Przyczynowo intencjonalna u Johna Searlea

Krzysztof Gajewski

Przyczynowo zykalna, mentalna i intencjonalna W lozoi umysu Johna R. Searlea niema rol odgrywa przyczynowo intencjonalna. W poniszym artykule podejm prb omwienia zastosowa, jakie Searle czyni z tego pojcia przy rozwizywaniu rnego rodzaju problemw pojawiajcych si w lozocznej teorii percepcji i dziaania. Zacznijmy jednak od kwestii, czym w ogle jest przyczynowo intencjonalna. Dlaczego waciwie mwi si o rnych rodzajach wizi przyczynowo-skutkowej, skoro jest ona okrelona na jednorodnym uniwersum zdarze? Wyrniamy jednak przyczynowo zykaln i mentaln. Wedle uj dualistycznych homogeniczne uniwersum zdarze rozpada si na dwie podklasy: zdarzenia mentalne oraz zdarzenia zykalne. Wizi przyczynowe pojte jako antysymetryczne relacje dwuargumentowe mona poklasykowa zatem ze wzgldu na rodzaj argumentw. Z tego punktu widzenia moliwe s cztery konguracje: 1. zdarzenie zykalne powoduje inne zdarzenie zykalne (np. ruch kul bilardowych) 2. zdarzenie mentalne powoduje zdarzenie zykalne (np. ch uniesienia rki wywouje uniesienie rki) 3. zdarzenie zykalne powoduje zdarzenie mentalne (np. ukucie ig powoduje bl) 4. zdarzenie mentalne powoduje inne zdarzenie mentalne (np. uczucie blu wywouje wspomnienie innego blu z przeszoci) Stosowana przez lozofw umysu nazwa przyczynowo zykalna byaby tosama z pierwsz z wymienionych grup, a pozostae trzy wpadayby do klasy przyczynowoci mentalnej.

Mona jednak inaczej ten podzia przeprowadzi. Uzyskamy w ten sposb nieco inn denicj przyczynowoci zykalnej i mentalnej. Powiedzmy, e przyczynowo mentalna ma miejsce wwczas, gdy relewantna przyczynowo staje si zawarto stanu mentalnego. Zawarto stanu mentalnego to nic innego jak jego odniesienie, ktre w takim ujciu przyczynowoci mentalnej peni funkcj terminu pierwotnego teorii. To wanie ten rodzaj zwizku przyczynowego Searle okrela mianem przyczynowoci intencjonalnej. Jeli x powoduje y, wwczas x i y pozostaj w relacji przyczynowoci intencjonalnej wtedy i tylko wtedy, gdy albo 1. x jest stanem lub zdarzeniem intencjonalnym oraz y jest warunkiem fortunnoci x (lub czci warunkw fortunnoci x), albo 2. y jest stanem lub zdarzeniem intencjonalnym oraz x jest warunkiem fortunnoci y (lub czci warunkw fortunnoci y). Jeli (1), to intencjonalna zawarto x jest relewantna przyczynowo i x powoduje y ze wzgldu na t zawarto. Jeli (2), to intencjonalna zawarto y jest relewantna przyczynowo i y jest powodowane ze wzgldu na t zawarto [?, 122 123] Warunki fortunnoci stanu intencjonalnego i relewancja przyczynowa zawartoci intencjonalnej Searle podtrzymuje zaoenia Franza Brentany i w intencjonalnoci upatruje cechy konstytutywnej klasy zdarze mentalnych. Brentano powiada, e zjawiska mentalne zawieraj w sobie pewnego rodzaju przedmiot, ktremu przysuguje szczeglny sposb istnienia: nieistnienie intencjonalne [?]. W ten sposb sprowokowa powstanie dwch tradycji ujmowania intencjonalnoci. Jedna z nich koncentruje si na stanach intencjonalnych i jeli ju wypowiada si o przedmiotach intencjonalnych, to traktuje je jako synonim zawartoci stanu intencjonalnego. Druga z kolei za centralne pojcie przyjmuje wanie przedmiot intencjonalny (zwany przedmiotem czysto intencjonalnym), ktry od wszelkich przedmiotw nieintencjonalnych odrnia si tym, e posiada tre. Searle jest z ca pewnoci przedstawicielem pierwszej tradycji. Stan intencjonalny to dla niego para skadajca si z typu psychologicznego oraz zawartoci intencjonalnej. Odwouje si tu do wasnej koncepcji czynnoci mowy. 2

W odniesieniu do kadego aktu mowy mona mwi o mocy illokucyjnej oraz o treci przekonaniowej [?]. Typ stanu intencjonalnego odpowiada mocy illokucyjnej aktu mowy (mwi, rozkazywa, obiecywa), a jego intencjonalna zawarto treci przekonaniowej czynnoci mowy. Takie ujcie okrela si mianem lingwistycznej koncepcji intencjonalnoci, ktrej gwnym zaoeniem jest to, e kademu aktowi mowy odpowiada pewien stan intencjonalny, przy czym fortunno stanu intencjonalnego bdzie warunkiem koniecznym skutecznoci aktu mowy (tzw. warunek szczeroci) [?, 9 10]. Searle przyjmuje ujcie lingwistyczne i stosuje jako podstawowe narzdzie do badania intencjonalnoci, cho dostrzega jego ograniczenia [?, 6 7]. Warunki fortunnoci stanu intencjonalnego rwnie powstay jako odpowiednik warunkw fortunnoci czy te skutecznoci czynnoci mowy. Akt mowy moe by skuteczny lub nieskuteczny, natomiast nie zawsze mona mu przypisa prawdziwo lub faszywo. Akt illokucyjny jest skuteczny wtedy i tylko wtedy, gdy jego wykonanie przebiego zgodnie z szeregiem regu skadajcych si na warunki fortunnoci. Podobnie w przypadku stanw intencjonalnych. Kategorie prawdy i faszu stosuj si tylko do przekona, a istnieje wiele innych stanw intencjonalnych, takich jak pragnienia, percepcje czy intencje, w odniesieniu do ktrych mwienie o prawdziwoci lub faszywoci nie ma sensu. Stany intencjonalne w zalenoci od typu posiadaj zrnicowane warunki fortunnoci. Np. stan intencjonalny wyraany przez funktor X wie, e Y bdzie fortunny tylko, gdy osoba X bdzie wiedziaa, e Y, czyli gdy Y bdzie prawd, a ponadto osoba Y bdzie przekonana, e Y, i bdzie w stanie swoje przekonanie stosownie uzasadni. Stan intencjonalny polegajcy na percypowaniu wizualnym jakiego przedmiotu, bdzie fortunny tylko wwczas, gdy osoba percypujca bdzie posiadaa doznanie wzrokowe tego przedmiotu, a ponadto owo doznanie wzrokowe bdzie skutkiem znajdowania si owego przedmiotu w polu widzenia osoby postrzegajcej. Innymi sowy, percepcja charakteryzuje si przyczynowym samoodniesieniem (causal selfreferentiality) [?, 50]. I w kocu intencja bdzie skuteczna, jeli zamierzany efekt si zrealizuje (efektywno intencji) oraz bdzie skutkiem owej intencji (samoodniesienie przyczynowe) ze wzgldu na jej tre, co oznacza, e intencjonalna zawarto intencji fortunnej jest relewantna przyczynowo [?, 109]. I wanie w formuowaniu warunkw fortunnoci stanw intencjonalnych przydatne bdzie pojcie przyczynowoci intencjonalnej. Searle podaje m. in. nastpujce przykady intencjonalnych wizi przyczy-

nowych. 1. Pragnienie sprawia, e sigam po wod. Przypumy, e chce mi si pi i sigam po szklank wody [?, 118] 2. Kwiat powoduje, e posiadam pewne doznanie wizualne. Jeli kto mnie pyta Co sprawio, e miae doznanie wizualne kwiatu?, naturaln odpowiedzi byoby Widziaem kwiat [?, 119] 3. Uniosem rami, a ono powdrowao do gry. Jeli kto pyta Co sprawio, e twoje rami si unioso?, naturaln odpowiedzi byoby Uniosem je [?, 119] We wszystkich tych trzech przypadkach wystpuje przyczynowo intencjonalna. Zdarzenia poczone intencjonaln wizi przyczynow powoduj swoje skutki lub s spowodowane przez swoje przyczyny ze wzgldu na swoj tre intencjonaln. Zauwamy, e, zgodnie z cytowanym okreleniem przyczynowoci intencjonalnej, wystarczy, aby przyczyna lub skutek byy stanami intencjonalnymi (w szczeglnym przypadku i przyczyna, i skutek mog jednoczenie by stanami intencjonalnymi). Wynika z tego, e intencjonalna wi przyczynowa nie moe czy dwch zdarze zykalnych i pozbawionych charakteru mentalnego, jeli tylko przyjmiemy dogmat Brentany goszcy, e intencjonalno jest cech podrzdn lub zamienn wobec mentalnoci, a wic e intencjonalne mog by jedynie zjawiska mentalne. Rozwamy przykad z fortunnym podniesieniem rki. Przyczyna ma tutaj charakter intencjonalny jest to intencja podniesienia rki. Skutek jest zdarzeniem zykalnym i polega na zmianie pooenia rki, uzyskanym poprzez obrt systemu kostnego wok odpowiednich staww, wywoany skurczem odpowiednich mini rki i ramienia. Czy do fortunnoci intencji wystarczy, aby nastpowao po niej zdarzenie polegajce na tym, e rka osoby posiadajcej ow intencj uniesie si do gry? Lub oglniej: czy jeli zdarzenie mentalne powoduje zdarzenie zykalne, to z koniecznoci mamy do czynienia z intencjonaln wizi przyczynow?

Moe by tak, e kto posiada intencj uniesienia rki i jego rka faktycznie si unosi, jednak nie dlatego, e zrealizowa ow intencj, ale dlatego, e kto chwyci za jego rk i j unis. Nastpstwo zdarze naley w tym wypadku odrni od wizi przyczynowo-skutkowej. Wydawaoby si zatem, e do fortunnoci intencji wystarczy, aby zamierzane zdarzenie miao miejsce i byo skutkiem intencji. Jednak i to sformuowanie jest niewystarczajce. Moliwe jest pozbawione treci lub treciowo nierelewatne oddziaywanie kauzalne midzy sfer zykaln a mentaln. Np. ukucie ig powoduje bl, ktry jest fenomenem mentalnym. W tym przypadku w ogle jednak brak treci intencjonalnej. Warunek relewantnoci treci jest niespeniony i to w sposb pusty. Tre nie jest relewantna przyczynowo, poniewa w ogle jej nie ma. Bl nie jest w ogle stanem intencjonalnym oraz nie posiada zawartoci intencjonalnej (lub przynajmniej nie kady rodzaj blu). Moe jednak by i tak, e w psychozyczne oddziaywanie kauzalne wejdzie stan intencjonalny, a jednak nie ze wzgldu na swoj tre pozostanie ona przyczynowo nierelewatna. Sytuacj t ilustruje stworzony przez Davidsona przykad z alpinist, ktry trzyma lin z wiszcym na niej partnerem wspinaczkowym. Alpinista ma wiadomo, e sam jest w niebezpieczestwie, ktre by si znacznie zmniejszyo, gdyby pozby si ciaru. wiadomo ta na tyle wytrca go z rwnowagi, e si dekoncentruje i przez nieuwag wypuszcza lin z rki [?, 83]. W tej sytuacji rozlunienie uchwytu rki jest skutkiem pragnienia uwolnienia si od niebezpieczestwa, ale nie ze wzgldu na tre tego pragnienia. Dobrze ilustruje pojcie relewancji przyczynowej podany przez Freda Dretskeego przykad piewaczki, ktra potra piewem rozbija szko [?]. Jej piew oddziauje wwczas przyczynowo nie ze wzgldu na swoj zawarto semantyczn, ale ze wzgldu na swoje parametry zykalne. Na czym polega zwizek przyczynowy, dla ktrego pozostaje relewantna zawarto treciowa przyczyny lub skutku? Mamy z nim do czynienia w kadym fortunnie wykonanym dziaaniu. Searle jednak nie podaje bezporedniej charakterystyki fortunnego intencjonalnego zwizku przyczynowego, prowadzcego do zajcia dziaania, ale koncentruje si na przykadach zwizkw niefortunnych, jak gdyby deniujc go przez negacj. Aby cig przyczynowy mg zosta uznany za intencjonalny, przyczyna musi oddziaywa kauzalnie ze wzgldu na swoj zawarto. Czy bdzie tak w nastpujcym zaproponowanym przez Searlea przykadzie?

Przypumy, e w sposb zakryty dla mnie moje rami zostaje podwizane w taki sposb, e kiedykolwiek prbuj je podnie, kto inny sprawia, e si ono unosi. Zatem dziaanie jest jego, nie moje, nawet jeli posiadam intencj w dziaaniu podniesienia mojego ramienia i w pewnym sensie ta intencja sprawia, e rami idzie do gry [?, 110] Moja intencja uniesienia rki powoduje, e kto unosi moje wasne rami. Pojawiaj si pytania: (1) Czy moja zawarto mojej intencji oddziauje przyczynowo w sposb relewantny? (2) Czy mamy w tym wypadku do czynienia z przyczynowoci intencjonaln? Searle uwaa. e w tej sytuacji intencja podniesienia rki nie byaby fortunna, poniewa wkroczya czyja inna intencja w dziaaniu i spowodowaa wydarzenie [?, 110] Opisany przykad ilustruje okazjonalistyczne rozwizanie problemu psychozycznego. Zdarzenie zykalne, zainicjowane przyczynowo przez moj intencj, w istocie byo dziaaniem jakiej innej osoby. Skutkiem mojego dziaania jest dziaanie innej osoby, ktre dopiero powoduje zamierzony stan rzeczy. Zdaniem Searlea interwencja obcej intencjonalnoci przerywa intencjonalny cig przyczynowy. Co innego, jeli owa osoba zostanie zastpiona pozbawionym intencjonalnoci mechanizmem. Nawet jeli moje rami w sposb dla mnie ukryty jest podczone do caego systemu kabli elektrycznych, ktre prowadz przez Moskw i wracaj via San Diego i kiedy prbuj je unie, to caa ta maszyneria sprawia, e moje rami si unosi, uniosem moje rami [?, 110] Wwczas dziaanie wykonane zostao fortunnie. Zatem, reasumujc: jeli nie wiem o tym, e moje dziaanie stanowi tylko impuls do dziaania dla kogo innego, kto powoduje dziaanie, ktre zamierzam, to wwczas to nie ja wykonuj zamierzone dziaanie. Wykonuje je owa osoba. Moje dziaanie ogranicza si do produkowania impulsw do dziaania tej drugiej osoby.

A jednak zawarto mojej intencji miaa jaki wpyw na ow obc intencj doprowadzia ona do zajcia zamierzanego przeze mnie stanu rzeczy, tzn. do tego stanu rzeczy, ktry nalea do zawartoci mojej intencji. Jej skutek by tosamy z jej zawartoci. Czy mona powiedzie w tej sytuacji, e tre mojej intencji bya przyczynowo relewantna? Z ca pewnoci. A wic sama relewancja przyczynowa zawartoci nie jest warunkiem wystarczajcym fortunnej intencji. Jeli przyjmiemy, e rozwizanie okazjonalistyczne odbiera przywilej wykonywania jakichkolwiek dziaa przez ludzi i prowadzi do zmonopolizowania dziaania przez Boga sucego jako cznik midzy domen mylenia i domen rozcigoci, to musimy zgodzi si, e pomimo zachowania przyczynowej relewancji intencja moe nie speni si fortunnie. Wynika z tego, e istniej jeszcze dodatkowe warunki fortunnoci intencji i pojawienia si przyczynowoci intencjonalnej poza tymi, ktre wskazuje Searle. W obu powyszych przykadach Searle zakada, e deformacja zainicjowanego moj intencj intencjonalnego cigu przyczynowego pojawia si bez mojej wiedzy. Nie wiem o tym, e w w cig przyczyn i skutkw zostaje wczona intencjonalno innej osoby lub te cig ten zostaje skomplikowany dodatkowymi zdarzeniami zykalnymi. Mona jednak rozpatrywa rwnie sytuacje, gdy obie te rzeczy maj miejsce za moj wiedz. Mamy wwczas do czynienia z, odpowiednio, dziaaniem porednim oraz posugiwaniem si narzdziami. To jest w moim mniemaniu w zagubiony ostateczny warunek fortunnoci intencjonalnej wizi przyczynowej. Jeli w zainicjowany moj intencj intencjonalny cig przyczynowy za moj wiedz wcza si obca intencjonalno, pojawia si dziaanie przy pomocy porednika. Dziki temu, e dopuszczamy porednika w postaci intencjonalnoci zewntrznej w przypadku dziaania, moemy powiedzie, e Zygmunt Stary przebudowa Wawel w stylu renesansowym, cho w istocie zajli si tym sprowadzeni z Woch architekci i rzemielnicy. Jeli w cig przyczynowy prowadzcy od intencji do dziaania wynikowego, wdziera si dodatkowe zdarzenie zykalne, przy czym podmiot dziaajcy o tym wie, wwczas powiemy, e posuguje si on narzdziem. Powysze przykady deformacji intencjonalnych cigw przyczynowych polegajce na wstawieniu do acucha przyczynowego dodatkowego elementu rozpadaj si na cztery klasy ze wzgldu na to, czy dziaajcy wie o owym kauzalnym poredniku oraz tego, czy porednictwo to ma charakter zdarzenia zykalne-

go czy intencjonalnego dziaania. Tylko w jednym przypadku Searle odmawia fortunnoci tak wykonanemu dziaaniu: wwczas, gdy nastpuje przypadek intencjonalnego porednictwa, o ktrym dziaajcy nie wie. W podsumowaniu mona powiedzie, e poza trzema poprzednio wymienionymi warunkami (efektywnoci, samoodniesienia przyczynowego, zawartoci relewantnej przyczynowo) na fortunno intencji naoony jest warunek koniecznoci posiadania wiedzy o ewentualnych intencjonalnych porednikach naszego dziaania, czego Searle wyranie nie mwi. Nie jest niezbdna wiedza na temat porednictwa instrumentalnego i czysto zykalnego. W gruncie rzeczy w dziaaniu, choby nawet tak elementarnym jak uniesienie rki, trudno jest oddzieli element bezporedniej realizacji intencji oraz skutkw tej intencji, czyli innymi sowy trudno jest wyznaczy granice dziaania, wskaza, gdzie koczy si dziaanie, a zaczyna zdarzenie. Powiemy, e ruch trzymanego przeze mnie widelca jest moim dziaaniem, ale czy moim dziaaniem jest rwnie ruch yki sterowanej przeze koparki? Nasze ciao jest przedmiotem zycznym, zmieniajcym pooenie w przestrzeni wg praw takich samych jak wszelkie inne przedmioty, wic nawet przekonanie, e wykonany przeze ruch mojej rki jest dziaaniem, a nie zdarzeniem bdcym skutkiem mojego dziaania, moe zosta posdzone o arbitralno. Istnienie wizi przyczynowej Koncepcja przyczynowoci intencjonalnej su-

y Searleowi rwnie do polemiki z krytyk przyczynowoci koniecznej dokonan przez Davida Humea. Hume zauway, e z wizi przyczynow nie czy si adna impresja, nic, co daoby postrzec si zmysami. Spostrzegamy jedynie dwa nastpujce po sobie zdarzenia, a istnienie wizi wnioskujemy po tym, e owo nastpstwo zdarze ma charakter powtarzalny. W tym ujciu zwizek przyczynowy nie jest terminem obserwacyjnym, ale teoretycznym. Searle przeciwstawia si Humeowi przy pomocy argumentu z przyczynowoci intencjonalnej. Twierdzi on, e np. w przypadku dziaania spowodowanego przez uczucie pragnienia i polegajcego na napiciu si wody wi przyczynowa daje si zaobserwowa bezporednio. Nie ma koniecznoci wnioskowania o istnieniu wizi przyczynowej z obserwacji wielu przypadkw tej sytuacji. Jeli czuj pragnienie i wskutek tego pij wod, o istnieniu zwizku przyczynowego midzy tymi faktami wiem od razu i nie musz na poparcie tej tezy przywoywa przykadw sytuacji, gdy najpierw czuem pragnienie, a nastpnie signem po

wod. Znam prawdziwo tego sdu bez adnej dalszej obserwacji ani odwoywania si do praw oglnych. Wiem, e jeli nie bybym spragniony tu i teraz, nie signbym to t szklank wody [?, 118] Charakter owej wiedzy na temat intencjonalnej wizi przyczynowej, jakiej doznajmy np. w naszych dziaania, domaga si z pewnoci bliszego okrelenia. W powyej przytoczonym cytacie Searle proponuje kontrfaktyczne ujcie przyczynowoci. W innym powiada, e przyczynowo intencjonalna naley do zawartoci stanu intencjonalnego, ktry wchodzi w zwizek przyczynowy. Zajcie wizi przyczynowej jest w tym wypadku warunkiem fortunnoci tego stanu intencjonalnego. Hume pyta, w jaki sposb zawarto naszych dozna zmysowych moe mwi nam, e zachodzi zwizek przyczynowo-skutkowy, i odpowiada, e nie moe. Ale jeli czci doznania jest to, e ono samo powoduje co lub jest przez co powodowane, wwczas nie ma prawa pojawi si pytanie, w jaki sposb doznanie moe da nam wiadomo przyczynowoci, poniewa ta wiadomo jest ju czci naszego doznania. Wi przyczynowa nie jest przedmiotem dowiadczenia, ale si w nim zawiera [?, 125] Searle posuwa si nawet do stwierdzenia, e intencjonalna wi przyczynowa, w odrnieniu od zykalnej wizi przyczynowej, ma charakter logiczny i aprioryczny. Wydaje si, e pomidzy przyczyn i skutkiem zachodzi logiczny lub wewntrzny zwizek. (. . . ) Przyczyna bya prezentacj lub reprezentacj skutku lub skutek by prezentacj lub reprezentacj przyczyny. (. . . ) w kadym razie wystpuje zawarto intencjonalna, ktra jest przyczynowo powizana z (. . . ) warunkami fortunnoci [?, 121] Zachodzenie logicznego i koniecznego zwizku intencjonalnej przyczyny i zykalnego skutku, zykalnej przyczyny i intencjonalnego skutku lub intencjonalnej przyczyny i intencjonalnego skutku wynika z owej postulowanej relewancji przyczynowej treci. Skoro zawarto intencjonalna posiada moc przyczynow, 9

mona odczyta z niej wszelkie kauzalne reperkusje, gdy jako obiekt semantyczny reprezentuje ona swe przyczyny lub skutki. W obrbie sfery przyczynowego oddziaywania intencjonalnoci przyczynowo jest izomorczna z porzdkiem logicznym dokadnie tak, jak chcia Spinoza. Zatem arbitralnej i poznawalnej jedynie przy pomocy indukcji przyczynowoci w ujciu Humea przeciwstawia Searle wi przyczynow o charakterze koniecznym oraz dedukcyjnym. W moim przekonaniu istnieje luka w rozumowaniu Searlea. Mona si zgodzi, e podejmujc dziaanie znamy warunki jego fortunnoci i dziki temu wiemy, e jeli tylko nasze dziaanie si fortunnie zrealizuje, zajdzie poprawny intencjonalny cig przyczynowy, gdy jednym z warunkw fortunnoci intencji jest przyczynowe samoodniesienie oraz relewancja treci intencjonalnej. Jeli wic sigam po wod, poniewa jestem spragniony, pojawia si doznanie dziaania, ktre niejako gwarantuje mi, e zaszed intencjonalny cig przyczynowy. Problem polega na tym, e musimy zaoy, e nasze dziaanie zaszo fortunnie a przecie moga nastpi bez mojej wiedzy okazjonalistyczna interwencja obcej intencjonalnoci jak w przykadzie z uniesieniem rki. Doznanie intencjonalnej wizi przyczynowej oraz fortunno intencji to fakty wzajem zalene. Jeli zaoymy zachodzenie jednego z nich, mona wwczas wywnioskowa o zajciu drugiego. Jednak ta konstrukcja na niczym stabilnym si nie opiera. Albo moje doznanie intencjonalnej przyczynowoci jest nieomylne i wwczas mog z niego wnioskowa o fortunnoci moim dziaa, albo zakadam fortunno wasnych dziaa i wywodz z niej istnienie intencjonalnego zwizku przyczynowego. Praktyka uczy jednak, co ilustruj powysze przykady, e moe nam si tylko wydawa, e nasze dziaania s skuteczne i e w ogle s naszymi dziaaniami, podobnie jak mog zaj halucynacje, ktrych nie da si odrni od rzeczywistoci. Uniwersalne prawa przyczynowe Kolejnym zwizanym z przyczynowoci

problemem, ktry zajmuje Searlea, jest kwestia uniwersalnych praw przyczynowych. Zdaniem Humea wi przyczynowa nie jest niczym wicej ni regularnym wspwystpowaniem zdarze. Jest jasne, e po odrzuceniu istnienia wizi przyczynowej Hume musi zaoy regularno przyczynowoci, aby mc w ogle o przyczynach i skutkach mwi. Co to dokadnie oznacza, e istniej prawa

10

przyczynowe? Rozumie to naley w ten sposb, e przyczyna i skutek regularnie wspwystpuj. Jeli tylko pojawi si przyczyna, musi po niej nastpowa skutek. Hume uwaa, e cho z przyczyny nie sposb wydedukowa istnienia i rodzaju skutku, to mona wyprowadzi go w sposb indukcyjny poprzez obserwacj. Skutek bowiem regularnie wystpuje wraz ze swoj przyczyn. W istocie poza owym wspwystpowaniem nic go z przyczyn nie czy. Podejcie Humea jest dla Searlea nie do zaakceptowania. Przede wszystkim autor Intentionality stwierdza, e wymaganie regularnoci to silny i bezpodstawny wymg [?, 120] i e nie wida zniewalajcych dowodw na to, e przyczynowo ze swej istoty jest regularna, cho w przewaajcej czci jest taka w sferze naszego codziennego dowiadczenia. Niemniej jednak z formuowaniem hipotez empirycznych zawierajcych sdy o charakterze syntetycznym musimy by ostroni, poniewa jedyna nasza metoda zdobywania wiedzy na temat empirycznych praw przyrody, indukcja niezupena, nie prowadzi do rezultatw rwnie pewnych, co dedukcja. Mwic krtko, niezawodno indukcji niezupenej zakadajca niezmienno praw przyrody jest bardzo siln hipotez empiryczn, do werykacji ktrej nie dysponujemy narzdziem silniejszym ni ona sama rwnowana hipotezie indukcji. Kryje si tutaj pewien paradoks. Krytyczna postawa Humea i ch ograniczenia zakresu wiedzy pewnej do prawd o faktach lub zwizkach midzy faktami, opisywalnych przy pomocy analitycznych praw logiki i matematyki, wymusia na nim niejakie ustpstwo na rzecz uniwersalnych praw przyczynowych. Hume uznaje pojcie wizi przyczynowej za hipostaz, a ta decyzja kosztuje go w rezultacie konieczno zgody na istnienie niezmiennych praw przyrody i na zaoenie, e zwizek przyczynowy midzy zdarzeniami zachodzi bezwyjtkowo. Ponadto zauwaa Searle, e w pewnych przypadkach przyczyna i skutek cz si w sposb konieczny na mocy samej logiki. Tak przecie dziaa przyczynowo intencjonalna: w intencjonalnej wizi przyczynowej przyczyna wywouje skutek ze wzgldu na swoj tre, a wic na podstawach czysto semantycznych. Skoro w ten sposb mona stwierdzi zajcie wizi przyczynowej, to nie potrzeba dodatkowego kryterium regularnoci. Dlaczego signem po wod, wiem doskonale bez potrzeby obserwacji swego zachowania poniewa byem spragniony. Niemnej jednoczenie zwraca uwag Searle, e przyjmujemy jako intuicyjnie

11

pewne zaoenie o przyczynowej regularnoci przyrody. Bez zaoenie o wzgldnej regularnoci nie byoby moliwe odrnienie wspwystpowania od przyczynowoci, a na gruncie ubogiej ontologii Humea w ogle by moe nie daoby si o przyczynowoci mwi. Do rozwizania Searlea mona doda co najwyej tyle, e w przypadku przyczynowoci intencjonalnej, angaujcej sfer zdarze mentalnych, brak regularnoci zdaje si odzwierciedla potoczne intuicje o istnieniu woli arbitralnej i o pewnym zakresie swobody kauzalnej, jak cieszy si ludzki umys. Na gruncie anomalizmu mentalnego Davidsona nie istniej cise prawa przyczynowe, ale jedynie podobne do praw (law-like) regularnoci. Wyjanienie przyczynowe Mwic o lozocznej problematyce przyczyno-

woci nie sposb przemilcze kwestii przyczynowego wyjanienia ludzkich dziaa. Jedna strona dyskusji to kauzalici, ktrzy uwaaj, e wszelkie czynnoci podejmowane przez czowieka daj si w peni wyjani na gruncie nauk przyrodniczych operujcych wycznie prawami o charaktrze przyczynowym (causes). Ich oponenci, zwolennicy rozwizania teleologicznego, uwaaj, e motorem ludzkiego dziaania bywaj przyczyny o charakterze sprawczym, jak np. uwarunkowania o charakterze biologicznym, ale rwnie racje dziaania (reasons), czyli cele i motywy. Ujmujc zarysowan powyej opozycj stanowisk w szerszej perspektywie mona powiedzie, e kauzalici opowiadaj si za naturalistyczn koncepcj czowieka podporzdkowanego tym wszystkim i tylko tym prawom, wedle ktrych funkcjonuje natura nieoywiona, natomiast obrocy pojcia racji dziaania dostrzegaj nieredukowaln specyk ludzi i przynajmniej czci zwierzt, ktrych dziaania funkcjonuj wedle praw odmiennych ni przyczynowe i maj charakter celowy. Klasyczne stanowisko Wittgensteina, podtrzymywane przez Anscombe, ktrzy odrniali przyczyny dziaania i racje dziaania, spotkao si z krytyk Davidsona uwaajcego, e racje do dziaania s wanie jego przyczynami. Niektrzy dowodz, e kauzalizm pociga za sob istnienie uniwersalnych praw psychologicznych, za pomoc ktrych mona by przewidywa ludzkie zachowania na podstawie znajomoci ich przyczyn. Jednak jak do tej pory adnych takich praw nie znaleziono. Davidson uwaa, e praw faktycznie tu nie ma, ale istniej podobne do praw regularnoci przyczynowe.

12

Zwolennicy rozwizania teleologicznego kad jednak nacisk nie na ciso praw, ale na ich semantyczn charakterystyk. Racja do dziaania rni si od przyczyny tym, e dziaa ze wzgldu na sw tre, a nie wasnoci zykalne, jeli nawet umielibymy je racjom do dziaania przypisywa. Jak wida tematyka przyczynowego wyjanienia prowadzi do kwestii przyczynowej relewancji treci oraz uniwersalnych praw przyczynowych. Czsto wic rozwizania jednej z tych kwestii stanowi zarazem propozycj rozwiza dla pozostaych. Mona si domyla, e Searle, ktry swoj koncepcj umysu opiera na pojciu przyczynowoci intencjonalnej, bdzie opowiada si raczej po stronie stanowiska dostrzegajcego miejsce dla celowych i zykalnie nieredukowalnych racji ludzkich dziaa. Wedug Searlea Dziaanie intencjonalne to po prostu warunki fortunnoci intencji [?, 80] Zatem wyjanienie dziaania sprowadza si do odkrycia zawartoci intencjonalnej intencji dziaania, ktra ma charakter raczej racji do dziaania ni jej przyczyny. Wyjanienie ludzkiego dziaania musi zawiera t sam tre, ktra istnieje w ludzkiej gowie wtedy, gdy czowiek dziaa, lub gdy rozwaa swoj intencj podjcia dziaania. Jeli wyjanienie rzeczywicie co wyjania, treci wywoujce zachowanie, poprzez mechanizm przyczynowoci intencjonalnej, musz by identyczne z treciami zawartymi w wyjanieniu naszego dziaania [?, 61] Pogld podtrzymywany przez Searlea ma oczywicie wiele zalet, w szczeglnoci wydaje si by podstaw metodologii nauk spoecznych w tej postaci, w jakiej te nauki rozumiemy obecnie. Behawioryzm wymagajcy od badaczy ograniczenia si do zachowa dajcych si uj w terminy obserwacyjne nie zda egzaminu jako podstawa nauk psychologicznych i spoecznych, cho w pniejszych latach sta si skutecznym narzdziem w rkach etologw takich jak Konrad Lorenz czy Wolfgang Wickler. Mona jednak wskaza szereg ogranicze ujmowania powodw ludzkich dziaa w kategoriach racji do dziaania i przyczynowoci intencjonalnej, ktrych Searle nie dostrzega. Przykadem niech bdzie tu pojcie trafu moralnego. Pojcie to zakada, e niektre przynajmniej ludzkie dziaania wykraczaj poza 13

intencje, z ktrymi si te dziaania podejmuje. Nagel wyrnia cztery rodzaje trafu moralnego: traf konstytutywny, traf okolicznoci, traf przyczyny oraz traf skutku dziaania [?, 41]. Pierwszy z nich obejmuje caoksztat warunkw biologicznych, spoecznych, kulturowych, w ktrych przyszo y danemu czowiekowi. Nikt nie wybiera rodowiska, w jakim si urodzi, a jednak wywiera ono niebagatelny wpyw na rozwj czowieka. Podobnie ludzie nie maj czsto wpywu na okolicznoci, w jakich przychodzi im y i dziaa, na zdarzenia, ktre wymagaj interwencji i dziaania, oraz na skutki wasnych dziaa (co zauway ju Marks). Nagel rozwaa fortunnej i niefortunnej prby zabjstwa: jeli przestpca strzela do oary, wwczas to, czy dojdzie do zabjstwa zaley od wielu czynnikw od niego niezalenych. Jeli np. pistolet nie wystrzeli, wwczas bdzie winien co najwyej usiowania zabjstwa. Mimo e sprawno pistoletu jest czynnikiem niezalenym od jego intencji i przygodnym, to jednak jest istotna dla fortunnego dokonania dziaania. W obu moliwych wariantach, tzn. gdy pistolet wystrzeli oraz gdy nie wystrzeli, zawarto intencjonalna jego zamiaru jest taka sama. Rne s natomiast jego dziaania, wic i ich wyjanienia musz by rne. W pierwszym przypadku dziaanie polega na usiowaniu zabjstwa, a w drugim na zabjstwie. Wyjanienie dziaania nie wyczerpuje si w zawartoci intencji i racji do dziaania i wymaga uwzgldnienia czynnikw poza nie wykraczajcych. Percepcja Na gruncie lozoi Searlea percepcja ma charakter intencjonalny.

Oznacza to, e postrzeenie zmysowe jest stanem intencjonalnym, do zawartoci ktrego naley postrzegany przedmiot lub stan rzeczy i ktry moe by fortunny lub niefortunny. Postrzeenie oraz przedmiot postrzegany czy intencjonalna wi przyczynowa. Doznanie wzrokowe kwiatu jest intencjonalnym skutkiem widzenia kwiatu [?, 119]. Jest to sytuacja inna ni w przypadku dziaania. Charakter intencjonalny posiada tutaj skutek, a przyczynie przysuguje czysto zykalny sposb istnienia. W dziaaniu za pojawia si intencjonalna przyczyna, za skutek zwykle ma charakter zykalny. Oznaczaoby to, e doznanie wzrokowe jest fortunnie spowodowane przy pomocy intencjonalnego oddziaywania przyczynowego, o ile zawarto owego doznania bya przyczynowo relewantna. Searle przemilcza nieco kwesti intencjonalnego acucha przyczynowego w przypadku percepcji, cho wymienia percepcj jako jeden z wariantw inten-

14

cjonalnej wizi przyczynowej. Duy nacisk kadzie na przyczynowe samoodniesienie w kwestii warunkw fortunnoci percepcji, ale nie wypowiada si, jak miaaby wyglda w przypadku postrzeenia przyczynowa relewancja. I czy w ogle mona mwi o przyczynowej relewancji zawartoci w przypadku, gdy stan intencjonalny nie jest przyczyn, ale skutkiem? Sprbuj peniej zinterpretowa intencjonaln wi przyczynow, z ktr mamy do czynienia w postrzeeniu. Searle wypowiada si na jej temat nastpujco: Doznanie wzrokowe nie reprezentuje wizi przyczynowej jako istniejcego czego niezalenie od tego doznania, ale raczej jako cz warunkw fortunnoci tego doznania (I, 74) Wi przyczynowa czca przedmiot percypowany oraz doznanie zmysowe stanowi jeden z warunkw fortunnoci owego doznania. C to oznacza? Tyle, e jeli owa wi nie wystpuje, to owo doznanie nie jest fortunne. Warunek ten okrela Searle mianem samoodniesienia przyczynowego percepcji, ktra jest fortunna tylko wwczas, gdy jest spowodowana przez stan rzeczy lub przedmiot, ktre nale do jej zawartoci. Nie wystarczy widzie przedmiot, aby doznanie wzrokowe byo fortunne; trzeba jeszcze, aby owo widzenia przedmiotu zostao przez w przedmiot spowodowane. Owo powodowanie ma tutaj charakter osobliwy. Searle wystrzega pogldu goszcego, e o istnieniu przedmiotw zewntrznych wnioskujemy na podstawie naszych danych zmysowych reprezentujcych te przedmioty. Uwaa on, e nie zachodzi tu adne wnioskowanie, gdy przedmioty postrzegamy bezporednio. Mamy tu do rzadki przypadek zakwestionowania Russellowskich denicji wiedzy bezporedniej i wiedzy przez opis. Searle postrzega przedmioty zewntrzne bezporednio, poniewa bezporednio doznaje intencjonalnej wizi przyczynowej, poprzez ktr postrzegane przedmioty powoduj doznanie wzrokowe. Do zawartoci intencjonalnej doznania zmysowego naley intencjonalny cig przyczynowy, ktry w ten sposb jest doznawany, jak powiada Searle. Moe lepiej byoby powiedzie: zakadany. Jeli zawsze doznawalibymy intencjonalnej wizi przyczynowej, zawsze bylibymy w stanie rozstrzygn, czy dane nasze postrzeenie jest poprawne czy nie. A tak czsto si nie dzieje. Ulegamy halucynacjom lub iluzjom nie wiedzc o tym. Istnieje pewna analogia midzy stosunkiem dziaania i percepcji oraz innymi wanymi klasami stanw intencjonalnych: pragnieniem i przekonaniem. Searle

15

zauwaa, e przekonania i pragnienia to jak gdyby osabione formy, odpowiednio, percepcji i dziaania [?, 36]. Wymienione stany intencjonalne jak zreszt take i odpowiednie akty mowy posiadaj kierunek dopasowania (direction of t). Zasadniczo istniej dwa podstawowe kierunki dopasowania: albo stan intencjonalny zostaje dopasowany do wiata, albo stan rzeczy w wiecie zostaje przeksztacony wedle dyrektyw zawartych w stanie intencjonalnym. Przekonanie oraz percepcja nale do pierwszej grupy: s fortunne, o ile tylko oddaj wymagany stan rzeczy w wiecie zewntrznym. Przeciwnie z pragnieniami oraz dziaaniami. Ich fortunno wymaga, aby na wiecie zaistnia pewien stan rzeczy. Searle mwi, e przekonania i percepcje posiadaj kierunek dopasowania umys do wiata (mind-to-world ), a pragnienia i dziaania wiat do umysu (world-to-mind ). Tego rodzaju stany intencjonalne zawsze posiadaj warunki fortunnoci. w wymg dopasowania atwo bowiem moe nie by speniony. Zarazem kierunek dopasowania wskazuje kierunek zachodzenia intencjonalnej wizi przyczynowej. Zbior teraz te elementy koncepcji przyczynowoci intencjonalnej Searlea, ktre domagaj si doprecyzowania. Jest to po pierwsze kwestia warunkw fortunnoci dziaa, czyli innymi sowy zasigu intencjonalnej wizi przyczynowej. Searle wskazuje tutaj takie warunki jak efektywno przyczynowa, samoodniesienie przyczynowe oraz relewancja przyczynowa treci. W moim przekonaniu naley jeszcze doda zaoenie o tym, e dziaajcy posiada uprzednio wiedz na temat przebiegu owego szeregu przyczynowego. Po drugie, zauwaam sabo wysunitej przez Searlea tezy, e bezporednio doznajemy intencjonalnej wizi przyczynowej. Jest ona prawdziwa tylko, jeli zaoymy, e zawsze jestemy zdolni rozstrzygn, czy nasze dziaania s fortunne, co z kolei wymaga tezy o bezporednim doznawaniu intencjonalnej wizi przyczynowej. Analogicznie sprawa si ma z percepcj. Moemy przyj, e bezporednio doznajemy pojawiajcej si procesie percepcji przyczynowoci intencjonalnej, jeli zaoymy, e umiemy zawsze stwierdzi, czy nasza percepcja jest fortunna. Po trzecie, wbrew temu, co mwi Searle, nie zawsze ludzkie dziaania mona wyjani na podstawie intencjonalnej zawartoci ich intencji. wiadcz o tym takie kontrprzykady jak traf moralny.

16

Literatura
[Brentano, 1999] Franz Clemens Brentano, Psychologia z empirycznego punktu widzenia, prze. W. Galewicz, Warszawa 1999. [Dretske, 1988] Fred I. Dretske, Explaining Behavior, Cambridge, Mass. 1988. [Nagel, 1997] Thomas Nagel, Traf w yciu moralnym, w: jego, Pytania ostateczne, tum. A Romaniuk, Warszawa 1997. [Peneld, 1975] Wilder Peneld, The Mystery of the Mind. A Critical Study of Consciousness and the Human Brain, Princeton NJ 1975. [Searle, 1983] John Rogers Searle, Intentionality. An Essay in the Philosophy of Mind, Cambridge 1983. [Searle, 1987] John Rogers Searle, Czynnoci mowy. Rozwaania z lozoi jzyka, prze. B. Chwedeczuk, Warszawa 1987. [Searle, 1995] John Rogers Searle, Umys, mzg i nauka, prze. J. Bobryk, Warszawa 1995.

17