jest to, e kada z wrogo dziaajcych grup czy osb nawizuje kontakty z orodkami antykomunistycznymi w krajach kapitalistycznych. Orodki dywersji inspiruj wrog dziaalno w kraju, wspieraj j finansowo i technicznie. Pierwszoplanowym zadaniem Suby Bezpieczestwa jest ujawnianie tych powiza. Proces budowy socjalizmu w naszym kraju odbywa si w warunkach istnienia stosunkowo silnej struktury kleru katolickiego. Proces przeobrae socjalistycznych spowodowa rwnie wrd kleru pozytywn
123

polaryzacj, wzrosa liczba ksiy uznajcych nieodwracalno zmian socjalistycznych w strukturze spoecznej naszego kraju. Niemniej wiksza cz hierarchii kocielnej stoi na pozycjach antykomunistycznych. Rozpoznanie zamiarw hierarchii kocielnej i postawy kleru jest istotnym problemem pracy Suby Bezpieczestwa. Stwierdzono, e orodki dywersji i szpiegostwa oraz wrogie elementy w kraju szczeglnie aktywizuj si w okresie kryzysw midzynarodowych oraz trudnoci wewntrznych w krajach socjalistycznych. Zwaszcza w takich sytuacjach orodki dywersji i szpiegostwa bd poszukiwa ludzi politycznie podatnych i skonnych do podjcia wrogiej dziaalnoci. Suba Bezpieczestwa winna ujawnia nie tylko konkretne fakty wrogiej dziaalnoci, ale rwnie dostrzega ujemne zjawiska spoeczne (jak np. przyczyny powodujce destrukcyjne zachowanie si poszczeglnych grup i rodowisk spoecznych); winna przewidywa moliwo wystpienia prb naruszenia porzdku i bezpieczestwa i by stale przygotowan do sprawnego reagowania. Resort spraw wewntrznych i jego organy bezpieczestwa powoany do ochrony ustroju, interesw politycznych i gospodarczych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przed wrog dziaalnoci prowadzi dziaania w tym zakresie w oparciu o wytyczne Partii, dyrektywy Rzdu, przepisy prawa, we wspdziaaniu z waciwymi organami pastwowymi, a w szczeglnoci z organami Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Sprawiedliwoci, Prokuratury Generalnej i Najwyszej Izby Kontroli. Wytyczony przez Parti program rozwoju kraju stawia przed organami bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych coraz powaniejsze zadania. Wynika z nich potrzeba zwikszenia ofensywnoci w rozpoznawaniu orodkw dywersji i szpiegostwa, ich metod, zamiarw, dziaa i powiza w celu skutecznego zapobiegania i ograniczania wrogiej dziaalnoci w kraju. Organy bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych, realizujc swe zadania, winny przyczynia si do umacniania ludowej praworzdnoci, dyscypliny spoecznej i pastwowej oraz do ochrony tajemnicy pastwowej, osigni nauki, techniki i ekonomiki, a o ujawnionych faktach wrogiej dziaalnoci i wynikach swej pracy informowa instancje partyjne oraz zainteresowane organy administracji pastwowej i gospodarczej. Wraz ze wzrostem socjalistycznej wiadomoci spoeczestwa wzrs autorytet organw wadzy ludowej i administracji pastwowej, a w tym i organw bezpieczestwa i milicji. Wzroso zaufanie spoeczne do Suby Bezpieczestwa, czego wyrazem s coraz czciej samorzutnie zgaszane przez obywateli informacje o wrogiej dziaalnoci oraz aktywne angaowanie si obywateli do prac spoecznych na rzecz bezpieczestwa i porzdku w kraju. Podstawowym warunkiem skutecznej pracy resortu spraw wewntrznych i jego organw bezpieczestwa jest zaufanie spoeczestwa i wspdziaanie z nim w zakresie zapobiegania i zwalczania wrogiej dziaalnoci. Suba Bezpieczestwa, korzystajc w swej pracy z pomocy obywateli PRL, ktrzy w poczuciu obowizku spoecznego wyraaj ch informowania jej o dostrzeonych szkodliwych faktach i zjawiskach, powinna dy do wyzwalania tych inicjatyw. rodki i metody pracy Suby Bezpieczestwa winny by stale doskonalone i wzbogacane najnowszymi osigniciami nauki i techniki.

ROZDZIA I ZADANIA SUBY BEZPIECZESTWA Zadaniem Suby Bezpieczestwa jest zapobieganie wrogiej dziaalnoci, aktywne i systematyczne rozpoznawanie wrogo dziaajcych osb, grup i orodkw oraz wykrywanie sprawcw przestpstw antypastwowych. 1. Zapobieganie Gwny wysiek w dziaaniu Suby Bezpieczestwa winien by skierowany na zapobieganie wrogiej dziaalnoci. Rozrnia si zapobieganie szczeglne i oglne. Zapobieganie szczeglne ma na celu niedopuszczenie do popenienia przestpstwa, natomiast oglne zmierza do zapobieenia sytuacjom sprzyjajcym podejmowaniu wrogiej dziaalnoci. W zapobieganiu szczeglnym i oglnym Suba Bezpieczestwa stosuje metody i rodki dziaania waciwe w danej sytuacji, a przede wszystkim rozmowy wyjaniajce i ostrzegawcze lub te przewidziane przepisami prawa zakazy i nakazy oraz rodki przymusu. Wanym
124

czynnikiem zapobiegania oglnego oraz umacniania poczucia porzdku, praworzdnoci i dyscypliny spoecznej jest wykrycie i ukaranie sprawcy przestpstwa. 2. Rozpoznanie 1. Rozpoznanie suy zapobieganiu wrogiej dziaalnoci i polega na zdobywaniu informacji o zamiarach, planach, metodach i formach wrogiej dziaalnoci. 2. Rozpoznanie obejmuje w szczeglnoci ujawnianie osb i grup inspirujcych i przygotowujcych warunki do podjcia wrogiej dziaalnoci lub zaangaowanych w jej prowadzenie oraz ustalanie wrogich orodkw zagranicznych, ich programu dziaania, struktury, skadu osobowego i powiza z innymi orodkami, kontaktw i drg cznoci z osobami w kraju, stosowanych rodkw technicznych i propagandowych. 3. Za organizacj i koordynacj dziaalnoci rozpoznawczej w kraju odpowiedzialne s waciwe departamenty kady w zakresie swego dziaania. Za rozpoznanie wrogich orodkw w krajach kapitalistycznych odpowiedzialny jest Departament I. 4. O wynikach rozpoznania Suba Bezpieczestwa informuje odpowiednie instancje partyjne oraz zainteresowane organy wadzy i administracji pastwowej i gospodarczej. 3. Wykrywanie 1. Suba Bezpieczestwa jest odpowiedzialna za aktywne wykrywanie przestpstw przeciwko pastwu i bezpieczestwu publicznemu okrelonych w Kodeksie Karnym i innych przepisach prawa. Kade przestpstwo antypastwowe winno by wykryte i udokumentowane, a jego sprawca pocignity do odpowiedzialnoci karnej. W celu wykrycia sprawcw przestpstw stosuje si ustalone w niniejszej instrukcji metody i rodki pracy operacyjnej oraz czynnoci przewidziane w Kodeksie Postpowania Karnego. Stopie wykrywalnoci sprawcw przestpstw jest jednym z podstawowych kryteriw oceny wynikw pracy Suby Bezpieczestwa. 2. Suba Bezpieczestwa moe prowadzi sprawy dotyczce przestpstw kryminalnych i gospodarczych bd wcza si do spraw prowadzonych przez jednostki Suby Milicji, jeeli przemawiaj za tym szczeglne wzgldy polityczne lub operacyjne. 4. Dziaania na wypadek powanego zagroenia porzdku i bezpieczestwa publicznego Suba Bezpieczestwa, uwzgldniajc moliwo powanego naruszenia porzdku i bezpieczestwa publicznego w kraju, powinna wsplnie ze Sub Milicji zapobiega warunkom sprzyjajcym powstaniu takiej sytuacji. Suby te winny stale doskonali system pracy przewidziany do dziaa w warunkach powanego naruszenia porzdku i bezpieczestwa, jak rwnie na wypadek zagroenia zewntrznego. Zadania i organizacj dziaa poszczeglnych sub w tych warunkach reguluj odrbne przepisy. 5. Wspdziaanie Suby Bezpieczestwa, Suby Milicji i innych organw resortu spraw wewntrznych 1. Warunkiem efektywnego i skutecznego realizowania zada Suby Bezpieczestwa jest koordynacja i wspdziaanie wszystkich organw resortu w zakresie ochrony porzdku i bezpieczestwa publicznego. 2. Komendant Gwny Milicji Obywatelskiej, Dyrektor Departamentu Spoeczno-Administracyjnego, Szef Gwnego Inspektoratu Ochrony Przemysu oraz komendanci wojewdzcy i powiatowi (rwnorzdni) MO stawiaj podlegym lub nadzorowanym jednostkom okrelone konkretne zadania zwizane z realizacj kierunkw pracy Suby Bezpieczestwa i systematycznie sprawdzaj ich realizacj. 3. Suba Milicji obowizana jest do udzielania niezbdnej pomocy i dalszego pogbiania oraz zacieniania wspdziaania ze Sub Bezpieczestwa w realizacji stojcych przed ni zada. Suba Milicji winna w szczeglnoci przekazywa terminowo i w odpowiedniej formie informacje interesujce Sub Bezpieczestwa. Szczeglnie uwzgldnia naley realizacj zada Suby Bezpieczestwa w tych komendach (miejskich, dzielnicowych i posterunkach) MO, w ktrych nie ma referatw do spraw bezpieczestwa. Suba Bezpieczestwa winna przekazywa Subie Milicji Obywatelskiej informacje wchodzce w zakres jej dziaalnoci.
125

4. Funkcjonariusze Suby Milicji i innych organw, o ktrych mowa w ust. 2, winni by systematycznie szkoleni i instruowani w zakresie problematyki pracy Suby Bezpieczestwa.

ROZDZIA II PODSTAWOWE ZASADY PRACY OPERACYJNEJ I JEJ ORGANIZACJA 6. Zasady pracy operacyjnej Organy resortu spraw wewntrznych realizuj zadania wynikajce z dyrektyw partii i rzdu zgodnie z obowizujcymi przepisami prawa, kierujc si zasadami: praworzdnoci i ochrony autorytetu wadzy ludowej, obiektywnoci, tj. uwzgldniania przy analizie i ocenie kadej informacji dotyczcej osoby, faktu lub zjawiska zarwno danych potwierdzajcych, jak te negujcych jej prawdziwo, efektywnoci i skutecznoci, tj. osigania zakadanych celw w planowanym zakresie, przy racjonalnym zastosowaniu rodkw i metod, tajnoci, tj. zachowania w tajemnicy zainteresowa i czynnoci operacyjnych przed nieuprawnionymi osobami. 7. Programowanie i planowanie pracy operacyjnej 1. Praca operacyjna winna by programowana i planowana. Programowanie polega na wytyczaniu oglnych kierunkw przyszych dziaa jednostki oraz na optymalnym dostosowywaniu rodkw przewidzianych dla ich realizacji. Za programowanie dziaa odpowiedzialny jest kierownik jednostki. Programowanie pracy operacyjnej winno wynika z wytycznych Kierownictwa MSW oraz z oceny stanu porzdku i bezpieczestwa publicznego. Ocena stanu bezpieczestwa winna uwzgldnia: wystpowanie na danym terenie grup i osb bdcych przedmiotem szczeglnego zainteresowania wrogich orodkw, przejawy wrogiej dziaalnoci (nasilenie, formy, miejsca, w ktrych wystpiy), stopie aktywnoci przeciwnikw politycznych pozostajcych w zainteresowaniu operacyjnym, stopie zagroenia danego terenu penetracj wywiadowcz, przejawy dziaalnoci reakcyjnej czci kleru katolickiego i innych wyzna, wystpowanie na danym terenie negatywnych tendencji i zjawisk mogcych zakci porzdek i bezpieczestwo publiczne, stopie zagroenia wanych obiektw znajdujcych si na danym terenie, stopie nasilenia przestpczoci kryminalnej. Ocen stanu bezpieczestwa w skali kraju w ukadzie pionowym opracowuj dyrektorzy departamentw operacyjnych MSW, kady w zakresie swego dziaania, i przedstawiaj do akceptacji waciwemu czonkowi kierownictwa MSW. W KWMO (rwnorzdnych) ocen stanu bezpieczestwa opracowuj naczelnicy waciwych wydziaw i przedstawiaj do akceptacji I zastpcy komendanta wojewdzkiego (rwnorzdnego) MO do spraw Suby Bezpieczestwa. Ocen stanu bezpieczestwa na terenie wojewdztwa opracowuje zastpca komendanta wojewdzkiego (rwnorzdnego) MO ds. Suby Bezpieczestwa w porozumieniu z komendantem wojewdzkim (rwnorzdnym) MO, a na terenie powiatu zastpca komendanta powiatowego MO do spraw Suby Bezpieczestwa w porozumieniu z komendantem powiatowym (rwnorzdnym) MO. 2. Na podstawie opracowanych programw dziaa sporzdza si plany pracy precyzujce przedsiwzicia operacyjne i ustalajce wykorzystanie w tym celu odpowiednich si i rodkw. Plany pracy operacyjnej powinny okrela: cel, sposb jego osignicia, siy i rodki przewidywane do uycia, terminy rozwizywania dugofalowych i biecych problemw pracy operacyjnej oraz kontrol wykonania tych planw. 3. Ustala si nastpujce rodzaje planw pracy operacyjnej: okresowe plany problemowe, ustalajce podstawowe kierunki dziaa operacyjnych w ukadzie terytorialnym lub pionowym; opracowuj je departamenty MSW, komendy wojewdzkie i powiatowe (rwnorzdne) MO oraz wydziay w departamentach i KWMO (rwnorzdnych);
126

 plany wykonawcze, precyzujce cel, sposb i terminy realizacji konkretnych przedsiwzi operacyjnych; sporzdza si je w szczeglnoci dla dziaa operacyjnych w ramach prowadzonych spraw. 4. Plany, w miar rozwoju sytuacji operacyjnej, zmiany warunkw dziaania, naley systematycznie aktualizowa i korygowa. 5. Okresowe plany problemowe i plany wykonawcze zatwierdzaj waciwi przeoeni. 8. Zasady podejmowania decyzji 1. Efektywno i skuteczno pracy operacyjnej zaley od prawidowych decyzji kierownikw wszystkich szczebli organizacyjnych. Decyzja winna by politycznie suszna, operacyjnie celowa i racjonalna oraz cile okrelajca zastosowanie niezbdnych si i rodkw. Kady przeoony, podejmujc decyzj, winien przewidywa jej skutki, liczy si z jej organizacyjnymi i spoecznymi nastpstwami oraz kosztami. 2. Decyzje w zakresie dziaa operacyjnych winny by wyraane na pimie. 3. W organizacyjnym systemie pracy operacyjnej obowizuje zasada jednoosobowej odpowiedzialnoci. 9. Dobr, wychowanie i szkolenie kadr Suby Bezpieczestwa 1. Zmieniajce si warunki pracy Suby Bezpieczestwa wymagaj staej troski o dobr, wychowanie i szkolenie kadr. 2. Do pracy operacyjnej w Subie Bezpieczestwa winni by przyjmowani przede wszystkim wyrniajcy si funkcjonariusze MO i pracownicy innych organw resortu spraw wewntrznych przydatni do tej pracy. 3. Wychowanie i szkolenie jako proces cigy winno trwa przez cay okres pracy w Subie Bezpieczestwa. Wychowanie funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa naley do podstawowych obowizkw przeoonych i powinno by prowadzone przy wspudziale organizacji partyjnych. Wychowanie kadr ma na celu ksztatowanie socjalistycznych postaw ideowych, rozwijanie uczu patriotycznych i internacjonalistycznych, umacnianie poczucia obowizku, ofiarnoci i dyscypliny subowej zgodnie z ideowo-politycznymi zaoeniami Partii. Szczeglne znaczenie w procesie wychowania ma osobisty przykad przeoonych. 4. Warunkiem podnoszenia efektywnoci pracy operacyjnej jest stae doskonalenie umiejtnoci zawodowych, pogbianie wiedzy o przeciwniku oraz upowszechnianie skutecznych metod pracy.

ROZDZIA III TAJNI WSPPRACOWNICY I INNE RDA INFORMACJI W zwalczaniu wrogiej dziaalnoci podstawowe znaczenie ma zapewnienie dopywu informacji z interesujcych Sub Bezpieczestwa dziedzin. Szczegln rol w tym zakresie speniaj tajni wsppracownicy. Waciwy dobr tajnych wsppracownikw i ich prawidowe rozmieszczenie oraz odpowiednio zorganizowana praca z tajnymi wsppracownikami zapewnia ofensywno dziaa operacyjnych. Suba Bezpieczestwa obok tajnych wsppracownikw korzysta rwnie z pomocy obywateli udzielajcych informacji o dostrzeonych szkodliwych spoecznie faktach i zjawiskach, z pomocy organw administracji, a take biegych i specjalistw. Suba Bezpieczestwa korzysta ponadto z takich rde dopywu informacji, jak: rodki techniki operacyjnej, obserwacja, przeszukanie pomieszcze, materiay archiwalne, kartoteki. 10. Tajni wsppracownicy i oglne zasady ich pozyskiwania 1. Tajni wsppracownicy to osoby celowo pozyskane do wsppracy ze Sub Bezpieczestwa i wykonujcy zadania w zakresie zapobiegania, rozpoznania i wykrywania wrogiej dziaalnoci. 2. Kade pozyskanie tajnego wsppracownika powinno by poprzedzone analiz istniejcych potrzeb oraz moliwoci kandydata w zakresie wykonywania aktualnych lub perspektywicznych zada. 3. Podstaw pozyskania tajnego wsppracownika do wsppracy moe by: materia kompromitujcy, jeeli mona domniemywa, e obawa przed jego wykorzystaniem skoni kandydata do wyraenia zgody na wspprac,
127

 w wyjtkowych wypadkach posiadane dowody przestpczej dziaalnoci, denie do uzyskania korzyci osobistych. W szczeglnych i operacyjnie niezbdnych przypadkach mog by stwarzane warunki umoliwiajce pozyskanie tajnego wsppracownika. 4. Przy zapobieganiu i wykrywaniu wrogiej dziaalnoci mog by pozyskiwane do wsppracy osoby, ktre wyra na to zgod, kierujc si poczuciem obywatelskiej wspodpowiedzialnoci za bezpieczestwo i porzdek publiczny. Pozyskanie takiej osoby w charakterze tajnego wsppracownika wymaga gruntownego rozwaenia i uzasadnienia wanymi potrzebami operacyjnymi. 5. Dobr kandydata na tajnego wsppracownika i jego pozyskanie wymaga akceptacji: w Ministerstwie i KWMO naczelnika wydziau, a w KPMO zastpcy komendanta powiatowego MO ds. Suby Bezpieczestwa. Dyrektorzy departamentw MSW i I zastpcy komendantw wojewdzkich MO ds. Suby Bezpieczestwa mog zastrzec sobie prawo osobistego zatwierdzania pozyska dokonywanych przez podlege im jednostki. 6. W przypadkach wykorzystywania dowodw przestpczej dziaalnoci lub materiaw kompromitujcych decyzje podejmuj dyrektorzy departamentw MSW lub I zastpcy komendantw wojewdzkich MO ds. Suby Bezpieczestwa. Podsekretarze Stanu w MSW mog zastrzec sobie obowizek uprzedniego uzgodnienia decyzji wykorzystania dowodw przestpczej dziaalnoci. 7. Pozyskanie obywatela innego pastwa wymaga zgody waciwego dyrektora departamentu MSW. 8. Nie wolno pozyskiwa do wsppracy czonkw PZPR. W wyjtkowych, uzasadnionych operacyjnie przypadkach pozyskanie tajnego wsppracownika bdcego czonkiem Partii moe nastpi wycznie za zgod I Sekretarza KW PZPR lub kierownika waciwego wydziau KC PZPR. 11. Przygotowanie pozyskania tajnego wsppracownika 1. W procesie doboru kandydatw na tajnych wsppracownikw naley uwzgldnia: aktualne i perspektywiczne moliwoci informowania o osobach i problemach lub realizacji innych zada operacyjnych w grupach rodowiskowych albo w obiektach bdcych przedmiotem zainteresowania operacyjnego Suby Bezpieczestwa, odpowiednie, w stosunku do osb interesujcych Sub Bezpieczestwa, walory osobiste (poziom intelektualny, zainteresowania, upodobania itp.), predyspozycje psychiczne, a w szczeglnoci atwo nawizywania kontaktw, umiejtno zachowania si w sytuacjach trudnych, zdolno szybkiego podejmowania decyzji. 2. Proces doboru kandydata na tajnego wsppracownika obejmuje czynnoci zwizane z jego opracowaniem, tj. zebraniem o nim informacji pozwalajcych na okrelenie jego przydatnoci do zada dla niego przewidzianych i ustalenie podstaw pozyskania go do wsppracy. 3. Kandydata opracowuje si przy pomocy odpowiednich rodkw pracy operacyjnej. Jeeli wyniki opracowania uzasadniaj podjcie decyzji zezwalajcej na pozyskanie kandydata naley: w oparciu o analiz i ocen zebranych informacji okreli podstaw i taktyk pozyskania oraz tre i sposb przeprowadzenia rozmowy z kandydatem, przygotowa odpowiednie warunki spotkania, stosowne do pozycji zawodowej i spoecznej kandydata, oraz zapewni tajno spotkania, ustali sposb sprowadzenia kandydata na miejsce spotkania, ustali sposb postpowania w przypadku nieudanego pozyskania. 12. Pozyskanie tajnego wsppracownika 1. Pozyskanie tajnego wsppracownika moe by aktem jednorazowym lub procesem stopniowego angaowania go do wsppracy. Proces ten polega na ksztatowaniu pozytywnego stosunku kandydata do wykonywania zleconych mu zada. O rzeczywistym pozyskaniu do wsppracy stanowi otrzymanie wartociowych informacji w trakcie pozyskiwania lub wykonanie zleconego zadania. 2. Pozyskanie do wsppracy jest wanym elementem pracy operacyjnej i wymaga gruntownego przygotowania si funkcjonariusza do jego realizacji. Taktyka pozyskania powinna by elastyczna, uwzgldnia cechy osobowe pozyskiwanego i przyjt podstaw pozyskania. W trakcie pozyskiwania dy naley do wytworzenia takiej sytuacji, w ktrej pozyskiwany wyrazi gotowo udzielania pomocy Subie Bezpie128

czestwa. Pozyskujc kandydata na podstawie materiaw kompromitujcych lub dowodw przestpczej dziaalnoci, naley je wykorzystywa tylko w zakresie niezbdnym do skonienia kandydata do wsppracy i w taki sposb, aby nie spowodowa ujawnienia rda informacji. 3. Jeeli w toku rozmowy stwierdzi si moliwo pozyskania kandydata, naley dy, aby kandydat sam zaproponowa gotowo udzielania pomocy. Jeli takiej gotowoci nie wyraa, naley przedstawi mu propozycj wsppracy. W wypadku waha i obiekcji kandydata, ktrych nie udao si przezwyciy, a nie odmawia on kategorycznie zgody na wspprac, naley dy do zapewnienia dalszych z nim spotka. Jeeli faktyczny cel pozyskania budziby obiekcje u kandydata, mona zastosowa pozyskanie kandydata pozornie dla innego celu ni zamierzony. Zadania, zgodne z waciwym celem pozyskania, naley zleca po stwierdzeniu gotowoci wsppracy dla celu zaoonego. 4. Spotkanie, na ktrym uzyskano zgod kandydata na wspprac, powinno by zakoczone przyjciem informacji z zakresu zada, dla realizacji ktrych zosta on pozyskany, oraz zobowizania o zachowaniu w tajemnicy faktu wsppracy. W zalenoci od potrzeby i zgody pozyskiwanego naley przyj zobowizanie o wsppracy i ustali jego pseudonim. Ponadto naley pouczy pozyskanego o obowizkach i metodach dziaania, a w szczeglnoci o: zasadach postpowania przy wykonywaniu zleconych do wykonania zada, obowizku prawdomwnoci i obiektywnego informowania, zasadach i sposobie przekazywania informacji, zasadach i formach utrzymywania cznoci (system spotka planowych, rezerwowych oraz obustronny sposb porozumienia si w przypadku nagej potrzeby). Zakres zleconych zada winien by odpowiednio dostosowany do treci informacji, jakie przekaza pozyskiwany, i uzaleniony od stopnia zaufania, jakim mona darzy pozyskanego. 5. Proces przygotowania i sposb pozyskania tajnego wsppracownika winien by przeprowadzony ze szczegln starannoci i zapewni jego powodzenie. W razie odmowy wsppracy naley pobra od kandydata zobowizanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treci rozmowy oraz dokona analizy przyczyn odmowy i ewentualnych bdw popenionych w przygotowaniu i przeprowadzeniu pozyskania. 6. W przypadku odmowy wsppracy ze strony kandydata pozyskiwanego w oparciu o dowody przestpczej dziaalnoci naley wystpi z wnioskiem do organu ledczego o wszczcie postpowania przygotowawczego. 13. Podstawowe zasady pracy z tajnym wsppracownikiem 1. Prawidowe wykonywanie zada przez tajnego wsppracownika oraz uzyskiwanie wartociowych informacji uzalenione jest w duym stopniu od poziomu politycznego, zawodowego i zdolnoci organizatorskich funkcjonariusza pracujcego z tajnym wsppracownikiem. Funkcjonariusz ten winien posiada odpowiednie predyspozycje osobiste, budzi zaufanie u tajnego wsppracownika i wpywa korzystnie na jego wspprac. 2. Zapewnienie efektywnej wsppracy z tajnym wsppracownikiem uwarunkowane jest: staym rozwijaniem jego moliwoci w wykonywaniu zada oraz pobudzaniem zainteresowania wykonywanymi zadaniami, systematycznym doskonaleniem jego umiejtnoci niezbdnych do prawidowego wykonywania zada, prawidowym ksztatowaniem cech jego charakteru, a w szczeglnoci prawdomwnoci i obiektywizmu. 3. Spenienie warunkw, o ktrych mowa w ust. 2, wymaga: osobistej odpowiedzialnoci funkcjonariusza za wyniki pracy tajnego wsppracownika, systematycznego szkolenia tajnego wsppracownika, planowoci, systematycznoci i konkretnoci w pracy, zabezpieczenia tajnoci wsppracy, staej kontroli pracy tajnego wsppracownika. 4. Funkcjonariusz kierujcy prac tajnego wsppracownika powinien: zna zagadnienia bdce przedmiotem wsppracy oraz przejawia inicjatyw i pomysowo w pracy z tajnym wsppracownikiem, przestrzega zasad etyczno-moralnych w postpowaniu z tajnym wsppracownikiem, przejawiajcych si w poszanowaniu jego godnoci osobistej, uczu narodowych, religijnych itp.,
129

 ukada prawidowo stosunki wsppracy, zachowywa autorytet wasny i Suby Bezpieczestwa, nie dopuszcza do spoufalenia si tajnego wsppracownika. 5. Podstawow form kontaktu funkcjonariusza z tajnym wsppracownikiem s bezporednie spotkania majce gwnie na celu przekazywanie mu zada i egzekwowanie ich wykonania. 6. Tajny wsppracownik skada informacje z wykonanych zada na pimie. W wyjtkowych wypadkach informacja moe by przyjta ustnie, a nastpnie opracowana przez funkcjonariusza w formie notatki. W dogodnych i uzasadnionych przypadkach informacje ustne mog by utrwalane przy pomocy rodkw techniki operacyjnej. 7. Funkcjonariusz w trakcie przyjmowania informacji od tajnego wsppracownika powinien wyjani wszystkie okolicznoci dotyczce podanych w niej faktw, zdarze lub zjawisk. Informacja powinna by cisa, wiarygodna, uyteczna i przekazana we waciwym czasie, a zawarte w niej fakty i okolicznoci winny umoliwia sprawdzenie jej wiarygodnoci. Odczucia osobiste tajnego wsppracownika, jego oceny lub przypuszczenia naley przyjmowa jako uzupenienie do informacji. Przyjt informacj funkcjonariusz uzupenia wasnymi uwagami i spostrzeeniami, sprawdza zawarte w niej fakty i okolicznoci, a nastpnie okrela sposb jej wykorzystania. 8. Moliwoci wsppracy tajnego wsppracownika naley systematycznie analizowa oraz stosowa przedsiwzicia zmierzajce do zwikszenia ich zakresu. W konkretnych przypadkach stwarza mona sytuacje umoliwiajce wykonanie zleconych mu zada. 9. Szkolenie tajnego wsppracownika powinno odbywa si w trakcie zlecania mu zada oraz omawiania wynikw ich wykonania. W koniecznych przypadkach naley organizowa specjalne przeszkolenie. Celem szkolenia jest przekazanie tajnemu wsppracownikowi podstawowych wiadomoci dotyczcych wrogiej dziaalnoci, jej rozpoznawania i ujawniania, ksztatowania u niego niezbdnych umiejtnoci oraz nawykw postpowania zapewniajcych przestrzeganie zasad tajemnicy. 10. Wychowanie tajnego wsppracownika ma na celu uksztatowanie waciwego stosunku do wsppracy ze Sub Bezpieczestwa i powinno mie charakter cigy. W procesie wychowania naley: wyjania sens polityczny i na tym tle potrzeb wykonywania zada, pomaga mu w przezwycianiu ewentualnych oporw psychicznych w zakresie wsppracy, odpowiednio nagradza osignicia, sumienno i inicjatyw (nagroda pienina lub rzeczowa, pomoc w trudnociach yciowych), majc jednak na uwadze, aby nagrody nie stay si czynnikiem skaniajcym do nierzeczowego lub nieobiektywnego informowania, obiektywnie ocenia wyniki pracy tajnego wsppracownika. 11. Zabezpieczenie przez funkcjonariusza tajnoci wsppracy tajnego wsppracownika wymaga: uwzgldniania realnych moliwoci tajnego wsppracownika przy zlecaniu mu zada i okrelaniu sposobu ich wykonania, odpowiedniego wyboru czasu i miejsca spotka, sprawdzania wiarygodnoci otrzymywanych informacji w sposb wykluczajcy ujawnienie tajnego wsppracownika, wykorzystywania otrzymywanych informacji w sposb zapewniajcy zachowanie w tajemnicy jej rda, ograniczenia do niezbdnego minimum krgu funkcjonariuszy znajcych osobicie tajnego wsppracownika lub jego dane personalne, tj. do przeoonych funkcjonariusza kierujcego jego prac oraz osb posiadajcych specjalne upowanienie. 12. Przekazanie tajnego wsppracownika do dalszej wsppracy innemu funkcjonariuszowi moe nastpi tylko w uzasadnionym przypadku, za zgod waciwego przeoonego. 13. Tajnemu wsppracownikowi naley zwraca ponoszone przez niego koszty z tytuu realizacji zlecanych mu zada. 14. Zlecanie zada 1. Zadanie dla tajnego wsppracownika powinno wynika z oceny sytuacji operacyjnej. Winno by celowe, konkretne, precyzyjne i wykonalne oraz okrela sposb realizacji zadania i taktyk postpowania, zmierzajc do rozszerzenia moliwoci operacyjnych tajnego wsppracownika. Zadanie powinno by sformuowane na pimie i zatwierdzone przez przeoonego, a jego przyjcie do wiadomoci i wykonania potwierdzone podpisem (pseudonimem) tajnego wsppracownika.
130

2. Przy formuowaniu zadania, a w szczeglnoci sposobu jego wykonania, naley bra pod uwag ewentualne propozycje tajnego wsppracownika. 3. Zadania zlecane tajnemu wsppracownikowi nie mog wpywa na aktywizacj wrogiej dziaalnoci. Nie wolno mu bra udziau w czynach stanowicych przestpstwa, chyba e jego udzia w nich jest uzasadniony wanymi zadaniami w zakresie ochrony bezpieczestwa publicznego i zosta mu zlecony przez funkcjonariusza za uprzedni zgod dyrektora departamentu MSW lub I zastpcy komendanta wojewdzkiego MO do spraw Suby Bezpieczestwa. Tajny wsppracownik powinien uprzedza kadorazowo o planowaniu dokonania aktu przestpczego, a w przypadku braku moliwoci nawizania we waciwym czasie kontaktu z funkcjonariuszem powinien dooy stara, aby nie dopuci do jego zrealizowania. 4. Obowizkiem funkcjonariusza kierujcego prac tajnego wsppracownika jest przygotowanie zawczasu takiego sposobu wyczenia go z dziaa operacyjnych, ktry zagwarantuje zachowanie w tajemnicy fakt jego wsppracy ze Sub Bezpieczestwa oraz zapewni ochron przed ewentualn odpowiedzialnoci karn. 5. Przesuchanie tajnego wsppracownika w charakterze wiadka w sprawie, w ktrej by wykorzystywany, dopuszczalne jest tylko w wyjtkowych wypadkach, gdy ma ono na celu zatajenie jego wsppracy albo gdy jest konieczne z uwagi na szczegln warto dowodow jego zezna. Decyzje w tym zakresie podejmuje dyrektor departamentu lub I zastpca komendanta wojewdzkiego MO ds. Suby Bezpieczestwa. 6. Wysanie tajnego wsppracownika za granic w celu wykonania okrelonych zada moe nastpi wycznie za zgod dyrektora waciwego departamentu. Uzgodnienia z dyrektorem Departamentu I wymaga: wyjazd tajnego wsppracownika za granic na pobyt stay, konieczno skontaktowania si za granic z tajnym wsppracownikiem wyjedajcym na pobyt czasowy, wykonanie zada za granic, ktre dotycz obiektw, zagadnie bd osb mogcych by w zainteresowaniu Departamentu I. 15. czno z tajnym wsppracownikiem 1. Spotkania z tajnym wsppracownikiem powinny si odbywa w zasadzie w odpowiednio przygotowanym dla tych celw lokalu kontaktowym lub mieszkaniu konspiracyjnym. Spotkania mog si odbywa take w innych miejscach, zapewniajcych zachowanie w tajemnicy faktu wsppracy. Warunki i czas spotkania powinny by w zasadzie ustalone w porozumieniu z tajnym wsppracownikiem, aby w miar moliwoci nie narusza jego normalnego trybu pracy i ycia. 2. W warunkach, gdy spotkanie osobiste nie jest moliwe, czno z tajnym wsppracownikiem mona organizowa przy pomocy skrzynek kontaktowych, poczty i telefonu, a w niektrych przypadkach, po uprzednim uzyskaniu zgody przeoonego, za porednictwem osoby trzeciej. 3. Niezalenie od spotkania planowego, naley kadorazowo, w porozumieniu z tajnym wsppracownikiem, ustali miejsce i czas spotka rezerwowych. Ponadto naley zapewni moliwo natychmiastowego skontaktowania si tajnego wsppracownika we wszystkich przypadkach uzyskania przez niego informacji sygnalizujcych o zamiarze dokonania aktu terroru, dywersji, sabotau, szpiegostwa lub innych szczeglnie niebezpiecznych wrogich aktw. 16. Kontrola pracy tajnego wsppracownika 1. Kontrola pracy tajnego wsppracownika powinna by prowadzona przez cay okres wsppracy. Celem kontroli jest sprawdzanie szczeroci tajnego wsppracownika wobec Suby Bezpieczestwa i obiektywnoci w informowaniu, przestrzegania przez niego tajemnicy oraz umiejtnoci postpowania w toku realizacji zada. Kontrola ponadto ma na celu sprawdzenie, czy tajny wsppracownik nie uleg demoralizacji lub nie podj przestpczej dziaalnoci. 2. Kontrola pracy tajnego wsppracownika powinna obejmowa: sprawdzanie postpowania i zachowania si tajnego wsppracownika (poprzez innych tajnych wsppracownikw lub przy pomocy innych rodkw pracy operacyjnej),
131

 systematyczn analiz otrzymywanych informacji i konfrontowanie ich z innymi ju posiadanymi na ten temat informacjami, wyjanianie okolicznoci, w ktrych tajny wsppracownik uzyska informacje, konfrontowanie tych okolicznoci z realnymi moliwociami tajnego wsppracownika, zlecanie zada kontrolnych. 3. Przeoeni winni analizowa i ocenia prac funkcjonariuszy z tajnymi wsppracownikami, przeprowadza spotkania kontrolne oraz udziela rad i wskazwek. 17. Zawieszenie i rozwizanie wsppracy z tajnym wsppracownikiem 1. W okrelonych przypadkach wsppraca z tajnym wsppracownikiem moe by czasowo zawieszona. 2. Zawieszenie wsppracy polega na czasowym zaniechaniu utrzymywania cznoci. Fakt ten winien by odnotowany w teczce personalnej tajnego wsppracownika. 3. Zawieszenie wsppracy z tajnym wsppracownikiem moe nastpi w przypadku: jeeli tajny wsppracownik wykona zadanie, dla ktrego by pozyskany i nie ma aktualnie dalszych moliwoci jego wykorzystania, a jego walory pozwalaj zakada ewentualne wykorzystanie go w przyszoci, zaistnienia warunkw wykluczajcych czasowo moliwo wykorzystania tajnego wsppracownika (np. osoba podejrzana wyjechaa do innej miejscowoci, powstaa uzasadniona obawa zdekonspirowania tajnego wsppracownika, itp.). 4. Decyzja o zawieszeniu wsppracy powinna by podana do wiadomoci tajnemu wsppracownikowi. Jednoczenie naley ustali sposb ponownego skontaktowania si, gdy zajdzie taka potrzeba lub gdy ustan przyczyny, dla ktrych zawieszono wspprac. 5. Wspprac z tajnym wsppracownikiem rozwizuje si, gdy niemoliwe lub niecelowe jest dalsze jego wykorzystywanie, np. w wypadku: negatywnego stosunku do dalszej wsppracy, ktrego nie dao si przezwyciy, ujawnienia wsppracy wobec osb niepowoanych, dezinformacji lub prowokacji, deformacji psychicznej stwierdzenia braku moliwoci wykorzystania w dziaaniach operacyjnych. 6. Rozwizanie wsppracy z tajnym wsppracownikiem, ktry naleycie wywizywa si z zada i wykazywa waciwy stosunek do wsppracy, powinno nastpi w takiej formie, aby nadal pozosta on yczliwym dla Suby Bezpieczestwa. Na prob tajnego wsppracownika zobowizanie o wsppracy moe by zniszczone w jego obecnoci. 7. Tajnym wsppracownikom, ktrzy ofiarnie i efektywnie wsppracowali ze Sub Bezpieczestwa, naley udzieli w razie potrzeby odpowiedniej pomocy i interesowa si ich dalszymi losami. 8. W przypadku rozwizania wsppracy z tajnym wsppracownikiem z powodu prowokacyjnego postpowania lub dezinformowania Suby Bezpieczestwa albo popenienia przestpstwa w czasie wsppracy naley, w porozumieniu z jednostk ledcz, wycign odpowiednie wnioski do wszczcia postpowania karnego wcznie. W tych przypadkach mona rwnie wykorzysta dowody przestpczej dziaalnoci, jeeli na ich podstawie by on pozyskany do wsppracy. 9. W razie stwierdzenia, e tajny wsppracownik dezinformowa Sub Bezpieczestwa lub okaza si prowokatorem, naley wycofa z ewidencji osoby zarejestrowane na podstawie jego informacji. 18. Lokale kontaktowe 1. Lokale kontaktowe organizuje si w zasadzie w mieszkaniach prywatnych za zgod waciciela lub osoby, ktra prawnie dysponuje mieszkaniem. W zalenoci od miejscowych warunkw lokale kontaktowe mog by rwnie organizowane w pomieszczeniach rnych instytucji, z wyjtkiem pomieszcze instancji partyjnych, prezydiw rad narodowych oraz organizacji spoeczno-politycznych. 2. Decyzj o zorganizowaniu lokalu kontaktowego i zaprzestaniu korzystania z niego podejmuj: w Ministerstwie i KWMO naczelnicy wydziaw, a w KPMO zastpcy komendantw MO ds. Suby Bezpieczestwa.
132

3. Dokonujc wyboru pomieszczenia dla zorganizowania w nim lokalu kontaktowego, naley zwraca uwag, aby zarwno pomieszczenie, jak i jego waciciel (dysponent) odpowiada warunkom niezbdnym do zachowania w tajemnicy faktu korzystania z lokalu, a w szczeglnoci aby: waciciel (dysponent) mieszkania i czonkowie jego rodziny byli ludmi dyskretnymi, o waciwej postawie moralno-politycznej, ssiedzi waciciela mieszkania nie stanowili przedmiotu zainteresowania operacyjnego, mieszkanie, drogi do niego, wejcie i wyjcie oraz pooenie domu stwarzay dogodne warunki do zachowania w tajemnicy wykorzystania lokalu w celach operacyjnych. 4. Rozmowy z wacicielem (dysponentem) mieszkania, zmierzajce do uzyskania jego zgody na korzystanie z lokalu, mog by prowadzone dopiero po dokonaniu ustale, o ktrych mowa w ust. 3. 5. O rzeczywistym przeznaczeniu lokalu kontaktowego nie naley informowa waciciela (dysponenta) lokalu ani czonkw jego rodziny. 6. Spotkania w lokalu powinny by tak planowane i organizowane, aby zapewni tajno lokalu i nieujawnienie przyjmowanych w nim tajnych wsppracownikw. W jednym lokalu nie naley wyznacza spotka tajnym wsppracownikom znajcym si osobicie. Odpowiedzialno za prawidowe wykorzystanie lokalu i zapewnienie niezbdnych warunkw dla zachowania tajemnicy ponosz korzystajcy z niego funkcjonariusze. 7. Lokal kontaktowy powinien by okresowo kontrolowany w drodze zastosowania odpowiednich czynnoci operacyjnych w celu wyjanienia, czy nie zostao ujawnione jego przeznaczenie bd te czy nie istnieje takie niebezpieczestwo. 8. W przypadku uzyskania informacji, e wykorzystanie lokalu wzbudza zainteresowanie wrd otoczenia, wzgldnie gdy przyjmowany w tym lokalu tajny wsppracownik okaza si dwulicowym, korzystanie z lokalu naley zawiesi a do wyjanienia tej okolicznoci. Po stwierdzeniu, e nastpio lub grozi ujawnienie przeznaczenia lokalu, naley cakowicie lub okresowo zrezygnowa z jego wykorzystywania. 9. W zasadzie kady lokal kontaktowy zorganizowany w mieszkaniu prywatnym powinien by opacany, zgodnie z porozumieniem. Od zasady opacania lokalu kontaktowego mona odstpi tylko w tych przypadkach, jeeli waciciel lokalu odmwi pobierania opat. 10. Dla celw operacyjnych mog by organizowane rwnie lokale konspiracyjne. Zasady organizowania tych lokali reguluj odrbne przepisy. 19. Inne osobowe rda informacji 1. Niezbdnym warunkiem realizacji zada stojcych przed Sub Bezpieczestwa jest utrzymywanie przez funkcjonariuszy szerokich kontaktw na paszczynie subowej z pracownikami organw administracji pastwowej i gospodarczej rnych szczebli, a take kontaktw operacyjnych z obywatelami, ktrzy wyraaj ch i maj moliwoci informowania Suby Bezpieczestwa o dostrzeganych wrogich i szkodliwych spoecznie faktach i zjawiskach. 2. Kontakty subowe z pracownikami zakadw pracy, urzdw i innych instytucji, majce na celu wspdziaanie na okrelonych odcinkach w zakresie ochrony porzdku i bezpieczestwa publicznego, powinny by utrzymywane na odpowiednich szczeblach subowych. Kontakty te winny polega na przeprowadzaniu rozmw dotyczcych zjawisk interesujcych Sub Bezpieczestwa, wyjanianiu problemw zwizanych z ochron porzdku i bezpieczestwa publicznego i wyczulaniu rozmwcw na przejawy szkodliwej dziaalnoci oraz przyjmowaniu od nich interesujcych Sub informacji ustnych lub pisemnych. Z informacji ustnych sporzdza si notatki subowe. 3. Kontakty operacyjne z obywatelami nawizuje si w celu organizowania dopywu wstpnych informacji interesujcych Sub Bezpieczestwa w tych wszystkich przypadkach, gdy nie zachodzi potrzeba angaowania tajnych wsppracownikw. Kontakty operacyjne mog by rwnie wykorzystywane do sprawdzania wstpnych informacji otrzymywanych z innych rde. Funkcjonariusz utrzymujcy kontakty operacyjne z obywatelami, o ktrych mowa wyej, prowadzi teczki, ktre powinny zawiera: pisemne informacje oraz notatki subowe z otrzymanych ustnych informacji i z przeprowadzonych rozmw, rozliczenia z ewentualnych kosztw zwizanych z utrzymywaniem kontaktu.
133

4. Osoby, o ktrych mowa w ust. 3, mog by pozyskiwane w charakterze tajnych wsppracownikw tylko w przypadku wanej potrzeby operacyjnej. 20. Konsultanci 1. Dla zbadania niektrych problemw wyaniajcych si w toku pracy operacyjnej, ktrych poznanie (zbadanie) wymaga wiedzy fachowej, specjalnego przygotowania naukowego, mona angaowa w charakterze konsultantw osoby posiadajce odpowiednie kwalifikacje naukowe lub zawodowe. 2. Decyzje w sprawie zaangaowania konsultanta podejmuj dyrektorzy departamentw lub I zastpcy komendantw wojewdzkich MO do spraw Suby Bezpieczestwa. 3. Wniosek o zaangaowanie konsultanta powinien zawiera: jego dane personalne, wyksztacenie, zawd wykonywany, stopie zaufania, jakie materiay zostan udostpnione do konsultacji, kto bdzie wsppracowa z konsultantem i tryb udzielania ewentualnych dalszych informacji potrzebnych dla wydania opinii, form i wysoko wynagrodzenia zgodnie z zawart umow. 4. Od konsultanta pobiera si owiadczenie o zachowaniu w tajemnicy danych i faktw, z ktrymi zostanie zapoznany. 21. Rzeczowe rda informacji Suba Bezpieczestwa wykorzystuje rzeczowe rda informacji, a w szczeglnoci dokumenty i przedmioty: 1) zwizane z dziaalnoci bdc przedmiotem zainteresowania Suby Bezpieczestwa (np. materiay szpiegowskie, ulotki, anonimy), 2) wiadczce o zwizku osb podejrzanych z faktami bdcymi przedmiotem zainteresowania operacyjnego (np. odciski linii papilarnych, przybory do szyfrowania, tajnopisy itp.), 3) uzyskane w wyniku obserwacji, przeszukania, przegldu korespondencji (PP, PT, PDF), nasuchu radiowego (RKW), 4) stanowice dokumentacj pracy jednostek resortu spraw wewntrznych (Suby Bezpieczestwa, Suby Milicji, Departamentu Spoeczno-Administracyjnego) oraz innych urzdw, instytucji pastwowych i organizacji spoecznych. ROZDZIA IV METODY I FORMY PRACY OPERACYJNEJ 22. Metody pracy operacyjnej 1. Praca operacyjna jest procesem aktywnego i selektywnego ujawniania i rozpracowywania osb, faktw oraz zagadnie w celu zapobiegania, rozpoznania i wykrywania wrogiej dziaalnoci. Prac operacyjn obejmuje si: osoby, organizacje i placwki znane z wrogiego nastawienia wobec Polski i jej ustroju; wane obiekty wymagajce ochrony przed penetracj wywiadowcz lub inn wrog dziaalnoci; negatywne tendencje i zjawiska stwarzajce niebezpieczestwo podjcia wrogiej dziaalnoci. 2. W pracy operacyjnej stosuje si przede wszystkim: analiz operacyjn, sprawdzenie operacyjne, inwigilacj operacyjn, kombinacj operacyjn, rozpracowanie operacyjne. Analiza operacyjna polega na badaniu danych zawartych w uzyskiwanych informacjach (doniesienia, komunikaty z obserwacji i podsuchu, kontrola korespondencji) i wyodrbnianiu z nich tych faktw, okolicznoci oraz zachodzcych midzy nimi zwizkw, ktre pozwalaj na odtworzenie obrazu dziaania osoby rozpracowywanej lub przebiegu wrogiego zdarzenia czy zjawiska oraz wykrycie tendencji rozwojowych i wycignicie wnioskw, umoliwiajcych podjcie dalszych czynnoci operacyjnych. Analiz operacyjn stosuje si w celu:
134

 oceny stanu bezpieczestwa i porzdku publicznego i wytyczenia gwnych kierunkw pracy jednostki, oceny sytuacji w interesujcych Sub Bezpieczestwa rodowiskach, obiektach i dziedzinach oraz okrelenia zada operacyjnych i sposobw ich realizacji, opracowania planw, zastosowania kombinacji operacyjnej, wprowadzenia do sprawy lub wyprowadzenia ze sprawy tajnego wsppracownika, przeprowadzenia tajnego przeszukania pomieszcze, itp. Sprawdzenie operacyjne ma na celu potwierdzenie prawdziwoci uzyskanych informacji o osobach i faktach pozostajcych w zainteresowaniu Suby Bezpieczestwa. Sprawdzenie operacyjne dokonywane jest przy pomocy niezbdnych rodkw pracy operacyjnej. Kadorazowo przed podjciem czynnoci sprawdzeniowych naley ustali we waciwych ogniwach Suby Bezpieczestwa, czy s w posiadaniu informacji o danej osobie lub fakcie. Inwigilacja operacyjna polega na okresowym kontrolowaniu zachowania si i dziaalnoci osb, w stosunku do ktrych istnieje domniemanie, e w okrelonych warunkach lub sytuacji mog podj wrogie dziaania. Kombinacja operacyjna stanowi zesp planowych przedsiwzi wzajemnie ze sob powizanych i podporzdkowanych jednolitej koncepcji dla osignicia zaoonego celu, np. wprowadzenia do sprawy tajnego wsppracownika, uzyskania dowodu przestpnej dziaalnoci, zatrzymania osoby podejrzanej. Rozpracowanie operacyjne stanowi zesp czynnoci operacyjnych i techniczno-operacyjnych, podejmowanych w stosunku do osoby (grupy osb) podejrzanej o przygotowywanie lub prowadzenie wrogiej dziaalnoci. Celem rozpracowania jest: wszechstronne rozpoznanie form, metod i zakresu wrogiej dziaalnoci, przeciwdziaanie organizacyjnej dziaalnoci rozpracowywanej osoby oraz zebranie dowodw, ustalenie okolicznoci i pocignicie sprawcy (sprawcw) do odpowiedzialnoci karnej. Rozpracowanie operacyjne z uwagi na jego rol i miejsce w pracy operacyjnej powinno by dziaaniem aktywnym, tajnym, planowym i skoordynowanym, prowadzonym przez dowiadczonego pracownika operacyjnego pod nadzorem przeoonego. 3. W pracy operacyjnej naley wykorzystywa: tajnych wsppracownikw, technik operacyjn (podsuch telefoniczny, pokojowy oraz podgld i dokumentacj fotograficzn), kontrol korespondencji, obserwacj zewntrzn, wywiad (bezporedni i poredni) oraz inne niezbdne siy i rodki. 4. Podstawow rol w pracy operacyjnej spenia celowe i planowe wykorzystanie tajnych wsppracownikw. Dobra praca z tajnymi wsppracownikami i prawidowo stosowane kombinacje operacyjne powinny w istotny sposb aktywizowa dziaania operacyjne. 5. Technik w pracy operacyjnej naley stosowa rwnolegle z innymi rodkami i metodami. Szczegowe zasady stosowania techniki operacyjnej okrelaj odrbne przepisy. 6. Decyzj o wyborze najskuteczniejszej taktyki dziaania, metod i rodkw pracy operacyjnej, dostosowanych do konkretnych warunkw i sytuacji, podejmuje waciwy przeoony. 23. Rodzaje spraw operacyjnych 1. Zasadniczymi rodzajami spraw s: sprawa operacyjnego sprawdzenia, sprawa operacyjnego rozpracowania, sprawa obiektowa, kwestionariusz ewidencyjny. 2. Spraw operacyjnego sprawdzenia wszczyna si, gdy: uzyskana informacja o przygotowaniach lub prowadzeniu wrogiej dziaalnoci przez dan osob (grup osb) wymaga potwierdzenia, ujawnione przestpstwo lub wystpujce zjawisko wymaga ustalenia, czy jest nastpstwem wrogiego dziaania. Spraw operacyjnego sprawdzenia naley, stosownie do potrzeb, prowadzi przy wykorzystaniu posiadanych tajnych wsppracownikw i innych rde informacji, rodkw techniki operacyjnej, wywiadw, konsultacji, opinii rzeczoznawcw itp.
135

Pozyskiwanie do tej sprawy tajnych wsppracownikw, wykorzystanie tajnej obserwacji i przeszukania oraz podsuchu moe mie miejsce tylko w wyjtkowych przypadkach. W toku sprawdzenia naley dy do wszechstronnego wyjanienia faktw wynikajcych z informacji. W przypadku potwierdzenia zawartych w informacji danych o przygotowaniach lub prowadzeniu wrogiej dziaalnoci albo ustalenia, e ujawnione przestpstwo jest wynikiem wrogiego dziaania, naley wszcz spraw operacyjnego rozpracowania. Jeeli natomiast informacja nie potwierdzi si, spraw operacyjnego sprawdzenia naley zakoczy i materiay przekaza do archiwum. 3. Spraw operacyjnego rozpracowania wszczyna si, gdy: 1) dana osoba (grupa osb) przygotowuje lub prowadzi wrog dziaalno i zachodzi potrzeba rozpoznania form, metod, kierunku i zakresu dziaalnoci przestpczej oraz uzyskania dowodw tej dziaalnoci; 2) dokonano czynu przestpnego z pobudek wrogich, ktrego sprawcy nie s znani, i zachodzi potrzeba wszechstronnego wyjanienia okolicznoci zaistnienia tego faktu oraz ustalenia sprawcw. Sprawa operacyjnego rozpracowania moe by prowadzona niezalenie od postpowania przygotowawczego. W sprawie operacyjnego rozpracowania stosuje si wszystkie niezbdne dla uzyskania zaoonego celu metody i rodki pracy operacyjnej, a w szczeglnoci wykorzystuje si posiadanych ju lub pozyskiwanych do danej sprawy tajnych wsppracownikw. 4. Spraw obiektow zakada si i prowadzi na: 1) dziaajce przeciwko PRL za granic wrogie instytucje i organizacje, np. orodki wywiadowcze, orodki dywersji ideologiczno-politycznej, syjonistycznej, aktywne orodki nowej emigracji, instytuty naukowo-badawcze zajmujce si problematyk krajw socjalistycznych, organizacje rewizjonistyczne w NRF, placwki pastw kapitalistycznych w Polsce (ambasady, konsulaty, biura podry), w celu: rozpoznania przeciwnika, jego planw, zamierze i dziaa, stworzenia warunkw dla podejmowania odpowiednich przeciwdziaa operacyjnych, zmierzajcych do zapobiegania i paraliowania wrogich poczyna przeciwnika, dokumentowania dziaa przeciwnika i czynnoci wasnych; 2) niektre instytucje Kocioa katolickiego i zwizkw wyznaniowych (kurie, prowincje zakonne, parafie, zbory, gminy); elementy nacjonalistyczne spord mniejszoci narodowociowych; inne grupy osb, usiujce wykorzysta przynaleno do legalnych organizacji i stowarzysze dla prowadzenia wrogiej dziaalnoci, w celu: rozpoznawania caoksztatu ich dziaalnoci i ujawniania osb prowadzcych wrog dziaalno, organizowania dziaa zapobiegawczych zmierzajcych do neutralizowania elementw wrogich i inicjowania pozytywnych przemian w ich otoczeniu; 3) instytucje i zakady naraone na penetracj wywiadowcz albo wymagajce z innych wzgldw ochrony operacyjnej przed wrog dziaalnoci, np. niektre instytuty naukowe, wysze uczelnie, zakady specjalne i kluczowe, biura podry itp., w celu: stworzenia warunkw zapewniajcych dopyw informacji o powstawaniu i rozwoju sytuacji, ktre mog przynie istotn szkod interesom politycznym lub spoeczno-gospodarczym PRL i wymagaj podjcia przez organa administracyjne i instancje partyjne odpowiedniego przeciwdziaania, zapewnienia dopywu informacji o stanie zabezpieczenia tajemnicy pastwowej, o podejrzanych kontaktach osb zatrudnionych w danych obiektach z obywatelami pastw kapitalistycznych lub innymi osobami podejrzanymi o prowadzenie wrogiej dziaalnoci. Spraw obiektow zakada si rwnie dla udokumentowania dziaa operacyjnych dotyczcych kontroli operacyjnej nad: imprezami i akcjami organizowanymi przez Koci katolicki lub inne zwizki wyznaniowe, zjazdami, kongresami i sympozjami z udziaem obywateli z pastw kapitalistycznych, imprezami organizowanymi przez inne zwizki i stowarzyszenia. W sprawach obiektowych stosuje si metody i rodki pracy operacyjnej odpowiednie do konkretnych potrzeb. W stosunku do osb (grupy osb), ktre przygotowuj lub prowadz wrog dziaalno, naley wszczyna spraw operacyjnego sprawdzenia bd operacyjnego rozpracowania. Spraw obiektow mona rwnie zaoy dla dokumentowania dziaa operacyjnych, majcych na celu zabezpieczenie akcji politycznej lub imprezy organizowanej przez wadze pastwowe. 5. Kwestionariusz ewidencyjny jest form dokumentacji operacyjnej inwigilowanych osb, ktre: 1) byy w przeszoci karane za wrog dziaalno,
136

2) byy podejrzane o organizowanie wrogich manifestacji, wystpie, podsycanie nastrojw niezadowolenia, prowadzenie wrogiej propagandy, 3) swoim zachowaniem i postaw nasuwaj uzasadnione podejrzenie, e mog podj wrog dziaalno w chwili powstania sprzyjajcych ku temu warunkw, 4) zajmoway eksponowane stanowiska w instytucjach i organizacjach prowadzcych lub inspirujcych dziaalno przeciwko PRL albo innym krajom socjalistycznym. Inwigilowanie tej kategorii osb moe by prowadzone permanentnie lub okresowo w zalenoci od postawy i zachowania si inwigilowanego i ma na celu niedopuszczenie do podjcia wrogiej dziaalnoci. W toku inwigilacji stosuje si odpowiednie do potrzeb metody i rodki pracy operacyjnej. 6. Decyzj o wszczciu lub zakoczeniu (zaniechaniu) sprawy operacyjnego rozpracowania i sprawy obiektowej podejmuje: dyrektor departamentu lub zastpca komendanta wojewdzkiego MO ds. Suby Bezpieczestwa, a sprawy operacyjnego sprawdzenia i kwestionariusza ewidencyjnego naczelnik wydziau w departamencie lub w KWMO albo zastpca komendanta powiatowego MO ds. Suby Bezpieczestwa. W przypadku zatwierdzania wniosku o zaoenie sprawy operacyjnej na czonka partii lub osob zajmujc stanowisko pozostajce w nomenklaturze instancji partyjnej naley poinformowa o tym I Sekretarza Komitetu Wojewdzkiego lub kierownika waciwego wydziau Komitetu Centralnego PZPR. 7. W razie potrzeby przejcia przez Sub Bezpieczestwa sprawy wszcztej przez Sub Milicji lub wczenia si do sprawy prowadzonej przez t Sub decyzj w tym zakresie podejmuj dyrektorzy zainteresowanego departamentu i biura KGMO lub komendanci i I zastpcy komendantw wojewdzkich albo powiatowych do spraw Suby Bezpieczestwa. 8. Uzyskiwane w toku pracy operacyjnej materiay dotyczce przestpstw kryminalnych Suba Bezpieczestwa przekazuje waciwym jednostkom Suby Milicji. 24. Udzia jednostki ledczej w dziaaniach operacyjnych 1. Jeeli w toku prowadzenia sprawy operacyjnej powstanie moliwo uzyskania materiaw dowodowych, mogcych stanowi podstaw do wszczcia postpowania przygotowawczego, naley czynnoci zwizane z ich zabezpieczeniem wykonywa w porozumieniu z jednostk ledcz. Legalizowanie czynnoci operacyjnych, majcych na celu uzyskanie dowodw przestpczej dziaalnoci, winno by prowadzone w taki sposb, aby umoliwiao ewentualne wykorzystanie tych dowodw w postpowaniu przygotowawczym. Proces dokumentowania wrogiej dziaalnoci powinien by nacechowany obiektywizmem i zmierza do ustalenia prawdy materialnej. 2. Wszczcie postpowania przygotowawczego w rezultacie prowadzenia sprawy operacyjnego rozpracowania powinno by poprzedzone opracowaniem przez jednostk operacyjn, wsplnie z jednostk ledcz, relacji zawierajcej: streszczenie materiaw uzyskanych w toku prowadzenia sprawy i ich ocen, kwalifikacj prawn czynu przestpnego, wskazanie osoby (osb) podejrzanej o dokonanie danego czynu, wskazanie na sposb uzyskania dowodw (przesuchania wiadkw, przeszukanie mieszkania itp.), sposb wykorzystania materiaw operacyjnych i zabezpieczenia przed ujawnieniem na rozprawie tajnych wsppracownikw oraz metod i rodkw dziaania operacyjnego. 3. Jeeli w trakcie opracowania relacji, o ktrej mowa w ust. 2, jednostka ledcza stwierdzi brak dostatecznych podstaw do wszczcia postpowania przygotowawczego, powinna okreli, jakie dodatkowe czynnoci naley wykona w celu uzyskania materiaw niezbdnych do wszczcia takiego postpowania. 4. Udzia jednostki ledczej w dziaaniach operacyjnych jest niezbdny w przypadkach ich prowadzenia rwnolegle z postpowaniem przygotowawczym oraz w uzasadnionych okolicznociach take po jego zakoczeniu. 5. W przypadku ujawnienia przestpstwa o charakterze antypastwowym (aktu dywersji, terroru, rozrzucenia ulotek, kradziey dokumentw tajnych, fotografowania wanych obiektw), jednostka operacyjna niezwocznie zawiadamia o tym wydzia ledczy komendy wojewdzkiej MO. Jeeli natychmiastowe podjcie czynnoci dochodzeniowo-ledczych przez inspektora ledczego nie jest moliwe lub utrudnione (np. z powodu znacznej odlegoci, trudnoci komunikacyjnych itp.), a zachodzi obawa utraty lub znieksztacenia ladw i dowodw przestpstwa jednostka operacyjna winna dokona, w niezbdnym zakre137

sie, czynnoci dochodzeniowo-ledczych przewidzianych w art. 267 kpk w celu zabezpieczenia tych ladw i dowodw przestpstwa, stosujc si do ewentualnie otrzymanych z wydziau ledczego instrukcji. W miar potrzeby czynnoci tych naley dokona przy udziale technika kryminalistycznego MO. 25. Kontrola prowadzenia spraw operacyjnych 1. W celu zapewnienia prawidowego postpowania w sprawach operacyjnych wydziay departamentw MSW i komend wojewdzkich MO, kady w zakresie swego dziaania, zobowizane s do kontroli i pomocy w prowadzeniu spraw przez jednostki terenowe niszego szczebla. 2. Decyzj o objciu kontrol okrelonej sprawy operacyjnej podejmuje w Ministerstwie i KWMO naczelnik wydziau. 3. Szczeglny obowizek kontroli i pomocy dotyczy spraw skomplikowanych lub obejmujcych swym zasigiem kilka jednostek terenowych. 4. Kontrola i pomoc powinna si wyraa w analizie i ocenie sposobu prowadzenia sprawy, realizacji poszczeglnych czynnoci operacyjnych, uzyskiwanych informacji, pracy tajnych wsppracownikw oraz udziale w opracowywaniu planw wykonawczych i koordynacji dziaa operacyjnych dokonywanych przez kilka jednostek. 5. Jednostka prowadzca kontrolowan spraw zobowizana jest konsultowa z wydziaem kontrolujcym podejmowane dziaania. Wydzia kontrolujcy prowadzenie sprawy operacyjnej zobowizany jest prowadzi teczk kontroln danej sprawy.

ROZDZIA V DOKUMENTACJA I EWIDENCJA OPERACYJNA 26. Podstawowe zasady i formy dokumentowania 1. Wszystkie czynnoci i przedsiwzicia operacyjne dokonywane przez organy Suby Bezpieczestwa winny by dokumentowane. Dokumentacja operacyjna winna by prowadzona w sposb zwizy, przejrzysty i estetycznie, aby moga by pomocn w dziaaniach operacyjnych, a zwaszcza w ich planowaniu i odtwarzaniu faktw, przebiegu zdarze i sytuacji. 2. Dokumentami operacyjnymi s: dokumenty pisemne (informacje, raporty, wnioski, notatki subowe, protokoy, analizy operacyjne, plany pracy, sprawozdania), dokumenty graficzne (zdjcia, fotokopie, filmy itp.), dokumenty suchowe (tamy magnetofonowe, pyty, zapisy na dyktafonach itp.). 3. Dokument powinien posiada warto operacyjn dla danej sprawy, by opracowany w okrelonej formie oraz zawiera: numer rejestracyjny, cech tajnoci, rozdzielnik i podpis wykonawcy. 4. Dziaania operacyjne winny by dokumentowane w ramach ustalonych rodzajw spraw. 5. W pracy operacyjnej istotn rol spenia system uzyskiwania, opracowania i wykorzystywania informacji operacyjnych. 1) Informacj w rozumieniu niniejszej instrukcji jest kada wiadomo (zbir wiadomoci) o osobach, faktach i zjawiskach pozostajcych w zainteresowaniu Suby Bezpieczestwa. 2) Informacje uyteczne dla dziaa operacyjnych winny odpowiada nastpujcym wymogom: wiza si z zakresem dziaa Suby Bezpieczestwa lub innych organw, z ktrymi Suba wspdziaaa, obiektywnie odtwarza stan rzeczywisty dotyczcy osb, faktw, zdarze: zjawisk i sytuacji, umoliwia ich praktyczne wykorzystanie. 3) Na podstawie informacji uzyskiwanych od tajnych wsppracownikw, materiaw z podsuchu, przegldu korespondencji, notatek z obserwacji opracowuje si informacje operacyjne do spraw i dla zainteresowanych dan informacj. 4) Informacja wymaga odpowiedniego przetworzenia, tzn. wydobycia z jej treci tych wszystkich elementw, ktre stanowi warto dla rozwijania dziaa operacyjnych.
138

5) Informacja operacyjna winna zawiera: nazw jednostki, dat, cech tajnoci, tre i ocen jej wiarygodnoci oraz podpis wykonawcy. 6) Jeeli informacja nie dotyczy bezporednio przedmiotu zainteresowania danej jednostki, a posiada warto operacyjn, naley przekaza j waciwej jednostce. 7) Zasady opracowywania i obiegu informacji oraz klasyfikacji spraw dla celw MOB okrelaj odrbne przepisy. 27. Podstawowe zasady ewidencji i rejestracji 1. Warunkiem sprawnego i skoordynowanego dziaania jednostek operacyjnych jest waciwie prowadzona ewidencja operacyjna. Winna ona spenia aktywn rol w pracy operacyjnej. 2. Ewidencja operacyjna winna umoliwia szybkie, dokadne i wszechstronne opracowywanie oraz udostpnianie materiaw, a w szczeglnoci: informacji o osobach, faktach i zdarzeniach, ktre stanowiy lub stanowi przedmiot zainteresowania jednostek operacyjnych, analiz, zestawie liczbowych i streszcze materiaw archiwalnych. 3. W ewidencji operacyjnej rejestruje si: 1) tajnych wsppracownikw, wacicieli lokali kontaktowych, mieszkania konspiracyjne, skrzynki adresowe i martwe skrzynki, 2) kandydatw na tajnych wsppracownikw i wacicieli LK, 3) sprawy operacyjne (operacyjnego sprawdzenia, operacyjnego rozpracowania, sprawy obiektowe i kwestionariusze ewidencyjne), 4) osoby objte operacyjnym zainteresowaniem w sprawach i kwestionariuszach wymienionych w pkt. 3. 5) teczki kontrolne spraw, 6) zasadzki i zakryte punkty obserwacyjne. 4. Ewidencj operacyjn prowadzi Biuro C MSW i Wydziay C KWMO. 5. Przed dokonaniem czynnoci operacyjnych w stosunku do okrelonej osoby funkcjonariusz zobowizany jest sprawdzi w kartotece Biura C MSW, czy pozostaje ona w aktualnym zainteresowaniu innej jednostki wzgldnie czy w takim zainteresowaniu pozostawaa w przeszoci. 6. Jednostki mog otrzymywa potrzebne im informacje z Biura C MSW w zakresie, w jakim istnieje obowizek rejestracji. Szczegowe zasady i tryb prowadzenia dokumentacji, ewidencji i rejestracji okrelaj odrbne przepisy. Zadania i zasady oraz metody i rodki pracy ustalone w niniejszej instrukcji mog by naleycie realizowane jedynie przy penym, osobistym zaangaowaniu i poczuciu odpowiedzialnoci kadego funkcjonariusza Suby Bezpieczestwa. Zasadnicz rol w pracy operacyjnej spenia umiejtno precyzyjnej oceny politycznej faktw i zjawisk wystpujcych w yciu spoecznym i gospodarczym. Od ich prawidowej oceny zaley trafno wyboru i sprawno w operowaniu odpowiednimi rodkami, metodami dziaania operacyjnego. Wprowadzenie w ycie i stosowanie postanowie niniejszej instrukcji wymaga staego podnoszenia kwalifikacji politycznych i zawodowych, rozwijania umiejtnoci organizatorskich, sumiennego wykonywania zada i przestrzegania obowizujcych przepisw5.

Zacznik do instrukcji stanowi pominity w druku spis treci.

139

TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA MINSTERSTWO SPRAW WEWNTRZNYCH

ZARZDZENIE nr 00102 MINISTRA SPRAW WEWNTRZNYCH z dnia 09 grudnia 1989 r. w sprawie zasad dziaalnoci operacyjnej Suby Bezpieczestwa
Na podstawie art. 3 i 4 w zwizku z art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 14 lipca 1963 r. o urzdzie Ministra Spraw Wewntrznych i zakresie dziaania podlegych mu organw (DzU nr 33, poz. 172 i z 1989 r. nr 34, poz. 180) zarzdza si, co nastpuje: 1. 1. Suba Bezpieczestwa w dziaalnoci operacyjnej zajmuje si ochron konstytucyjnego porzdku prawnego Pastwa. 2. Do podstawowych zada operacyjnych Suby Bezpieczestwa naley rozpoznawanie, wykrywanie i przeciwdziaanie zagroeniom godzcym w konstytucyjne zasady ustroju politycznego i spoeczno-gospodarczego, bezpieczestwo organw pastwowych oraz podstawowe prawa i wolnoci obywatelskie. 2. 1. Suba Bezpieczestwa w dziaalnoci operacyjnej kieruje si przede wszystkim zasadami: praworzdnoci, tajnoci i obiektywizmu, 2. Suba Bezpieczestwa przekazuje organom pastwowym oraz innym instytucjom uzyskane w toku dziaalnoci operacyjnej, potwierdzone informacje o istotnym znaczeniu dla bezpieczestwa pastwa lub funkcjonowania tych organw i instytucji. 3. 1. Suba Bezpieczestwa podejmuje dziaania operacyjne w szczeglnoci w przypadku nieskutecznoci innych czynnoci jawnych. 2. Suba Bezpieczestwa nie moe podejmowa dziaa operacyjnych sprzecznych z prawem i zasadami wspycia spoecznego. 4. Suba Bezpieczestwa prowadzi dziaalno wywiadowcz, kontrwywiadowcz oraz inn dziaalno operacyjn, w szczeglnoci majc na celu przeciwdziaanie przestpczoci i innym szkodliwym zjawiskom godzcym w suwerenno i bezpieczestwo Pastwa. 5. 1. Dziaalno wywiadowcz prowadzi wycznie Departament I MSW oraz odpowiadajce mu komrki (stanowiska) organizacyjne WUSW (SUSW), na zasadach okrelonych w odrbnych przepisach. 2. Dziaalno kontrwywiadowcz i inn dziaalno operacyjn, o ktrej mowa w 4, prowadz odpowiednie jednostki organizacyjne Suby Bezpieczestwa. 6. Za organizacj i prowadzenie dziaalnoci operacyjnej odpowiedzialni s kierownicy jednostek organizacyjnych wszystkich szczebli, kady w zakresie swojego dziaania.
140

 7. 1. Czynnoci operacyjno-techniczne w zakresie niezbdnym w dziaalnoci operacyjnej wykonuj jednostki operacyjno-techniczne MSW i WSW (SUSW). 2. Zakres, rodki i zasady dziaania jednostek operacyjno-technicznych okrelaj odrbne przepisy. 8. Jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa w toku realizacji zada wspdziaaj z jednostkami ledczymi resortu spraw wewntrznych. 9. Wydatki na cele operacyjne Suby Bezpieczestwa pokrywane s z budetu resortu spraw wewntrznych (fundusz operacyjny) zgodnie z odrbnymi przepisami. 10. 1. Przepisy zarzdzenia maj odpowiednie zastosowanie do dziaalnoci operacyjnej Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza. 2. Zakres dziaa operacyjnych oraz uprawnienia przeoonych Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza s okrelone odrbnymi przepisami. 11. Zarzd Ochrony Funkcjonariuszy MSW i odpowiadajce mu terenowe komrki (stanowiska) organizacyjne stosuj zarzdzenie w zakresie okrelonym odrbnymi przepisami. 12. Kontrwywiad Wojskowej Suby Wewntrznej Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych stosuje w dziaalnoci operacyjnej zasady okrelone w zarzdzeniu w zakresie uregulowanym odrbnie. 13. Szczegowe zasady dziaalnoci operacyjnej Suby Bezpieczestwa okrela instrukcja stanowica zacznik do niniejszego zarzdzenia. 14. Dyrektor Departamentu Szkolenia i Wychowania MSW spowoduje do dnia 31 grudnia 1989 r. przeszkolenie funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa w zakresie niniejszego zarzdzenia oraz Instrukcji stanowicej jego zacznik. 15. Traci moc zarzdzenie nr 006/70 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 1 lutego 1970 r. w sprawie pracy operacyjnej Suby Bezpieczestwa resortu spraw wewntrznych. 16. Zarzdzenie wchodzi w ycie z dniem 1 stycznia 1990 r. Minister Spraw Wewntrznych
141

Zacznik do Zarzdzenia nr 00102 Ministra Spraw Wewntrznych z dnia 09 grudnia 1989 r. TAJNE SPEC[JALNEGO] ZNACZENIA

INSTRUKCJA w sprawie szczegowych zasad dziaalnoci operacyjnej Suby Bezpieczestwa

ROZDZIA I WYJANIENIE WYRAE 1. 1. Jednostkami operacyjnymi Suby Bezpieczestwa MSW s: Departament I, Departament II, Departament Ochrony Konstytucyjnego Porzdku Pastwa, Departament Ochrony Gospodarki, Departament Studiw i Analiz oraz odpowiadajce im komrki organizacyjne (stanowiska) WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdne). 2. Jednostkami operacyjno-technicznymi MSW s: Departament Techniki, Biura A, B i C oraz odpowiadajce im komrki organizacyjne w WUSW (SUSW). 3. Departamentami (rwnorzdnymi) s jednostki organizacyjne MSW, o ktrych mowa w ust. 1 i 2 oraz Biuro Ochrony Rzdu MSW. 4. Dziaalno operacyjna Suby Bezpieczestwa polega na tajnym rozpoznawaniu, wykrywaniu i przeciwdziaaniu zagroeniom bezpieczestwa pastwa przy pomocy przewidzianych prawem rodkw, metod i form, o ktrych mowa w niniejszej instrukcji.

ROZDZIA II RDA INFORMACJI OPERACYJNEJ 2. 1. Suba Bezpieczestwa w dziaalnoci operacyjnej korzysta z osobowych i rzeczowych rde informacji. 2. Tajnymi osobowymi rdami informacji s: tajny wsppracownik, osoba informujca i konsultant. 3. Rzeczowymi rdami informacji s wszelkiego rodzaju materiay zawierajce interesujce Sub Bezpieczestwa wiadomoci. 3. 1. Tajnym wsppracownikiem jest osoba pozyskana do wsppracy ze Sub Bezpieczestwa w celu uzyskiwania w sposb tajny wanych informacji dla tej suby oraz realizacji innych zada. 2. Tajny wsppracownik moe z upowanienia Suby Bezpieczestwa kierowa lub koordynowa prac innych tajnych wsppracownikw. 3. Osob informujc jest osoba, ktra doranie, w sposb tajny pomaga Subie Bezpieczestwa, w szczeglnoci przez udzielanie informacji interesujcych t sub o osobach, zdarzeniach i zjawiskach. 4. Konsultant to osoba, ktra ze wzgldu na posiadanie specjalnych wiadomoci udziela Subie Bezpieczestwa informacji w postaci ocen i ekspertyz lub tumacze jzykowych, niezbdnych w zakresie dziaalnoci operacyjnej.
142

TYPOWANIE I OPRACOWYWANIE KANDYDATW NA TAJNYCH WSPPRACOWNIKW 4. 1. W typowaniu osoby na kandydata na tajnego wsppracownika naley bra pod uwag potrzeby operacyjne, predyspozycje i moliwoci wykonywania zada operacyjnych obecnie lub w przyszoci. 2. Wytypowany kandydat jest opracowywany pod wzgldem okrelenia celowoci i realnoci pozyskania. W trakcie opracowania uwzgldnia si: 1) obecne i przewidywane moliwoci operacyjne; 2) cechy osobiste; 3) predyspozycje niezbdne do prawidowego wykonywania zada operacyjnych; 4) stosunek do Suby Bezpieczestwa; 5) gwarancj zachowania tajnoci wsppracy. 3. Raport zawierajcy wniosek o opracowanie kandydata zatwierdza w departamencie (rwnorzdnym) i WUSW (SUSW) naczelnik wydziau (komrki organizacyjnej) lub jego zastpca, a w RUSW (rwnorzdnych) szef lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa. 4. Kandydata opracowuje si w czasie nie przekraczajcym jednego roku. W uzasadnionych wypadkach przeoony moe przeduy okres opracowania na czas oznaczony. 5. Pozytywne wyniki opracowania stanowi warunek przedstawienia raportu o zezwolenie na pozyskiwanie, ktry powinien zawiera: 1) dane osobowe; 2) wszechstronn charakterystyk kandydata; 3) cel i realne moliwoci pozyskania; 4) motywy i taktyk pozyskania; 5) miejsce pozyskania i sposb przybycia kandydata na spotkanie; 6) sposb postpowania w razie niepomylnej prby pozyskania; 7) wskazanie funkcjonariusza lub funkcjonariuszy Suby Bezpieczestwa, ktrzy przeprowadz pozyskanie; 8) sposb postpowania w razie odmowy zoenia pisemnego zobowizania do wsppracy, jeeli istnieje taki wymg. 6. Zgod na pozyskanie tajnych osobowych rde informacji z zastrzeeniem ust, 7, 9 i 10 wyraa: w departamencie (rwnorzdnym) i WUSW (SUSW) naczelnik wydziau (komrki organizacyjnej) lub jego zastpca, a w RUSW (rwnorzdnych) szef lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa. 7. Raport w sprawie zezwolenia na pozyskanie lub zmian kategorii osobowych rde informacji na tajnego wsppracownika zatwierdza: w departamencie (rwnorzdnym) dyrektor lub jego zastpca, a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa. 8. Jeeli pozyskanie osoby na tajnego wsppracownika moe skutkowa negatywnymi nastpstwami prawnymi, zgoda na pozyskanie winna by poprzedzona konsultacj z jednostk ledcz. 9. Zgod na pozyskanie do wsppracy cudzoziemca zatwierdza dyrektor waciwego departamentu po uzgodnieniu z dyrektorem Departamentu I MSW. Pozyskiwanie cudzoziemcw zatrudnionych w instytucjach rzdowych lub organizacjach midzynarodowych wymaga uprzednio uzgodnienia z Szefem Suby Wywiadu i Kontrwywiadu MSW. 10. Jeeli istnieje due prawdopodobiestwo, i prba pozyskania tajnego wsppracownika moe zakoczy si negatywnie, powodujc szczeglnie ujemne skutki dla wanych interesw pastwa, zgod na pozyskanie wyraa Minister Spraw Wewntrznych lub odpowiednio upowaniony przez niego podsekretarz stanu, szef Suby Wywiadu i Kontrwywiadu, Szef Suby Bezpieczestwa w MSW.

ZASADY POZYSKANIA TAJNYCH WSPPRACOWNIKW 5. 1. Pozyskanie powinno by aktem jednorazowym. W operacyjnie uzasadnionych wypadkach pozyskanie moe by wynikiem stopniowego procesu. Naley dy do sytuacji, w ktrej kandydat w czasie pozyskania z wasnej woli zadeklaruje ch wsppracy ze Sub Bezpieczestwa.
143

2. Pozyskanie w miar moliwoci powinno zakoczy si przyjciem od kandydata wasnorcznie sporzdzonego i podpisanego nazwiskiem zobowizania, zawierajcego: 1) wyraenie zgody na wspprac ze Sub Bezpieczestwa; 2) potwierdzenie faktu pouczenia go o prawnym obowizku zachowania w tajemnicy powzitych w toku wsppracy ze Sub Bezpieczestwa wiadomoci, ktrych ujawnienie mogoby narazi na szkod bezpieczestwo wzgldnie inny wany interes polityczny lub gospodarczy pastwa; 3) okrelenie pseudonimu, jakiego bdzie uywa w trakcie wsppracy; 4) ewentualne wyznaczenie zakresu wsppracy. 3. Po wyraeniu zgody na wspprac naley z tajnym wsppracownikiem omwi: 1) konieczno zachowania w tajemnicy wsppracy ze Sub Bezpieczestwa; 2) sposb wykonywania zada; 3) zasady opracowywania informacji dotyczcych wykonania zada oraz ich przekazywania; 4) konieczno zachowania obiektywizmu w przekazywanych informacjach; 5) system cznoci, w tym alarmowej; 6) w stosownej formie uprawnienia do wiadcze odszkodowawczych, przysugujcych w razie utraty ycia lub poniesienia uszczerbku na zdrowiu, albo szkody w mieniu podczas udzielania pomocy Subie Bezpieczestwa; 7) zasady i formy wynagradzania oraz rekompensowania kosztw ponoszonych w toku realizacji zada (w zalenoci od potrzeb). 4. Zalenie od sytuacji zasadniczy cel pozyskania moe nie by ujawniony do czasu potwierdzenia wiarygodnoci i lojalnoci tajnego wsppracownika. 5. Pozyskanie tajnego wsppracownika zatwierdzaj przeoeni w 4 ust. 7, 9 i 10. 6. W razie niewyraenia zgody na wspprac przez kandydata na tajnego wsppracownika naley dy do zoenia przez niego pisemnego zobowizania do zachowania w tajemnicy faktu i treci rozmowy. 7. Dokumenty dotyczce tajnego wsppracownika gromadzi si odpowiednio w teczce personalnej lub teczce pracy tajnego wsppracownika, ktre przechowuje si w uprawnionych jednostkach Suby Bezpieczestwa w warunkach zapewniajcych ich ochron. Sposb i miejsce przechowywania teczek personalnych i teczek pracy tajnych wsppracownikw okrelaj: w departamencie (rwnorzdnym) dyrektor lub jego zastpca, a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa.

ZASADY PRACY Z TAJNYM WSPPRACOWNIKIEM 6. 1. Funkcjonariusz Suby Bezpieczestwa jest zobowizany do: 1) zapewnienia tajnoci wsppracy; 2) szkolenia tajnego wsppracownika; 3) stosowania rnych form kontroli zachowania tajnego wsppracownika, a szczeglnie sposobu wykonywania przez niego zada; 4) przestrzegania zasad etyki zawodowej przez funkcjonariusza; 5) ksztatowania zaufania tajnego wsppracownika do Suby Bezpieczestwa, szczeglnie przez wasn postaw, kwalifikacje zawodowe oraz kultur osobist funkcjonariusza. 2. We wsppracy z tajnym wsppracownikiem i innymi tajnymi osobowymi rdami informacji nie wolno: 1) ujawnia informacji dotyczcych osb, zdarze i zjawisk interesujcych Sub Bezpieczestwa, chyba e wynika to z potrzeb operacyjnych; 2) sugerowa postpowania, ktre mogoby narusza przepisy prawa; 3) skada niemoliwych do spenienia obietnic; 4) nakania do czynw sprzecznych z zasadami etyki; 5) przyjmowa od tajnych osobowych rde informacji korzyci majtkowych lub osobistych. 3. Tajny wsppracownik przekazuje informacje w miar moliwoci na pimie. Dopuszcza si przyjmowanie informacji w innej formie.
144

4. Przyjt informacj funkcjonariusz Suby Bezpieczestwa ocenia i uzupenia wasnymi uwagami. Odnotowuje w niej przekazane tajnemu wsppracownikowi zadania oraz okrela przedsiwzicia do realizacji wynikajce z danej informacji, a take ewentualne propozycje co do sposobu postpowania z technicznymi nonikami informacji, jeeli informacja utrwalona zostaa przy ich uyciu. 5. Do wsppracy z tajnym wsppracownikiem wyznacza si funkcjonariusza Suby Bezpieczestwa odpowiedniego pod wzgldem poziomu inteligencji, cech osobowych (w miar moliwoci w zblionym wieku), przygotowania zawodowego. 6. Podstawow form cznoci funkcjonariusza Suby Bezpieczestwa z tajnymi osobowymi rdami informacji s spotkania osobiste; zalenie od sytuacji mona stosowa inne pomocnicze formy cznoci. 7. Przekazanie tajnego osobowego rda informacji innemu funkcjonariuszowi Suby Bezpieczestwa w tej samej jednostce operacyjnej moe nastpi tylko w uzasadnionych wypadkach, po zatwierdzeniu raportu w sprawie przekazania tajnego osobowego rda informacji przez przeoonych, okrelonych w 4 ust. 6 i 7. 8. W razie wyjazdu tajnego wsppracownika do obcego pastwa, w zalenoci od potrzeb operacyjnych, przekazuje si go do dyspozycji Departamentu I MSW. 9. W sytuacjach uzasadnionych potrzebami operacyjnymi tajny wsppracownik moe zosta przekazany innej jednostce operacyjnej Suby Bezpieczestwa, Milicji Obywatelskiej, Wojskowej Subie Wewntrznej Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych, Zwiadowi Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskowej Subie Wewntrznej Ministerstwa Obrony Narodowej lub Zarzdowi II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Decyzj o przekazaniu w ramach resortu spraw wewntrznych podejmuj przeoeni, okreleni w 4 ust. 6 i 7, a w pozostaych wypadkach przeoeni, okreleni w 4 ust. 7. 10. Jakiekolwiek odstpstwo od przestrzegania zasady tajnoci pracy z tajnymi osobowymi rdami informacji moe nastpi tylko w wypadkach szczeglnie uzasadnionych wanymi wzgldami spoecznymi lub operacyjnymi. Odstpstwo takie powinno by uzgodnione z tajnym osobowym rdem informacji. Decyzj w tej sprawie podejmuj: w departamencie (rwnorzdnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) szef WUSW (SUSW) lub zastpca szefa ds. Suby Bezpieczestwa. Realizacja decyzji wymaga odnotowania odpowiednio w teczce personalnej tajnego wsppracownika lub w dokumentacji dotyczcej innego tajnego osobowego rda informacji, wzgldnie w danej sprawie w wypadkach okrelonych w 10 pkt 6.

ZLECANIE ZADA TAJNYM WSPPRACOWNIKOM 7. 1. Zadania dla tajnego wsppracownika z zakresu dziaania Suby Bezpieczestwa powinny by celowe, konkretne, realne oraz uwzgldnia sposoby i terminy ich wykonania. 2. Zadania realizowane w ramach kombinacji i gry operacyjnej opracowuje si na pimie, a nastpnie zapoznaje z nimi tajnego wsppracownika. 3. Zadania w ramach kombinacji operacyjnej w sprawach operacyjnego rozpracowania zatwierdza: w departamencie (rwnorzdnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) szef WUSW (SUSW) lub zastpca szefa ds. Suby Bezpieczestwa. Zadania w ramach gry operacyjnej zatwierdza dyrektor waciwego departamentu (rwnorzdnego). 4. Udzia tajnego wsppracownika w obcym wywiadzie, w dziaalnoci orodka dywersji bd nielegalnej organizacji moe nastpi tylko w wypadkach realizowania okrelonych zada operacyjnych szczeglnie wanych dla interesw bezpieczestwa pastwa. Decyzje w tym zakresie podejmuje Szef Suby Wywiadu i Kontrwywiadu MSW lub Szef Suby Bezpieczestwa Ministerstwa Spraw Wewntrznych. 5. Uzgodnienia z dyrektorem Departamentu I MSW wymagaj: 1) wyjazdy za granic wartociowych tajnych wsppracownikw, ktrzy dysponuj moliwociami realizacji zada wywiadowczych; 2) kontrola i zabezpieczenie realizowanych przez tajnego wsppracownika zada za granic; 3) nawizywanie lub utrzymanie cznoci z tajnym wsppracownikiem realizujcym zadania za granic.
145

KONTROLA TAJNEGO WSPPRACOWNIKA 8. 1. Przez cay okres wsppracy kontrolowana jest wiarygodno przekazywanych przez tajnego wsppracownika informacji. 2. Kontrola, o ktrej mowa w ust. 1, polega w szczeglnoci na: 1) ocenie postpowania tajnego wsppracownika w toku realizacji zada; 2) ocenie otrzymywanych od niego informacji; 3) porwnywaniu uzyskanych przez niego informacji z informacjami uzyskanymi z innych rde. 3. Ocen wsppracy z tajnym wsppracownikiem sporzdza si po zakoczeniu sprawy, w ktrej by wykorzystywany. W wypadku zada dugofalowych ocen sporzdza si nie rzadziej ni raz na dwa lata. 4. Przeoeni zobowizani s do oceny przebiegu wsppracy z tajnym wsppracownikiem, a w uzasadnionych wypadkach przeprowadzania spotka kontrolnych. 5. Dyrektorzy departamentw (rwnorzdnych) w ramach nadzoru nad komrkami organizacyjnymi WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) maj prawo wgldu do teczek tajnych wsppracownikw (personalnej i pracy) i do spotka kontrolnych. Ze spotka kontrolnych sporzdza si notatk subow z uwagami i zaleceniami. 6. Jednostka operacyjna Suby Bezpieczestwa, z ktr czasowo wsppracowa tajny wsppracownik, informuje pisemnie waciw jednostk operacyjn o ocenie tej wsppracy. 7. Jeeli informacje przekazane przez tajnego wsppracownika lub inne tajne osobowe rdo informacji stanowi jedyn podstaw do wszczcia postpowania karnego, w spotkaniu kontrolnym z tajnym wsppracownikiem lub innym tajnym osobowym rdem informacji przed wszczciem postpowania moe wzi udzia upowaniony funkcjonariusz jednostki ledczej, za zgod dyrektora jednostki operacyjnej, w porozumieniu z dyrektorem jednostki ledczej, a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) za zgod szefa WUSW (SUSW) lub jego zastpcy ds. Suby Bezpieczestwa. 8. Dokumentacja z wykonania czynnoci, o ktrych mowa w ust. 27, dotyczca tajnego wsppracownika, przechowywana jest w jego teczce personalnej.

ZAWIESZENIE I ROZWIZANIE WSPPRACY Z TAJNYM WSPPRACOWNIKIEM 9. 1. Zawieszenie wsppracy z tajnym wsppracownikiem moe nastpi w uzasadnionych sytuacjach, w szczeglnoci jeeli tajny wsppracownik nie ma w danym czasie moliwoci realizowania zada operacyjnych, wyraa ch dalszej wsppracy i przewiduje si moliwo jego wykorzystania w przyszoci. 2. Decyzj o zawieszeniu wsppracy z tajnym wsppracownikiem podejmuj przeoeni okreleni w 4 ust. 7. Decyzj t odnotowuje si w teczce personalnej tajnego wsppracownika. W okresie zawieszenia wsppracy z tajnym wsppracownikiem jego teczka personalna i teczka pracy przechowywane s w jednostce operacyjnej Suby Bezpieczestwa. 3. O zawieszeniu wsppracy informuje si tajnego wsppracownika, uzgadniajc z nim jednoczenie sposb ponownego nawizania cznoci. 4. Wspprac z tajnym wsppracownikiem rozwizuje si w razie braku moliwoci lub celowoci dalszego korzystania z jego wsppracy, a w szczeglnoci: 1) utracenia moliwoci wykonywania zada operacyjnych przez tajnego wsppracownika, zwaszcza w razie ujawnienia jego wsppracy ze Sub Bezpieczestwa; 2) stwierdzenia faktw dezinformacji przez tajnego wsppracownika; 3) zego stanu zdrowia tajnego wsppracownika; 4) wykorzystania przez tajnego wsppracownika wsppracy ze Sub Bezpieczestwa do popenienia przestpstwa; 5) odstpienia od wsppracy przez tajnego wsppracownika. 5. Decyzj o rozwizaniu wsppracy z tajnym wsppracownikiem podejmuj przeoeni okreleni w 4 ust. 7.
146

6. Tajnego wsppracownika powiadamia si o rozwizaniu wsppracy, pobierajc od niego zobowizanie o zachowaniu tej wsppracy w tajemnicy. 7. W uzasadnionych wypadkach na prob tajnego wsppracownika zobowizanie o wsppracy moe zosta zniszczone w jego obecnoci. Fakt ten powinien by odnotowany w teczce personalnej tajnego wsppracownika.

UPROSZCZONE ZASADY WSPPRACY Z OSOBAMI INFORMUJCYMI I KONSULTANTAMI 10. Wobec osoby informujcej i konsultanta stosuje si uproszczone zasady, polegajce na: 1) opracowywaniu kandydatw w ramach zabezpieczenia operacyjnego; 2) niepobieraniu zobowizania o wsppracy, z pouczeniem o obowizku okrelonym w 5 ust. 2 pkt 2. O obowizku tym naley rwnie poinformowa przy rozwizywaniu wsppracy, a take w razie odmowy wsppracy; 3) okrelaniu zada i kierunkw ich wykorzystania w planach spraw; 4) omawianiu w trakcie wsppracy problemw zwizanych z prawidowym wykonywaniem zada wycznie w niezbdnym zakresie; 5) prowadzeniu dokumentacji w ramach jednej teczki ewidencji operacyjnej; 6) w wypadkach podyktowanych wanymi wzgldami operacyjnymi, we wsppracy z osob informujc i konsultantem, niezbdn dokumentacj mona prowadzi w sprawie, do ktrej s oni wykorzystywani bez ich rejestracji w ewidencji operacyjnej. Decyzj w sprawie podejmuje przeoony okrelony w 4 ust. 6.

WYNAGRODZENIE TAJNYCH OSOBOWYCH RDE INFORMACJI 11. 1. Wydatki poniesione przez tajne osobowe rda informacji przy realizacji zleconych zada podlegaj zwrotowi z funduszu operacyjnego Suby Bezpieczestwa. 2. Tajne osobowe rda informacji mog by wynagradzane stosownie do wanoci wykonywanych zada, wkadu pracy przy ich realizacji lub wartoci przekazywanych informacji; wysoko nagrody ustala przeoony dysponujcy funduszem operacyjnym. 3. W uzasadnionych wypadkach moe by wypacane tajnemu wsppracownikowi stae wynagrodzenie. Decyzj w tym zakresie podejmuj: w departamencie (rwnorzdnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) szef WUSW (SUSW) lub zastpca szefa ds. Suby Bezpieczestwa. 4. Pokwitowania i raporty kasowe dotyczce tajnego wsppracownika przechowuje si w jego teczce personalnej. 5. wiadczenia odszkodowawcze przysugujce w razie utraty ycia lub poniesienia uszczerbku na zdrowiu, albo szkody w mieniu podczas udzielania pomocy Subie Bezpieczestwa reguluj odrbne przepisy.

OFICJALNE OSOBOWE RDA INFORMACJI WYKORZYSTYWANE DO CELW OPERACYJNYCH 12. 1. Oficjalnymi osobowymi rdami informacji s osoby, ktre z racji zajmowanych stanowisk, penionych funkcji lub posiadanej wiedzy mog okresowo lub stale udziela informacji interesujcych Sub Bezpieczestwa. 2. W sytuacjach uzasadnionych wzgldami operacyjnymi rzeczywisty przedmiot zainteresowa Suby Bezpieczestwa powinien by utajniony.
147

3. Informacje i materiay uzyskane od oficjalnych osobowych rde informacji, majce warto operacyjn, wcza si do spraw ewidencji operacyjnej. 4. Spord oficjalnych osobowych rde informacji mona po odpowiednim sprawdzeniu typowa kandydatw na tajne osobowe rda informacji. 5. W uzasadnionych wypadkach oficjalne osobowe rda informacji mona za dostarczenie wartociowych informacji wynagrodzi z funduszu operacyjnego wedug zasad okrelonych w 11. 6. Oficjalnych osobowych rde informacji nie rejestruje si w kartotece ewidencji operacyjnej.

ZASADY PRZYGOTOWANIA I WYKORZYSTANIA MIEJSC SPOTKA ORAZ UTRZYMYWANIE CZNOCI Z TAJNYMI OSOBOWYMI RDAMI INFORMACJI 13. 1. W celu zapewnienia cznoci oraz ochrony tajnoci spotka i kontaktw z tajnymi osobowymi rdami informacji, a szczeglnie z tajnymi wsppracownikami, przygotowuje i wykorzystuje przede wszystkim: 1) mieszkanie kontaktowe MK. 2) lokale kontaktowe LK. 3) punkty kontaktowe PKT. 2. Mieszkania kontaktowe i lokale kontaktowe stanowi podstawowe miejsca odbywania spotka z tajnymi wsppracownikami. 3. Mieszkaniem kontaktowym (MK) jest lokal mieszkalny lub inne pomieszczenie (obiekt) pozostajcy w wycznej dyspozycji Suby Bezpieczestwa, ktrego przeznaczenie jest utajnione. MK wykorzystywane jest wycznie do celw operacyjnych. Sposb przygotowania MK jest okrelony odrbnymi przepisami. 4. Lokalem kontaktowym (LK) jest mieszkanie prywatne lub inne pomieszczenie wykorzystywane w sposb utajniony i za zgod jego posiadacza (dysponenta) do odbywania w nim spotka z tajnymi osobowymi rdami informacji wzgldnie do innych celw operacyjnych. 5. Nie organizuje si LK w: 1) pomieszczeniach organw pastwowych, partyjnych, organizacji modzieowych, zwizkw zawodowych, sdw i prokuratur; 2) pomieszczeniach zamieszkaych przez posw, senatorw, czonkw wadz politycznych i pastwowych, pracownikw Najwyszej Izby Kontroli, sdziw i prokuratorw. 6. Przygotowanie LK wymaga przestrzegania w szczeglnoci nastpujcych zasad: 1) nieorganizowania LK w ssiedztwie lokali zamieszkaych przez osoby rozpracowywane przez jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa, Wojskow Sub Wewntrzn Ministerstwa Obrony Narodowej, Zarzd II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Wojskow Sub Wewntrzn Jednostek Wojskowych MSW i Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza; 2) zagwarantowania ochrony tajnoci wsppracy przez posiadacza (dysponenta) lokalu i osoby z nim zamieszkae; 3) zapewnienia tajnoci spotka, zwaszcza przez odpowiednie usytuowanie LK, ustalenie drg dojcia, wejcia i wyjcia. 7. Naley unika organizowania LK: 1) kilku w jednym budynku; 2) w ssiedztwie osb pozostajcych w innym zainteresowaniu ni rozpracowanie operacyjne sub, o ktrych mowa w ust. 6 pkt 1, jeeli istnieje niebezpieczestwo ujawnienia. 8. Opracowanie LK obejmuje: 1) zebranie informacji charakteryzujcych posiadacza (dysponenta) lokalu, osoby w nim zamieszkae oraz najbliszych ssiadw; 2) sprawdzenie w ewidencji operacyjnej; 3) opracowanie planu LK, szkicu sytuacyjnego budynku oraz drg dojcia, wejcia i wyjcia. 9. Raport w sprawie przygotowania LK zatwierdza: w departamencie (rwnorzdnym) i WUSW (SUSW) naczelnik wydziau, a w RUSW (rwnorzdnym) szef lub zastpca szefa ds. Suby Bezpieczestwa. 10. Po zatwierdzeniu raportu w sprawie przygotowania LK funkcjonariusz Suby Bezpieczestwa przeprowadza rozmow z jego posiadaczem (dysponentem), przedstawiajc ofert wykorzystania lokalu dla po148

trzeb Suby Bezpieczestwa. W wypadku przyjcia oferty zawiera si pisemn umow, okrelajc warunki i sposb korzystania z lokalu, przyjmuje si zobowizanie o zachowaniu w tajemnicy faktu wiadczenia usug Subie Bezpieczestwa oraz okrela si sposb uzasadnienia korzystania z LK wobec otoczenia. 11. Raport w sprawie wykorzystania LK zatwierdzaj przeoeni, o ktrych mowa w ust. 9. 12. Przy korzystaniu z MK lub LK naley: 1) dba o waciwy dobr i liczb tajnych osobowych rde informacji odbywajcych spotkania w tym samym MK lub LK; 2) przed wprowadzeniem tajnego osobowego rda informacji uzyska zgod: w departamencie (rwnorzdnym) i WUSW (SUSW) naczelnika wydziau (komrki organizacyjnej), a w RUSW (rwnorzdnych) szefa lub jego zastpcy ds. Suby Bezpieczestwa; fakt ten odnotowuje si w teczce ewidencyjnej MK lub LK i personalnej tajnego wsppracownika lub w dokumentacji innego tajnego osobowego rda informacji; 3) kad informacj wiadczc o ujawnieniu MK lub LK niezwocznie wyjani, a w razie jej potwierdzenia podj odpowiednie przeciwdziaania, nie wyczajc rozwizania umowy z posiadaczem (dysponentem); 4) sporzdzi nie rzadziej ni raz na dwa lata ocen stopnia bezpieczestwa korzystania z MK lub LK; 5) nie odbywa spotka z tajnym osobowym rdem informacji znanym posiadaczowi (dysponentowi) lokalu. 13. Dokumenty dotyczce MK i LK przechowuje si w teczce ewidencyjnej. 14. Punktem kontaktowym (PKT) jest prywatny adres lub telefon, ktrego posiadacz (dysponent) wiadomie poredniczy w jedno- lub dwustronnej cznoci Suby Bezpieczestwa z tajnym osobowym rdem informacji. Przy opracowywaniu PKT stosuje si odpowiednio zasady przewidziane w 13 ust. 9, 10 i 11. 14. Na terenie obiektw pozaresortowych instytucji pastwowych, zakadw pracy, szk itp. nie mog by organizowane pomieszczenia do staego ich wykorzystywania przez Sub Bezpieczestwa. RZECZOWE RDA INFORMACJI 15. 1. Rzeczowymi rdami informacji, o ktrych mowa w 2 ust. 3, s w szczeglnoci: 1) materiay informacyjne pochodzce ze rodkw techniki operacyjnej; 2) kartoteki oraz zbiory archiwalne resortu spraw wewntrznych; 3) dane z systemw informatycznych; 4) materiay bdce w dyspozycji jednostek organizacyjnych resortu spraw wewntrznych i obrony narodowej; 5) informacje urzdw pastwowych, organizacji politycznych i spoecznych; 6) materiay stanowice rdo informacji o dziaalnoci przestpczej; 7) wydawnictwa krajowe i zagraniczne. 2. Materiay mogce stanowi dowody przestpstwa powinny by odpowiednio zabezpieczone w celu ich ewentualnego wykorzystania w postpowaniu karnym. Sposb zabezpieczenia tych materiaw kadorazowo uzgadnia si z jednostk ledcz. ROZDZIA III METODY DZIAALNOCI OPERACYJNEJ 16. 1. W celu realizacji podstawowych zada Suba Bezpieczestwa dla racjonalnego wykorzystania tajnych osobowych rde informacji, a szczeglnie tajnych wsppracownikw, stosuje metod agenturaln. Metod t stosuje si najczciej w powizaniu z innymi metodami dziaalnoci operacyjnej dla przeprowadzenia sprawnych dziaa rozpoznawczych, wykrywczych i zapobiegawczych, a szczeglnie w rozpracowywaniu osoby, grupy osb lub organizacji.
149

2. Ze wzgldu na wykorzystywane rodki Suba Bezpieczestwa moe stosowa ponadto metody operacyjno-techniczne. 3. Kombinacja operacyjna to manewr taktyczny stanowicy zesp dziaa skoordynowanych wewntrznie i kompleksowych, dajcych szanse sprawnego i efektywnego wykonania wanych i zoonych zada Suby Bezpieczestwa. W wyjtkowych wypadkach dopuszczalne jest wprowadzenie do kombinacji operacyjnej jako bezporedniego wykonawcy funkcjonariusza Suby Bezpieczestwa za zgod waciwego podsekretarza stanu w MSW. Raport w sprawie zastosowania kombinacji operacyjnej zatwierdza w sprawach operacyjnego rozpracowania w MSW dyrektor departamentu (rwnorzdnego), a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa. W pozostaych sprawach raport zatwierdzaj w MSW i WUSW (SUSW) naczelnicy wydziaw, a w RUSW (rwnorzdnych) szef lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa. 4. Gra operacyjna to kompleksowa metoda polegajca na oddziaywaniu przez Sub Bezpieczestwa na przeciwnika za pomoc pozorowanych czynnoci, w bezporednim z nim kontakcie i przy wykorzystaniu sprawdzonych i dyspozycyjnych tajnych wsppracownikw dla osignicia znaczcej przewagi strategicznej. Istot gry operacyjnej jest brak orientacji przeciwnika o jej prowadzeniu. Stosowana jest wycznie w ramach sprawy operacyjnego rozpracowania. Raport w sprawie zastosowania gry operacyjnej zatwierdza dyrektor waciwego departamentu. W wypadkach szczeglnego zagroenia dla bezpieczestwa pastwa decyzj o podjciu gry wyprzedzajcej zamiary przeciwnika przez wytworzenie sprzyjajcej sytuacji operacyjnej podejmuje Minister Spraw Wewntrznych lub upowaniony podsekretarz stanu albo Szef Suby Wywiadu i Kontrwywiadu lub Szef Suby Bezpieczestwa w MSW.

ROZDZIA IV OPERACYJNE DZIAANIA PROFILAKTYCZNE 17. Operacyjne dziaania profilaktyczne Suby Bezpieczestwa maj na celu przeciwdziaanie zjawiskom, ktre mog doprowadzi do powstawania czynw przestpczych i innych dziaa godzcych w system demokracji parlamentarnej, interesy polityczne i gospodarcze, bezpieczestwo pastwa lub porzdek publiczny, a w szczeglnoci przez: 1) odpowiednie wykorzystywanie tajnych osobowych rde informacji; 2) oficjalne osobowe rda informacji; 3) rozmowy profilaktyczne; 4) ochron tajemnicy pastwowej i subowej; 5) informowanie organw pastwowych i instytucji gospodarczych o zagroeniach. 18. 1. Zakres dziaa, o ktrych mowa w 17, oraz przeprowadzanie okrelonych czynnoci, powinno wynika z oceny stanu bezpieczestwa pastwa oraz potrzeb przeciwdziaania zagroeniom. 2. Przedsiwzicia z zakresu dziaa profilaktycznych zawarte s w planach dziaa operacyjnych w ramach prowadzonych spraw, a przede wszystkim w sprawach problemowej i profilaktyki operacyjnej. 19. Skuteczno oddziaywania profilaktycznego powinna by przedmiotem okresowych analiz, a metody oddziaywania zmieniane stosownie do biecej i przewidywanej sytuacji. 20. Wspdziaanie z organami pastwowymi i instytucjami gospodarczymi w ramach dziaa profilaktycznych powinno w szczeglnoci obejmowa:
150

1) odpowiednie informowanie organw pastwowych i instytucji gospodarczych o niekorzystnych zjawiskach stwierdzonych w ramach rozpoznawania zagroe pozostajcych w zainteresowaniu Suby Bezpieczestwa; 2) uzgadnianie dziaa zwizanych z ochron obiektw, zespow lub grup specjalistycznych przed wywiadowcz infiltracj; 3) udzia w ocenie stanu ochrony tajemnicy pastwowej i subowej; ujawnianie wystpujcych w tym zakresie niedocigni oraz podejmowanie rodkw zapobiegawczych; 4) ksztatowanie wrd pracownikw ochranianych obiektw poczucia wspodpowiedzialnoci za bezpieczestwo pastwa. 21. W ramach operacyjnych dziaa profilaktycznych realizuje si czynnoci, ktre w szczeglnoci obejmuj: 1) w dziedzinie kontrwywiadowczej: a) koordynacj dziaa operacyjnych w celu zapobiegania wywiadowczej dziaalnoci prowadzonej przez pracownikw przedstawicielstw dyplomatycznych, urzdw konsularnych, innych misji z pastw obcych, b) podejmowanie neutralizujcych przedsiwzi wobec osb ustalonych jako rda informacji przeciwnika; 2) operacyjn ochron osb w celu zapobiegania moliwociom nawizywania z nimi kontaktw przez przedstawicieli obcych sub wywiadowczych lub orodkw dywersyjnych; 3) prowadzenie rozmw profilaktycznych, w uzasadnionych wypadkach, z wytypowanymi pracownikami ochranianych obiektw, jeeli ich dziaalno moe zagrozi bezpieczestwu pastwa; 4) operacyjn ochron szczeglnie wanych wizyt, w tym delegacji zagranicznych, skadanych w ochranianych obiektach; 5) prowadzenie w uzasadnionych wypadkach dziaa przy uyciu przewidzianych prawem rodkw pracy operacyjnej wobec osb zamieszkaych na stae za granic, odwiedzajcych pracownikw ochranianych instytucji; 6) zapobieganie penetracji rodowisk polskich zamieszkaych za granic przez obce wywiady, orodki terrorystyczne oraz dywersji.

ROZDZIA V FORMY DZIAALNOCI OPERACYJNEJ 22. 1. Form dziaalnoci operacyjnej jest sprawa operacyjna, w ramach ktrej dokumentuje si podejmowane czynnoci operacyjne. 2. Sprawy operacyjne prowadzi si przy wykorzystaniu niezbdnych metod i rodkw dziaalnoci operacyjnej. Czynnoci operacyjne powinny by realizowane w taki sposb, aby nie nastpio ujawnienie zainteresowa Suby Bezpieczestwa. 3. Wprowadza si jako formy dziaalnoci operacyjnej nastpujce sprawy: 1) sprawdzenia operacyjnego; 2) operacyjnego rozpracowania; 3) profilaktyki operacyjnej; 4) problemow. 4. Przed wykonaniem czynnoci operacyjnych w stosunku do jakiejkolwiek osoby zasiga si o niej informacji w ewidencji operacyjnej. Jeli osoba ta przebywaa lub przebywa za granic wzgldnie jest cudzoziemcem, naley zasign rwnie informacji w kartotece Departamentu I MSW. Kad czynno wobec osoby zarejestrowanej podejmuje si po uzgodnieniu z kierownikiem jednostki operacyjnej, na wniosek ktrej dokonano rejestracji. 5. Dziaania operacyjne wobec posw, senatorw, Rzecznika Praw Obywatelskich, czonkw Rady Ministrw i innych osb korzystajcych z immunitetw i przywilejw wyjtkowo mog by podejmowane
151

w szczeglnie uzasadnionych sytuacjach. Na ich podjcie naley odpowiednio uzyska zgod: Marszaka Sejmu, Marszaka Senatu, Prezesa Rady Ministrw, I Prezesa Sdu Najwyszego, Prezesa Trybunau Konstytucyjnego, Prokuratora Generalnego, Prezesa Najwyszej Izby Kontroli. 6. Czynnoci majce na celu ochron personelu i siedzib obcych przedstawicielstw dyplomatycznych i urzdw konsularnych oraz innych misji zagranicznych reguluj odrbne przepisy.

SPRAWA SPRAWDZENIA OPERACYJNEGO 23. 1. Spraw sprawdzenia operacyjnego wszczyna si, gdy zachodzi prawdopodobiestwo, e popeniono przestpstwo przeciwko interesom politycznym, gospodarczym lub bezpieczestwu pastwa. 2. Spraw sprawdzenia operacyjnego mona wszcz take ze wzgldu na wane potrzeby operacyjne. 3. Czynnoci podjte w sprawie sprawdzenia operacyjnego maj na celu potwierdzenie prawdopodobiestwa popenienia przestpstwa przy zastosowaniu odpowiednich rodkw i metod pracy operacyjnej. 4. W zalenoci od rezultatw sprawdzenia operacyjnego wszczyna si spraw operacyjnego rozpracowania lub inn spraw; w przeciwnym razie prowadzenia sprawy sprawdzenia operacyjnego naley zaniecha. 5. Spraw sprawdzenia operacyjnego prowadzi si nie duej ni rok. W uzasadnionych wypadkach przeoony moe przeduy jej prowadzenie na czas oznaczony.

OPERACYJNE ROZPRACOWANIE 24. 1. Rozpracowanie operacyjne stanowi planowy, aktywny, skoordynowany zesp dziaa operacyjnych, operacyjno-technicznych, z udziaem sprawdzonych tajnych wsppracownikw, podejmowanych wobec osoby, grupy osb lub organizacji prowadzcych dziaalno godzc w bezpieczestwo, podstawowe interesy polityczne, gospodarcze pastwa albo przygotowujcych jej podjcie. 2. Spraw operacyjnego rozpracowania wszczyna si, jeeli: 1) jest przygotowywana lub prowadzona dziaalno przestpcza, o ktrej mowa w ust. 1, i zachodzi potrzeba rozpoznania form, metod i kierunkw tej dziaalnoci oraz uzyskania dowodw; 2) dokonano czynu przestpczego, a sprawca nie jest znany, i zachodzi potrzeba wszechstronnego wyjanienia okolicznoci sprawy oraz wykrycia sprawcy. 3. Sprawa operacyjnego rozpracowania moe by prowadzona: 1) przed wszczciem postpowania przygotowawczego, jeli przestpcza dziaalno nie zostaa dostatecznie rozpoznana i dowodowo udokumentowana; 2) jednoczenie z postpowaniem przygotowawczym, gdy zachodzi konieczno przeprowadzenia dodatkowych dziaa operacyjnych; 3) po zakoczeniu postpowania przygotowawczego, jeli nie doprowadzio ono do ustalenia lub ujcia sprawcy albo nie doprowadzio do zebrania dostatecznych dowodw, albo jeli mimo ustalenia i ujcia sprawcy zachodzi uzasadnione podejrzenie, e szkodliwa dla interesw pastwa dziaalno bdzie kontynuowana przez inne osoby. 4. W czasie prowadzenia sprawy rozpracowania operacyjnego naley systematycznie wspdziaa z jednostk ledcz, w szczeglnoci w zakresie dokumentowania dowodowego przestpczej dziaalnoci osb objtych rozpracowaniem. 5. Czas prowadzenia sprawy rozpracowania operacyjnego okrela w departamencie (rwnorzdnym) dyrektor, a w WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych) szef WUSW (SUSW) lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa. 6. W wypadku wyjazdu za granic osoby objtej rozpracowaniem ewentualne dalsze dziaania za granic naley uzgodni z Departamentem I MSW. 7. Spraw operacyjnego rozpracowania naley zakoczy po osigniciu celu lub stwierdzeniu okolicznoci wskazujcych na niecelowo dalszego jej prowadzenia.
152

SPRAWA PROFILAKTYKI OPERACYJNEJ 25. 1. Spraw profilaktyki operacyjnej wszczyna si w stosunku do osoby, ktra wymaga staej lub okresowej kontroli albo ochrony w celu zapobieenia ewentualnym dziaaniom zagraajcym interesom politycznym, gospodarczym lub bezpieczestwu pastwa. 2. Spraw profilaktyki operacyjnej wszczyna si w szczeglnoci wobec osb: 1) co do ktrych istnieje prawdopodobiestwo, e mog podj dziaalno godzc w konstytucyjny porzdek pastwa; 2) wchodzcych w skad personelu placwek dyplomatycznych lub innych przedstawicielstw pastw obcych oraz czonkw ich rodzin w celu ich ochrony oraz rozpoznania ewentualnych zagroe; 3) ktre mog sta si przedmiotem zainteresowania przeciwnika, a przede wszystkim obcych sub specjalnych lub zorganizowanych struktur przestpczoci midzynarodowej. 3. Sprawa profilaktyki operacyjnej jest okresowo analizowana, nie rzadziej ni raz na dwa lata, pod wzgldem skutecznoci i celowoci jej dalszego prowadzenia. 4. W razie stwierdzenia, e operacyjnie kontrolowana osoba podejmuje sprzeczne z prawem dziaania, wszczyna si spraw operacyjnego rozpracowania.

SPRAWA PROBLEMOWA 26. 1. Sprawa problemowa jest form dokumentacji operacyjnej caoksztatu dziaa w istotny sposb wpywajcych na rozpoznanie lub ochron przedmiotu zainteresowa Suby Bezpieczestwa. 2. Spraw problemow obejmuje si w szczeglnoci dziaania zagraajce bezpieczestwu pastwa polskiego, a w tym dziaalno obcych sub wywiadowczych, zagadnienia terroryzmu, dywersji, sabotau, zorganizowanych form przestpczoci midzynarodowej, innych dziaa przestpczych lub szkodliwych, godzcych w konstytucyjny porzdek prawny oraz podstawowe interesy polityczne i gospodarcze pastwa, w celu: 1) rozpoznania struktur, skadw osobowych, zamierze, planw i dziaa; 2) stworzenia warunkw do podjcia przeciwdziaa operacyjnych, zmierzajcych do zapobiegania i neutralizowania szkodliwych poczyna. 3. Spraw problemow wszczyna si w uzasadnionych wypadkach w celu ochrony lub rozpoznania zagroe i podjcia stosownych przeciwdziaa, obejmujc ni: 1) instytucj, organizacj spoeczn oraz majc istotne znaczenie dla obronnoci lub gospodarki pastwa bran lub jednostk organizacyjn; 2) firm zagraniczn, inwestora zagranicznego, spk o kapitale mieszanym; 3) wydarzenie, imprez midzynarodow, oglnokrajow lub lokaln o wanym znaczeniu polityczno-spoecznym. 4. Spraw problemow wszczyna si take dla ochrony organw pastwowych przede wszystkim przed dziaalnoci obcych wywiadw, terrorystyczn, dywersyjn i sabotaow. 5. Spraw problemow wszczyna si ponadto wobec placwki dyplomatycznej, urzdu konsularnego, innej misji zagranicznej w celu ochrony oraz rozpoznania ewentualnych zagroe. 6. Jeeli przedmiot zainteresowania, objty spraw problemow przez jednostk organizacyjn Suby Bezpieczestwa MSW, wymaga take podjcia go przez odpowiedni wydzia (komrk organizacyjn) WUSW (SUSW), RUSW (rwnorzdnych) dopuszcza si moliwo wszczcia sprawy problemowej przez ten wydzia (komrk organizacyjn). Decyzj w tej sprawie podejmuje szef WUSW (SUSW) lub jego zastpca ds. Suby Bezpieczestwa, po uzgodnieniu z dyrektorem waciwego departamentu (rwnorzdnego). 7. Sprawa problemowa w zalenoci od rodzaju objtego ni zagadnienia powinna zawiera w szczeglnoci: 1) ogln charakterystyk; 2) roczne oceny stanu rozpoznania lub ochrony;
153

3) okresowe plany dziaa operacyjnych; 4) system wspdziaania z innymi jednostkami organizacyjnymi resortu spraw wewntrznych, Zwiadem Wojsk Ochrony Pogranicza, Wojskow Sub Wewntrzn Jednostek Wojskowych Ministerstwa Spraw Wewntrznych oraz Wojskow Sub Wewntrzn Ministerstwa Obrony Narodowej; 5) plan operacyjnej ochrony przed ewentualnymi zagroeniami oraz plan z zaznaczeniem punktw newralgicznych; 6) materiay ze sprawdze oraz rdowe informacje dotyczce osb nieobjtych sprawami operacyjnymi; 7) wykaz pseudonimw wasnych tajnych osobowych rde informacji, w tym tajnych wsppracownikw, uwzgldniajcy ich rozmieszczenie i moliwoci operacyjne oraz system cznoci alarmowej; 8) wykaz MK i LK wykorzystywanych do spotka z tajnymi osobowymi rdami informacji, o ktrych mowa w pkt. 7; 9) wykaz wasnych spraw operacyjnych; 10) systematycznie aktualizowane wykazy: a) osb dopuszczonych do prac tajnych i tajnych specjalnego znaczenia, b) wybitnych specjalistw, c) osb bdcych oficjalnymi rdami informacji oraz innych osb godnych zaufania; d) przedstawicieli instytucji pastw obcych zwizanych z zagadnieniem objtym spraw, e) osb, ktre podejmoway dziaalno godzc w obowizujcy porzdek prawny pastwa, f) osb objtych sprawami operacyjnymi, o ktrych mowa w pkt. 9; 11) kopie informacji przekazywanych organom pastwowym i instytucjom gospodarczym. 8. Sprawa problemowa prowadzona jest przez okres niezbdny dla efektywnego rozpoznania lub ochrony przedmiotu pozostajcego w zainteresowaniu Suby Bezpieczestwa.

ZASADY PROWADZENIA SPRAW OPERACYJNYCH 27. 1. Decyzj o wszczciu i zakoczeniu sprawy operacyjnej podejmuj: 1) dyrektor departamentu (rwnorzdnego), szef WUSW (SUSW) lub zastpca ds. Suby Bezpieczestwa w odniesieniu do sprawy operacyjnego rozpracowania (z zastrzeeniem pkt 2), oraz sprawy problemowe: 2) dyrektor waciwego departamentu (rwnorzdnego) w odniesieniu do sprawy operacyjnego rozpracowania wszcztej na podstawie informacji z gry operacyjnej; 3) naczelnik wydziau w departamencie (rwnorzdnym) i WUSW (SUSW) oraz szef RUSW (rwnorzdnego) lub zastpca szefa ds. Suby Bezpieczestwa w odniesieniu do sprawy operacyjnego sprawdzenia i sprawy profilaktyki operacyjnej. 2. Dyrektorzy departamentw (rwnorzdnych), kady w zakresie swojego dziaania, okrelaj: 1) przedmioty operacyjnego zainteresowania, ktre winny by objte sprawami problemowymi; 2) osoby, ktre winny by objte sprawami profilaktyki operacyjnej. Dyrektorzy departamentw (rwnorzdnych) zobowizani s do okresowej weryfikacji, nie rzadziej ni raz na trzy lata, zagadnie okrelonych w pkt. 1 i 2. 3. Czynnoci w sprawach operacyjnych realizuje si zgodnie z zatwierdzonymi planami, zawierajcymi: 1) analiz operacyjn materiaw sprawy; 2) cel i gwne kierunki jej prowadzenia; 3) wykorzystanie przewidzianych prawem rodkw pracy operacyjnej; 4) terminy i osoby realizujce przedsiwzicia ujte w planie. Plany przedsiwzi zatwierdzaj przeoeni, o ktrych mowa w ust. 1. 4. W celu zapewnienia prawidowego prowadzenia spraw operacyjnych dyrektorzy departamentw (rwnorzdnych) i szefowie WUSW (SUSW) lub ich zastpcy ds. Suby Bezpieczestwa, kady w zakresie swojego dziaania, sprawuj nadzr nad prowadzeniem spraw przez terenowe jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa i udzielaj im niezbdnej pomocy. 5. Nadzr i pomoc, o ktrych mowa w ust. 4, powinny si wyraa w ocenie sposobu prowadzenia sprawy, udziale w opracowywaniu planw, koordynacji dziaa operacyjnych, realizacji poszczeglnych czyn154

noci operacyjnych, ukierunkowywaniu pracy tajnych wsppracownikw oraz innych tajnych osobowych rde informacji. 6. Decyzj o objciu nadzorem indywidualnym (kontrol) okrelonej sprawy operacyjnej przez waciw komrk organizacyjn departamentu (rwnorzdnego) lub WUSW (SUSW) podejmuj przeoeni wymienieni w ust. 4 lub upowanione przez nich osoby. 7. Kierownik jednostki organizacyjnej prowadzcej spraw objt nadzorem indywidualnym obowizany jest uzgodni podejmowane dziaania z kierownikiem jednostki organizacyjnej sprawujcej nadzr. 8. Jednostka organizacyjna nadzorujca prowadzenie sprawy operacyjnej prowadzi teczk kontroln sprawy. 9. Kierownicy jednostek organizacyjnych, kady w zakresie swojego dziaania, zobowizani s do systematycznej kontroli spraw operacyjnych. Fakt przeprowadzenia kontroli odnotowuje si w aktach sprawy, cznie z uwagami i zaleceniami. 10. Przed zakoczeniem sprawy operacyjnej ustala si, ktre osoby objte spraw wycofuje si ze zbiorw oglnoinformacyjnych.

ROZDZIA VI PLANOWANIE DZIAALNOCI OPERACYJNEJ 28. 1. W dziaalnoci operacyjnej Suby Bezpieczestwa sporzdza si: 1) plan kierunkowy; 2) plan wykonawczy. 29. 1. Plan kierunkowy sporzdza si na podstawie wytycznych kierownictwa subowego i oceny stanu bezpieczestwa w danym zakresie dziaania. 2. Plan kierunkowy sporzdza: dyrektor departamentu (rwnorzdny), szef WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych), naczelnik wydziau w departamencie (rwnorzdnym), naczelnik wydziau w WUSW (SUSW) kady w zakresie swojego dziaania. 30. 1. Plan kierunkowy okrela kierunki dziaa operacyjnych, podstawowe zadania, siy i rodki niezbdne do wykonania zada okrelonej jednostki operacyjnej Suby Bezpieczestwa. Stanowi on ramy zasadniczych dziaa jednostki w okresie objtym planem. Plan kierunkowy sporzdza si na okres roku kalendarzowego. W uzasadnionych wypadkach plan taki moe obejmowa kierunki na wiele lat, ze wskazaniem wykonania ich w poszczeglnych latach. 2. Plan kierunkowy skada si z: 1) analizy sytuacji operacyjnej; 2) prognozy rozwoju sytuacji i zagroe oraz wynikajcych z tego wnioskw; 3) celw i kierunkw dziaa biecych i perspektywicznych; 4) wskazwek w sprawie metod i rodkw pracy operacyjnej; 5) wykazu jednostek (komrek organizacyjnych) Suby Bezpieczestwa, funkcjonariuszy odpowiedzialnych za realizacj poszczeglnych kierunkw dziaa i zada; 6) terminw wykonania zada. 3. W uzasadnionych wypadkach w planie kierunkowym mog by zawarte bardziej szczegowe dziaania operacyjne. 31 1. Plan kierunkowy realizowany jest przez plany wykonawcze sporzdzane w sprawach operacyjnych.
155

2. Plan wykonawczy sporzdza si w oparciu o analiz operacyjn posiadanych informacji, okrelajc cel i kierunki dziaania oraz czynnoci, przedsiwzicia operacyjne, uwzgldniajc siy i rodki, terminy wykonania, funkcjonariuszy odpowiedzialnych za ich realizacj. 3. Plan wykonawczy sporzdza funkcjonariusz prowadzcy dan spraw operacyjn. 32. 1. Plany: kierunkowy i wykonawczy s zatwierdane i kontrolowane przez waciwych przeoonych. 2. Plany Suby Bezpieczestwa w RUSW (rwnorzdnych), dotyczce czynnoci wykraczajcych poza uprawnienia szefa RUSW lub zastpcy szefa ds. Suby Bezpieczestwa, zatwierdza i kontroluje ich wykonanie szef WUSW (SUSW) lub zastpca ds. Suby Bezpieczestwa. 33. 1. Plany: kierunkowy i wykonawczy zmienia si w razie zmiany oceny stanu bezpieczestwa lub sytuacji operacyjnej. 2. Plany: kierunkowy i wykonawczy mog by zmienione wycznie na podstawie decyzji zatwierdzajcego plan lub jego przeoonego. 34. 1. Rezultaty dziaa operacyjnych wynikajce z realizacji planw stanowi podstaw do oceny dziaalnoci jednostki operacyjnej Suby Bezpieczestwa i poszczeglnych funkcjonariuszy. 2. Pisemne sprawozdania z wykonania rocznego planu kierunkowego kierownicy jednostek operacyjnych Suby Bezpieczestwa przedkadaj waciwym przeoonym w terminie do 15 stycznia roku nastpnego. O realizacji planw wykonawczych melduje si na bieco.

ROZDZIA VII ZASADY WSPDZIAANIA WSPDZIAANIE JEDNOSTEK OPERACYJNYCH SUBY BEZPIECZESTWA 35. 1. Jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa zobowizane s w szczeglnoci do wzajemnego przekazywania sobie informacji operacyjnych, ich oceny, wsplnej realizacji zada, rozpoznawania zagroe pozostajcych w zainteresowaniu wsppracujcych jednostek operacyjnych Suby Bezpieczestwa, a take uwzgldniania w uzasadnionych wypadkach wzajemnych potrzeb operacyjnych w pracy z tajnymi wsppracownikami. 2. W wypadku rozpracowania operacyjnego (osoby, grupy osb, problemu) przez wicej ni jeden departament (rwnorzdny) rol koordynatora spenia departament (rwnorzdny) waciwy rzeczowo z tytuu sprawy lub departament (rwnorzdny) wyznaczony decyzj wyszego przeoonego. 3. Zasad, o ktrej mowa w ust. 2, stosuje si rwnie odpowiednio do komrek organizacyjnych WUSW (SUSW) i RUSW (rwnorzdnych).

WSPDZIAANIE JEDNOSTEK OPERACYJNYCH SUBY BEZPIECZESTWA I LEDCZYCH 36. Jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa i ledcze s zobowizane do wspdziaania w realizacji zada subowych.
156

 37. 1. Wspdziaanie jednostek operacyjnych Suby Bezpieczestwa i ledczych powinno trwa od chwili stwierdzenia zagroenia dziaalnoci przestpcz, w czasie rozpracowania operacyjnego oraz ewentualnego postpowania karnego a do prawomocnego jego rozstrzygnicia. 2. Wspdziaanie jednostek operacyjnych Suby Bezpieczestwa i ledczych polega w szczeglnoci na: 1) okresowej wsplnej ocenie rezultatw ustale operacyjnych i wnioskowaniu co do dalszego biegu sprawy oraz wzajemnym ukierunkowywaniu dalszych przedsiwzi operacyjno-ledczych; 2) uzgadnianiu sposobu realizacji przedsiwzi operacyjnych w zakresie ujawniania i zabezpieczania dla potrzeb postpowania przygotowawczego materiaw mogcych stanowi dowody w sprawie, a przede wszystkim metod nadawania form procesowych sprawdzonym informacjom operacyjnym; 3) uzgadnianiu zada zlecanych tajnym osobowym rdom informacji, w tym tajnym wsppracownikom, w celu zapobieenia ich uczestnictwu w dziaalnoci przestpczej; 4) wymianie i weryfikacji informacji. 3. Jednostki ledcze udzielaj pomocy w zakresie podejmowanych przez jednostki operacyjne czynnoci publiczno-prawnych. 4. Jednostki ledcze zobowizane s do przeprowadzania szkole w jednostkach operacyjnych Suby Bezpieczestwa z wybranych zagadnie prawa w zakresie niezbdnym do prawidowej realizacji zada operacyjnych. 5. Szczeglnie efektywn form wspdziaania jednostek operacyjnych Suby Bezpieczestwa i ledczych w trakcie postpowa przygotowawczych jest tworzenie grup operacyjno-ledczych. 6. W toku czynnoci procesowych oraz operacyjnych jednostki ledcze realizuj rwnie zadania oglne Suby Bezpieczestwa w zakresie wykrywania, rozpoznawania i przeciwdziaania przestpczoci. 7. Jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa i ledcze opracowuj przed wszczciem postpowania przygotowawczego plan dziaa operacyjno-ledczych, z uwzgldnieniem czynnoci zapewniajcych nieujawnienie tajnych wsppracownikw i innych rodkw pracy operacyjnej. 8. Jeli jednostka ledcza stwierdzi brak dostatecznych podstaw do wszczcia postpowania przygotowawczego, okrela dodatkowe czynnoci, jakie naley wykona w celu uzupenienia materiaw. Jednostka operacyjna Suby Bezpieczestwa jest zobowizana do przekazania uzupenionych materiaw do powtrnej oceny lub zawiadomienia jednostki ledczej o odstpieniu od sporzdzenia wniosku o spowodowanie wszczcia postpowania przygotowawczego. 9. W razie uzyskania informacji uzasadniajcych podejrzenie popenienia przestpstwa jednostka operacyjna Suby Bezpieczestwa niezwocznie zawiadamia o tym fakcie jednostk ledcz. 10. Jeli natychmiastowe podjcie czynnoci procesowych przez jednostk ledcz nie jest moliwe, a zachodzi niebudzca wtpliwoci obawa utraty lub znieksztacenia ladw i dowodw przestpstwa, jednostka operacyjna Suby Bezpieczestwa moe dokona czynnoci procesowych w niezbdnym zakresie. Czynnoci te powinni wykonywa przede wszystkim funkcjonariusze Suby Bezpieczestwa przeszkoleni w jednostce ledczej. Po wykonaniu czynnoci wszystkie materiay naley niezwocznie przekaza jednostce ledczej. 11. Wspdziaanie jednostek operacyjnych Suby Bezpieczestwa z prokuratur i sdami odbywa si wycznie za porednictwem jednostek ledczych.

WSPDZIAANIE JEDNOSTEK OPERACYJNYCH SUBY BEZPIECZESTWA Z POZOSTAYMI JEDNOSTKAMI ORGANIZACYJNYMI RESORTU SPRAW WEWNTRZNYCH 38. 1. Z jednostkami operacyjnymi Suby Bezpieczestwa zobowizane s wspdziaa inne jednostki organizacyjne resortu spraw wewntrznych, w szczeglnoci dotyczy to jednostek operacyjno-technicznych MSW oraz Milicji Obywatelskiej. 2. Suba Bezpieczestwa i Milicja Obywatelska przekazuj sobie nawzajem uzyskiwane w toku pracy operacyjnej materiay dotyczce przestpstw lub wykrocze pozostajcych w zainteresowaniu tych sub.
157

3. Jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa oraz Zarzd Wojskowej Suby Wewntrznej Jednostek Wojskowych MSW i Zarzd Zwiadu Wojsk Ochrony Pogranicza wspdziaaj ze sob w ramach swoich zakresw dziaania. 4. Zadania jednostek organizacyjnych resortu spraw wewntrznych na rzecz Suby Bezpieczestwa ustalaj i systematycznie kontroluj ich wykonanie waciwi przeoeni. 5. Akademia Spraw Wewntrznych jest zobowizana do wsppracy z jednostkami operacyjnymi Suby Bezpieczestwa w zakresie badania problematyki operacyjnej.

WSPDZIAANIE SUBY BEZPIECZESTWA Z WACIWYMI SUBAMI POZARESORTOWYMI 39. Suba Bezpieczestwa, realizujc zadania w ramach swojego zakresu dziaania, wspdziaa z waciwymi subami Wojska Polskiego, a zwaszcza z Wojskow Sub Wewntrzn Ministerstwa Obrony Narodowej i Zarzdem II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.

WSPDZIAANIE Z ZAGRANIC 40. Wspdziaanie Suby Bezpieczestwa z odpowiednimi subami pastw obcych jest regulowane odrbnymi przepisami.

ROZDZIA VIII DOKUMENTACJA I EWIDENCJA OPERACYJNA PODSTAWOWE ZASADY I FORMY DOKUMENTOWANIA 41. 1. Dziaania operacyjne prowadzone przez Sub Bezpieczestwa powinny by dokumentowane. 2. Dokumentami operacyjnymi s w szczeglnoci: 1) dokumenty pisemne (informacje, wydruki, raporty, wnioski, notatki subowe, analizy operacyjne, plany pracy, sprawozdania, meldunki itp.); 2) noniki informacji (tamy, w tym magnetowidowe, magnetofonowe, zapisy na dyktafonach, kalki maszynowe, dyskietki, dyski, pyty itp.); 3) dokumenty fotograficzne (zdjcia, fotokopie, klisze, bony, filmy, mikrofilmy itp.); 4) dokumenty graficzne (plany, szkice, itp.). Dokument operacyjny powinien zawiera: dat, numer rejestracyjny, cech tajnoci, cz opisow oraz rozdzielnik i podpis wykonawcy. 42. 1. W pracy operacyjnej istotn rol odgrywa system uzyskiwania opracowywania i wykorzystywania informacji operacyjnych. 2. Informacj, w rozumieniu instrukcji, jest kada wiadomo (zbir wiadomoci) o osobach, faktach i zjawiskach pozostajcych w zainteresowaniu Suby Bezpieczestwa. 3. Informacje uyteczne dla dziaa operacyjnych powinny: 1) wiza si z zakresem dziaa jednostki operacyjnej Suby Bezpieczestwa lub innych jednostek organizacyjnych, z ktrymi jednostki operacyjne Suby Bezpieczestwa wspdziaaj;
158

2) obiektywnie odtwarza stan wiedzy o osobach i ich dziaalnoci, rzeczach, faktach, zdarzeniach i sytuacjach; 3) umoliwia ich praktyczne wykorzystanie. 4. Jeeli informacja nie dotyczy bezporednio przedmiotu zainteresowania danej jednostki operacyjnej, a ma warto operacyjn, naley przekaza j waciwej jednostce6.

Zacznik instrukcji stanowi pominity w druku spis treci.

159

160