1995

GUST, Zeszyt 6

TEXnologia a typograa
Janusz Marian Nowacki

Zasady skadania w jzyku polskim

Zawarte w niniejszym tekcie instrukcje technologiczne s wynikiem wielosetletniego dowiadczenia drukarzy. cise przestrzeganie zawartych zasad umoliwia zachowanie minimalnej poprawnoci skadanych dokumentw. Oczywicie osoby dobrze zorientowane w sztuce typograi mog instrukcje te niemal dowolnie interpretowa. Jednak amatorom tego nie polecam. Efekty moemy zobaczy w rnych wydawnictwach. Aby zrozumie tre poszczeglnych instrukcji, niestety, musimy pozna podstawow terminologi stosowan w drukarstwie. Znajomo fachowych terminw uatwi nam nie tylko przeczytanie tego tekstu, ale rwnie kontakty z prawdziwymi drukarzami.

Jednostki miary
Punkt typograczny (skrt p., oznaczenie ), podstawowa jednostka w ukadzie jednostek wielkoci typogracznych systemu Didota, zgodnie z PN-70/P-55010 stanowica 1/2660 cz metra, czyli okoo 0,376 mm. 12 punktw typogracznych okrelamy mianem cycero ew. cicero (skrt cyc., oznaczenie +). W TEX-u cycera okrelamy jako ,cc'. 4 cyc. (48 ) stanowi 1 kwadrat (skrt kw., oznaczenie ). Stosowane w programach komputerowych punkty tzw. amerykaskie s mniejsze od typogracznych i stanowi 0,35146 mm. Pamitajc o tej rnicy mona oczywicie z powodzeniem stosowa jednostki pt oraz jako cycero pc. Zwracam uwag, e jednostki punktowe s bardziej praktyczne, szczeglnie przy korzystaniu z miar pionowych. Np. przy skadzie o wysokoci \vsize53pc wielkoci czcionki 10pt i odstpie midzy liniami bazowymi \baselineskip1pc wiemy, e na jednej kolumnie zmieszcz si nam 53 linie tekstu. Wiemy te, e rdtytuy bd musiay si mieci w pudekach o wysokoci bdcej wielokrotnoci \baselineskip itp.

Sowniczek zecera
Czwrka tytuowa cztery pocztkowe kolumny ksiki, na ktrych znajduj si kolejno:
Copyright by Grupa Uytkownikw Systemu TEX 1995 http://www.GUST.org.pl

1995 a) b) c) d)

GUST, Zeszyt 6

przedtytu, wakat lub tekst okolicznociowy, tytu, kolofon, ewentualnie metryczka lub wakat. Dwjka tytuowa dwie pocztkowe kolumny ksiki, na ktrych znajduj si kolejno: a) tytu, b) kolofon i ewentualnie metryczka lub wakat. Falcowanie zaginanie i skadanie zadrukowanego arkusza. Linie zagicia nazywamy falcem. Arkusz po sfalcowaniu tworzy skadk 8, 16 lub 32 stronicow. Jedna skadka po zszyciu i obciciu tworzy broszur, kilka skadek ksik. Firet rodzaj justunku, ktrego szeroko rwna jest wysokoci, a wysoko rwna jest stopniowi pisma. Stosowane s te prety i wierrety oraz jako spacje trzecianki ( 1/3 reta). W programach komputerowych przyjo si stosowanie jednostki em rwnowanej szerokoci litery M w biecym kroju. Zalenie od zastosowanego kroju pisma zdarza si, e 1 em rwna si 1 retowi. Frakcje Frakcja grna: rodzaj czcionki z odpowiednio zmniejszonym oczkiem, waciwym dla danego kroju i stopnia pisma, umieszczonym rwno z grn lini pisma. Frakcja dolna posiada oczko umieszczone rwno z doln lini pisma. Frakcje przeznaczone s do oznaczania w skadzie przypisw, odsyaczy, wskanikw itp., za w postaci cyfry lub znaku literowego we wzorach matematycznych lub chemicznych s nazywane indeksami. Justunek niedrukujcy materia zecerski bez oczka (lepy). W TEXu mamy do czynienia z justunkiem sztywnym np. \hskip, \vskip oraz elastycznym np. \hfil, \vfil. Kolofon informacja wydawnicza dotyczca ksiki (nazwa wydawcy, prawa autorskie, autorzy towarzyszcy grak, typograf itp.). Kolumna skad sformowany wg okrelonej szerokoci i dugoci z ewentualnymi ilustracjami, tabelami itp., jedno- lub wieloamowy, odpowiadajcy stronicy danego wydawnictwa (ksiki, broszury, czasopisma lub gazety). Kolumna w programach komputerowych, w tym rwnie w TEX-u jest mylona z amem, w wyniku dosownego tumaczenia angielskich okrele column, multicolumn. Kolumna pena kolumna o formacie zasadniczym cakowicie wypeniona skadem i ilustracjami. Kolumna spuszczona kolumna niepena od gry. Kolumna szpicowa kolumna niepena od dou. Kolumna wakatowa (wakat) pusta kolumna objta paginacj. Kolumna spadowa kolumna, ktrej element drukujcy, najczciej ilustracja, zajmuje cakowit szeroko marginesu lub marginesw stronicy po obciciu. Kolumna wpuszczona kolumna, ktrej element drukujcy, najczciej ilustracja, zajmuje cz szerokoci marginesu stronicy po obciciu.

1995

GUST, Zeszyt 6

Kolumny rozkadowe dwie kolejne kolumny (nieparzysta i parzysta) odpowiadajce rodkowym stronicom skadki (sfalcowanego arkusza), np. rodek gazety. Kolumny na rozwarciu dwie kolejne kolumny (nieparzysta i parzysta) umieszczone obok siebie (kade otwarcie np. ksiki). Linie pisma poziome, teoretyczne linie proste wyznaczajce granic rysunku liter. Rozrnia si: doln lini pisma pokrywajc si z doln krawdzi rysunku liter minuskuowych z wydueniami dolnymi, np. p, q, y; grn lini pisma pokrywajc si w zasadzie z grn krawdzi rysunku liter majuskuowych i minuskuowych z wydueniami grnymi, np. A, H, K, h, b, d; podstawow lini pisma pokrywajc si z doln krawdzi liter majuskuowych i minuskuowych bez wydue dolnych, np. M, m, h, x; redni lini pisma pokrywajc si z grn krawdzi rysunku liter minuskuowych bez wydue grnych, np. m, x, z, y. W rozumieniu potocznym termin linia pisma oznacza najczciej podstawow lini pisma. Odlego midzy liniami grn i doln wyznacza stopie pisma, czyli wielko czcionki. Zauwamy, e akcenty w polskich znakach diakrytycznych majuskuowych jak , , itp. znajduj si najczciej powyej grnej linii pisma.

am okrelona liczba wierszy tekstu, ilustracji lub tabel dostosowana do wielkoci kolumny (strony) stanowica kolumn w ukadzie jednoamowym

1995

GUST, Zeszyt 6

lub jej cz w ukadzie wieloamowym. W prawie wszystkich programach komputerowych am mylony jest z kolumn. amanie formowanie kolumny z czci skadu i ilustracji na okrelony format, z pagin, tytuami oraz odpowiednimi odstpami, skadajcymi si na cao kolumny. Majuskua wielka litera alfabetu, mieszczca si w zasadzie midzy grn i podstawow lini pisma. Zamiennie stosuje si nazw wersalik. Minuskua maa litera alfabetu, mieszczca si w zasadzie midzy grn i doln lini pisma. Zamiennie stosuje si okrelenie litery podrzdne. Makieta wzr kolumny wydawnictwa wyklejony z odbitek elementw skadu (odbitek korektorskich) z zachowaniem zasad amania, uzupeniony opisem (adjustacj). W starych, dobrych czasach o projekt publikacji dbali grak i redaktor techniczny. Obecnie fachowcem od wszystkiego jest operator systemu komputerowego. Makiet lub szkic dokumentu wykonuje si ju tylko w renomowanych rmach wydawniczych. Marginalia objanienia umieszczone na marginesie stronic. Metryczka informacja techniczna dotyczca ksiki. Nazwy stopni pisma. Tabela na nastpnej stronie przedstawia nazwy pisma, tradycyjnie stosowane w Polsce, zaleenie od jego stopnia (wielkoci). Dla pism w stopniu wyszym ni 48 p. stosuje si nazwy bdce wielokrotnoci cycera, np. 5 cycero, 6 cycero itp. Notka objanienie u dou kolumny lub pod tabel. Register zasady rozmieszczania w pionie elementw kolumny. Rozrniamy: Register kolumn kolumny (strony) przy druku dwustronnym musz pada na siebie, tzn. paginy i blok tekstowy powinny si dwustronnie pokrywa. Register wierszy wiersze tekstu zasadniczego (szczeglnie w wydawnictwach dzieowych) przy druku dwustronnym powinny si dokadnie pokrywa, tzn. znajdowa si na tej samej wysokoci kolumny. Tytuy, ilustracje, tabele, wiata itp. powinny zajmowa wysoko bdc wielokrotnoci \baselineskip. Register amw w skadzie wieloamowym (np. gazety) wiersze poszczeglnych amw rwnie powinny sobie odpowiada pooeniem. TEX korzystajc z rnych klejw pionowych (parskip, vfil, smallskip, medskip, itp.) moe cakowicie niszczy prawidowy register. Szczeglnie wiele do yczenia maj w tym zakresie makra mimulcol. Szkic dyspozycja rysunkowa okrelajca ukad graczny wydawnictwa lub jego czci, np. przedstawiony rysunkowo ukad kolumny, sucy jako wzr do jej zoenia lub zamania. Szpalta skad okrelonej szerokoci lecz dowolnej dugoci. Szpalta jest surowcem do tworzenia amw i kolumn w wyniku amania. Mona powiedzie, e jest to skad o okrelonym \hsize i dowolnej wielkoci \vsize bez zamania na konkretne kolumny.

1995 brilant diament perl nonparel kolonel petit borgis garmont cycero rednian tercja dwugarmont pkwadrat dwurednian dwutercja konkordans

GUST, Zeszyt 6 3 p. 4 p. 5 p. 6 p. 7 p. 8 p. 9 p. 10 p. 12 p. 14 p. 16 p. 20 p. 24 p. 28 p. 32 p. 36 p.
Grupa Uytkownikw Systemu TEX

Grupa Uytkownikw Systemu TEX

Grupa Uytkownikw Systemu TEX

Grupa Uytkownikw Systemu TEX

Grupa Uytkownikw Systemu

Grupa Uytkownikw Syst

Grupa Uytkownikw Sy

Grupa Uytkownikw

Grupa Uytkownik

Grupa Uytkown

Grupa Uytko

Grupa Uyt

Grupa U

Grupa U

Grupa

Grupa

kwadrat

48 p.

Grup

Zasadniczy format kolumny format okrelony szerokoci (\hsize) i dugoci (\vsize) kolumny bez pagin.

Instrukcje skadania
Wielko wci w akapitach
W skadzie o szerokoci do 6 kwadratw wcicie akapitowe powinno wynosi 1 ret (\parindent=1em), natomiast w skadzie o szerokoci powyej 6 kwadratw 1,5 retu. Wielko wci akapitowych w notkach (przypisach), uwagach i innych tekstach skadanych odmiennym stopniem pisma powinna by taka sama, jak wielko wci akapitowych w tekcie podstawowym. Dopuszcza si rwnie skad bez wci akapitowych. Jako wyrnienie akapitw mona wtedy stosowa odstpy midzyakapitowe \parskip. W zym gucie jest jednoczesne stosowanie wci i odstpw.

1995

GUST, Zeszyt 6

Ilo tekstu w wierszu kocowym akapitu powinna by co najmniej dwa razy wiksza od wcicia akapitowego. W skadzie bez wci wiersz kocowy powinien by krtszy co najmniej o 1 ret. W tradycyjnym drukarstwie polskim nie stosuje niewcinania pierwszego akapitu, ale zwyczaje te si zmieniaj.

Odstpy midzy wyrazami (spacje)

W pismach tekstowych, w ktrych szeroko litery a rwna si 0,5 retu, odstpy midzy wyrazami powinny wynosi okoo 0,33 retu (tzw. trzecianka). W innych pismach, o oczkach szerszych lub wszych, odstpy midzy wyrazami powinny by wielkoci rwnej szerokoci litery a skadanego pisma. Przy justowaniu dwustronnym wiersza naley przede wszystkim stosowa zmniejszanie odstpw midzy wyrazami mniej wicej do 0,25 reta. W razie koniecznoci powikszania odstpw mona je zwikszy do 0,75 reta. Odstpy midzy wyrazami w skadzie wersalikowym powinny by rwne szerokoci litery A skadanego pisma. Propozycja: \newbox\Abox \newdimen\Aspacja \def\wersaliki#1{ \setbox\Abox=\hbox{A} \Aspacja=\wd\Abox \spaceskip \Aspacja plus .25em minus .1em \uppercase{#1} \normalspaceskip} Przykad: GRUPA UYTKOWNIKW SYSTEMU TEX Skad nie moe mie korytarzy pionowych i ukonych (odstpw wystpujcych w kolejnych wierszach jedne pod drugimi). Naley unika przypadkw, aby jednakowe wyrazy lub litery stay pod sob w kolejnych wierszach. Niestety z takimi problemami nawet TEX sobie nie radzi automatycznie.

Dzielenie liczb na klasy

Liczby zawierajce powyej 4 cyfr rozdziela si na klasy odstpami .25 em, z wyjtkiem lat i numerw. Propozycja: % twarda spacja o dowolnej szerokosci \def\ts#1{\kern#1 } lub % twarda spacja o szerokosci .25em \def\ts{\kern.25em } Przykad: 25 634 8 629 833 7 628 763 830

1995

GUST, Zeszyt 6

Odmienny rodzaj pisma

Teksty mona wyrnia przez skadanie innym rodzajem lub stopniem pisma, np. przy skadaniu czcionk normaln kursyw lub pogrubionym; przy skadaniu kursyw wyrnienie mona skada czcionk normaln. Wyrnienie przez spacjowanie (tekst rozstrzelony) naley stosowa tylko w krtkich kilkuwyrazowych partiach tekstu. Sposb spacjowania w TEX-u ju dwukrotnie zosta przedstawiony w Biuletynie. Nie wolno spacjowa tekstw zoonych kursyw lub pismem pochylonym. Do wyrnie w zasadzie nie naley stosowa innego kroju pisma.

Znaki pisarskie
Znaki pisarskie skada si zgodnie z obowizujcymi zasadami pisowni polskiej oraz zgodnie z nastpujcymi wymaganiami dodatkowymi: Kropka Kropk umieszcza si bez odstpu od litery, po ktrej nastpuje: na kocu zdania, po skrtach w przypadku odrzucenia koca wyrazu, przy wszelkiego rodzaju wyliczeniach oznaczonych cyframi arabskimi lub literami, zamiast nawiasw, przy oddzielaniu minut od godzin, po cyfrach arabskich, gdy moe zachodzi wtpliwo czy dana cyfra ma warto liczebnika porzdkowego, czy gwnego, np. w 1. tomie (= w pierwszym tomie). Nie wszyscy si zgadzaj z t zasad. Kropki nie umieszcza si: po tytuach i rdtytuach, po ywej paginie, w nagwkach czasopism, w nagwkach tabel i zestawie liczbowych, po skrtach miar oraz symbolach naukowych i technicznych, po rzymskich cyfrach porzdkowych. W podpisach do ilustracji kropk na kocu umieszcza si wwczas, gdy podpis jest zdaniem zoonym zawierajcym znaki interpunkcji. W datach skadanych cyframi kropki skada si bez odstpw po liczbach oznaczajcych dzie i miesic. Liczby w datach mona oddziela spacjami 2 p. zamiast kropkami. W jednym dziele moe by zastosowana jedna z tych zasad. Pauza W dialogach na pocztku wiersza pauzy oddziela si od tekstu odstpem 0,5 retu. Odstp ten jest stay i przy justowaniu wiersza nie moe by zmniejszony lub powikszony. W tekcie pauzy oddziela si z obu stron staymi spacjami

1995

GUST, Zeszyt 6

.25 em. Nie naley przenosi pauzy na pocztek nastpnego wiersza przy szerokoci skadu powyej 60 liter. Propozycja: % polpauza (nie rozpoczyna nowego wiersza) \def\ppauza{\ts--\hskip.25em} % pauza (nie rozpoczyna nowego wiersza) \def\pauza{\ts---\hskip.25em} Przykad: A moe to Charamp? rzek Zagoba. Nie rzek Woodyjowski. Ppauza Polskie kaszty czcionek metalowych nie zawieray znaku ppauzy (--). Chyba dlatego brak cisych zasad ich stosowania. Dywiz (cznik) W skadzie tekstowym dywizu nie oddziela si spacjami, np. biao-czerwony. W skadzie wersalikowym oraz w znaczeniu od -do dywiz oddziela si spacjami .1-.2 em. Propozycja: % twardy dywiz w wyrazeniach ,,od - do'' \def\dyw{\kern.1em-\kern.1em} Przykad: W dniach 17- 19 padziernika 1995 r. Kreskologia stosowana W wikszoci fontw wystpuj a cztery rodzaje kresek: pauza (szerokoci 1em), ppauza (szer. .5em), dywiz (szer. .25em) i minus. Dodatkowo w niektrych fontach dywiz jest zamieniony miejscami z minusem w tabeli kodowej. Czasem w obu miejscach jest dywiz lub minus. Jako przykad niech posuy font \tt z ssiedniego amu. Wszystko to rodzi wiele wtpliwoci dotyczcych prawidowego stosowania kresek w tekstach. Ciekawe kiedy kto napisze prac naukow nt. Kreskologii stosowanej i niestosowanej. Proponuj generalnie w skadach tekstowych zapomnie o minusie i o pauzie, stosowa tylko ppauz w znaczeniu mylnika i dywiz w pozostaych przypadkach. Pauz stosujmy wtedy tylko wyjtkowo np. w dialogach lub wyliczeniach jako punktor. Cudzysw Mona stosowa cudzysowy: zwyke , francuskie lub niemieckie . Cudzysowy naley skada bez odstpw od wyrazw, do ktrych si odnosz. Jako cudzysowy drugiego stopnia (cudzysowy w zdaniach objtych cudzysowami) mona stosowa przecinki i apostrofy.

1995

GUST, Zeszyt 6

Przykad: Z ironi doda: Niekiedy podziwiaem ,odwag tego pana. W przypadku wystpowania obok siebie cudzysoww obydwu stopni, naley je rozdzieli odstpem .25 em. Przykad: Napisy wzywaj przechodniw: Przechod jezdni tylko po ,zebrach . Oczywicie nie wszystkim podoba si takie rozwizanie, dlatego jako cudzysowy drugiego stopnia mona rwnie stosowa ich odmiany: Przechod jezdni tylko po zebrach . Inne znaki Znaki paragrafw i skrt nr naley oddziela od cyfry staym odstpem 0,25 retu. Podwjne znaki paragrafw skada si si bez odstpw midzy nimi. Nie mona zamienia apostrofu () odwrconym przecinkiem (), znaku stopnia () zerem uamkowym (0 ) Uamki, znaki procentw, stopni i minut skada si bez odstpu po liczbach, przy ktrych s umieszczone. Przykad: 87,3% ludnoci w Polsce boi si nr 15 ustawy. 1 radian rwna si 581744,8.

Przenoszenie wyrazw
W zaczonej na nastpnej stronie tabeli przedstawione s oglne zasady przenoszenia i rozdzielania. Okazuje si, e podstawowe reguy nie s a tak surowe. Dzielenie wyrazw przy przenoszeniu powinno by zgodne z zasadami ortograi jzyka polskiego. W skadzie zawierajcym ponad 50 liter w wierszu naley unika przenoszenia sylab dwuliterowych, np.: r-ka, wo-da.

Skadanie notek (przypisw)

Notki naley skada pismem tego samego kroju co tekst zasadniczy, lecz mniejszym o 1 lub 2 punkty. Oznaczenie notki i odnonik w tekcie powinny by skadane jednakowymi znakami. Gwiazdki do oznaczania notek (odnoniki bez numeracji) mona stosowa wwczas, gdy na kolumnie s nie wicej ni trzy notki. Gwiazdki powinny by zoone tak, aby ostatnie z nich w pionie tworzyy jedn lini. Odstp midzy oznaczeniem notki a jej treci powinien wynosi 0,5 retu. Przykad:
* Siedlisko pszcz w dziupli drzewa. ** Ogrodzenie, wa drewnianoziemny. *** Budowla obronna.

1995

GUST, Zeszyt 6 Rozdzielanie i przenoszenie

Przy szerokoci skadu zawierajcej Okrelenia do 25 znakw nie okrela si

10

od 25 do od 51 do powyej 50 znakw 60 znakw 60 znakw do 5 do 4 do 3

Dopuszczalna liczba kolejnych przeniesie jedno za drugim

Rozdzielanie i przenoszenie do nastpnego wiersza wyrazw dwusylabowych pauzy tytuw: prof., mgr, in., itp. od nazwisk skrtw itp., itd. jednoliterowych skrtw nazw i okrele od liczb arabskich i rzymskich liczb sylaby li skrtw nazw instytucji skadanych wersalikami skrtw nazw, miar i wag bez poprzedzajcych je wartoci liczbowych nie okrela si nie okrela si nie okrela si nie okrela si nie okrela si nie okrela si nie okrela si nie naley nie naley nie naley nie naley nie naley nie naley nie naley nie naley nie naley

Pozostawianie na kocu wiersza (zawieszanie) pojedynczych liter lub cyfr z kropk lub nawiasem stosowanych przy wyliczeniach inicjaw imion przed nazwiskami wyrazw jednoliterowych skadanych majuskuami i minuskuami a, i, o, u, w, z nie okrela si nie okrela si nie okrela si nie naley nie naley nie naley

Przy duej iloci krtkich dwu-, trzywyrazowych notek mona je skada w cigu, oddzielajc odstpami 1,5 retu. Przykad:
21

) Weinert, t. VI, s. 123.

22

) Sobieszczaski, s. 76 80

Notki mona skada rwnie bez ich oznaczania, jednak wwczas naley powtrzy w notce haso oznaczone w tekcie odnonikiem. Haso to naley spacjowa i oddziela pauz od waciwej treci notki. Przy takim skadaniu notek wszystkie odnoniki w tekcie oznacza si jedn gwiazdk. Przykad:
P r o c a narzdzie rczne do miotania pociskw. K o m p u t e r zodziej czasu dla fanatykw.

1995

GUST, Zeszyt 6

11

Skadanie tytuw
Przy skadaniu tytuw obowizuj zasady podstawowe oraz nastpujce dodatkowe wymagania: Rozdzielanie i przenoszenie wyrazw. Nie naley przenosi wyrazw w tytuach. Tytu wielowierszowy naley tak dzieli na wiersze, aby kady z nich stanowi logicznie zakoczone pojcie. Wyjtek stanowi tytuy wielowierszowe skadane w cigu na pen szeroko amu wskiego formatu. Numeracja dziesitna. Numeracj dziesitn naley skada bez odstpw midzy cyframi i kropkami separujcymi, z odstpem 0,5 retu od treci tytuu. Przykad: 2.1.3.5. Przepisy przejciowe Odnoniki Normy nie okrelaj ani wielkoci, ani rodzaju znakw stosowanych jako odnoniki. Nie okrelaj rwnie sposobu ich numeracji. Odnoniki (odsyacze) w tekcie, zarwno gwiazdki jak i cyfry uamkowe oddziela si od wyrazu, do ktrego si odnosz, w pismach 6-10 p. spacj 1 p., w pismach 12- 14 p. spacj 2 p. Jeli odnonik odnosi si do czci zdania ujtej w przecinki lub caego zdania zakoczonego kropk, naley go skada bezporednio po przecinku lub kropce, bez dodatkowej spacji. Odnonik do wyrazu objtego nawiasami naley skada przed nawiasem zamykajcym, przy czym jeli odnonik oznaczony jest liczb lub gwiazdk z nawiasem, nawiasu nie powtarza si. Przykad: Nic nie robi (pro publico bono,2 ) ale wycznie dla wasnej korzyci. Utosamienie boga z przyrod (panteizm4 ) by to pogld lozoczny staroytnych Grekw. Trzeba przyzna, e szczeglnie ludzi zaprzyjanionych z matematyk, takie umiejscowienie odnonika w stosunku do caej zawartoci nawiasu bardzo razi. Propunuj wic bardziej zda si na zdrowy rozum, ni na dyspozycj normy, w tym przypadku Wykrzyknik, pytajnik i cudzysw skada si zawsze przed odnonikiem.

Wyliczenia
Przy skadaniu krtkich wylicze liczby lub litery wylicze justuje si tak, aby byy wypuszczone w lewo, a tekst wyjustowany by w linii prostej (np. komend \item). Odstp za liczb lub liter pozostaje niezmienny i powinien wynosi do 0,66 retu. Jeeli wyliczenia s dugie i zajmuj trzy lub wicej wierszy, naley je skada akapitowo, odstp za liczb lub liter w tym przypadku jest stay i powinien wynosi 0,5 retu.

1995

GUST, Zeszyt 6

12

Instrukcje amania
Pierwsza kolumna rozdziau. W kolumnach spuszczonych wielko spuszczenia powinna by jednakowa w caej ksice i wynosi od 1/5 do 1/3 dugoci penej kolumny. Dopuszcza si pierwsze kolumny rozdziaw bez spuszczenia, tj. pene, lub z inn ni to przewiduje przyjta zasada wielkoci spuszczenia. Kolumna szpicowa nie powinna by krtsza ni 1/6 kolumny zasadniczego formatu. Marginalia naley umieszcza w zasadzie na zewntrznym marginesie stronicy z 4- 6 punktowym odstpem od tekstu. Pierwszy wiersz marginalium powinien by ustawiony dokadnie na linii pisma wiersza podstawowego, do ktrego si odnosi. Umieszczanie paginy zwykej. Pagin naley umieszcza na kolumnach tekstowych, zasadniczego formatu. Paginy zwykej nie naley umieszcza: na czwrkach i dwjkach tytuowych, na wakatach, na ostatniej kolumnie ksiki. Umieszczanie ywej paginy. Pagin yw naley umieszcza w jednym wierszu u gry lub u dou kolumny, oddzielajc j od tekstu zasadniczego odstpem lub lini cienk i odstpem. Tekst ywej paginy powinien si zamkn w jednym wierszu i nie moe go wypenia cakowicie. Dopuszcza si stosowanie jednoczesne paginy zwykej i paginy ywej na jednej kolumnie. ywej paginy nie naley umieszcza: na czwrkach i dwjkach tytuowych, na wakatach, na kolumnach spuszczonych (rozpoczynajcych rozdzia). Tytuy i rdtytuy w kolumnach tekstowych powinny wraz z odstpami stanowi wielokrotno wiersza podstawowego. Odstpy przy tytuach powinny by w zasadzie jednakowe w caej ksice i dzieli si nastpujco: 2/3 nad tytuem i 1/3 pod tytuem. Nad rdtytuem (tytuem) od gry kolumny oraz pod rdtytuem u dou kolumny powinny by wamane co najmniej 3 wiersze tekstu. Jeli tytu przy amaniu wypadnie u dou kolumny i mieci si pod nim mniej ni 3 wiersze, naley go przenie na nastpn kolumn. Kolumn poprzedzajc tytu naley zostawi odpowiednio krtsz (kolumna szpicowa). Liczba wierszy wamanych nad i pod tytuem umieszczonym w okienku powinna wynosi co najmniej dwa. Odstpy wewntrz tytuw skadajcych si z kilku wierszy naley dawa mniejsze ni nad i pod tytuami. NICJAY. Wielko, krj i sposb wcicia inicjaw powinny by podane w szkicu lub makiecie. Ich wielko, krj i sposb wcicia zalene s od wielkoci kolumny, kroju i stopnia pisma tekstowego oraz charakteru publikacji. W zasadzie inicjay powinny by tego samego lub podobnego kroju, ktrym skadany jest tekst podstawowy.

1995

GUST, Zeszyt 6

13

Inicja jednowierszowy naley tak wyjustowa, aby jego linia pisma bya rwna z lini pisma pierwszego wiersza tekstowego. Inicja kilkuwierszowy naley tak dobra, aby grna linia inicjau bya rwna z grn lini pierwszego wiersza tekstu, a dolna z doln lini ostatniego wcinanego wiersza. Inicja mona wypuci do gry, jednak dolna linia pisma inicjau powinna by rwna z doln lini pisma ostatniego wcitego wiersza. Wyraz rozpoczynajcy si inicjaem mona skada kapitalikami lub wersalikami. Wszystkie wiersze obamujce inicja wielowierszowy oraz pierwszy wiersz pod inicjaem powinny by pene. Wiersz kocowy akapitu na pocztku kolumny (bkart). Umieszczanie kocowego wiersza akapitu na pocztku kolumny jest dopuszczalne, lecz ze wzgldw estetycznych niewskazane. Jeli wydawca da amania bez bkartw, powinien wskaza sposb ich uniknicia z wykluczeniem dorabiania lub gubienia wierszy. Dopuszcza si skrcenie obu kolumn na rozwarciu o 1 wiersz z pozostawieniem pagin na waciwym miejscu. Umieszczanie notek. W kolumnach jednoamowych notki naley umieszcza u dou kolumny. Na niepenych kolumnach kocowych notki naley umieszcza bezporedno pod tekstem. Wyjtek stanowi kolumny niepene krtsze o 1 do trzech wierszy, gdzie notki naley umieszcza u dou kolumn. Notki przy amaniu kolumn wieloamowych naley umieszcza u dou tego amu, w ktrym znajduje si odnonik. Na niepenych kolumnach kocowych notki naley umieszcza bezporednio pod tekstem. Notk dotyczc tytuu naley umieci pod pierwszym amem. Notki do tabel umieszcza si bezporedno pod tabelami bez oddzielania lini. W tabelach rozkadowych notki naley skada na szeroko kolumny i wama je w kolumn parzyst, jeeli zawieraj nie wicej ni 5 wierszy. Przy wikszej liczbie wierszy notk (notki) naley umieszcza na obu stronach. Jeeli u dou kolumny znajduje si ilustracja nieobamana, dopuszcza si umieszczenie notki bezporednio pod tekstem. W utworach poetyckich notki naley zawsze umieszcza u dou kolumny. Notki mona oddziela od tekstu zasadniczego nastpujco: lini cienk dugoci 24- 60 p. (w zalenoci od szerokoci kolumny) umieszczon z lewej strony kolumny, lini cienk na szeroko kolumny, odstpem jednego wiersza podstawowego. W caej ksice mona stosowa wycznie jeden z podanych sposobw. Odstpy nad i pod lini oddzielajc powinny by jednakowe. Jeeli notka nie mieci si na kolumnie, w ktrej znajduje si odsyacz, cz notki moe by przeniesiona na nastpn kolumn u dou. Na kolumnie z odnonikiem musi si znajdowa co najmniej 1 wiersz danej notki, przy czym przeniesiona cz nie moe si rozpoczyna od nowego zdania. Przeniesion cz naley umieci na nastpnej kolumnie jako pierwsz. Analogiczne zasady obowizuj w skadzie wieloamowym.

1995

GUST, Zeszyt 6

14

Oddzielanie amw. Zalenie od stopnia pisma, wielkoci kolumny i liczby amw na kolumnie odstp oddzielajcy amy powinien wynosi 6- 24 p., nie powinien by jednak mniejszy od stopnia pisma skadu podstawowego. amy mona take oddziela lini cienk z odstpami po obu stronach linii. Miejsce wamania ilustracji. Ilustracje powinny by wamane najbliej tekstu, do ktrego si odnosz. Jeeli jest to niemoliwe, dopuszcza si wamanie ilustracji w granicach tekstu znajdujcego si na rozwarciu. W zasadzie ilustracja nie powinna wyprzedza tekstu, do ktrego si odnosi. Przy ilustracjach zajmujcych wraz z podpisem okoo 5/6 dugoci kolumny nie naley wamywa ilustracji wraz z tekstem zasadniczym. Nie naley umieszcza ilustracji jako zakoczenie czci lub rozdziau bezporednio przed tytuem nastpnej czci lub rozdziau. Zasada ta nie odnosi si do ilustracji cile zwizanych z tekstem w ksikach naukowych i technicznych oraz przerywnikw. Poprzeczne ilustracje caokolumnowe naley umieszcza na kolumnach parzystych przy marginesie zewntrznym, a na kolumnach nieparzystych przy marginesie wewntrznym. Ilustracje w tekcie. Ilustracje wamywane wewntrz kolumny powinny mie u dou 2- 4 wierszy tekstu wicej ni u gry. Od gry kolumny powinny si znajdowa co najmniej 4 wiersze tekstu, a od dou co najmniej 5 wierszy tekstu, nie liczc podpisu pod ilustracj. Przy wamywaniu ilustracji nie naley pozostawia pierwszego wiersza akapitowego nad ilustracj i kocowego wiersza pod ilustracj. Odstpy midzy ilustracjami wamanymi obok siebie nie powinny by mniejsze ni 6 p. Odstp midzy ilustracj a podpisem powinien wynosi od 4 p. do jednego wiersza, zalenie od stopnia pisma podstawowego. Odstp ten powinien by mniejszy ni odstp midzy podpisem a tekstem zasadniczym. Odstp midzy tekstem a ilustracj od gry oraz midzy ilustracj z podpisem a tekstem od dou powinien by jednakowy i wynosi okoo 1 wiersz tekstu podstawowego. Wysoko ilustracji wamywanych w tekcie powinna stanowi wraz z podpisem i odstpami wielokrotno wiersza podstawowego (baselineskip). Odstp midzy dwoma lub wicej ilustracjami umieszczonymi w ukadzie pionowym w kolumnie powinien wynosi co najmniej 1 wiersz tekstu podstawowego, nie liczc podpisw. Obamywanie ilustracji i tabel tekstem naley wykonywa z zachowaniem granicy minimum obamania, tj. skad nie powinien by wszy od niej podanego: przy skadzie petitem (8 p.) 2 kw., przy skadzie garmondem (10 p.) 2,5 kw., przy skadzie cycerem (12 p.) 3 kw. Wyjtek stanowi sowniki ilustrowane oraz encyklopedie, w ktrych mona stosowa wsze formaty obamania.

1995

GUST, Zeszyt 6

15

Odstpy midzy tekstem obamanym wok ilustracji z podpisem powinny by z trzech stron rwne i wynosi zalenie od stopnia pisma podstawowego 6- 12 p. W tym przypadku odstp midzy ilustracj a podpisem powinien wynosi 4- 6 p. Tabele powinny by wamane zgodnie z zasadami dotyczcymi ilustracji. Jeeli tabela rozkadowa jest wsza od kolumny rozkadowej, naley obie powki tabeli zbliy do grzbietu, a rnice midzy szerokoci tabeli i szerokoci kolumny wypeni justunkiem. Paginy naley pozostawi na waciwym miejscu. Przy przenoszeniu czci tabeli na nastpn kolumn naley powtrzy gwk tabeli lub w celu uproszczenia tylko numery kolumn tabeli, zgodnie z dyspozycj wydawcy.

Literatura
BN-64/7440-02 i PN-83/P-55366 Zasady skadania tekstw w jzyku polskim, wyd. 1970 r. BN-65/7440-03 Zasady amania skadu zecerskiego wydawnictw ksikowych, wyd. 1966 r. BN-65/7440-04 Zasady skadania wzorw chemicznych, wyd. 1966 r. BN-65/7440-05 Zasady skadania wzorw matematycznych, wyd. 1966 r. BN-66/7440-06 Zasady skadania i formowania tabel, wyd. 1967 r. Inwentarium wiedzy o poligrai Zecerstwo, M. Drudziel i T. Fijakowski, Ossolineum, 1988 r. Inwentarium wiedzy o poligrai Pismo drukarskie, Andrzej Tomaszewski, Ossolineum, 1989 r. Instrukcja technologiczna skadu rcznego i maszynowego, Praca zbiorowa, Ministerstwo Kultury i Sztuki, 1965 r. Zecerstwo, Marian Drabczyski i Bogumi Lehman, Wydawnictwo Przemysu Lekkiego i Spoywczego, 1964 r.