Digitized by the Internet Archive

in

2009

with funding from

University of

Ottawa

http://www.archive.org/details/oeuvresdedescart08desc

OEUVRES
DE

DESCARTES
PRINCIPIA PHILOSOPHI.^
EPISTOLA AD
G.

VOETIUM

LETTRE APOLOGETIQUE
NOT/E IN

PROGRAMMA

VIII

M. Darboux, de l'Acadmie
la

des

Sciences, doyen honoraire de

et

Facult des Sciences de l'Universit de Paris,

M. Boutroux,
professeur

de

rAcadmie

des

Sciences

Morales

et

Politiques,

d'histoire de la philosophie moderne la Sorbonne, directeur de

l'Institut

Thiers, ont

suivi

l'impression de cette publication

en

qualit de commissaires responsables.

OEUVRES
DE

DESCARTES
PUBLIES
PAR

Charles

ADAM &

Paul

TANNERY

sous LES AUSPICES

DU MINISTRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE

PRINCIPIA

PHILOSOPHI>E
VIII
(PREMIRE PARTIE)

DU CBNmB

omntAOB puBuA atsc ut coMooimt NATIOKAI. DB LA BSCHBItCHB SCIXNTinQUB

PARIS
LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE
6,

J.

VRIN

Place de la Sokbonne, r*

PAUL TANNERY
ET

L'DITION DE DESCARTES

le

Paul Tannery avait souhait qu'au volume V de cette dition, dernier de la Correspondance de Descartes, une tude d'en-

semble permt au lecteur de comparer l'dition nouvelle avec les prcdantes, montrant ce que la ntre apportait comme
textes indits, textes corrigs, chronologie rectifie, clair-

cissements et renseignements de toutes sortes. Je reculai,

l'avoue, devant pareille tche, qui nous et pris

je

un temps prcieux. Mais aujourd'hui que Paul Tannery n'est plus, c'est un devoir envers lui et envers les siens, c'en est un peut-tre aussi envers moi-mme, de marquer, aussi nettement que possible, la
part qui
lui

revient dans notre oeuvre

commune,

laquelle d'ailet indivi-

leurs, tant d'gards, doit tre considre

sible.

comme une

Je puis dire que, ce

il

qu'il a fait

de Descartes, seul
vrifier,

tait

lui-mme pour cette dition capable de le faire. Seul il pouvait

tous les textes mathmatiques, en y joignant un aussi riche commentaire*, et cela, tant s'en faut,
il

comme

l'a fait,

ne

s'est

pas borne sa collaboration.

Paul Tannery tait admirablement prpar une dition de

Descartes par son dition de Fermt, en cours de publication

VI

Edition de Descartes

depuis 1891.

En

outre,

il

avait runi en brochure

les

{La Cor-

respondance de Descartes dans

indits

du fonds Libri,
non des

tudie pour l'histoire d^s mathmatiques, Paris, Gauthier-Villars, 1893)

une

srie d'tudes sur des lettres indites,

moins importantes, rcemment rintgres la Bibliothque nationale, aprs un exode de prs de trois quarts de sicle en
Angleterre. D'autre part,
lettres

Rome,

il

avait tudi sur place les

du philosophe dans

la Collection

Boncompagni, au point

de vue des variantes qu'elles offrent, et de leur intrt scientifique. Puis la dcouverte et la publication? d'opuscules du go-

mtre Beaugrand, propos de ses querelles avec Descartes, promettait un commentaire lumineux bien des pages obscures pour tout autre que Paul Tannery. Enfin, la connais-

sance unique

qu'il avait

acquise de l'histoire des sciences au

XVII* sicle, donnait son

concours un prix inestimable.

Dans

les

premiers entretiens que nous emes ensemble

dition,

(octobre 1894), mis en rapports l'un avec l'autre par le principal

promoteur de cette
dmes sur
plus
le
difficile,

M. Louis

Liard, nous nous enten-

plan suivre. J'tais d'avis de commencer par le

c'est--dire
la la

Correspondance, rservant les

:

uvres pour
viraient la

seconde partie

la

correspondance pouvait

servir expliquer les uvres, bien plus

uvres ne sercorrespondance. Paul Tannery en convint. Mais

que
les

cette correspondance elle-mme,

l'ordre chronologique, sans
finit

comment

la publier

Dans

aucun doute. Paul Tannery, qui

tudiait alors les correslettres

par se rallier cet avis, avait pens d'abord un autre

Il

plan, qui pouvait aussi se dfendre.

pondants de Mersenne, dont

Bibliothque nationale;
les

les

nombreuses

manuscrites

se trouvent ple-mle dans trois gros

il

volumes
le

in-folio

de notre

et volontiers aussi tudi sparment

correspondants de Descartes.

Mais

principal d'entre
la

ceux-ci, et de

beaucoup, tant

le P.

Mersenne,

majeure

partie de la correspondance et t publie part, et dans quel

ordre, sinon l'ordre chronologique, auquel on revenait forc-

ment.

De mme pour

les autres sries

princesse Elisabeth,

Paul Tannery
Regius, Constantin Huygens, abb Picot,
bien peu de lettres, parfois
etc.,

vu
sans compter

que, pour beaucoup de correspondants, la srie se ft rduite

mme deux ou trois, ou bien une seulement. Cette ide fut donc vite abandonne. Paul Tannery avait aussi pens, et ceci pouvait encore se soutenir,

publier sparment certaines polmiques entre Descartes et

Fermt, Descartes
tout, etc.

et

Beaugrand, Descartes

et

Roberval sur-

Beaucoup de lettres du philosophe n'ont pas, en effet, un caractre proprement pistolaire; mais elles constituent,
par leur tendue et leur importance, de vritables petits
qui pouvaient fort bien tre donns part.
traits,

Nous avons mieux

la cor-

aim, finalement, les laisser chacune sa place, dans

respondance mme,

celle-ci d'ailleurs traitant

presque toujours
lui

de questions scientifiques

et philosophiques, qui

donnent

d'un bout l'autre, malgr quelques boutades et

l, l'unit

de ton, lequel est particulirement grave et austre.

L'ordre chronologique une
fois

admis

(et

il

s'imposait dans

une publication d'un caractre purement historique), je dois dire que, non seulement Paul Tannery l'adopta sans rserve,
mais
en
il

contribua fort ingnieusement en assurer la mise au

ici,

point, c'est--dire
eflret,

proprement,

la

mise en pages.

Il

y eut,

quelques ttonnements, avant qu'on tombt d'accord

sur la disposition la meifleure.

travail prparatoire, se trouvait

Chacune des lettres, aprs un accompagne d'une multitude

la surchargeaient, et

de notes, qui l'encombraient et

dont

je

ne voulais cependant sacrifier aucune, toutes

me
:

paraissant
notes sur

ncessaires l'intelligence de la lettre elle-mme

la

date rtablir, notes sur la provenance du texte et son au-

thenticit, notes sur maints dtails historiques et autres

au

cours de la lettre, notes gur les rapprochements faire entre

celle-ci et tel

ou

tel

passage important de
etc.

la

correspondance ou

de l'uvre d'un contemporain,

Nous mmes quelque temps,

heureusement, d'une

comme

disait Paul

Tannery,
il

lcher notre ours, afin de le

rendre prsentable. Enfin

s'avisa, fort

rpartition des notes, qui, mettant chaque chose sa place^

VIII

Edition de Descartes
:

en tte de chaque lettre, et avec des caractres spciaux, un prolgomne pour fixer la date, et indiquer au besoin la nature du texte, autographe authentique ou simple copie ; immdiatement au-dessous du texte,
les variantes
;

donnait un ensemble bien ordonn

au bas des pages,

les

moindres notes ou notules,

les clair-

celles qui tenaient

la lettre, et

en quelques lignes seulement; enfin, aprs

annoncs d'avance par des astrisques,

cissements qui demandaient parfois des pages entires. Ainsi

le texte

de Descartes se prsentait, non pas enserr, mais encaenchss dans une continuelle bordure, celle-ci
lui et

dr et

comme

compose dessein pour ramasser sur

les

concentrer tous

rayons propres

l'clairer.

L'accord ainsi
insist

fait, celui

des deux collaborateurs qui avait

pour l'ordre chronologique, assuma la tche de l'tablir lui-mme, ne demandant Paul Tannery que de vrifier au
fur et

mesure ce travail deux srets valent toujours mieux qu'une. On compte d'ailleurs les divergences entre eux sur
:

cette question de dates

elles portent sur

t. II,

quatre lettres seu-

lement,

t.

I,

p. i8 et p. 352,

p.

373

et p. 451.

De mme,

pour l'tablissement du texte,

fournie toujours par le
tiative,

les variantes, les notes et les

claircissements (sauf ce que nous allons voir), la copie fut

mme collaborateur, de sa seule inicharge, pour Paul Tannery, de reviser scrupuleusement les preuves en ce qui concernait la correction typographique et le reste. Pas une page, en consquence, on peut mme dire
deux
la lettre,

et trois fois,

pas une ligne, qui n'ait t vue et revue, sinon plus, par chacun des deux tour de

rle; c'est en ce sens

indivisible.

que l'uvre est vritablement une et

Ceci bien tabli, quelle est

la

part qui revient en propre

?

Paul Tannery dans chaque volume

1622 fvrier i638) des notes extrmement prcieuses sur Descartes et Galile, propos de la loi de la chute des corps,
I

Le volume

de

la

Correspondance

(avril

contient, de

lui,

Paul Tannery
p.
loi

ix

75; sur Vitellion,

p.

241-242, et sur Snellius, p. 256-257,

de

la rfraction

sur le problme de Pappus dj, p. 235;

sur Scheiner et Galile, p. 282; sur Morin et les longitudes,

p. 291.

Ces notes sont

les plus

importantes; mais
sur
;

il

en est

d'autres, bien

prcieuses

encore,

des

explications

de

figure ou de formule, p. 38 et p. 232

p. 491

sur Vite, p. 248 et

p. 71

et sur divers points d'rudition,

p.

a, p. 102 a,

p. 117

c,.

283-284
p.
b, p.

(la

fin

seulement), p. 289 (Rcrations

(Galile), p. 291 (chaire

mathmatiques),
p. 299, p.
tait,

289-290
396

de Ramus),
prsen-

356

b, p.

478 b et c.

La

lettre li

par ses lacunes, une nigme mathmatique que Paul Tannery voulut deviner; et sa divination, p. 279-280, fort ingnieuse assurment, lui faisait grand honneur, lorsque, avant l'achvement du volume, une vieille publication flamande
vint entre les mains de son collaborateur, laquelle donnait tout
la figure complte et les quations on trouvera cette restitution p. 573-578. Le volume I se terminait par le commencement de la grande querelle entre Descartes et Fermt. L, Paul Tannery se rele

au long

problme, avec
;

dans leur intgrit

trouvait sur son terrain

on

le voit

bien aux notes des pages

493-495.

Le volume
celui

II

(mars i638 dcembre 1639) est certainement

le

o Paul Tannery a

plus apport du sien, et qui, sans

le

son concours, serait rest

lettres traits

plus imparfait, disons

Il

mme, ne

pouvait pas tre mis en tat.

contient, en

eflfet,

beaucoup de

dont quelques-unes sont de petits , on y retrouve prcisment les personnages depuis longtemps familiers l'diteur de Fermt, savoir Fermt luimme, Roberval, Mydorge, Hardy, Beaugrand, Sainte-Croix, Debeaune, et enfin Desargues. Aussi les annotations de Paul
;

mathmatiques
et

Tannery deviennent plus nombreuses, plus tendues,

particulier, p. 14-15 (seconde partie
p.
:

et quel-

ques-unes constituent de vritables dissertations. Citons, en

La

vrit est... ),

99-100,

p.

122, p.

168-169, P- 252-253, p.

277-278, et

p. 279-280 (ceci est capital), p. 286, p. 338-343 (capital gale-

Edition de Descartes

ment), p. 4o3-4o5 (sur Galile), p. 448-449, p. 449-450 (Cavalieri), p. 460-461 (seconde partie : * D'aprs le rcit de Wal-

477-479, p. 5o8-5o9 (coulement des liquides), p. 520-523, p. 539-541, p. 556-557 (Desargues), p. 579-581
lis...
), p.

(Debeaune et Schooten),
d'ailleurs), et,

p. 61 1-6 1 5 (texte et

figure fournis

aux additions, p, 646-647,

p.

649-650 (Desargues
i6'4
tz^

encore).
p.

247

Cj

Les notules, p. i35 a, p. 161 a, p. p. 333 d, p. 36oa, p. 425 a, p. 427

p.

166 j,
a,

b, p.

429

sont

aussi

d'une inapprciable valeur. Ajoutons enfin que, pour

I,

complter V Introduction gnrale, place en tte du volume p. V-Lxxviii et p. Lxxix-cv, Paul Tannery a fait prcder

le

volume

II

d'un travail fort tudi, sous le trQd' A uertissement,

p. V-XXIII.

Le volume
autant que
le

III (janvier
II,

1640 juin 1643) ne donnait pas

lieu,

volume comme Paul Tannery

et

des claircissements scientifiques,

savait en apporter. Pourtant

on en trou-

vera encore, et des plus intressants et importants, sur Pascal

Desargues, et sur Desargues seul, p. 54-56 (seconde partie

La

confession.

), p.

246, p. 298, et surtout p. 714-717

sur Fermt, Roberval et Pujos, p. 88-89 et P* ^816-217; sur les notations algbriques de Descartes, p. 196-197 et p. 347 b;

sur les lunettes, p. 333; sur une question mathmatique de

Dozem,

p.

556

enfin, et ceci est capital, sur Descartes et

Tor-

ricelli, p.

63o-63i. Signalons aussi des inadvertances releves

et corriges, p. 701, p.

7o3 et

p.

659; et n'oublions pas de

petites curiosits
p.

biographiques, p. 702, ou philologiques,

569 et

p. 662.

conscience,
p.

Enfin Paul Tannery voulut, par scrupule de imprimer au moins en addition un texte latin,
qu'il

703-706, pensant, non sans quelque raison,

;

pouvait tre

de Descartes

l'original, retrouv ensuite

par son collabora-

teur, figure au

instructive entre les

n'tait

volume IV, p. 172-175, d'o une comparaison deux textes la premire publication
:

donc pas superflue. Le volume IV (juillet 1643 avril 1647) donne une traduction franaise de divers documents rapports de Hollande, et que

Paul Tannery
nous

xi
:

as imprims
Pa
l

aussi en langue flamande

p.

la

traduction

est de

Tannery,

645-650

et p.

657-658 (comme dj au

tome

m,

p.

et annota la

28-3o et p. 3i-33). Ce fut lui seul aussi qui publia lettre cccxxxiv, de Mersenne Descartes, p. 68-70,
les

et la lettre cdxvi, p. 342-344, sur Pell et

lui doit

galement
p.

pages sur Roberval et

le

Longomontanus. On le problme de

Pappus encore,

364-366 ; sur

centre d'agitation et les

expriences de Cavendish, p. 370-371, p. 388-389, p. 419, p. 428, et surtout p. 597-600; sur Torricelli, p. 556-558, et
plus loin, aux additions, p. 675-678.
tales,

ct de ces pices capi-

dont plusieurs sont encore des dissertations vritables,

mentionnons,
p. 206 a et

pour mmoire, de petites notes d'rudition,

36 1 et p. 692, et de petites corrections et rectifications, ou mme de simples rserves, p. 367 a, p. 368 j,

b, p.

p.
p.

392 a, p. 472 (dernier alina), p. 5o8 a, p. 527 b, p. 553 d, 601 a, p. 645, p. 652, p. 655, p. 657, p. 696 a, b, c, et p. 697 a.

Enfin, pour terminer,

un

petit chef-d'uvre, tel

que seul Paul

Tannery pouvait l'crire, p. 68o-683, sur la Musique. Le tome V (mars 1647 ^ fvrier i65o) contient, entre autres choses, un change de lettres entre Descartes et Carcavi, renouveau de l'ancienne querelle avec Fermt et Roberval. L'rudition de Paul Tannery trouvait donc l encore matire s'exercer,

pour

le

plus grand profit de notre dition

voir notamment, p. 367-369, p. 421 c, p. 422-425, p. 465, et

enfin p. 554-555. Ajoutons-y deux lettres, dont

Tune
c,

indite,

entre Roberval et Torricelli, sur la quadrature de la cyclode,

p. 425-428,' quelques notules curieuses, p.
p. 529-530, p. 542, p. 559, et

169

p.

372 c

deux renseignements

relatifs,

Huygens (Christian), Paul Tannery tait

j'tais fier

p. 552, et Galile, p. 553.

le plus fier, et

Mais ce dont

bon

droit, et ce dont

avec

lui

pour notre volume V,

c'est le riche butin

qu'il

rapporta de

la

Bibliothque Impriale et Royale, au retour

d'un voyage d'exploration Vienne.

lettres indites

Ce sont d'abord quatre

de Le Tenneur Mersenne, p. 77-79, p. 102, p. io3-io5, et p. 1 20-121, dont plusieurs passages fournissent

xn

Edition de Descartes

des documents nouveaux sur la fameuse exprience du Puy-de

une longue lettre, galement indite, presque un petit trait, de Bcaugrand Mersenne, p. 5o3-5i3; enfin et surtout, sept lettres (en tout, huit pices), de Florimond Debeaune, dont une Roberval et six Mersenne, p. 5 1 3-524,
plus,
p.

Dme;

524-529, p. 530-542

on comprendra

la joie

de Paul Tan-

nery, lorsqu'on saura qu'aucune ligne en franais, n'avait t

publie jusqu'ici de ce mathmaticien.

On

pourrait mettre encore au compte de Paul

Tannery

maint extrait de lettres, ou des lettres entires, de divers correspondants de Mersenne, publies au cours de ces cinq

volumes

lettres

de Beeckmann,

Villiers,

Lacombe, Thibaut,

Durel, etc. Mais les trois gros in-folios qui contiennent ces

galement dpouills par chacun des deux collaborateurs. Le travail de dpouillement a mme t fait plus fond, parce qu'il se faisait plus loisir, Dijon, o ces manuslettres ont t
crits avaient t
le

envoys.

De

plus, c'est Dijon

que

s'est fait

laborieux triage de textes publier, en les rpartissant

il

comme

convenait, et les ajustant aux passages correspondants

des lettres de Descartes.

En

fait,

cette vaste correspondance

avec Mersenne (laquelle ne contient pas les lettres de celui-ci)

est

devenue notre

commun domaine

tous deux, bien que Paul

qu'il ait

Tannery

ait t le

premier l'explorer, et

mme song
et ses

en extraire une partie, formant elle-mme un tout, en vue

d'une publication locale qu'il et intitule

Mersenne

Correspondants bordelais.

De nombreuses

traces et

mme

des

esquisses de ce travail ont t retrouves dans ses papiers.

Les cinq volumes de

ns, la publication des

la

Correspondance de )escartes
n'tait plus

termi<*

uvres

qu'un jeu en com-

paraison (sauf pour certaines parties, copime on le verra plus

loin).

la

Cependant les Essais qui accompagnent l Discours de Mthode, savoir la Dioptrique, les Mtores, et surtout la
la correc-

Gomtrie, avaient bien besoin encore, au moins pour

tion des preuves, de l'rudition scientifique de Paul

Tannery.

Paul Tannery
Il

xiii

s'occupa donc minutieusement de ce volume VI, y ajoutant

mme
de

une tude personnelle sur

le

problme de Pappus,

p. 721-725, et faisant prcder le tout ' nn Avertissement sign

lui, p. v-xii.

Les deux derniers volumes auxquels il collabora, volumes VII et IX, ne lui doivent que sa part, toujours laborieuse et
consciencieuse
l'excs, dans la double et triple revision
et correction des preuves, plus quelques notes

au volume IX,

seconde partie, p. 86 c, p. iig ^ et c, p. i54 a, p. 223 c, p. 235 b. Paul Tannery avait annonc, en outre, deux tudes
finales sur
les

cartes, et sur le

du choc des corps selon Dessystme de Ptolme la premire reste inasept

rgles
:

cheve, p. 327-330

la

seconde ne fut

mme

pas en partie

rdige, p. 33o. Paul

Tannery

avait t,

malheureusement,

interrompu, en plein travail, par la mort.

Sa collaboration nous manquera dsormais. Dj ce volume VIII se sera fait sans la scurit que donnait son collaborateur, demeur seul la tche, et sans les garanties
qu'assurait au public

Mais combien nous souflFrirons davantage pour les deux volumes qui restent encore Pour l'un surtout, o nous donnerons les plus anciens crits de Descartes, ou plutt ce qu'on en a conserv ou retrouv, et qui date de 161 8-1 619 ou de 1628, Paul Tannery
tel
lui.
I

un savant

que

nous

tait ncessaire, et nul

ne pourra tenir pleinement sa

place. Justement une dcouverte des plus importantes vient celle du Journal d'tre faite en Hollande, Middelbourg
:

d'Isaac

Beeckmann,

cet ancien ami, qui Descartes tout jeune

avait confi ses premires penses. Quelle joie c'et t pour

Paul Tannery, et quelle vive lumire son rudition sagace et

aussitt jete sur tant d'obscurs

problmes
ils

maintenant

les dbrouiller et les

Qui nous aidera rsoudre? De mme pour

I

les Opujcua pofthuma du philosophe

difficults,
Il

prsentent bien des

que Paul Tannery avait dj commenc dissiper.

publi quelque chose, et nous en avons retrouv

en a

mme

dans ses papiers de nombreuses traces, qui figureront au

xrv
dernier volume.

Edition de Descartes

Mais on peut dire

qu'il

s'en

est all,

au

moment o

la publication des

uvres de Descartes

ncessitait

encore son concours,

et, pour certaines parties toutes math-

matiques, sa direction.

En
nait,
rales.

1903, l'attribution d'une des plus hautes rcompenses

l'Institut

dont dispose

de France,

le prix

Jean Reynaud, reve-

en vertu d'un roulement, l'Acadmie des Sciences mo-

La

section de philosophie d'abord, puis l'Acadmie tout

entire, sur le rapport de

attribuer ce prix

M. Emile Boutroux, fut unanime l'dition des uvres de Descartes, Les

deux collaborateurs en furent grandement honors ; ils y virent la conscration, par les meilleurs juges, de l'uvre laquelle
ils

travaillaient depuis tant d'annes avec enthousiasme, et

qu'ils espraient bien

vement

dfinitif

mener ensemble bonne fin. Cet achet t la meilleure rcompense de Paul

satis-

Tannery. Il n'en cherchait point d'autre, que dans la faction du devoir bien rempli, et dans la conscience qu'il
en son cur de savant et de Franais, de
utile faire

avait,

une uvre

la science, utile

son pays.

Ch. Adam.
Nancy, 3i
juillet

igoS.

AVERTISSEMENT

Les Principia philojophi de Descartes furent publis jusqu' six fois par les Elzevier en Hollande. Voici l'indication

de ces
1

six ditions successives

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. (Amftelodami, apud Ludovicum Elzevirium. Anno 1644. Cum privila Minerve. In -4, 12 feuillets liminaires, legiis. Marque
:

3 10 pages,

feuillet blanc.)

Ce

petit in-4 est quelquefois seul.

Le

plus souvent,

il

est

runi, dans le

mme

volume, avec

la

traduction latine du DiS"

cours de la Mthode et des Essais, laquelle forme alors une

seconde partie sous ce

titre

Renati Des-Cartes Specimina Philofophi : feu Bijjertatio de Methodo ret regend rationis, & veritatis in fcientiis invejigandce : Dioptrice & Meteora. Ex gallico tranjlata, &
ab auore perleda, variifque in
dami, apud Ludovicum
:

locis

emendata. (Amftelo-

Elzevirium,

1644.

Cum

privilegiis.

Marque la Minerve. In-4, 8 feuillets liminaires, 33 1 pages.) Nous avons d'ailleurs reproduit cette seconde partie sa
place, c'est--dire dans le
la

mme volume

que

le

Discours de
franais,

Mthode et les Essais de cette Mthode en tome VI de la prsente dition, page 517-720.
2

au

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. (Amftelodami,

Privilegiis.

apud Ludovicum Elzevirium. Anno i65o. Cum Marque la Minerve. In-4, 20 ff. limin., 3o2 pp.)
:

XVI

Avertissement.
augmente de
la

C'est la rimpression de l'dition de 1644,

traduction latine de la Lettre de VAutheur celuy qui a traduit

le livre, laquelle avait

paru en 1647. (Voir au tome IX de notre

p.

dition,
intitule

seconde partie,
:

1-20.) Cette traduction latine est

Epifiola Authoris

ad Principiorum Philofophi
ejfe poteft.

interprtent gallicum,

qu

hc Prfationis loco

Elle occupe 9 des feuillets liminaires.

on trouve, comme en 1644, les Specimina' Philofophi, avec la date de i65o, et une pagination un peu diffrente In-4f ^ff- Hmin., 3 16 pp. On y trouve aussi la traduction latine du trait des Passions

Dans

le

mme volume

que

les Principia,

de l'me

PaJJones

anim per Renatum Des-Cartes

autem
in

Gallic ab ipfo
civitate

confcript, nunc

exterorum gratiam latina

donat ab H. D.
Elzevirium.
limin.,

M.

i.

v. l.

(Amftelodami, apud Ludovicum

:

Anno
fF.

i65o.

Marque
dans
le

la

Minerve. In-4, 12

fF.

98 pp., 3
gnral

d'index.)

Ces
un

trois pices, runies

:

mme

volume, portent alors

Renati Des-Cartes Opra Philofophica. Editio fecunda ab audore recognita.

titre

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. Nunc demum & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Ludovicum & Danielem Elzevirios. Anno i656.
3

hac editione diligent er recognita

Cum

Privilegiis.

Marque

la

Minerve. In-4, 18

ff.

limin.,

222 pp.) Viennent ensuite,

limin.,

en i65o et en 1644, les Specimina Philofophi, avec une pagination diffrente encore 8 ff
:

comme

248 pp.

, et les

Paffiones

anim, pagines
ff.

aussi autre-

Les trois un volume, sont prcdes de deux feuillets. Le premier porte un titre gnra] Renati Des-Cartes Opra philofophica. Editio ter lia, nunc demum hac editione diligenter recognita, & mendis expurgata. Le second feuillet contient
:

ment

12

ff.

limin., 92 pp., 2

pour

l'index.

pices, runies en

au recto un avic au lecteur, au verso

le portrait

de Descartes

Avertissement.
par Fr. Schooten.

xvii
l'dition latine

On

joint ce

volume

des

Meditationes, de 1654.

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita & mendis expurgata. (Amltelodami, apud Danielem Elzevirium. Anno 1664. Cum privilegiis. Marque : la Minerve. In-4, 18 ff. limin., 222 pp.)
4
C'est, on le voit, la reproduction de l'dition prcdente de

i656

mme

pagination exactement.
et

De mme

aussi pour les

anim. Les trois pices, runies en un volume, sont prcdes de deux feuillets (faux titre et portrait de Descartes). Voici le faux titre Renati Des'Cartes Opra philofophica. Editio quarta, nunc demum hac editione diligenter recognita, & mendis expurgata. On y
pour
les Paffones
:

Specimina Philofophi,

joint,

comme

second volume,

l'dition

des

Meditationes

de i663.

Renati Dks-Cartes Principia Philofophi. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expurgata. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium. Anno 1672. Cum
5
privilegiis.

Marque

la

Minerve. In-4, 18

ff.

limin., 222 pp.)

Reproduction identique des ditions de 1664 et de i656. De mme pour les Specimina et pour les PaJJtones. L'ensemble
est
intitul
:

Renati... Editio quinta, nunc

demum

etc.

Comme
6

second volume, les Meditationes de 1670.

Renati Des-Cartes Principia Philofophi. Ultima editio cum optimis collata, diligenter recognita, & mendis expur' gta. (Amftelodami, apud Danielem Elzevirium, 1677, ^^^
privilegio S. Caefareae Majeftatis.

Marque

la

Minerve. In-4,

18

ff.

limin.,

222 pp.)

Aucune observation nouvelle, pas plus que pour les Specimina et les PaJJtones. En somme, les ditions de i656, 1664,
1672 et 1677, sont identiques. Cette sixime et dernire dition elzevirenne des

uvres de Descartes

laquelle on joint
%

UTRXS.

III.

XVIII

Avertissement.
de 1678) porte
le

les Meditationes

faux titre

Renati Des-

Gartes Opra philofophica. Edith ultitna etc. (comme prcdemment). Les ditions qui vinrent ensuite, 'Jsortirent des presses de
Pierre et Jean Blaeu, Afnsterdam, Amftelodami,

Ex Typo-

graphia Blaviana

Celle que

j'ai

sous les yeux, date de 1692,

reproduit identiquement les dernires ditions des Elzevier

Princpia Philofophi, 18 feuillets liminaires, 222 pages.

Specimina Philofophi, 8

fF.

limin.,
fiF.

248 pp.

Pafftones

anim, 12

flF.

limin., 92 pp., 2

d'index.

Les renseignements bibliographiques qui prcdent, font assez voir que les Principia Philofophi ne prsentent aucune difficult pour la constitution du texte latin. Il suffit de se procurer un exemplaire de l'dition princeps, laquelle d'ailleurs n'est point rare, ni dans les bibliothques, ni mme dans toutes les autres n'en le commerce, et de la suivre fidlement sont que la rimpression. Nous reproduisons donc cette dition de 1 644, la seule qui ait paru du vivant de Descartes ; nous en
:

respectons la division en articles, la disposition des titres

en manchette, et toutes

les figures.

Quant

l'historique de
le texte,

la publication, et

au commentaire que ncessiterait

ce sont choses que nous rservons,

comme nous nous en

sommes

fait

philosophe. Le texte ne

une rgle, pour un chapitre spcial de la vie du soulevait de problmes que pour

la traduction franaise des Principes de la Philofophie.

On

les

trouvera, examins tout au long, au

tome IX de

la prsente

dition, seconde partie, p. vii-xx de V Avertissement.

C. A.
Nancy, 3i mars 1905.

A T

D E

S-C

AR TES

PR INC

IP lA

PHILOSOPHIA.

M :STl LO DA Ml,

A^UD LuDOYicuM Elzevirium,

Anno Cl3 ]9C XLIV.
Ctmtmikgiis

SERENISSIM. PRINCIPI

ELISABETHtE,
FREDERICI BOHEMIi: REGIS,
COMITIS PALATINI ET ELKCTORIS SACRl ROMANI IMPBRII
5
FILI.E

NATU MAXIMiE.

Sereniffima Princeps*,

Maximum frudum percepi

in

fcriptorum, quse antehac

10

lucem edidi,qudeaperlegeredignatafis,qudque, eorum occafione in notitiam tuam admiffus, cales dotes tuas eie cognoverim, ut re gentis humanae effe putem, eas feculis in exemplum proponi. Non deceret me vel adulari, vel aliquid non fatis perfpeftum affirmare, praefertim hoc in loco, in quo veritatis fundamenta jacere conaturus fum & fcio non affedatum ac
;

i5

fimplex Philofophi judicium generofse modefliae tuae

gratins fore,

qum magis

exornatas blandiorum ho-

minum
a.

laudationes. Quapropter ea tantm fcribam,

Ej^tola dedictoria est imprime, sur six pages non numen tte de la premire dition des Principia Philosophi, immdiatement aprs la feuille du frontispice, au verso de laquelle se trouve reproduit in extenso le Privilge du 4 mai 1637 (voir t. VI, p. 5 18, de cette dition), avec cette mention en bas
Cette
rotes,
:

Achev d'Imprimer

le

10 de

Juillet

1644.

UEptstola est suivie de 14 pages non numrotes, contenant V Index Principiorum Philosophi (que noue reproduirons, non pas avant, mais seulement aprs les Principia, afin de pouvoir donner la pagination). Viennent ensuite les 3 10 pages numrotes des Principia. Sur la dernire est ajout un Errata de quelques lignes, dont les corrections ont t incorpores dans notre texte.

tPISTOLA DEDICATORIA.

(i-3).

quae vera effe ratione vel experienti cognofco,

hc in exordio

&

eodem modo ac

in toto reliquo libro

philofophabor.

Magnum
virtutes
;

efl

dif|crimen inter veras

&

apparentes

nec non etiam ex veris, inter

illas quae

ab

accurat rerum cognitione deveniunt,

&

illas

quae

cum

aliqu ignoratione conjunftae funt. Per appa-

quaedam non vald frequentia, vitiis aliis notioribus oppofita; quae quoniam ab iis magis diflant qum intermediae virtutes, idcirco magis
rentes, intelligo 'tia

lo

folent celebrari. Sic quia plures inveniuntur qui peri-

cula timide refugiunt,

virtus opponitur,

qum

qui fe inconfiderat in

ipfa conjiciant, vitio timiditatis temeritas

tanquam
librai5

& magis qum vera

magnam

fortitudo vulgo

aeftimatur; fie faepe prodigi pluris fiunt

les
;

qum

ficque nulli facilis ad

pietatis

famam

perveniunt,

qum

fuperflitiofi vel hypocritae.

Inter veras

autem

virtutes, multae

non

fol redi
:

cognitione, fed etiam ab errore aliquo nafuntur

faepe fimplicitate bonitas,

fie

metu pietas, defperatione fortitudo exfurgit. Atque hae ab invicem diverfae funt, ut etiam diverfis nominibus defignantur; fed illae
purae

20

&

fincerae, quae

fluunt,

unam &

rei cognitione proeandem omnes habent naturam, & fub

|

ex fol

nomine continentur. Quifquis enim firmam & efficacem habet voluntatem red femper utendi fu ratione, quantum in fe efl, idque omne quod optiuno
fapientiae

mum
gne (/"

cffc

cognofcit exfequendi, rvera fapiens

non la li^ remarque
l.

efl,

3 philofophabor,
dit.).

extolli [p. S,
l.

l.

), rcpcritur {ib.,

Mme

21)

et rap" [p.

4^

l.

14).

aprs hypocrii;e (ci-aprs,

77),

(3-5).

Epistola dedicatoria.
effe poteft;

quantum ex natur fu
juftitiam,

&

per hoc unum,

,

fortitudinem , temperantiam

reliquafque

omnes
5

virtutes habet, fed ita inter fe conjunftas, ut

;

nuUae fupra cseteras emineant

&

idcirco,

quamvis

mult

fint

praeftantiores

iis

quse

aliqu vitionim

miftur diflinftae funt, quia tamen multitudini minus

funt notae, non tantis laudibus folent extoUi.
Praeterea,

cm duo ad
ejus

fapientiam ita defcriptam

requirantur, perceptio fcilicet intellefts

ic

&

propenfio

voluntatis

quidem quod voluntate dependet nemo non eft capax, fed quidam aliis mult perfpicaciorem habent intelledum. Et quamvis fufficere
:

debeat
i5

iis

qui funt

natur tardiufculi, qud,

etfi

multa ignorent, modo tamen fir|mam & conftantem retineant voluntatem nihil omittendi, quo ad rei cognitionem perveniant, atque id omne quod reum
judicabunt exfequendi, pro modulo fuo fapientes

&

hoc nomine Deo

praeftantiores
20
illi

gratiffimi effe poffint

mult tamen

funt, in quibus,

cum firmiffim red

agendi voluntate, perfpicaciffimum ingenium

& fum-

ma veritatis cognofcendae cura reperitur. Summam autem effe in Celfitudine tu iftam curam,
ex eo perfpicuum

avocamenta, nec confueta educatio quse puellas ad ignorantiam dameft,

qud nec

aulae

25

nare
artes

folet,

mipedire potuerint, quominus omnes bonas

& fcientias inveftigaris.

Deinde fumma etiam

&

incomparabilis ingenii tui perfpicacitas ex eo apparet,

qud omnia iftarum fcientiarum arcana

3o

penitiffim

infpexeris ac breviffimo tempore accurat cognoveris.

Majufque adhuc ejufdem

peculiare,

rei

habeo argumentum mihi

qud

te

unam

haftenus invenerim, quae

EpISTOLA DEDICATORIA.

(5-6).

omnes intelligas. Obfcu|riffimi enim plerifque aliis, etiam maxime ingeniofis & dois, effe videntur; & fer omnibus ufu
tradatus antehac
vulgatos perfeft
venit ut,
fi

me

verfati fint in Metaphyficis,

;

Geometricis
5

abhorreant

fi

ver Geometriam excoluerint, quae de

:

prima Philofophi fcripfi non capiant folum agnofco ingenium tuum, cui omnia aequ perfpicua funt, & quod merit idcirco incomparabile appello. Cmque confidero tam variam & perfedam rerum omnium cognitionem non efle in aliquo Gymnofophifl; jam fene, qui multos annos ad contemplandum habuerit, fed in Principe puell, quae forma & aetate non caefiam Minervam, aut aliquam ex Mufis, fed potis Charitem refert, non poflum in fummam admirationem non rapi. Denique non tantm ex parte cognitionis, fed etiam ex parte voluntatis, nihil ad abfolutam & fublimem fapientiam requiri, quod non in moribus tuis eluceat, animadverto. Apparet enim in illis eximia quaedam cum majeftate benignitas & manfuetudo, perpetuis
fortunse injuriis laceffita, fed
j

lo

i5

nunquam

efferata nec

20

me fibi devinxit, ut non modo Philofophiam hanc meam Sapientiae, quam in Te fufpifrada. Hsecque ita
cio,

dicandam

&

confecrandam putem (quia nempe

ipfa nihil aliud efl

qum ftudium

fapientiae), fed

etiam
25

non magis Philofophus audire velim, qum

Sereniffimae Celfitudinis tuae

Devotiffimus cultor

Des-Cartes.

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIi^
PARS PRIMA.
De
Quoniam
principiis cognitionis

human.

infantes nati fumus,

&

varia de rbus

I.

fenfibilibus judicia
noflrae rationis

pris tulimus,

qum integrum

Veritatem inquirentit femel in vit de omnibus,

pote/i,
ejffe

10

ufum haberemus, multis praejudiciis veri cognitione avertimur; quibus non aliter videmur poiTe liberari, qum fi femel in vit de iis omnibus lludeamus dubitare, in quibus vel minimam incertitudinis fufpicionem reperiemus.

quantum fieri

dubitan-

dum.

Quin &

illa

etiam, de quibus dubitabimus, utile erit

II.

habere pro
i5

falfls,

ut tant claris,
fit,

quidnam

Dubia etiam pro faljis

certiffi-

kabenda.

mum & cognitu facillimum

nem veritatis
vitae,

inveniamus.
III.

Sed haec intrim dubitatio ad folam contemplatioefl

refiringenda.

Nam quantum

ad ufum

Hanc

intrim dubita-

quia perfaepe rerum agendarum occafio praete-

tionem ad ufum vita non ee referendam,

20

antequam nos dubiis nollris exfovere pofiTemus, non rar quod tantm efl verifimile cogimur amplei vel etiam interdum, etfi duobus unum altero verifimilius non appareat, alterutrum tamen eligere. Nunc itaque, cm tantm veritati quserendae incumbamus, dubitabimus inprimiG, an ullae res fenfibiles
riret,
;

IV.

Cur

pofjimus dubitar de rbus fenjibiliku.'

Principiorum Philosophle

aut imaginabiles exiilant

primo, quia deprehendimus

interdum fenfus errare, ac prudentiae eft, nunquam nimis fidere iis qui nos vel femel deceperunt deinde, quia quotidie in fomnis innumera videmur fentire
;

aut imaginari, quse nufquam funt; nulla|que

tanti figna apparent,

fie

dubi-

quibus

fomnum

vigili cert

dignofeat.
V.

Cur etiam de
tionibus.

fathematicis demonftra-

Dubitabimus etiam de reliquis, quae antea pro maxime certis habuimus etiam de Mathematicis deraonflrationibus, etian^ de iis principiis, quae hadenus putavimus effe per fe nota tum quia vidimus aliquando nonnullos erraffe in talibus, & qusedam pro
;
:

10

certiffimis ac

per fe notis admififle, quae nobis falfa

effe

videbantur;

tum maxime, quia audivimus

Deum,
i5

qui poteft omnia,

&

quo fumus

enim, an forte nos taies

lamur, etiam in
rent; quia
iis

Ignoramus creare voluerit, ut femper falcreati.

quae nobis

qum

notiffima appa-

non minus hoc videtur fieri potuiffe, qum ut interdum fallamur, quod contingere ant advertimus. Atque , non Deo potentiffimo, fed vel nobis ipfis, vel quovis alio, nos effe fingamus qu mi:

20

VI.

Not habere liberum

arbitrium, ad cohi' bendum ajfenjum in
dubiis,Jicque ad er-

rorem vitandum.

nus potentem originis noftrae authorem affignabimus, tant magis erit credibile, nos tam imperfeftos effe, ut femper fallamur. Sed intrim, quocunque tandem fimus, & quantumvis ille fit potens, quantumvis fallax, hanc nihilominus in nobis libertatem effe experimur, ut femper ab iis credendis, quae non plan certa funt & explorata, poffimus abftinere; atque ita cavere, ne unquam
erremus.
Sic

35

3o

VU.

Non fjfe a

n.'vxs

du'

autem

rejicicntes illa omnia, de quibus aliquo

a-3.

Pars Prima.
ac etiam falfa efle fingentes,
bitari,

modo poffumus dubitare,

facile

qvin exiftaejfe

mus dum dubitamus;

atque hoc
pri'

quidem fupponimus nullum efle Deum, nullum clum, nuUacorpora; nofque etiam ipfos non habere manus, nec pedes, nec denique ullum corpus; non autem ide nos, qui talia cogitan^us, nihil efl'e rpugnt enim, ut putemus id quod cogitt, eo ipfo tempore quo cogitt, non exiftere. Ac proinde haec coprima & gnitio, ego cogito, ergo fum, eft omnium
:
|

mum,

quod ordine

ph ilofophando cognafcimus.

certiffima, quae cuilibet ordine philofophanti occurrat.

lO

Hsecque optima via

eft

ad mentis naturam, ejufque

VIII.

Dijiinionem inter ani-

corpore diftinftionem, agnofcendam. Examinantes enim quinam fimus nos, qui omnia quse nobis diverfa funt fupponimus
falfa efle, perfpicu

mant & corpus, Jive

inter rem cogitantem

&

corpoream, hinc

videmus,
loca-

agnofci.

nuUam
i5

extenfionem, nec figuram, nec

motum

lem, nec quid fimile, quod corpori fit tribuendum, ad naturam noftram pertinere, fed cogitationem folam,
quse proinde pris

&

certis

qum

ulla res corporea

aliis

cognofcitur; hanc enim jam percepimus, de

auIX.

so

tem adhuc dubitamus. Cogitationis nomine, intelligo illa omnia, quae nobis
confciis in nobis fiunt, quatens
fcientia eft.

Quidjit cogitatio.

eorum

in nobis con-

Atque

ita

non modo

intelligere, velle, ima-

ginari, fed etiam fentire,

sS

Nam & hoc

fi

idem eft hc quod cogitare. dicam, ego video, vel ego ambulo, ergo fum;
intelligam de vifione, aut ambulatione, quae
eft

corpore peragitur, conclufio non

quia, ut faepe
vel ambulare,
fit

abfolut certa;

in fomnis,

poflum putare

me videre,

3o

quamvis oculos non aperiam, & loco non movear, atque etiam forte, quamvis nullum habeam corpus. Sed fi intelligam de ipfo fenfu five confcienti videndi aut ambulandi, quia tune refertur ad

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
quse fola fentit five cogitt fe vider e aut

3.4.

mentem,
X.

am-

bulare, efl plan certa.

Non hc explico
;

alia

multanomina, quibus jam ufus

Qua fimflicijjima funt

& perfe nota, definitionibus Logicis ob~
fcuriora
reddi

fum, vel utar in fequentibus, quia per fe fatis nota mihi videntur. Et faepe adverti Philofophos in hoc errare,

talia inter cognitio-

nes Jludio acquifitas

qud

ea, quae fimpliciffima erant ac per fe nota,

;

non

ejfe

numeranda.

Logicis definitionibus explicare conarentur

ipfa obfcuriora reddebant.

ita

enim

Atque ubi

dixi

hanc pro10

pofitionem, ego cogito, ergo\fum, efle

omnium primam
fcire

&

certiffimam, quae cuilibet ordine philofophanti oc-

currat,

non ide negavi quin ante ipfam

pojjit, ut id

opor-

teat, quid fit cogtatioj quid exiftentia, quid certitudo;

item, qubdfieri non

quod cogitet non

exiftat,

&

talia; fed

quia hae funt ^mpliciffimae notiones,

effe

&
i5

quse folae nullius rei exiflentis notitiam prsebent, id-

XI.

Quomodo mens

nojira notior fit quant corfus.

numerandas. Jam ver ut fciatur, mentem noflram non modo pris & certis, fed etiam evidentis qum corpus cognofci, notandum efl, lumine naturali efle notiflimum,
circo
nihili nullas efl'e affetiones five qualitates
;

non cenfui

atque ide

20

ubicunque aliquas deprehendimus,

flantiam, cujus
illae fint,

ibi

necefl'ari

rem yQ fubinveniri & qu

;

plures in

edem

re five fubflanti deprehendimus,

tant claris nos

illam cognofcere.

Plura ver in
25

mente noflr, qum in ull ali re nobis deprehendi, ex hoc manifeflum efl, qud nihil plan efficiat, ut aliquid aliud cognofcamus, quin idem etiam mult certis in mentis noflra cognitionem nos adducat. Ut fi terram judico exiflere, ex eo qud illam tangam vel vidcam, cert ex hoc ipfo adhuc magis mihi judicandum eft mentem meam exiflere eri enim forfan
:

3o

4-5.

Pars Prima.

poteft, ut

judicem

me

terram tangere, quamvis terra

id judicem,
ita

nulla exiflat;

non autem, ut
fit;

& mea mens

qui

quae id judicat nihil

atque
aliter

de

caeteris.
ell iis,

Nec aliam ob caufam

ordine philofophati funt,

vifum

non
fibi

XII.

qum quia mentem

corpore

Cur non omnibus

innotefcat.

cequ

nunquam
aliud, folas
10

fatis

accurat diilinxerunt. Et quamvis

certius effe putrint, fe ipfos exiflere,

qum quidquam
fe ipfos,
;

non tamen adverterunt, per

in loco fuifle intelligendas
|

hoc

mentes fed contra po-

tis intellexerunt fola

fua corpora, quae oculis vide-

bant,

manibus palpabant, quibufque vim fentiendi perperam tribuebant; hocque ipfos mentis natur

&

percipiend avocavit.

i5

20

autem mens, quae fe ipfam novit, & de aliis omnibus rbus adhuc dubitat, undique circumfpiprimo cit, ut cognitionem fuam ulteris extendat quidem invenit apud fe multarum renim ideas, quas quam^diu tantm contemplatur, nihilque ipfis fimile extra fe efle affirmt nec negat, falli non poteft. Invenit etiam communes quafdam notiones, & ex his varias demonftrationes componit, ad quas quamdiu attendit, omnino fibi perfuadet efl!e veras. Sic, exempli

Cm

XIII.

Que Jenfu reliquarum rerum cognitio Dei

cognitione dependeat.

cauf,

numerorum

& figurarum ideas

qu

in fe habet, ha-

betque etiam inter communes notiones, quodji qua25

libus qualia addas,

inde ex/urgent erunt qiialia,

& fimiles

ex quibus facile demonftratur, trs ang^los

;

3o

duobus redis, &c. ac proinde haec &.talia fibi perfuadet vera effe, quamdiu ad praemiffas, ex quibus ea deduxit, attendit. Sed quia non poteft femper ad illas attendere, cm poftea recordatur fe nondum fcire, an forte talis naturae creata fit.
trianguli aequales effe

lO

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
iis

5-6.

Ut fallatur etiam in

quae ipfi evidentiffima appa-

rent, videt fe mrit de talibus dubitare,

nec ullam
fuae

habere pofle certam fcientiam, priufquam

autho-

rem
XI\.
Ejc eo qud exijientia
necejfaria
in

originis agnoverit.

Confiderans deinde inter diverfas ideas, quas apud

nojlro

fe habet,

de

Deo conreptu

tneatur, re

concon-

potentis

unam effe entis fumm intelligentis, fumm & fumm perfefti, quse omnium long praeagnofcit in ipf exiftentiam,

cludi

Deum exi/iere.

cipua

eft,

non

poffibilem

& contingentem

tantm,

quemadmodum

in ideis alia-

rum omnium rerum, quas

nino neceffariam

diftin percipit, fed

om-

lO

&

aeternam. Atque ut ex eo qud,

|

exempli cauf, percipiat in ide trianguli neceffario

contineri, trs ejus angulos sequales effe

duobus

re-

dis, plan

fibi

perfuadet triangulum trs angulos ha:

bere aequales duobus redis

ita

ex eo folo qud per-

i5

cipiat exiftentiam neceffariam

&

aeternam in entis

fumm perfedi ide contineri, plan concludere dbet ens fumm perfedum exiftere.
XV.

Non eodem modo

in

aliarum rerum conceptibus exijlentiam neceffariam,fed contingentent duntaxat

contineri.

Magifque hoc credet, fi attendat nullius alterius rei ideam apud fe inveniri, in qu eodem modo neceffariam* exiftentiam contineri animadvertat.
intelliget, iftam
fe effidam,

20

Ex hoc enim

ideam

entis

fumm

perfedi non effe

veram & non exiftere, cm neceffaria

neatur.
XVI.
Prcejudicia
ii-\pedire,
ijla

nec exhibere chimericam quandam, fed immutabilem naturam, quaeque non poteft
exiftentia in e conti25

Hoc, inquam,
necej-

facile credet

mens

noftra,

fi

fe pris

quominus
jfitct

omnino

exijlcntiar

Dei

ab omntbui clar cogncfcatur.

Sed quia fumus affueti reliquis omnibus in rbus effentiam ab exiftentia diftinguere, atque etiam varias ideas rerum, quae nufquam funt aut fuerunt, ad arbitrium effingere, facile conpraejudiciis liberrit.

3o

6-7.

Pars Prima.

II

tingit,

cm

in entis

fumm

perfedi contemplatione

non fumus plan defixi, ut dubitemus an forte ejus idea una fit ex iis, quas ad arbitrium effinximus, aut faltem ad quarum eflentiam exiftentia non pertinet.
Ulteris ver confiderantes ideas quas in nobis
XVII.

10

habemus, videmus quidem illas, quatenus funt quidam modi cogitandi, non multm fe mutu diflferre, fed quatenus una unam rem, alia aliam repraefentat, effe valde diverfas & qu plus perfedionis objeftivse in fe continent, e perfeftiorem ipfarum caufam effe
;

Qud cujufque ex nojris

ideis objeiva per/eio major ej, e ejus caufam effe debere

majorem.

debere.

Nam quemadmodum,
alicujus

fi

quis

in fe habet

ideam

machinae valde
fit

artificiofae,
|

merit

quaeri poteft qusenara

caufa qu illam

habet

i5

an nempe viderit alicubi talem machinam ab alio fadam; an mechanicas fcientias tam accurat didicerit, anve tanta fit in eo ingenii vis, ut ipfam nullibi

unquam vifam per fe excogitare potuerit ? Totum enim

artificium

quod
in

in

ide

ill

objediv tantm

five

tanquam
o

imagine continetur, dbet in ejus cauf, qualifcunque tandem fit, non tantm objediv five

repraefentativ, faltem in

prima

& praecipu, fed reipf

XVII.

formaliter aut eminenter contineri.

iS

3o

fummi ideam habemus in nobis, jure poffumus examinare qunam cauft illam habeamus tantamque in e immenfitatem inveniemus, ut plan ex eo fimus certi, non pofife illam nobis fuifle inditam, nifi re in qu fit rvera omnium perfedionum complementum, hoc eil, nifi Deo realiter exiftente. Eft enim lumine naturali notiffimum, non modo nihilo nihil fieri nec id quod eft perfedius ab eo quod eft minus perfedum, ut caufa
Sic,

quia Dei

five entis

Hinc rurjus conduit

Deum

exijlere.

, .

12
efficiente

Principiorum PhILOSOPHIvE

7-8.

&

totali,

produci; fed neque etiam in nobis

rei effe pofle,

ideam

five

imaginem uUius

cujus non

alicubi, five in nobis ipfis, five extra nos,

aliquis,
ftat.

Archetypus

Et

omnes ejus perfeiones reipf continens, exiquia fummas illas perfediones, quarum ideam
eas in aliquo nobis diverfo,
cert aliquando fuiffe; ex

habemus, nullo modo in nobis reperimus, ex hoc ipfo

reft concludim,us

nempe
XIX. Dei naturam non

in

Deo,
fatis

effe, vel

quo
10

evidentiffim fequitur, ipfas

adhuc

effe.
iis

Hocque

certum

eflr

&

manifeftum,

qui Dei

Etji

comprehendamus
tamen perfeiones ontni ali re claris nobis cognofci
ejus

ideam contemplari fummafque ejus perfediones advertere funt affueti. Quamvis enim illas non comprehendamus, quia fcilicet efl de natur infiniti ut nobis, qui fu]mus finiti, non comprehendatur, nihilominus tamen ipfas claris & diftinis qum uUas
res corporeas intelligere poffumus, quia cogitationem

i5

noftram magis implent, funtque fimpliciores, nec limitationibus ullis obfcurantur.

XX. Nos non nobis ip/s, fed Deo faos, eumque proinde exiJl^re.

Quia ver non omnes hoc advertunt, atque etiam quia non, quemadmodum habentes ideam artificiofse alicujus machinae fcire folent undenam illam acceperint, ita etiam recordamur ideam Dei nobis aliquando Deo adveniffc, utpote quam femper habui-

20

mus

quserendum adhuc

eft,

quonam iimus nos

25

ip, qui

fummarum

Dei perfeftionum ideam in nobis

habcmus.

Nam

cert eft lumine naturali notiffimum,

eam rem,
dcdiffet

quse novit aliquid fe perfedius, fe

ipfa fibi

enim

non effe: omnes perfediones, quarum

illas

ideam
effe,

in fe habet;

nec proinde etiam poffe ab ullo

perfediones,
30

qui
eft,

hon

non habeat in fe omnes qui non fit Deus.

8-9.

Pars Prima.

Nihilque hujus demonftrationis evidentiam poteft

obfcurare,

XXI.
Exijienti nojr diirationem fuffi.cere, ad exiftentiam Dei

modo attendamus ad temporis

;

five

rerum

durationis naturam

quae talis

eft,

ut ejus partes fe
;

demonjrandam.

mutu non pendeant, nec unquam fimul exiftant atque ideo ex hoc qud jam fimus, non fequitur nos in
tempore proxim fequenti etiam futuros, niii aliqua caufa, nempe eadem illa quse nos primm produxit, continu veluti reproducat, hoc eft, confervet. Facile enim intelligimus nuUamvim effe in nobis, perquam nos ipfos confervemus illumque in quo tanta eft vis, ut nos fe diverfos confervet, tant magis etiam fe ipfum confervare, vel potis null ullius confervatione indigere, ac denique Deum effe. Magna autem in hoc exiftentiam Dei probandi modo, per ejus fcilicet ideam, eft praerogativa qud
;
:

10

XXII.

Ex

i5

fimul quif|nam

fit,

quantum

naturae noftrae fert infir-

modo exiJlentiam Dei cognofcendi, omnia ejus

nojiro

mitas, agnofcamus.

Nempe ad

ejus

ideam nobis inge-

attrtbuta naturali ingenii vi cognofcibilia

fimul cognofci.

20

nitam refpicientes, videmus illum effe seternum, omnifcium, omnipotentem, omnis bonitatis veritatifque fontem, rerum omnium creatorem, ac denique illa

omnia

in fe

habentem,

in

quibus aliquam perfedio-

nem
clar

infinitam, iive null imperfeftione terminatam,

2S

poffumus advertere. Nam fan multa funt, in quibus etfi nonnihil perfedionis agnofcamus, aliquid tamen etiam imperfeionis five limitationis deprehendimus ac proinde competere Deo non poffunt. Ita in natur corpore,
;

XXIII,

Deum

non ejfc corporeum, nec fentire ut

nos, nec velle mali-

tiam peccati.

quia fimul
3o

fiiim locali

extenfione divifibilitas inclu-

ditur, eftque imperfeftio effe divilibilem,

certum

eft,

Deum non
quaedam

effe

corpus. Et quamvis in nobis perfeftio

in

fit,

qud fentiamus, quia tamen

omni fenfu
3

uvres, lu.

H
paflio eft,

Principiorum Philosophie

9-10.

&

pati eft

ab aliquo pendere, nulle

eft,

modo

Deum
gere

fentire
:

putandum

fed

tantummodo

intelli-

neque hoc ipfum ut nos, per operationes quodammodo diftindas, fed ita ut, per unicam*, femperque eandem & fimpliciffimam aionem, omnia fimul intelligat, velit & operetur. Omnia, inqum, hoc eft, res omnes neque enim vult malitiam peccati,
:

& velle

quia non
XXIV.

eft res.

Jam
effe

ver, quia

Deus
ft

folus

omnium
fi

quae funt aut

Dei cognitione ad creaturarum cognitionem perveniri, recordando eum ejfe

infinitum,
nitos.

poffunt vera

caufa, perfpicuum eft

optimam

10

philofophandi viam nos fequuturos,

ex ipfius Dei

nos fi-

cognitione rerum ab eo creatarum explicationem de-

ducere conemur, ut
eft

ita

fcientiam perfeiffimam, quse

fatis
i5

effeduum per caufas, acquiramus. Quod ut

tut

&

fine errandi periculo

eft

aggrediamur, e nobis

cautel

XXV.
Credenda
qiue
eJfe

omnia
revelata

Deo

funt,

quamvis cap' tum nojlrum exct"

iant.

utendum, ut femper qum maxime recordemur, & Deum authorem rerum efife infinitum, & nos omnino finitos. Ita fi forte nobis Deus de fe ipfo vel aliis aliquid revelet, quod naturales ingenii noftri vires excdt, qualia jam funt myfteria Incarnationis & Triniiatis, non recufabimus illa credere, quamvis non clar intelligamus. Nec ullo modo mirabimur multa efife, tum in immenf ejus natur, tum etiam in rbus ab eo creatis, quae captum noftrum excdant.
I

20

25

XXVI.
Nynquamdifputandum
de wjinito, fed in quxbvu nullos /mes advertimut, qualia funt
tffe

Ita nullis
infinito.

unquam fatigabimur difputationibus de Nam fan, cm fimus finiti, abfurdum eflfet

fie

tantm ta

nos aliquid de ipfo determinare, atque

finire

illud quafi

extenfio

mundi, di-

ac comprehendere conad.
iis,

Non

igitur refpon-

rijibilitas

partium

dere curabimus
a.

qui quaerunt

arf, fi

daretur linea

3c

Voir

t.

V, p. i65-i66.

Pars Prima.
infinita, ejus

M
materi, numerus
Jlellrum,
indefinitis

mdia pars
fit

effet

etiam infinita; vel an

numerus
iis

infinitus

par anve impar,

& talia
nifi

quia de

&c., pro habenda.

nulli videntur

debere cogitare,

qui

mentem
omnia,

fuam

infinitam effe arbitrantur.

Nos autem

illa

in quibus fub aliqu confideratione

nullum finem po-

terimus invenire, non quidem affirmabimus effe infinita, fed ut indefinita^ fpedabimus. Ita, quia non

10

poffumus iniaginari extenfionem tam magnam, quin intelligamus adhuc majorem effe poffe, dicemus magnitudinem rerum poffibilium effe indefinitam. Et quia

non

poteft dividi aliquod corpus in tt partes, quin

fingulae

i5

adhuc ex his partibus divifibiles intelligantur, putabimus quantitatem effe indefinit divifibilem. Et quia non poteft fingi tan tus ftellarum numerus, quin plures adhuc Deo creari potuiffe credamus, illarum etiam numerum indefinitum fupponemus; atque ita
de reliquis.

Haecque indefinita dicemus potis

qum

infinita

XXVII.
Quee differeniia
Jinitum.
fit in-

tum
20

ut

nomen

infiniti foli

Deo refervemus, quia

in eo

ter indefir.iium

&

in-

folo

omni ex
I

parte,

non modo nullos

limites agnofci;

mus, fed etiam pofitiv nullos effe intelligimus tum etiam, quia non eodem modo pofitiv intelligimus
alias res aliqu ex parte limitibus carere, fed
tive
25

nga-

tantm earum

limites,

fi

quos habeant, inveniri

rationes, circa res natuiis

nobis non poffe confitemur.

Ita

denique nullas

unquam
:

XXVIII.

rales, fine

quem Deus

aut natura in

faciendis

fibi

Non caufas finales rerum crtalarum. fed

ej/i'cienies
c(Ji

propofuit,

defumemus quia non tantum nobis debe-

exa-

rf/inandas.

mus
3o
a.

arrogare, ut ejus confiliorum participes effe pu-

temus. Sed ipfum ut caufam efficientem rerum omVoir

t.

V, p. 167.

i6

Principiorum Philosophie
,

nium confiderantes videbimus quidnam ex iis ejus attributis, quorum nos nonnuUam notitiam voluit
habere, circa illos ejus effedus qui fenfibus nollris apparent, lumen naturale, quod nobis indidit, con-

cludendum

effe

oflendat

memores tamen,

ut

jam

didum

efl^,

huic lumini naturali tamdiu tantm effe

nihil

credendum, quandiu
revelatur.
XXIX. Deumnone^^^rrorum

contrarium Deo ipfo

Primum Dei attributum quod hc venit in confide^^tionem, cft, qud fit fumm vefax, & dator omnis
ade ut plan repugnet ut nos fallat, five ut propri ac pofitiv fit caufa errorum, quibus nos obnoxios effe experimur. Nam quamvis forte poffe falluminis
:

lo

lere

nonnullum ingenii argumentum apud nos homieffe videatur,

nes

nunquam

cert fallendi voluntas

i5

ni ex maliti vel metu

&

imbecillitate procedit, nec

proinde in
XXX.
Hincfequi omnia qua
clar percipimus, vera ejfe, ac tolli dubitationes ant recenJitas.

Deum

cadere potefl.

Atque hinc

fequitur,

lumen

naturae, iive cognof-

Deo nobis datam, nullum unquam objedum poffe attingere, quod non fit verum, quatenus
cendi facultatem

20

ab ipf attingitur, hoc

percipitur.

eft,

quatenus clar
effet

&

diflind
ii

Merit enim deceptor

dicendus,

perverfam illam ac falfum pro vero

dediffet. Ita toUitur

fumentem nobis
25

fummal

ilia

dubitatio, quse ex eo

petebatur, qud nefciremus an forte talis effemus

natura;, ut falleremur etiam in
tiffima effe videntur^.
iis

quae nobis eviden-

Quin &
*=,

alia

omncs dubitandi

caufae, pris reccnfitae

a. Art. XXV, p. 14 ci-avant.
b. c.

facile

ex hoc principio tollcn-

Ci-avant, p. 9,

1.

3i, p. 10,

1.

3.

An,

IV et v, p.

5-6 ci-avant.

I2-l3.

Pars Prima.

17

tur.

Non enim amplis

fi

Mathematicse verilates nobis

fufpedae efle debent, quia funt

maxime

perfpicuse.

advertamus quid in fenfibus, quid in vigili, quidve in fomno clarum lit ac diflinftum, illudque ab eo quod confufumeft & obfcurum diflinguamus, facile
quid in qulibet re pro vero habendum
fit

Atque

agnofce-

mus. Nec ops

fequi,

eft ifta

pluribus verbis hoc in loco per-

quoniam

in Meditationibus Metaphyficis

jam

10

utcunque traftata funt *, & accuratior eorum explicatio ex fequentium cognitione dependet.

Quia ver, etfi Deus non fit deceptor, nihilominus tamen faepe contingit nos faili, ut errorum noftrorum
caufam invefl;igemus, ipfofque praecavere difcamus, advertendum eft, non tam illos ab intelledu
originem
Si
i5

XXXI.
Errores noJros,Ji ad Deum referantur, effe tantm negationes ;Ji ad nos, privationes.

qum

voluntate pendere; nec

efife

res,

ad quarum
:

produftionem realis Dei concurfus requirtur fed cm ad ipfum referuntur, efife tantm negationes, & cm ad nos, privationes,
20

Quippe omnes modi cogitandi, quos in nobis experimur, ad duos gnrales referri pofifunt quorum unus eft perceptio, five operatio intelleds; alius ver
:

XXXII. Duos tantm in

ejfe

nobis

volitio, five operatio voluntatis.

Nam

fentire,

imagi-

modoscogitandi, perceptionem fcilicet intelles & oprationem voluntatis.

& pure intelligere, funt tantm diverfi modi percipiendi ut & cupere, averfari, affirmare, negare,
nari,
;

25

dubitare, funt diverfi

modi volendi.
XXXIII.

autem aliquid percipimus, modo tantm nihil plane de ipfo affirmemus vel negemus, manifeftum eft nos non falli; ut neque etiam cm id tantm afiirmamus aut negamus, quod clar & diftind percipimus efife fie affirmandum aut negandum fed tanI

Cm

Nos non cm de

errare, nifi re non Jatis

percept judicamus

a.

Mdit. IV. Voir

t.

VII, p. 53.

i8

Principiorum Philosophie
(ut
fit), etfi

13-14.

tummodo cm
XXXIV.
Nonfolm intelleum,
fed etiam voluntatem requiri ad judican-

aliquid

non

reft percipia-

mus, de eo nihilominus judicamus. Atque ad judicandum requiritur quidem intelledus,

quia de
re,

quam
;

nullo

modo

percipimus, nihil pofTu-

dum.

mus

judicare

fed requiritur etiam voluntas, ut rei

aliquo

modo

perceptae affenfio praebeatur.

Non autem

requiritur (faltem ad

quomodocunque judicandum)
perceptio
;

intgra

& omnimoda rei

multis enim pof-

fumus
XXXV.
Hanc
pate^ re, errorumque caufam inde ejfe.
illo latis

aflentiri, quae nonnifi

perobfcur

&

confuf
10

cognofcimus.
Et quae

quidem
illi

intellets perceptio,

non nifi ad eapauca

femper valde

offeruntur, fe extendit, eflque

infinita

finita.

Voluntas ver

quodammodo dici poteft,

Deo
fe
eft,

quia nihil

unquam

advertimus, quod alicujus alterius

voluntatis, vel immenfae illius quae in

effe poffit,

objeftum
:

i5

ad quod etiam noftra non

extendat

ade

ut facile illam, ultra ea quae clar percipimus, exten-

damus; hocque cm facimus, haud mirum

contingatnos
XXXVI.
Errores nojlros
falli.

eft

quod
20

Neque tamen
Deo

ullo

modo Deus errorum noftrorum

Eft

impuari non fofft.

author

fingi poteft,

propterea quod nobis intelledum

non ddit omnifcium.

creati, ut fitfinitus; ac

enim de ratione

intellefts
finiti,

de ratione intelleds

ut

non ad omnia
XXXVH. Summam efft hominit
perjeionem , qud agai libre, five per voluntatem ; 6 per
hoc taude vel viiuperio

fe extendat.
aS

Quod
perfeftio

ver latiffim pateat voluntas, ho etiam

ipfius naturae convenit; ac

eft,

fumma quaedam
fit

in

homine

quod agat per voluntatem, hoc

eft libr,

dignum

atque

ita peculiari

quodam modo
|

author fuarum
3o

rtddi.

laudem mereatur. Non enim laudantur automata, quod motus omnes ad quos inftiaftionum,
tuta funt, accurat exhibeant, quia necefifari illos
fie

& ob ipfas

4.

Pars Prima.

19

exhibent; laudatur autem eonim artifex, qud tam

accurata fabricant, quia non neceffari, fed libr

10

Edemque ratione, magis profed nobis tribuendum eft, qud venim ampledamur, cm ampleimur, quia voluntari id agimus, qum fi non poffemus non ampledi. Qud autem in errores incidamus, defeftus quidem eft in noftr aione five in ufu libertatis, fed non in noftr natur, utpote quae eadem eft, cm non reft, qum cm re judicamus. Et quamvis tantam Deus
ipfa fabricavit.

XXXVIII.
EJfe defeuM
in noftr

aione, non in noftr natur, qudd erremus; S Jcepe fubditorum culpas aliis
don'inis,

nunquam
tribut

perfpicacitatem intelledui noftro dare potuifTet, ut

autem Dec pop.

nunquam

falleremur,

nuUo tamen

jure hoc ab ipfo

iS

poflumus exigere. Nec, quemadmodum inter nos homines, quis habeat poteftatem aliquod malum impediendi, nec tamen impediat, ipfum dicimus efte ejus

cauf^
quam

ita etiam,

quia Deus potuiftet efficere ut nun-

falleremur, ide errorum noftrorum caufa eft

putandus. Poteftas enim,

in alios, ad
10

quam homines habent uni

sS

hoc eft inftituta, ut ipf utantur ad illos malis revocandos ea autem, quam Deus habet in omns, eft qum maxime abfoluta & libra ideque fummas quidem ip debemus gratias, pro bonis quae nobis largitus eft; fed nuUo jure queri poftumus, qud non omnia largitus fit, quae agnofcimus largiri potuifiTe. Qud autem fit in noftr voluntate libertas, & multis ad arbitrium vel affentiri vel non aflTentiri poffimus, ade manifeftum eft, ut inter primas & maxime com;
:

XXXIX.
Libertatem arbitrii effe ftrft notam.

3o

munes notiones, quae nobis funt innatae, fit recenfendum. Patuitque hoc maxime paul ant', cm de omnibus dubitare ftudentes, e ufque fumus progreffi,
a. Art.

V et

art.

n,

p.

6 ci-avant.

20

Princpiorum Philosophie

14-15.

Ut fingeremus aliquem po|tentiffimuin noftrae originis

XL.
Certum etiam omnia ejfe Deo prordinata.

authorem modis omnibus nos fallere conari; nihilominus enim hanc in nobis libertatem effe experiebamur, ut poffemus ab iis credendis abftinere, quse non plan certa erant & explora ta. Nec ulla magis per fe nota & perfpeda efle pofunt, qum quse tune temporis non dubia videbantur. Sed quia jam Deum agnofcentes, tam immenfam in eo poteftatem e/Te percipimus, ut nefas efe putemus exiftimare, aliquid unquam nobis fieri pofle, quod non ant ab ipfo fuerit prseordinatum facile poflumus nos ipfos magnis difficultatibus intricare, fi hanc Dei
:

10

praeordinationem eu m arbitrii noflri libertate coneiliare,

XLI.

atque utramque fimul eomprehendere conemur.

i5

Quomodo arbitra noJlri hbertas

& Dti

frordinatio Jimul
concilientur.

mis ver nos expediemus, fi reeotdemur mentem nofl:ram efife finitam; Dei autem potentiam, per quam non tantm omnia, quse funt aut efife pofl'unt. ab
seterno prsefcivit, fed etiam voluit ae prseordinavit,
cflTe

infinitam

ideque hanc quidem nobis

fatis at20

tingi, ut elar
efife;

&

difiiind
fatis

pereipiamus ipfam in Deo

comprehendi, ut videamus quo pado libras hominum adiones indeterminatas relinquat; libertatis autem
eft,

non autem

&

indifferentise, quse in

nobis
25

quod evidentis & perfedis eomprehendamus. Abfurdum enim efifet, propterea quod non eomprehendimus unam rem, quam feimus ex natur fu nobis efife debcre ineomnos
ita

eonfcios

efife,

ut nihil

fit

prehenfibilem, de ali dubitare,

XLII.

quam

intim eompre-

hendimus, atque apud nofmet ipfos cxpcrimur.

Quomodo, quamvii notimuj/aUi,/allamur

Jam verjCm fciamus crrores omnes noftrosvoluntatc pendcre, mirum videri potefi, qud unquam

3o

i5-i6.

Pars Prima.

21
tamtn per nofiram
voluntatem.

fallamur, quia
eft velle
fal|li,

nemo eft qui velit falli. Sed longe aliud qum velle affentiri iis, inquibus confit,

tingit

errorem reperiri. Et quamvis rvera nuUus

falli,

qui expreff velit

vix

tamen uUus

eft,

qui

non

faepe velit iis affentiri, in

quibus error ipfo infcio con-

tinetur.

Quin
efficit,

&
ut

ipfa veritatis affequendse cupiditas

ii

perfaepe
fit

qui non reft fciunt qu ratione

quse

aifequenda, de

iis

non percipiunt judicium

nos unquam falfum pro
affenfum praebeamus quae
XLIII.

ferant, atque idcirco ut errent.

10

Certum autem
vero admifl'uros,
clar
fi

eft,

nihil
iis

Nos nunquam
cm Jolis

falli,

tantiim

clare

6 di-

&

diftinft percipiemus,

Certum, inquara, quia,

ftin perceptis ajfentimur.

cm Deus non fit fallax,

bis ddit,
i5

facultas percipiendi
;

quam no-

non

poteft tendere in falfum

ut neque etiam

facultas affentiendi,

cm tantm ad

ea quae clar per-

cipiuntur fe extendit. Et quamvis hoc

nuU

ratione

probaretur, ita

omnium animis natur impreflum eft,

ei

ut quoties aliquid clar percipimus,

fponte affentiaXLIV. Nosfemper maljudi' care, cm ajfentimur

non clar perceptis, etji cafu incidamus
in veritatem
;

mur,
30

nuUo modo poflimus dubitare quin fit verum. Certum etiam eft, cm afleritimur alicui rationi quam non percipimus, vel nos falli, vel cafu tantm incidere in veritatem, atque ita nefcire nos non falli.
Sed fan rar contingit, ut affentiantur iis, quae advertimus nobis non effe percepta quia lumen natura nobis diftat, nunquam nifi de re cognit effe judicandum. In hoc autem frequntiflim erramus, qud multa
:

&

idque

ex eo contingere,
fuiffe jntea fatis

25

qud fupponamus ea nobis perfpea.

3o

putemus nobis olim fuiffe percepta, iifque, mmorial mandatis, tanquam omnino perceptis afl*entiamur, quse tamen rvera nunquam percepimus. Quin & permulti homines nihil plan in tot vit percipiunt fatis reft, ad certum de eo judicium feren-

XLV.
Quid fit perceptio
Clara, quid difiina

, ,

22
I

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

16-17

dum. Etenim ad perceptionem, cui certum & indubitatum judicium poflit inniti, non modo requiritur ut fit clara, fed etiam ut fit diftinfta. Claram voco illam,
quae menti attendenti prsefens
clar nobis videri dicimus,
praefentia, fatis fortiter

&

aperta

eft

ficut

ea

quae,

oculo intuenti

& apert

illum movent. Diftin-

dam autem illam, quae, cm clara fit, ab omnibus aliis ita fejunda & praeifa, ut nihil plan aliud, qum
efl;

quod clarum
XL VI.
Exemplo doloris ojlenditur, claram efft
pojfe perceptionem
etji

eft,

in fe contineat.

Ita,

dum

quis

magnum

aliquem

fentit

dolorem, cla-

10

riflima

quidem

in eo eft ifta perceptio doloris, fed

non

non fit dijlina ;

difiinclara.

non autem am, nififit

femper eft diftinfta; vulg enim homines illam confundunt cum obfcuro fuo judicio de natur ejus, quod
putant
effe in parte

dolente fimile fenfui doloris,

quem
peri5

folum clar percipiunt. Atque

ceptio, quae
nifi fit clara.

ita poteft efife clara

non

fit

diftinfta;

non autem uUa diftinda,

XL VII.
d
prinut
ettatis prar-

jdicia emendanda

quidem in prima aetate mens ita corpori fuit immerfa, ut quamvis multa clar, nihil tamen unquam
Et
diftinft

fimplices notiones
ejfe confiderandas, 6 quid in quque fit

perceperit;

cmque tune nihilominus de

20

clarum.

multis judicrit, hinc multa haufimus praejudicia, quae

nunquam poftea deponuntur. Ut autem nos iis pofiimus liberare, fummatim hc enumerabo fim-* plices omnes notiones, ex quibus cogitationes noftrae
plerifque

XLVIII.

Omnia qua fut perctpiiontm nofiram cadunt, Jpeari ut

res

rtrumvt afftioceternaj

componuntur; & quid in unquque fit clarum, quidque obfcurum, five In quo poflimus falli, diftinguam. Quaecunque fub perceptionem noftram cadunt, vel tanquam res, rerum ve afieftiones quafdam, confideramus; vel tanquam aeternas veritates, nullam exiftentiam extra cogitationem noftram habentes. Ex
iis

>5

ntt, vel ut

vrxtatet ; rerum tnumtratio.

quae*

So

tanquam

res confideramus,

maxime generalia

funt

i7-8.

Pars Prima.

2}

fubftantia, duratto, ordo, numerus,

|

&

fi

quae alia funt

ejufmodi, quae a4 omnia gener renim fe extendunt.

Non autem plura qum duo fumma gnera rerum agnofco unum eft rerum intellehialium, five cogita:

tivarum, hoc

eft,

ad mentem
;

five

ad fubftantiam cogi-

rerum materialium, five quae pertinent ad fubftantiam extenfam, hoc eft, ad corpus. Perceptio, volitio, omnefque modi tam percialiud

tantem pertinentium

piendi
10

qum volendi, ad

fubftantiam cogitantem refe-

runtur; ad extenfam autem, magnitudo, five ipfamet

iS

longum, latum & profundum, figura, motus, fitus, partium ipfarum'divifibilitas, & talia. Sed & alia quaedam in nobis experimur, quae nec ad folam mentem, nec etiam ad folum corpus referri debent, quseque, ut infr fuo loco oftendetur', ab ar & intima mentis noftrae cum corpore unione proficifcunextenfio in

tur

nempe

appetitus famis,
five

fitis,

&c.; itemque,

com-

motiones,
lo

animi pathemata, quae non in fol

cogitatione confiftunt, ut
ritatem, ad triftitiam,

commotio ad iram, ad hilaad amorem, &c.; ac denique

fenfus omnes, ut doloris, titillationis, lucis

&

colo-

a5

rum, fononim, odorum, faporum, caloris, duritiei, aliarumque taftilium qualitatum. Atque haec omnia tanquam res, vel rrum qualitates y, -^ , feu modos, conlideramus. Cum autem agnoicimus
.

^^^JEtrnas veritates non pop ua numerari,

^*'''

fieri

non
:

poflfe,

ut ex nihilo aliquid

fit,

tune propofi-

"^'^ '-^^

^^"^'

3o

non tanquam res aliqua exiftens, neque etiam ut rei modus confideratur, fed ut Veritas quaedam aeterna, quae in mente noftr fedem habet, vocaturque communis notio, five axioma.
tio haec nihilo nihil fit,
a.

Ex

Pars IV,

art.

clxxzix, cxcx et cxcxi.

24

Prncipiorum Philosophie
:

i8<ig.

Cujus generis funt

non
eJfe
:

ImpoJ/ibile eft idem Jimul ejfe

eft^

&

Quod faum

infeum

eJfe

nequit
:

Is qui

cogitt,

non poej non exijere duni cogitt

&

alla

innumera, quae quidem omnia recenferi facile non poflunt, fed nec etiam ignorari, cm occurrit occafio
iis

ut de
Eas
clar percipi,fed

cogitemus,

&

nullis praejudiciis excaecamur.

Et quidem,
non omnes ab omnibus, propter prcejudicia.

quantum ad has communes notiones,

:

non dubium eft quin clar ac diftind percipi poffint, alioqui enim communes notiones non effent dicendse ut etiam rvera quaedam ex ipfis non aequ apud omnes ifto nomine dignae funt, quia non sequ ab omnibus percipiuntur. Non tamen, ut puto, quod unius
hominis cognofcendi facultas latis pateat qum
rius; fed quia forte
alte-

10

fantur prsejudicatis qui eas idcirco

communes iftae notiones adveropinionibus quorundamhominum,

facile capere pofTunt
:

i5

non

etiamfi non-

nulli alii, qui praejudiciis iftis funt liberi, evidentiffim

ipfas percipiant.
LI.

Quid fit fubjlantia, & qudd ijiudnomen Deo S creaturis non conrenit untvoc.

Quantum autem ad ea, quse tanquam res vel rerum modos fpedamus, operae pretium eft ut fingula feorfim confideremus. Fqt fubjiantiam nihil aliud intelli-

20

gere polTumus,

qum rem

quae ita exiftit, ut null ali

re indigeat ad exiftendum. Et

quidem fubftantia quae null plan re indigeat, unica tantm poteft intelligi, nempe Deus. Alias ver omnes, non nifi ope concurfs Dei exiftere pofle percipimus. Atque ide nomen fubftantiae non convenit Deo & illis univoc, ut dici
folet in Scholis,

25

hoc

eft,

nulla ejus nominis fignificatio

poteft diftinft intelligi,

qux Deo &

creaturis

fit

com3o
five

munis.
LU. Qudd menti &

Poflunt autem fubftantia corporca

eorpori

&

mens,

19-30.

Pars Prima.

25

fubftantia cogitans creata, fub

hoc communi con-

univoc conveniat, & quonudo ipfa cognojcatur.

qu folo Dei concurfu egent ad exiflendum. Verumtamen non potefl fubftantia primm animadverti ex hoc folo, qud fit res exiftens, quia hoc folum per fe nos non afficit fed facile
ceptu
intelligi,
fint res,
;

qud

ipfam agnofcimus ex
|

quolibet ejus attributo

per

communem

illam notionem,

quod

nihili

nulla fint

attributa, nullaeve proprietates aut qualitates.

Ex hoc

10

enim qud aliquod attributum adeffe percipiamus, concludimus aliquam rem exiftentem, five fubftantiam, cui illud tribui poffit, neceflari etiam adefte.

i5

quidem ex quolibet attributo fubftantia cognofcitur fed una tamen eft cujufque fubftantia^ prsecipua proprietas, quae ipfius naturam eflentianique conftituit, & ad quam aliae omnes referuntur. Nempe extenfio in longum, latum & profundum, fubftantiae corporeae naturam conftituit & cogitatio conftituit naturam fubftantiae cogitantis. Nam omne aliud quod
Et
;

LUI. Cujufque fubjlantice unutn effe prcipuum

attributum, ut mentis
cogitatio,
extenfio.

corporis

corpori tribui poteft, extenfionem praefupponit, eftque

tantm modus quidam rei extenfae in mente reperimus, funt tantm

poteft intelligi, nec

ut

&

omnia, quae

diverii

modi cogi-

tandi. Sic, exempli cauf, figura nonnifi in re extenf

motus

nifi in

fpatio extenfo; nec

nifi

imaginatio, vel fenfus, vel voluntas,

s5

in re cogi-

Sed contra poteft intelligi extenfio fine figura vel motu, & cogitatio fine imaginatione vel fenfu, &
tante.
ita

de reliquis

ut cuilibet attendenti

fit

manifeftum.

Atque
3o

ita facile

pofiTumus duas claras

five ideas,

&

diftindas

LIV.

habere notiones,
attributa

unam

fubftantiae cogiCi

Quomodo

claras

&

di-

tantis creatae, aliam fubftantiae corporeae,

nempe

flinas notiones habere pojjmus, fub^

fianti cogitantis, & corporece, item Dei.

omnia

cogitationis ab attributis extenfionis

26

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

accurat diflinguamus. Ut etiam habere poflumus

ideam claram
creatae

&

diftindam fubftantise cogitantis inefl

&

independentis, id

Dei

modo ne

illam

adaequat omnia quae in

Deo

funt exhibere fuppona-

mus, nec quidquam etiam in e effe fingamus, fed ea tantm advertamus, quae rvera in ipf continentur, quaeque evidenter percipimus'ad naturam [entis fumm perfei pertinere. Nec cert quifquam talem ideam Dei nobis ineffe negare potefl, nifi qui nullam plan Dei notitiam in humanis mentibus effe arbitretur.
LV.

10

Duratio, ordo,

&
ii

numerus, nobis etiam diflinftif-

Quomoio
do,
tur.

duratio, or-

numerus etiam
intelligan-

fim intelligentur,

diftin

nullum iis fubftantiae conceptum affingamus, fed putemus durationem rei cujufque effe tantm modum, fub quo concipimus rem iftam, quatenus effe perfeverat. Et fimiliter, nec ordinem nec numerum effe quiquam diverfum rbus ordinatis & numeratis, fed effe tantm modos, fub quibus illas
confideramus.
Et

iS

LVI.

quidem hc per modos plan idem

intelligimus,
30

Quid

fini modi, qualitaus, attributa.

quod alibi per attributa, vel qualitates. Sed cm confideramus fubftantiam ab illis affici, vel variari, voca-

mus modos; cm ab
ralis

ift

variatione talem poffe deno-

minari, vocamus qualitates; ac denique,

cm gene25

fpedamus tantm ea fubftantiae ineffe, vocamus attributa. Ideque in Deo non propri modos aut qualitates, fed attributa

tantm

effe

dicimus, quia nulla

in eo variatio cft intelligenda. Et etiam in rbus creatis,

ea quae

nunquam

in iis diverlo

modo

fe

habent, ut

exiftentia

&

duratio, in re exiftente

&

durante, non
3o

qualitates aut modi, fed attributa dici debent.

Quwdsm
attributa e/fe

Alia autem funt in rbus

ipfis,

quarum

attributa vel

a 1-32.

Pars Prima.
effe

27

modi

dicuntur

alla ver in noftr

tantm cogitaeft

in rbus, alia in cogitatione. Et quid

tione. Ita,

cm tempus

duratione generaliterfumpt

duratio

tempus.

diftnguimus, dicimufque effe

;

numenim motS)

tantm modus cogitandi neque enim profe Intelligimus in motu aliam durationem qum in rbus non motis ut patet ex eo qud, duo corpora, unum
:

tard, aliud celeri|ter per

temporis in uno
plus
10
fit

qum

in

horam movatur, non plus alio numeremus, et mult

mots. Sed ut rerum

tiamur,

comparamus illam illorum maximorum, & maxime aequabilium, quibus

omnium durationem mecum duratione motuum

fiunt anni

&

dies

hancque durationem tempus vocanihil, praeter

mus.
i5

Quod

proinde

modum

cogitandi,

durationi generaliter fumptae fuperaddit.

Ita etiam,

cm numerus non
;

in ullis rbus creatis,

lia

LVIII.

fed tantm in abftrafto, five in gnre conderatur,

efl

Numerum &

univerfa-

modus

cogitandi duntaxat

ut

&. alia

omnia

quae

omnia effe tantitm modos cogitandi.

univerfalia

vocamus.

Fiunt hsec univerfalia ex eo tantm, qud un

20

&

LIX.

edem ide utamur ad omnia

fimilia funt,
:

individua, quae inter fe

Quomodo univerfalia fiant ; 6 qu fint

quinque vulgata
tia,
:

cogitanda ut etiam

unum & idem nomen

ge-

nus,fpecies, differen-

iS

3o

omnibus rbus per ideam iftam repraefentatis imponimus quod nomen eft univerfale. Ita, cm videmus duos lapides, nec ad ipforum naturam, fed ad hoc tantm qud duo fint attendimus, formamus ideam ejus numeri quem vocamus binarium cmque poftea duas aves, aut duas arbores videmus, nec etiam earum naturam, fed tantm qud duae nt confideramus, repetimus eandem ideam quam pris, quae ide eft ut & hune numerum eodem univerfali univerfalis nomine binarium appellamus. Eodemque modo, cm
;

proprium,

acci-

dens.

28

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
lineis

3*-33.

comprehenfam, quandam ejus ideam formamus, quam vocamus ideam trianguli; & edem poftea ut univerfali utimur ad omnes alias figuras tribus lineis comprehenfas animo
fpelamus fig:uram tribus
noflro exhibendas.
alios effe

habentes

Cmque advertimus, ex triangulis unum angulum retum, alios non

habentes, formamus ideam univerfalem trianguli re-

danguli, quae relata ad praecedentem, ut magis geneTdern, fpecies vocatur. Et illa anguli reftitudo
differentia univerfalis,
|

efl
lo

gula ab

aliis

qu omnia triangua redandiflinguuntur. Et qud in iis bafis potenfit

tia sequalis

potentiis laterum, elt proprietas

iis

omnibus

&

folis

conveniens.

Ac denique,

{\

fuppo-

namus

aliquos ejufmodi triang'dos moverij alios

erit in iis accidens univerfale.

non
i5

Atque hoc pado quinque univerfalia vulg numerantur genus,

:

moveri, hoc

fpecieSy differentia, proprium,

&

accidens.

^^'
prima de
reaii'.

Numerus autem,
diftiindione
:

in ipfis rbus, oritur

eft,

ab earum
duas vel
rea20

quse dijinlio triplex

realis, modalis,

&

rationis. Realis
:

propri tantm

eft inter

plures fubftantias

&

has percipirnus

fe

mutu

liter efife diftindas,

ex hoc folo qud

unam abfque

altra clar

&

diftind intelligere pofiimus.

certi

Dcum
efiicere
25

enim agnofcentes,

fumus ipfum pofTe

:

quidquid diftind intelligimus ade ut, exempli cauf, ex hoc folo qud jam habeamus ideam fub-

quamvis nondum cert fciamus ullam talem rvera exiftere, certi tamen fumus
ftantix extenfse five corporeae,

illam pofiTc exiftere; atque

i\

exiftat,

unamquamque
3o

cjus partem, nobis cogitationc definitam, realiter ab

aliis

ejufdem fubftantiae partibus

efi!c

diftindam. Item-

23-34.

Pars Prima.

29

que, ex hoc folo quod unufquifque intelligat fe effe

rem cogitantem,
ipfo

&

poffit

cogitatione excludere fe

tam cogitantem qum extenfam, certum eft unumquemque, fie fpedatum, ab omni aii fubflanti cogitante atque ab omni fubflanti corpore realiter diftingui. Ac etiamfi fupponamus,

omnem aliam

fubilantiam,

Deum

alicui tali fubftantise cogitanti fubilantiam ali-

quam corpoream tam

jungi non pofint,
10

arft conjunxifTe,

ut ardis

&

ita

ex

illis

duabus

unum

quid con:

flavilTe,

manent nihilominus

realiter diftindae

.quia,

quantumvis art ipfas univerit, potenti, quam ant habebat ad eas feparandas, five ad unam abfque ali confervandam, feipfum exuere non potuit, & quae vel
|

Deo pffunt feparari, vel fejunftim confervari, reai5

liter

funt diftinfta.

Dijiinio modais eft

duplex

alia fcilicet intr

eft

dum

propri diftum,

&

fubftantiam cujus

momodus;
ex eo
clar

^^^

alia inter

duos modos ejufdem

fubftantise. Prior

cognofcitur,
20

qud poffimus quidem fubftantiam

percipere abfque

modo quem ab

ill differre

dicimus,

fed non poffimus, viceverf,

fine ipf.

modum
;

illum intelligere

Ut

figura

& motus

diftinguuntur modaliter

fubftanti corpore, cui infunt ut etiam aflirmatio & recordatio mente. Pofterior ver cognofcitur ex
25

eo,

qud unum quidem

;

modum
fed

abfque alio poffimus

3o

neutrum tamen fine edem fubftanti cui infunt. Ut fi lapis moveatur & fit quadratus, pofifum quidem intelligere ejus figuram quadratam fine motu; & viceverf, ejus motum fine figura quadrat fed nec illum motum, nec illam figuagnofcere, ac viceverf
;

ram

pofifum intelligere fine lapidis fubftanti. DiftinUVRSS.

111. 4

}o
ftio

Principiorum Philosophi^e

34-35.

autem, qu modus unius fubftantiae

differt

ab ali

fubflanti vel

modo

alterius fubftantiae, ut

motus

unius corporis ab alio corpore vel mente, atque ut

motus duratione,

realis potis
illi

dicenda

effe videtur,

qum modalis
LXII.

quia modi

fine fubftantiis realiter

non clar intelliguntur diftinftis, quarum funt modi.

fubftantiam

De

Denique

dijlinlio rationis eft inter

&

dijlinione
rationis.

aliquod ejus attributum, fine quo ipfa intelligi non

duo talia attributa ejufdem alicujus fubftantiae. Atque agnofcitur ex eo, qud non poffimus claram & diftinftam iftius fubftantiae ideam formare, fi ab e illud attributum excludamus vel non poffimus unius ex ejufmodi attributis ideam clar percipere. fi
poteft, vel inter
;

10

illud

ab alio fe|paremus. Ut, quia fubftantia quaevis,

etiam
;

fi

ceffet durare, cefiTat

efle,

ratione tantm duracogitandi, quos

i5

tione fu diftinguitur

& oines modi

tanquam
differunt,

in objedis confideramuis,

ratione tantm

fe

tum ab objedis de quibus cogitantur, tum mutu in uno & eodem objefto. Memini quidem
ao

hoc genus diftinionis cum modali conjunxifife, nempe in fine refponfionis ad primas objediones in Meditationes de prima Philofophi' fed ibi non erat occafio de ipfis accurat dififerendi, & fufficiebat ad meum inftitutum, qud utramque reali
alibi
:

me

diftinguerem.
LXIII.

aS

Cogitatio
&

& extenfio

fpeftari poflunt ut conftituen-

Quomodo

cogitatto

extenjio di/iit cognofct poj^nt, ut cort'

jliluentet

tes naturas fubftantiae intelligentis

& corporeae
(^ejcto).

tune-

naturam

que non

aliter concipi

debent,

qum

ipfa fubftantia

mtnt 6 corpons.

4 duratione
a.

{errata, indit.)} dubitatione

Voir

t.

VII, p. lao,

1.

i5.

a5.a6.

PaRS PrIMA.

JI
eft,

cogitans

&
;

fubftantia extenfa,

hoc

qum mens

quo pafto clariffim ac diftindiffim intelliguntur. Quin & facilis intelligimus fubflantiam
corpus
extenfam, vel fubftantiam cogitantem,
5

&

qum
fit

fubftanextenfa.

tiam folam, omiflb eo quod cogitet vel

Nonnulla enim

eft difficultas, in

abftrahend notione

fubftantiae notionibus cogitations vel extenfionis,

10

tantm diverfae funt & non diftindior fit conceptus ex eo qud pauciora in eo comprehendamus, fed tantm ex eo qud illa quae in ipfo comprehendimus, ab omnibus aliis accurat
quae fcilicet ab ipf ratione
;

diftinguamus.
Cogitatio
fubftantiae,
i5

& extenfio

fumi etiam poflTunt pro modis

lxiv.
ut^modt/ub}anZ^.

quatenus

fcilicet

una

diverfas cogitationes habere

& eadem mens plures poteft; atque unum &

:

idem corpus, retinendo fuam eandem quantitatem, pluribus diverfis modis poteft extendi nunc fcilicet magis fecundm longitudinem minfque fecundm
,

latitudi|nem vel profunditatem, ac paul poft contra

20

magis fecundm latitudinem,

tur,

& minus

fecundm

lon-

gitudinem. Tuncque modaliter fubftantia diftinguun-

i5

non minus clar ac diftind qum ipfa poflunt intelligi modo non ut fubftantiae, five res quaedam ab aliis feparatae, fed tantummodo ut modi renim fpeentur. Per hoc enim, qud ipfas in fubftantiis quarum funt modi confideramus, eas ab his fubftantiis
:

&

diftinguimus,
contra,
fi

& quales

rvera funt agnofcimus. At

3o

eafdem abfque fubftantiis, quibus infunt, vellemus confiderare, hoc ipfo illas ut res fubfiftentes fpearemus, atque ita ideas modi & fubftantiae confonderemus.

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
}

26-27.

LXV. Quomodo ipfarum modi fint etiam cogno^

fcendi.

Edem

ratione, diverfos cogitationum

modos, ut
five

intelledionem, imaginationem, recordationem, voli-

tionem, &c.; itemque diverfos modos extenfionis

ad extenfionem pertinentes, ut figuras omnes, & fitus partium, & ipfarum motus, optim percipiemus, fi tantm ut modos rerum^ quibus infunt fpedemus &
;

LXVI. Quomodo fenfus, a^eus & ajtpetitus,

clar cognofcantur

quantum ad motum. Ci de nullo nifi locali cogitemus, ac de vi qu excitatur (quam tamen fuo loco explicare conabor^) non inquiramus. Superfunt fenfus, affetus, & appetitus, qui quidem
etiam clar percipi poflunt,
quid amplis de
iis
fi

10

accurat caveamus, ne

quamvis fcepe de Us maie judicemus.

judicemus,

qum idprsecif, quod

in perceptione noflr continetur,

Icii

&

cujus intim con-

fumus. Sed perdifficile eft id obfervare, faltem quia nemo noilrm eft, qui non ab circa fenfus
:

i5

ineunte aetate judicrit, ea omnia quae fentiebat, efte

res

quafdam extra mentem fuam exiftentes & fenfibusfuis, hoc eft, perceptionibus quas de illis habebat, plan fimiles. Adeo ut videntes, ex|empli grati, colorem, putaverimus nos videre rem quandam
,

20

extra nos pofitam,

&

plan fimilem ideae

;

illi

coloris,

quam

in nobis

tune experiebamur

idque ob con-

fuetudinem

ita judicandi,

tam

clar

&

diftinft vi-

dere nobis videbamur, ut pro certo

&

indubitato
25

haberemus.
LXVII.
In ipfo de dolore judiciojatpe nos /ail i.

omnibus quae fentiuntur, etiam de titillatione ac dolore. Quamvis enim haec extra nos efle non putentur, non tamen ut in fol mente five in perceptione noftr folent fpeftari, fed ut in manu, aut in pede, aut quvis ali parte noftri
eft

Idemque plan

de

aliis

3o

Pars

II, art. xxiv-liv, et

surtout art. xuii et xliv.

27-28.

Pars Prima.

Nec fan magis certum eil, cm, exempli cauf, dolorem fentimus tanquam in pede, illum effe quid extra noftram mentem, in pede exiftens, qum cm videmus lumen tanquam in Sole, illud lumen
corporis.

extra nos in Sole exiftere

fed utraque

ifta

praeju-

dicia funt primae noftrae setatis, ut infr clar appa*

rebit.

Ut autem
10

hc

quod clarum
,

eft

ab eo quod obfcu-

LXVIII.

rum diftinguamus
dolorem quidem

diligentiffim eft

advertendum,
ut fenfus, five

Quomodo

in

ijis

id,

& colorem, d

reliqua ejufmodi, clar

quod ctar cognofci' mus, ab eo in quo

falli poJfumuSjftt di-

ac diftinft percipi,
judicantur, extra

cm tantummodo

Jlinguendum.

cogitationes, fpedantur.

Cm autem res

quaedam

effe

mentem noftram

exiftentes, nullo
;

plan
i5

modo poffe intelligi quaenam res fint fed idem plan effe, cm quis dicitfe videre in aliquo corpore colorem, vel fentire in aliquo membro dolorem, ac fi
diceret fe id ibi videre vel fentire,

quod quidnam

fit

plan ignort, hoc

tiat. Etfi

eft, fe

nefcire quid videat aut fenfibi facile

enim, minus attendendo,

perfuadeat

20

nonnullam ejus habere notitiam, ex eo quod fupponat effe quid fimile fenfui illi coloris aut doloris, quem apud fe experitur tamen examinet quidnam
le
:

fit,

Iquod ifte fenfus coloris vel doloris, tanquam in corpore colorato vel in parte dolente exiftens, repraefentet,

25

omnino advertet

fe id ignorare.

Praefertim confideret, fe long alio

fcere,

modo cogno-

3o

quidnam fit in vifo corpore magnitudo, vel figura, vel motus (faltem localis Philofophi enim, alios quofdam motus locali diverfos effingendo, naturam ejus fibi minus intelligibilem reddiderunt), vel fitus,
:

LXIX. Long aliter cognofci magnitudinem figuram. Se, qum colores, dolores, &c.

vel duratio, vel

numerus,

& fimilia,

quse in corporibus

H
clar percipi

Principiorum Philosophi/e

aS-ag.

jam dium
iis,

eft*

qum

quid in eodem

corpore

fit

color, vel dolor, vel odor, vel fapor, vel

quid aliud ex

quae ad fenfus dixi effe referenda.

Quamvis enim videntes aliquod corpus, non magis

quatenus apparet figuratum qum quatenus apparet coloratum long tamen evidentis agnofcimus, quid fit in eo effe figuratum, qum quid fit effe coloratum. Patet itaque in re idem effe, cm dicimus nos percerti fimus illud exiftere,
,
:

LXX. Nos pojjre duobus modis

de jenjibilibus judi-

cium yerre, quorum uno errorem prcecavemus, alio in erro

rem incidimus.

diceremus nos percipre aliquid in objedis, quod quidem quid fit ignoramus, fed quo efficitur in nobis ipfis fenfus quidam valde manifefl:us & perfpicuus, qui vocatur fenfus cocipere colores in objetis, ac
fi

lo

lorum. In
fitas
:

modo autem judicandi permagna efl: divernam quamdiu tantmjudicamus aliquid effe in

i5

objeftis (hoc eft, in rbus, qualefcunque

fint,

demum

illae fit

quibus fenfus nobis advenit), quod

quidnam

ignoramus, tantm abeft ut fallamur, quin potis in eo errorem praecavemus, quod advertentes nos aliquid ignorare, minus proclives fimus ad temer de
ipfo judicandum.
20

Cm
etfi

ver putamus nos percipere

rvera nefciamus quidnam
fit,

colores in objedis,

uUam fimili|tudinem intelligere poflimus, inter colprem quem fupponimus effe in objeftis, & illum quem experimur
quod tune nomine
coloris appellamus, nec
effe in fenfu
:

25

quia tamen hoc ipfum non advertimus,

& multa alia funt, ut magnitudo, figura, numerus, &c.,

quae clar percipimus
intelligi,

non

aliter

nobis fentiri vel

ut judicemus
3o

qum

ut funt aut faltem effe poffunt in ob-

jeftis
a.

facile in

eum errorem delabimur,

Art. xLTiii, p. aa-a3 ci-avant

9-3o.

Pars Prima.
in objeis

35
effe

id,

quod

vocamus colorem,

quid

om-

nino fimile colori

arbitremur.
5

quem

fentimus, atque ita ut id,

clar percipi
^^^^ Praeipuam errorum
cau/amprcejudicus

quod nullo modo percipimus, nobis

Hcque primam & praecipuam errorum omnium .^ ^ i. cauiam licet agnolcere. Nempe in prima setate, mens
/.

..

noftra

tam

arft corpori erat alligata, ut

non

iMtt proce
aliis

re.

cogitationibus vacaret,

qum

iis
:

folis,

per quas ea
ipfas

fentiebat quae corpus afficiebant

10

necdum

ad

quidquam extra
quid corpori

fe

pofitum referebat, fed tantm ubi

incommodum occurrebat, fentiebat dolorem; ubi quid commodum, fentiebat voluptatem & ubi une magno commodo vel incommodo corpus
;

afficiebatur,
i5

pro diverfitate partium

afficiebatur,
fcilicet

in

quibus

&

modorum quibus dam fenfus, illos

colorum,

habebat diverfos quoffrigoris,

quos vocamus fenfus fapocaloris,

rum, odorum, fonorum,

luminis,

&

fimilium, quae nihil extra cogitationem

20

Simulque etiam percipiebat magnitudines, figuras, motus, & talia; quae illi non ut fenfus, fed ut res quaedam, vel rerum modi, extra
pofitum reprsefentant.
cogitationem exiftentes, aut faltem exiftendi capaces,
exhibebantur,
etfi

hanc inter

ifl;a

difierentiam non-

dum
25

notaret.

Ac

deinde,

cm

corporis

machinamen-

tum, quod fie natur fabricatum eft ut propri fu vi variis modis moveri poflit, hinc inde temer fe|contorquens, cafu
fugiebat

commodum

quid affequebatur aut

incommodum, mens illi adhaerens incipiebat advertere id, quod ita affequebatur aut fugiebat,
3o

extra fe effe
figuras,

nec tantm

illi

tribuebat magnitudines,

motus,

& talia,

quae ut res aut

rerum modos

56

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

3o-3i.

percipiebat, fed etiam fapors, odores,

&

reliqua,

fenfum ab ipfo efiici advertebat. Atque omnia tantm referens ad utilitatem corporis, cui erat immerfa, e plus aut nains rei effe putabat in uno~ quoque objefto quo afficiebatur, prout plus aut minus ab ipfo afficiebatur. Unde fadum eft, ut mult

quorum

in fe

plus fubftantise, feu corporeitatis, effe putaret in faxis

aut metallis,
tiei

qum

in

aqu
iis

vel are, quia plus duri-

&

ponderofitatis in

fentiebat.

Quin

&

arem,
10

quandiu

nuUum

in eo

ventum aut

frigus aut calorem

experiebatur,

pro nihilo prorfus ducebat. Et quia

ftellis

non plus luminis

qum ab

exiguis flammis

lucernarum ipfi affulgebat, idcirco nuUas flellas flammis iftis majores fibi repraefentabat. Et quia nec terram in gyrum verti, nec ejus fuperficiem in globum curvatam effe notabat, ideo proclivior erat ad putandum, & eam immobilem, & ejus fuperficiem planam
effe.

i5

Milleque

aliis

ejufmodi prsejudiciis, prima

eft
;

in-

fanti,

mens noftra imbuta

quae deinde in pueriti

20

non recordabatur fuiffe fe fine fufficienti examine recepta, fed tanquam fenfu cognita, vel natur fibi
indita,
LXXII. Altrant errorum eauJam tjje, qudd frajudictorum oblwifci nequeamui.

pro veriffimis evidentiffimifque admifit.

quamvis jam maturis annis, cm mens non amplis tota corpori fervit, nec omnia ad illud refert,
Et fed etiam de rerum, in fe ipfis fpeftatarum, veritate
25

permulta ex iis, quae fie antea judicavit, falfa effe deprehendat non tamen ide facile ipfa ex memori fu expungit, & quamdiu in e haerent, variorum errorum caufae efle poffunt. Ita, exempli cauf,
inquirit,
:
|

quoniam a prima aetate

3
effici

ftellas

imaginati fumus perexi-

3o

{errata f i" dit.)] caufari {texte).

31-32.

Pars Prima.
etli

37

jam rationes Aftronomicae perfpicu nobis oflendant ipfas effe qum maximas, tantm tamen praejudicata opinio adhu valet, ut nobis perdifficile
guas,
fit,

ipfas aliter

qum

pris imaginari.

Praeterea

mens
ad

noftra

non

fine aliqu difficultate

;

ac

LXXIII.
Tertiam caufam ejfe, qubd defatigemur, ad
ea, quipfenjibus prceJentia nonjunt, atendendo ; & ide ajjuetifimus de illis, non ex prcefenti percep-

defatigatione poteft ad ullas res attendere

omnium-

que

difficillim

illa attendit,

quse nec fenfibus, nec

:

lO

quidem imaginationi praefentia funt five quia talem, ex eo qud corpori conjunda fit, habet naturam five quia in primis annis, cm tantm circa fenfus & imaginationes occuparetur, majorem de ipfis qum de
;

tionCffed exprconcept opinione jiidicare.

caeteris

rbus cogitandi ufum

fit,

& facilitatem

acquifivit.
intel-

Hinc autem
i5

ut

jam multi nullam fubilantiam

ligant, nifi imaginabilem,

& corpoream, &

etiam fen-

Neque enim nrunt ea fola effe imaginabilia, quse in extenfione, motu & figura confiflunt, etfi alia multa intelligibilia fint nec putant quidquam poffe fubfiftere, quod non fit corpus nec denique ullum corpus non fenfibiie. Et quia rvera nullam rem, quafibilem.
;
;

20

lis

ipfa efl, fenfu folo percipimus, ut infr lar often-

detur, hinc accidit, ut plerique in tot vit nihil nifi

confuf percipiant.

25

ufum, conceptus omnes noftros verbis, quibus eos exprimimus, alligamus, nec eos nifi fimul cum iftis verbis memoriae mandamus. Cmque facilis pofi:ea verborum qum rerum recordemur, vix unquam uUius rei conceptum habemus tam diilinftum, ut illum ab omni verborum conEt denique, propter loquelse

LXXIV.
Quartam caufam
ftros verbis,
effe,

qubd conceptus no-

qua

r-

bus accurat non refpondent, alligemus.

ceptu feparemus, cogita|tionefque

3o

hominum

fer

om:

nium

circa verba

magis qum circa res verfantur

ade ut perfaepe vocibus non intelledis praebeant

5 5

j8

Principiorum Philosophie
illas

33.33.

affenfum, quia putant fe

aliis

olim

intellexiffe, vel

qui eas red intelligebant accepiffe.

poffint,

quamvis accurat hc txadi non

ab Quse omnia, quia natura

5

humani corporis nondum fuit expofita, necdum probatum eft uUum corpus exiftere, videntur tamen fatis
poffe intelligi, ut juvent ad claros

&

diftindos con-

ceptus ab obfcuris
^-^
^-

&

confufis dignofcendos.

feryanda/unt,adree phtiojcphandum.

omnium refum cognoicibilium ludagandam primo, omItaque ad feri philofophandum, veritatemque

:

^^^ prsejudicia funt deponenda, five accurat eft ca-

10

vendum, ne uUis ex opinionibus olim nobis receptis fidem habeamus, nifi priais, iis ad novum examen revocatis, veras effe comperiamus. Deinde, ordine eft attendendum ad notiones, quas ipfimet in nobis habemus eaeque omnes & folae quas fie attendendo clar ac diftind cognofcemus, judicandae funt verse. Quod agentes, inprimis advertemus nos exiftere, quatenus fumus natur cogitantis & fimul etiam, & effe Deum,
,

&

nos ab

illo

pendere,

&

ex ejus attributorum confi20

deratione caeterarum rerum veritatem poffe indagari,

quoniam
titiam

ille eft

notiones Dei

&

ipfarum caufa; & denique, praeter mentis noftrae, effe etiam in nobis noveritatis, ut
fit,

multarum propotionum aetemae

nihilo nihil

quod ex

&c.; itemque, naturae cujufa

dam
loris,

corporeae, fiveextenfae, divifibilis, mobilis, &c.;

itemque, fenfuum quorundam qui nos afiiciunt, ut do-

colorum, faporum, &c., quamvis

fit

nondum

fcia-

mus

quae

caufa, cur ita nos afficiant. Et haec confequae confufis antea cogitabamus,
|

rentes
claros

cum

iis

ufum
3o

&

diftindos

omnium rerum

cognofcibilium

conceptus formandi acquiremus. Atque in his paucis

33

Pars Prima.

}9

praecipuacognitionis humanse principiacontineri mihi

videntur.

Prter estera autem, memoriae noftrse pro

rgula
forte
eft

fumm
effe

LXXVI.
perceptioni

infigendum, ea quae nobis Deo revelata

certiffima effe credenda. Et

Autoritatem divinam

no/ira;

funt, ut

omnium

quamvis

lumen rationis, qum maxime clarum

& evidens,
tamen au-

prceferendam : Jed ejecluf non decere philofophum

aliis

qum

perceptis

aliud quid nobis fuggerere videretur, foli

thoritati divinse potis

ajfentiri.

qum

proprio noftro judicio

10

adhibendam. Sed in iis, de quibus fdes divina nihil nos docet, minime decere hominem philofophum aliquid pro vero affumere, quod verum effe nunquam perfpexit; & magis fidere fenfibus, hoc eft, inconfideratis infantiae fu judiciis, qum maturae
fidem
effe

rationi.

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE
PARS SECUNDA.
De
I.

Prncpis

rerum materaum.

Etfi

nemo non

bi fatis perfuadeat res materiales

Quibus rationibus re-

rum materialium
exijlentia

exiftere,

quia tamen hoc nobis paul ant in dubium

certd

co-

gnofcatur.

revocatum eft% & inter primas noflrae aetatis praejudicia numeratum, nunc opus efl ut rationes inveftigemus, per quas id cert cognofcatur. Nempe quicquid fentimus, procul dubio nobis advenit re aliqu, quae mente noflr diverfa efl. Neque enim efl in noflr poteflate eficere, ut

10

unum

potis

qum
il)

aliud fentiamus;

fed hoc re
det. Quaeri

ill

quse fenfus noflros

potefl an res

afficit,

plan pen|

quidem

fit

Deus, an quid
i5

Deo diverfum. Sed quia fentimus, five potis fenfu impulfi clar ac diflind percipimus, materiam quan-

dam extenfam

in

longum, latum

&

profundum, cujus

variae partes variis figuris praeditae funt, ac variis

moao

tibus cientur, ac etiam eficiunt ut varios fenfus ha-

beamus colorum, odorum,

noflrae exhiberet, vel
a.

doloris, &c.:

fi

diate per fe ipfum iftius materise extenfa

Deus immideam menti

exhibere-

tantm

fi

efficeret ut

Pars

I, art. ir, p. 5-6.

34-35,

Pars Secunda.

41
fi-

tur re aliqu, in qu nihil effet extenfionis, nec

gurse,

nec mots

nuUa

ratio poteft excogitari, cur

non deceptor effet putandus. Ipfam enim clar intelligimus tanquam rem Deo & nobis, five mente
5

noftr, plan diverfam; ac etiam clar videre nobis

videmur*, ejus ideam rbus extra nos

pofitis,

quibus

omnino

fimilis eft, advenire;

fit

Dei autem naturae plan

eft

repugnare ut
10

deceptor, jam ant

animadverfum''.

Atque ide hc omnino concludendum elt, rem quandam extenfam in longum, latum & profundum, omnefque
illas

proprietates quas rei extenfae convenire

clar percipimus habentem, exiftere. Eftque haec res

extenfa, quam. corpus five

materiam appellamus.
II.

Edem
is

ratione, menti noftrae corpus

gis ar,

qum

reliqua

quoddam maalia corpora, conjundum effe,

concludi poteft, ex eo qud perfpicu advertamus

dolores aliofque fenfus nobis ex improvifo advenire;

Quitus etiam cognofcatur corpus humanum menti effe ar conjunum.

quos mens
20

eft

confcia

non

fe fol proficifci,
fit

nec ad
ac

fe poffe pertinere

ex eo folo qud

res cogitans,

fed tantm ex eo

qud

alteri

cuidam

rei extenfae

mobili adjunda
latur.

fit,

quae res

humanum

corpus appel-

Sed accuratior ejus

rei explicatio

non

eft

hujus

loci^
I

Satis erit,

25

referri, nifi

advertamus fenfuum perceptiones non ad iftam corporis humani cum mente confi

m.
Senfuum perceptiones^
non quid rvera fit in rbus, fed quid humanocompofito profit vel obfit, docere.

junftionem,

&

nobis quidem ordinari exhibere, quid

;

ad illam externa corpora prodeffe poflint aut nocere

non autem,
a.

nifi

interdum

& ex

accidenti, nos docere,

b.
c.

Voir t. V, p. 167. Pars I, art. xxix et xxxvi, p. 16 et 18. Voir t. IX de cette dition, p. 64, note

c,

de

la

traduction franaise.

42

Principiorum Philosophi^e

35-36.

qualia in feipfis exiftant. Ita enim fenfuum praejudicia

facile

deponemus,

&

folo intelledu, ad ideas fibi

IV.

natur inditas diligenter attendante, hc litemur. Quod agentes, percipiemus naturam materiae,
corporis in univerfum fpedati,

five

Naturam

corporis non in pondre, duritie, colore, aut Jimilibus ; fed in Jol extenjione
conjijere.

non

confiflere in eo

qud
fit

fit

res dura, vel ponderofa, vel colorata, vel alio

aliquo

modo

fenfus afficiens

fed tantm in eo

qud

profundum^. Nam, quantum ad duritiem, nihil aliud de ill fenfus nobis

res extenfa in

longum, latum

&

indicat,
tui

qum

partes

durorum corporum

refiftere

mo-

10

manuum

noftrarum,

cm

in

illas

incurrunt. Si

enim, quotiefcunque manus noftrse verfus aliquam partem moventur, corpora omnia ibi exiftentia recdrent edem celeritate qu illae accedunt, nuUam unquam
duritiem fentiremus. Nec ullo

modo

poteft intelligi,

i5

corpora quae
effe

fie
;

recdrent, idcirco naturam corporis

amiffura

nec proinde ipfa in duritie

confiftit.

Edemque
rem,

ratione oftendi poteft,

&

pondus,

&

colo-

ejufmodi qualitates, quae in materi corpore fentiuntur, ex e tolli pofle, ipfa intgra rmanente unde fequitur, null ex illis ejus natu:

& alias omnes

10

V.

Prajudicia de rarefaione S de vacuo, kanc corporis naturam obfcuriorem facere.

un dependere. Duae ver adhuc caufae fuperfunt, ob quas poteft dubitari, an vera natura corporis in fol extenfione confiftat. Una eft, qud multi exiftiment, pleraque
corpora
fie poflTe rarefieri

iS

ac condenfari, ut rarefada

plus habeant extenjfionis

qum

condenfata; ntque

etiam nonnulli ade fubtiles, ut fubftantiam corporis

ab ejufdem quantitate, atque ipfam quantitatem ab extenfione diftinguant. Altra

a.

eft,

qud ubi

nihil aliud

3o

Voir

t.

V,

p. 69.

36-37.

Pars Segunda.

4J

effe intelligimus,

qum exteniionem in longum, latum

& profundum, non foleamus dicereibi elje coq)us, fed

tantummodo fpatium, &quidem fpatium inane, quod fer omnes fibi perfuadent effe punim nihil. Sed quantum ad rarefadionem & condenfationem,
quicunque ad cogitationes fuas attendet, ac
adAittere
nifi
VI.

Quomodo fit
faio.

rarc-

nihil volet

quod clar percipiat, non putabit in ipfis aliud quidquam contingere, qum gurae mutationem ita fcilicet, ut rara corpora illa fint, inter quorum par:

10

tes

&

multa intervalla exiftunt, corporibus aliis repleta per hoc tantm denora reddantur, quod ipforum
;

partes, ad invicem accedentes, intervalla ifla

immi-

nuant vel plan tollant

i5

quod ultimum fi aliquando contingat, tune corpus tam denfum evadit, ut repugnet ipfum denfius reddi poffe. Atqui non ide minus
:

tune extenfum

eft,

qum cm

partes habens fe
:

mu-

tu

diitas,

majus fpatium ampleitur quia quicquid

extenfionis in poris five intervallis partibus ejus

reliftis continetur,

nuUo modo

ipfi tribui

dbet, fed
iila

20

aliis

quibufvis corporibus, a quibus intervalla

2S

Ut cm videmus fpongiam, aqu vel alio liquore turgentem,non putamus ipfam fecundm fingulas fuas partes magis extenfam, qum cm comfed tantummodo poros habere preffa eft & ficca magis patentes, ac ide per majus fpatium effe difreplentur.
;

fufam.
Et fan

non

video, quid moverit nonnuUos, ut mal-

VIL

5o

augmentationem quanti tatis, qum ipfam hoc fpongiae exemplo explicare. Nam etfi, cm ar aut aqua rarefunt, ^on videamus uUos ipforum poros qui ampliores reddantur,
lent dicere rarefadionem fieri per
|

Em non poffe uUo alio

modo
intlligibili
explieari.

44
nec

PRINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

37-38.

uUum novum
:

corpus, quod ad

illos

replendos

non ell tamen rationi tam confentaneum aliquid non intelligibile effingere, ad eorum rarefadionem verbotenus explicandam, qum ex hoc qud
accdt
rarfiant,

concludere in

ipfis effe

poros, five intervalla

quae ampliora redduntur,

& novum
etii

aliquod corpus ac-

hoc novum corpus nullo fenfii percipiamus. Nullaenim ratio nos cogit ad credendum, corpora omnia quae exiflunt debere fenfus noftros afficere. Ac rarefaftionem perfacil hoc modo,
cedere quod ipfa implet,

10

non autem

ullo alio, fieri poffe percipimus.

Ac

deni-

qUe plan rpugnt aliquid nova quantitate vel nova extenfione augeri, quin fimul etiam nova fubftantia extenfa, hoc eft, novum corpus ei accdt. Neque

enim ullum additamentum extenfionis vel quanti tatis, fine additamento fubilantiae quae fit quanta &
extenfa, poteil intelligi, ut ex fequentibus claris
patebit.
Vin.
Quantitatem

i5

& nume-

rum

ifferre tanlm ratione re quanta

&

numtrat.

Quippe quantitas fubftantia extenfa in re non difFert, fed tantm ex parte noftri concepts, ut & numerus re numerat. Ita fcilicet ut totam naturam fubftantiae corporeae, quae eft in fpatio decem pedum, poffimus confiderare, quamvis ad iftam menfuram decem pedum non attendamus quia plan eadem intel:

20

ligitur in qulibet iftius fpatii parte ac in toto. Et vice

aS

numerus denarius, ut etiam quantitas continua decem pedum, etfi ad iftam determinatam fubftantiam non attendamus quia plan idem eft concepts numeri denarii, {vso, ad hanc menfuram decem pedum, {\sq ad quidlibet aliud referatur; & quantitas continua decem pedum, etfi non poffit
verf,

poteft

intelligi

3o

38.

Pars Secunda.
cujus
fit

45

intelligi fine aliqu fubftanti extenf,

titas, potefl

tamen

fine

quanhac determinat. In re autem

fieri.non potefl, ut vel

minimum quid ex ill quanti tate

aut extenfione tollatur, quin tantundem etiam de fub-

nec vice verf, ut tantillum de fubftanti detrahatur, quin tantundem de quantitate ac

ftanti detrahatur;

extenfione tollatur.
Et

quamvis

forte nonnulli aliud dicant,

;

non puto
fubftan-^

IX.

tamen
10

ipfos aliud e de re percipere

fed

cm

Subjiantiam corporeant,cim quantitate fu dijlinguitur,

tiam ab extenfione aut quantitate diftinguunt, vel nihil

per

confuf concipi tan-

nomen

fubftantise intelligunt, vel

confufam tanfalf

quam incorpoream.

tm

fubftantiae incorporese

ideam habent, quam

tribuunt corporeae, hujufque fubftantiae corporeae ve-

ram ideam
i5

extenfioni relinquunt,
ita

quam tamen

acci-

dens vocant, atque

plan aliud efferunt verbis,

locus interX.

qum mente comprehendunt. Non etiam in re differunt fpatium,

nus,

five

20

tantm in modo, quo nobis concipi folent. Rvera enim extenfio in longum, latum & profundum, quae fpatium
fubftanti corporea in eo contenta, fed
conftituit,

&

Quid Jit fpatium, Jtve

locus inter nus.

eadem plan

eft

cum
eft,

ill

quae conftituit

qud ipfam in corpore ut fingularem confideremus, & putemus femper

corpus. Sed in hoc differentia

mutari quoties mutatur corpus

25

in fpatio vero unita-

3o

tem tantm genericam ipfi tribuamus^ ade ut, mutato corpore quod fpatium implet, non tamen extenfio fpatii mutari cenfeatur, fed remanere una & eadem, quamdiu manet ejufdem magnitudinis ac figurae, fervatque eundem fitum inter externa quaedam corj^Dra, per quae illud fpatium determinamus.
i6 comprehendunt]

comprehendant

[texte,

/"

dit.).
s

uvres.

III.

46
XI.

Principiorum Philosophle
Et

38-39.

^uomodo in re non diffrt fubjianiid

coryore.

quidem facile agnofcemus, eandem efle extenfionem, quse naturam corporis & naturam fpatii conftituit, nec magis haec duo fe mutu differre, qum
|

natura generis aut fpeciei

differt

natur individu!
ill id

fi

attendentes ad ideam quamhabemus alicujus corporis,

exempli cauf, lapidis, rejiciamus ab

omne
:

quod ad corporis naturam non requiri cognofcimus nempe rejiciamus primo duritiem, quia fi lapis liqufit

aut in pulvifculos

qum

minutiflimos dividatur,
definet efle corpus ;
10

illam amittet, neque

tamen ide

rejiciamus etiam colorem, quia vidimus faepe lapides

ade pellucidos, ut nullus in iis eflet color; rejiciamus gravitatem, quia quamvis ignis fit leviflimus, non ide minus putatur efife corpus; ac denique rejiciamus
frigus

&

calorem, aliafque omnes qualitates, quia vel

iis

i5

non confiderantur in lapide, vel lapis corporis naturam amififle

non ide exiftimatur. Ita enim

mutatis,

advertemus, nihil plan in ejus ide remanere, prae-

terqum qud fit quid extenfum in longum, latum & profundum quod idem continetur in ide fpatii, non modo corporibus pleni, fed ejus etiam quod vacuum
:

30

appellatur.
XII.

Eft

autem

differentia in

modo

concipiendi; nam,

Quomodo ab eidem
diffrt in

modo, quo

fublato lapide ex fpatio vel loco in

quo

eft,

putamus

concipitur.

etiam ejus extenfionem

fingularem

efle

fublatam, utpote

quam

ut

25

ab ipfo infeparabilem fpeftamus. Sed intrim extenfionem loci, in quo erat lapis, remanere
arbitramur,

&

eandemque

efle,

quamvis jam
efife

ille

locus

lapidis ligno, vel aqu, vel are, vel alio quovis cor-

pore occupetur, vel etiam vacuus

ibi

credatur

quia

3o

confideratur extenfio in gnre, cenfeturque

eadem

39-4.

Pars Secunda.

47

alionimque corponim, vel etiam ipfius vacui, quod detur, modo tantm t ejufdem magnitudinis ac figuras, fervetque eundem fitum inter corpora extema, quae fpatium illud dtereffe lapidis, ligni, aquae, aris,
|

minant.

Quippe nomina

loci aut fpatii

non

fignificant quic-

XIII.

quam diverfum
alia
10

corpore quod dicitur effe in loco

Quidfit locus

extemus.

fed tantm ejus magnitudinem, figuram,

& fitum inter

corpora defignant. Et quidem, ut ille fitus determinetur, refpicere debemus ad alia aliqua corpora,

fpedemus acprout ad diverfa refpicimus, dicere poffumus eandem rem, eodem tempore, locum mu tare ac non mutare. Ut, cm navis in mari provehitur, qui fedet in puppi manet femper uno in
quae ut immobilia
;

i5

loco,

fi

ratio habeatur partium navis inter quas

;

eun-

idem aflidu locum mutt, fi ratio littorum habeatur, quoniam aflidu ab unis recedit & ad alia accedit. Ac praeterea, putemus terram moveri, tantumque praecif procedere ab Occi-

dem

fitum fervat

& ille

ao

dente verfus Orientem, quantum navis intrim ex

Oriente in Occidentem promovetur, dicemus rurfus

illum qui fedet in puppi, locum

fuum non mutare

determinationem ab immotis quibufdam cli punlis defumemus. Sed fi tandem coquia

loci
25

nempe

gitemus, nulla ejufmodi

punda

ver

immota

in uni-

verfo reperiri,ut probabile effe infr oftendetur^, inde

3o

concludemus nuUum effe permanentem ullius rei locum, nifi quatenus cogitatione noftr determinatur. Differunt autem nomina loci & fpatii, quia locus magis exprff defignat fitum qum magnitudinem
a.

XIV.
In quo diffrant locus & fpatium.

Voir

tj^Ht

Je cette dition, p. 70, note a, de la traduction franaise.

48
aut figuram,

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

40-41,

magis ad has attendimus, cm loquimur de fpatio. Dicimus enim frquenter unam rem in locum alterius fuccedere, quamvis non fit accurat ejufdem magnitudinis, nec figurae; fed tune negamus illam idem fpatium occupare ac femper, cm ille fiti>s mutatur, dicimus locum mutari, quamvis eadem magnitudo ac figura permaneat. Cmque dicimus rem effe in hoc loco, nihil aliud intelligimus, qum illam obtinere hune fitum inter alias res; & cm addimus ipfam implere hoc fpatium vel hune locum, intelligimus praeterea ipfam effe hujus deter contra
|

&

10

minatae magnitudinis ac figurae.

XV.

Atque

ita

fpatium quidem femper fumimus pro ex-

Quomodo
nus

locus exter-

jiro

Juperficie

tenfione in longum, latum

&profundum. Locum aurei, quae in

cor ports ambientis

re fumatur.

tem aliquando confideramus ut

internum,

loco

eft,

i5

&

aliquando ut
eft

ipfi

externum. Et quidem
;

internus idem plan

quod fpatium externus autem

fumi poteft pro fuperficie quae proxim|^ambit locatum.

Notandumque

eft,

per fuperficiem non hc intelligi

20

ullam corporis ambientis partem, fed folum termi-

num, qui mdius eft inter ipfum corpus ambiens & id quod ambitur, quique nihil aliud eft qum modus vel cert intelligi fuperficiem in communi, quae non fit pars unius corporis magis qum alterius, fed eadem femper efle cenfeatur, cm retinet eandem magnitudinem & figuram. Etfi enim omne corpus ambiens cum fu fuperficie mutetur, non ide res quam ambit locum mutare cxiftimatur. Ci eundem intrim fitum fervet inicr illa extcrna, quae tanquam immobilia fpedan:

25

tur.
in

Ut

navim

in

unam partem

fluminis lapfu,

&

3o

contrariam vcnto tam aqualiter impelli fuppona-

41-4-

Pars Secunda.

49

mus, ut fitum fuum inter ripas non mutet, facile aliquis credet ipfam manere in eodem loco, quamvis omnis fuperficies ambiens mutetur. Vacuum autem philofophico more fumptum, hoc nuUa plan fit fubflantia, dari non eft, in quo
poffe

XVI.

Repugnare

manife|flum

eft,

ex eo qud extenfio

ut detur vacuum, Jxve in quo nulla plan Jit res.

fpatii,

vel loci interni,

ab extenfione corporis. Nam cm ex hoc folo qud corpus fit extenfum in longum, latum & profundum, reft concludamus
diflferat

non

10

omnino rpugnt ut nihili fit aliqua extenfio idem etiam de fpatio quod vacuum fupponitur, eft concludendum qud nempe,
illud
efife

fubftantiam, quia
,

cm
i5

in eo

fit

extenfio, necefiTari

etiam in ipfo

fit

fubftantia.

quidem ex vulgi ufu, per nomen vacui non folemus fignificare locum vel fpatium in quo nuUa plan fit res, fed tantummodo locum in quo nuUa fit ex iis
Et

XVII.

Vacuum-^x
corpus.

vulgi ufu

non excludere omne

rbus, quas in eo
fafta eft
20

efife

debere cogitamus. Sic, quia urna

ad aquas continendas, vacua dicitur, are tantm eft plena. Sic nihil eft in pifcin,
aquis abundet,
fi

cm
lict

in e defint pifces. Sic inane eft navi-

gium, quod comparatum erat ad vehendas merces, fi folis arcnis, quibus frangat impetus venti, fit onuftum.
Sic denique inane eft fpatium, in
25

quo

nihil eft fenfi-

bile,

quamvis materi creat & per fe fubfiftente plnum fit quia non folemus confiderare, nifi eas res quse fenfibus attinguntur. Atqui fi poftea, non attenden:

tes quid per

3o

nomina vacui & nihili fit intelligendum, in fpatio quod vacuum efife diximus, non modo nihil fenfibile, fed omnino nullam rem contineri exiftimemus in eundem errorem incidemus, a fi ex eo qud
:

<M*.

m.

Principiorum Philosophi^e
fit

41-43.

ufitatum

dicere urnam, in qu nihil eft

nifi ar,

XVIII.

Quomodo emenda tdum

fit

prajudicii m de vacuo abfolut fumpto.

vacuam effe, ide judicaremus arem in e contentum non effe rem fubfftentem. Lapfique fumus fer omnes prima tate in hune errorem, propterea qud, non advertentes uUam effe
inter vas

&

corpus in eo contentum neceffariam con-

jundionem, non putavimus quicquam obftare, quominus faltem Deus efficiat, ut corpus, quod vas aliquod replet, inde auferatur, & nullum aliud in ejus locum fuccedat. Jam autem, ut errorem illum emendemus, confiderare oportet nullam quidem effe connexionem inter vas & hoc vel illud corpus particulare quod in eo continetur, fed effe maximam, ac omnino neceffariam, inter vafis figuram concavam & extenfionem in gnre fumptam, quae in e cavitate dbet contineri. Ade ut non magis repugnet nos concipere
|

10

i5

montem

fine valle,

qum

intelligere iftam cavitatem

abfque extenfione in e contenta, vel hanc extenfio-

nem
fi

abfque fubftanti quae

eft, nihili

fit

extenfa

quia, ut faepe

diftum

nulla poteft effe extenfio.

fiet,
fr

XIX.

Es

Deus auferat quod in aliquo vafe continetur, & nullum aliud in ablati locum venire permittat refpondendum eft, vafis latera fibi invicem hoc ipfo fore contigua. Cm enim inter duo corpora nihil interjacet, neceffe eft ut fe mutu tangant ac manifeft rpugnt ut diftent, five ut inter ipfa fit diftantia, & tamen ut ifta diftantia fit nihil quia omnis diftantia eft modus extenfionis, & ide fine fubftanti extenf effe non poteft*. Poftquam fie advertimus fubftantiae corpore naquaeratur quid
:

Ac proinde, omne corpus

20

25

kit ta confirmari.
t.

io

Volrt. IV, p. 319,1.6-

43-44-

Pars Secunda.
in eo

turam
tio

tantm

confiftere,
.

qud *
:

fit

res extenfa

; '

^"^ ^f raH/nione
diafunt,

ejufque extenfionem non effe diverfam ab e, quae fpa-

quantumvis inani

tribui folet

fieri
5

non pofle, ut

aliqtfa

cognofcimus ejus pars plus fpatii occupt

facile

10

un vice qum ali, ficque aliter rarfit, qum modo pauU ant explicato*; vel ut plus fit materiae, five fubflantiae corporeae, in vafe, cm plumbo, vel auro, vel alio quantumvis gravi ac duro corpore plnum efl, qum cm arem tantm continet, vacuumque exiflimatur quia partium materiae quantitas non pendet ab earum gravitate aut duritie, fed fol extenfione, quae femper in eodem vafe efl aequalis. Cognofcimus etiam fieri non pofTe ut aliquae atomi,
:
|

xx.
jirari, nuiias atom.
^'^''^ ^''^^'

five
1

matense partes ex natura

fi

ma indiviiibiles, exiftant.

Cm enim,

quae fint, neceffari debeant efe extenfae,

quantumvis parvae fingantur, pofifumus adhuc unamquamque ex ipfis in duas aut plures minores cogitatione dividere, ac proinde agnofcere
eflfe

divifibiles.

Nihil enim pofTumus cogitatione dividere, quin hoc

20

cognofcamus caremus id ipfum

ipfo

effe divifibile
efife

atque ide, judi-

indivifibile,

judicium noftrum
fi

cognitione diffentiret.

Quin etiam

fingamus,

Deum

efficere voluifTe, ut aliqua materiae particula in alias

minores dividi non

25

poffit,

non tamen
cert

illa

propri indi-

vifibilis erit

dicenda. Ut etenim

eflfecerit
fibi ipfi
:

eam
fieri

nullis
divi-

creaturis dividi pofife,

non

ejufdem

dendae facultatem potuit adimere

quia

plan

non

propriam fuam potentiam imminuat, quemadmodum fupr notatum efl^. Atqjieide, abfopoteft, ut
a.

Art. VI ci-avant, p. 43.

b.

Pars

I, art.

lx, p. 29,

1.

i-i3.

52

Principiorum PhILOSOPHIvE

44-45.

lut loquendo, illa divifibilis remanebit,

quoniam ex

natur fu
XXI.
Item

efl talis.

mundum

ejje in-

definit

extenjum.

Cognofcimus praeterea hune mundum, five fubftantiae orporeae univerfitatem, nuUos extenfionis fuae fines habere^. Ubicunque enim fines illos efle fingamus, femper ultra ipfos aliqua fpatia indefinit extenfa non modo imaginamur, fed etiam ver imaginabilia, hoc
eft,

realia effe percipimus

ac proinde, etiam fubftaniis

tiam corpoream indefinit extenfam in

contineri.
10

Quia, ut jam fuf oftenfum

eft,

idea ejus extenfionis,

quam in fpatio qualicunque concipimus, eadem plane eft cum ide fubftantiae orporeae.
XXII.
Jtem unam & eandem ejfe materiam cli & terrce ;] ac plures

mundos eJfe non pojfe.

Hincque etiam colligi facile poteft, non aliam efle materiam cli qum terrae atque omnino, fi mundi efl'ent infiniti, non pofife non illos omnes ex un &
I

i5

eadem materi
tantm,
efiTe

conftare
:

nec proinde plures, fed

confiftit

unum
fit

pofl'e^

quia perfpicu intelligimus illam

materiam, cujus natura in eo folo

fubftantia extenfa,

qud

XXIII.

Omnem
nem

mater ia riationem, Jive

va-

ejus diverjiiatem pendere

omformarum

molu.

omnia omnino fpatia imaginabilia, in quibus alii ifti mundi efife deberent, jam occupare: nec uUius alterius materiae ideam in nobis reperimus. Materia itaque in toto univerfo una & eadem exiftit, utpote quae omnis per hoc unum tantm agnofcitur, qud fit extenfa. Omnefque proprietates, quas in c clar percipimus, ad hoc unum reducuntur, qud fit partibilis, & mobilis fecundm partes, & proinde
capax illarum

20

35

omnium

afieftionum, quas ex ejus par-

tium motu fequi poffe percipimus. Partitio enim, quae

fit

fol cogitatione, nihil

Voir
t.

mutt; fed omnis materiae

.
b.

V, p. 69.

Ibidem.

45-46.

Pars Secunda.

53

variatio, five

det
fuiffe

omnium ejus formarum diverfitas, penmotu. Quod paffim etiam Philofophis videtur

animadverfum, quia dixerunt naturam efle principium mots & quietis. Tune enim per naturam intellexerunt
id,

per quod res

omnes

corporeae taies evaXXIV.

Quidjit motus juxta

dunt, quales ipfas efle experimur.

neque enim ullus alius fub cogitationem meam cadit^; nec ide etiam ullum alium in rerum natur fingendum puto), motus,

Motus autem

(fcilicet localis,

vulgarem fenfutn.

10

inquam, ut vulgo fumitur,

nihil aliud eft

qum

ao,

qu corpus aliquod ex uno loco in alium migrt. Et idcirco,

monuimus^ eandem rem eodem tempore dici pofl!e locum mutare & non mutare, ita eadem etiam dici poteft moveri & non moveri. Ut qui

quemadmodum

fupr

i5

fedet in navi,

dum

ea folvit
|

portu, putat quidem fe

moveri,
deret
;

fi

refpiciat

ad

littora

eaque ut immota confi-

non autem, fi ad ipfamnavim, intercujus partes eundem femper fitum fervat. Quin etiam, quatenus vulg putamus in omni motu efle adionem, in quite
20

ver ceflationem adionis, magis propri tune dicitur

quiefcere
fentit.

qum

moveri, quia nullam in fe aftionem

XXV.
Quid fit motus propri
umptus.

25

Sed fi non tam ex vulgi ufu, qum ex rei veritate, confideremus quid per motum debeat intelligi, ut aliqua ei determinata natura tribuatur dicere poflumus
:

mater ice, Jive unius corporisj ex vicini eorum corporum, qu illud immdiate
efle tranjlationem unius partis

contingunt

&

tanquam quiefcentia fpelantur,

in

viciniam

aliorum. Ubi per

a.

unum corpus
J.

five
1.

unam partem ma-

Cf. ci-avant, p. 33,

1.

28-3o, et p. 32,

7.

b. Ci-avant, p. 47,

9-10.

54

Principiorum Philosophle
id

46.-47.

terice, intelligo

omne quod

fimul transfertur;

etfi

rurfus hoc ipfum conftare poffit ex multis partibus,

quae alios in fe habeant motus. Et dico effe ranflatio-

nem,

non vim vel aionem

duo non
fatis

quae transfert, ut oflendam

illum femper effe in mobili*,

haec

non

in

movente, quia
;

accurat folent diftingui

ac effe

duntaxat ejus

modum, non rem aliquam

modus
rei figuratae,

fubfiften-

tem,
XXVI.

ficut figura eft

ac quies rei

quiefcentis.
Non
plus aionis requiriad motum quant ad quietem.

Quippe notandum eft, magno nos, in hoc, praejudicio laborare, qud plus adionis ad motum requiri arbitremur, qum ad quietem. Hocque ide nobis ab ineunte aetate perfuafimus, qud corpus noftrum foleat
moveri noftr voluntate, cujus intim confcii fumus, & quiefcere ex hoc folo qud terrae adhaereat per gra-

10

i5

quidem quia ifta gravitas, aliseque plures caufae, nobis non animadmembris noftris ciere voluverfae, motibus quos in mus refiftunt, efficiuntque ut fatigemur, putamus
vitatem, cujus vim
Et
|

non fentimus.

majore alione five majore vi opus effe ad motum ciendum, qum ad illum fiftendum fumentes fcilicet alionem pro conatu illo, quo utimur ad membra noftra & illorum ope alia corpora permovenda. Quod
:

20

tamen praejudicium facile exuemus, fi confideremus, non modo conatu nobis opus effe ad movenda corpora externa, fed faepe etiam ad eorum motus fiftendos, cm gravitate alive cauf non fiftuntur. Ut, exempli grati, non majori utimur aftione ad navigium in aqu
ftagnante quiefccns impellendum,

25

qum ad idem, cm
non mult ma1.

movetur, fubit retinendum

.

vel cert

3o

Voir

t.

V, p. 384.

^ Jhid.f

p.

38o,

1.

j6, et p. 403,

25 et 6.

47-48.

Pars Secunda.
;

55

jori

hinc enim

demenda

eft

aquse ab eo fublevatae
fifti

gravitas,
poffet.

&

ejufdem lentor*, quibus paulatim

ill

Cm

autem hc non agatur de

adione, quse iniiftit,

xxvii.

telligitur effe in

mo^ente, vel in eo qui mottim

eft

Motum S

quietem

ejfe

tantm diverfos modos corporis moti.

fed de fol tranflatione, ac tranflationis abfenti five

quite

manifeftum

10

motum effe fe habere, cm transfertur, & alio, cm non transfertur five cm quiefcit ade ut motus & quies nihil aliud in eo fint, qum duo diverfi modi.
pus
:

hanc tranflationem extra cornon poffe, atque hoc corpus alio modo

Addidi praeterea, tranflationem

fieri

ex vicini cor-

XXVIII.

Motum

forum coniguorum in ex uno loco in alium

i5

viciniam aliorum,
:

non autem
^,
:

propri fumreferri, nifi

tum non

quia, ut fupr explicui

loci

ad corpora contigua ejus quod movetur.

acceptio varia

eft,

ac pendet noftr cogitatione

fed

cm
fit

per

motum

intelligimus

eam

tranflationem quae

ex vicini corporum contiguorum, quoniam una

20

tantm corpora eodem temporis momento ejufdem mobilis contigua'ef|fe poffunt, non poffumus ifti mobili plures motus eodem tempore tribuere, fed unum
tantm.

Addidi denique, tranflationem illam fieri ex vicini, non quorumlibet corporum contiguorum, fed
iS

XXIX. Nec referri nift ad ea corpora contigua,

quce

eorum duntaxat, qu tanquam quiefcentia fpelantur. Ipfa enim tranflatio eft reciproca, nec poteft intelligi corpus AB transferri ex vicini corporis CD% quin
fimul etiam intelligatur corpus

tanquam quie-

fcentia fpeantur.

CD

transferri ex vicivis

ni corporis
a.

AB

ac plan

eadem

&

adio requi-

b. Art.

t. V, p. i68 et 384. X art. xvi ci-avant, p. 45-48. c. Voir t. V, p. 3 12, 1. i5, et p. 345, 1. 22.

Voir

56
ritur ex

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

48-49-

un parte atque ex altra. Quapropter fi omnino propriam, & non ad aliud relatam, naturam motui tribuere vellemus, cm duo corpora contigua unum in unam, aliud in aliam partem transferuntur, ficque fe mutu feparantur, tantundem mots in uno qum in altero effe,diceremus. Sed hoc communi loquendi ufu nimium abhorreret cm enim affueti fimus ftare in terra, eamque ut quiefcentem confiderare, quamvis aliquas ejus partes, aliis minoribus corporibus continuas, ab eorum vicini tranfferri videamus, non tamen ipfam ide moveri pu:

10

tamus.

XXX.
Cur ex duobus corporibus contiguis quce

Hujufque

rei

prcipua ratio

eft,

qud motus

intel-

Jeparantur ab invi-

cem, unum

potiiis

qum

'aliud moveri dicatur.

quod movetur, nec poffit ita intelligi effe totius terr, ob tranflationem quarundam ejus partium ex vicini minorum corporum quibus contiguae funt quoniam faepe plures ejufmodi tranflationes, fibi mutu contrarias, in ipf licet advertere. Ut fi corpus E F G H fit terra, & fupra ipfam eodem temligatur effe totius corporis
:

i5

ao

pore corpus
verfus F,

AB transferatur ab E ac CD ab H verfus G,
|

quamvis hoc ipfo partes

corpori

terrse

AB

contiguae

verfus

A
25

neque minor vel alterius naturae aftio in iis efife debeat, ad illam tranflationem, qum in corpore AB non ide intelligimus terram moveri B verfus A, five ab Occidente verfus Oricntem quia pari ratione ob id qud
transferantur,
:

ejus partes corpori

CD

contiguae transferantur

3o

verfus D, intcUigendum effet

eam etiam

in aliam par-

49-50.

Pars Secunda.
;

57

tem moveri, nempe ab Oriente in Occidentem quae duo inter fe pugnant. Ita ergo, ne nimium communi ufu loquendi recedamus, non hc dicemus terram moveri, fed fola

corpora

AB & CD
id

atque

ita

de reliquis.
reale eft ac

Sed intrim recordabimur,

omne quod

pofitivum in corporibus quse moventur, propter quod

moveri dicuntur, reperiri etiam in aliis ipforum contiguis, quae tamen ut quiefcentia tantm fpedantur^. Etfi autem unumquodque corpus habeat tantm
10

unum motum
corporibus
intelligitur,

fibi

proprium, quoniam ab unis tantm

xxxi. Quomodo in eodem corpore innumeri diverfi motus ejfe pojint.

fibi

contiguis

&

quiefcentibus recedere
potefl ex aliis

participare
fi

tamen etiam

innumeris,

nempe

fit

pars aliorum corporum alios

fi

motus habentium. Ut,

i5

quis ambulans in navi horo-

logium

in per geflet, ejus horologii rotulae

fibi

unico tan-

tm motu
etiam ex

proprio movebuntur, fed participabunt

alio,
illo

quatenus, adjundae homini ambulanti,

materiae partem component,

unam cum
20

&

ex alio

quatenus erunt adjundse navigio in mari fluluanti,

&

ex alio quatenus adjundae ip mari,

ipfi terrae,
fi

&

denique alio

quatenus adjundae
veatur.

quidem tota terra mo-

motus rvera erunt in rotulis iftis; fed quia non facile tam multi fimul intelligi, nec etiam omnes agnofci poiTunt, fufficiet unicum illum,
hi

Omnefque

25

qui proprius

eft

cujufque corporis, in ipfo confiderare.

ille

Ac
qui
ut,
ei

praeterea

unicus cujufque corporis motus,

XXXII. Quomodo etiam motus

proprie fumptus, qui
in

proprius

eft, inftar

plurium poteft confiderari

3o

cm in rtis curruum duos diverfos diftinguimus, unum fcilicet circularem circa ipfarum axem, & alium redum fecundm longitudinem viae per quam feruna.

quoque corpore

un eus eft, pro pluri^ bitfumipojjit.

Voir

t.

Y,

p. 70, p. 385, et p.

403,

1.

25.

58
tur.
fti,

Principiorum Philosophie

5o-5i.

Sed qud ide taies motus non

patet ex eo,

fint

rvera diftin-

qud unumquodque pundum corporis quod movetur, unam tantm aliquam lineam defcribat. Nec refert, qud ifta linea fsepe fit valde
contorta*,

&

ide pluribus diverfis motibus genita

videatur

quia poffumus imaginari,

eodem modo
quse

quamcunque lineam, etiam redam,

omnium
verfis

fimpliciffima

eft,

ex

infinitis di-

motibus ortam

effe.

Ut fi

linea

AB
10

feratur verfus

CD, & eodem tempore

pundum A feratur verfus B, linea reda AD, quam hoc pundum A defcribet, non minus pendebit duobus motibus redis, ab A in
B

&

ab

AB

in

CD, qum

linea curva, quae quovis

i5

pundo defcribitur, pendet motu redo & circulari. Ac proinde, quamvis faepe utile fit unum motum in plures partes hoc pado difl:inguex ad faciliorem
rotae

ejus perceptionem, abfolut

XXXIII. in omni motu

Quomodo

integer circulas cor-

tamen loquendo, unus tantm in unoquoque corpore efl: numerandus. Ex hoc autem qud fupr fuerit animadverfum ^, loca omnia corporibus plena effe, femperque eafdem
materiae partes aequalibus
locis
nifi

20

porumjimul moveatur.

cosequari, fequitur
ita fci-

nullum corpus moveri poffe

licet ut aliud aliquod|

per circulum,

corpus ex loco

quem

ingreditur
aS

hocque rurfus aliud, & aliud, ufque ad ultimum, quod in locum primo derelidum, eodem temporis momento quo derelidus eft, ingrediatur. Hocque facile intelligimus in circulo perfedo, quia videmus nullum vacuum, nullamque rarefadionem aut conexpellat,
a.

Voir

t.

V, p. 168.

b. Art. zviii et xiz, p. 5o et 5i.

5i-5a.

Pars Secunda.

59

denfationem requiri, ut pars circuli A moveatur verfus

B,

modo eodem tempore

D, ac

pars

B moveatur

verfus C,

C verfus
idem
circulo

D verfus A.

Sed

intelligi

etiam poteft in

non perfefto,

&

quan-

tumlibet irregulari,
vertatur,

modo adquo pado omnes

inae-

locorum
quali
10

inaequalitates

motuum

celeritate pof-

lint

compenfari. Sic tota ma-

teria contenta in fpatio

EFGH

circulariter moveri

poteft abfque ull condenfatione vel vacuo,

& eodem

i5

tempore ejus pars qu2e eft verfus E, tranfire verfus G, ac ea qu3e eft verfus G, tranfire verfus E
:

modo tantm,

ut

<f>
efl'e

fpatium in

fupponitur

quadruplo latius qum in E, ac dupl qum in F & H, ita

20

^^$JS:v^E

etiam quadruplo celeris moveatur in E qum in G, ac duplo celeris

qum

in

F vel

atque

ita relijquis

omnibus

in locis

mots
palo,

celeritas anguftiam loci compenfet.

in quovis determinato
25

Hoc enim

tempore, tantundem materise

partem,

per

unam

iftius

circuli

qum

per alteram
XXXIV.
Hinc fequi divijionem
materice in particulas rvera indefinitas, quamvis ece nobis fint incomprehenjibi^
les.

tranfibit.

3o

Fatendum tamen eft in motu ifto aliquid reperiri, quod mens quidem noftra percipit effe verum, fed tamen, quo pado fit, non comprehendit nempe divifionem quarundam particularum materiae in infinitum,
:

five indefinitam,

atque in tt partes, ut

nuUam

cogi-

6o

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

52-53.

tam exiguam, quin intelligamus ipfam in alias adhuc minores reipfa efle divifam. Fieri enim non poteft, ut materia quae jam implet fpatium G, fucceffiv impleat omnia fpatia
tatione determinare poffimus

innumeris gradibus minora, quae funt inter

G & E, nifi
fit,

aliqua ejus pars ad innumerabiles illorum fpatiorum

menfuras figuram fuam accommodet

neceffe eft

quod ut

omnes imaginabiles ejus particulas, quse funt rvera innumerse, fe mutu aliquantulum removeri,
fio

&

talis

quantulacunque remotio vera

divi-

10

eft^

XXXV.
Quomodofiat ifia ixv'xfio, & qud nonjit dubita idum quin fit,
"etfi'norcomprehen*''*'"''

Notandum autem me hc non

fed

loqui de tot materi,

tantm de aliqu ejus parte. Quamvis enim fup.duas aut tres ejus partes effe in

ponamus

tantae
i5

latitudinis quantae efl fpatium E,

itemque etiam pluindivifae

:

res alias minores, quse

maneant

nihilomiE,

nus

intelligi poteft eas

alise ipfs

moveri circulariter verfus

admiftse fmt, quse fe

modo qusedam
iftis

quomo20

doli|bet infledant,

& figuras fuas fie mutent,

ita

ut jundse

figuras fuas

non

mutantibus, fed folam cele-

ritatem mots ad rationem loci occupandi

dantibus,

accommofit

omnes angulos quos

iftse alise

non occupa-

bunt, accurat compleant. Et quamvis,

indefinita ifta divifio, cogitatione

quomodo

comprehendere ne25

queamus, non ide tamen debemus dubitare quin

fit
:

quia clar percipimus illam neceflari fequi ex

effe

natur materix nobis evidentifiim cognit, percipi-

mufque etiam cam

de gnre eorum quse mente

noftr, utpotc finit, capi

a.

non poffunt^.
1.

Voir

t.

V, p. 70,

p.

242,

1.

ar, et p. 274,

4.

b. Ibid., p.

242,

1.

21.

53-54.

Pars Secunda.
fie

6i
XXXVI.

Mots natur
ejus caufam,

animadverf, confiderare oportet

:

Deum

eamque duplicem
efl

primo

fcilicet

uni-

verfalem

&

primariam, quae
funt in

caufa generalis
;

om-

primariam mots caufam & eandem femper vioejfe

:

ttis

quantitatem

in

nium motuum qui

cularem, qu
fit

mundo

ac deinde parti-

tmiverfo confervare.

ut fingulae materiae partes motus,

quos pris non habuerunt, acquirant. Et generalem quod attinet, manifeflum mihi videtur illam non aliam

10

materiam fimul cum motu & quite in principio creavit, jamque, per folum fuum concurfum ordinarium, tantundem mots &
efife,

qum Deum

ipl'um, qui

i5

quantum tune pofuit eonfervat. Nam quamvis ille motus nihil aliud fit in materi mot qum ejus modus eertam tamen & determinatam habet quantitatem, quam faeil intelligimus eandem femper in tot rerum univerfitate efife pofi!e, quamvis
quietis in e tot
:

in fingulis ejus partibus mutetur. Ita feilieet ut pute-

20

mus, em una pars materiae dupl eeleris movetur qum altra, & hsee altra dupl major efl: qum prior, tantundem mots efife in minore qum in majore; ae qunto motus unius partis lentior fit, tant motum
alieujus alterius ipfi aequalis
fieri

eeleriorem. Intelli-

gimus |etiam perfeftioneni efife in Deo, non folm qud in fe ipfo fit immutabilis, fed etiam qud modo qum maxime eonftanti & immutabili operetur ade
:

25

ut, iis

mutationibus exeeptis, quas evidens experientia

vel divina revelatio eertas reddit, quafque fine ull

in ereatore mutatione fieri pereipimus aut eredimus,

nullas alias in ejus operibus fupponere debeamus, ne

3o

qua inde ineonftantia in ipfo arguatur. Unde fequitur qum maxime rationi efife eonfentaneum, ut putemus
29 qua] qu {i"dit.). uYRKs. m.

62

Principiorum Philosophle

54-55.

ex hoc folo, quod Deus diverfimod moverit partes

XXXVII.

Prima lex

natures : qud unquceque res,

jamque totam iflam materiam confervet eodem plan modo edemque ratione qu pris creavit, eum etiam tantundem mots in ipf femper confervare^. Atque ex hac edem immutabilitate Dei, regulae qusedam five leges naturae cognofci poflunt, quae funt
materiae,
illas

cm primm

creavit,

quantum in Je ejl, femper in eodemjiatu perfeveret ; ficque quodfemel moveiur, femper movcri pergat.

caufse fecundarise ac particulares diverforum

motuum,
10

quos in
efl,

fingulis corporibus advertimus.

Harum prima

unamquamque rem, quatenus efl fimplex & indivifa, manere, quantum in fe efl, in eodem femper ftatu, nec unquam mutari nifi cauiis externis. Ita, fi pars
aliqua materiae
illam perptu
fit

quadrata, facile nobis perfuademus

manfuram efe quadratam, nifi quid aliunde adveniat quod ejus figuram mutet. Si quiefcat, non credimus illam unquam inepturam moveri, nifi ab aliqua cauf ad id impellatur. Nec uUa major ratio efl:, fi moveatur, cur putemus ipfam unquam fu fponte, & nullo alio impeditam, motum illum fuum efle intermifluram. Atque ide concludendum efl, id quod movetur, quantum in fe eft, femper moveri. Sed
quia hc verfamur circa terram, cujus conftitutio
eft,

i5

20

talis

ut

tur,

motus omnes qui prop illam fiunt, |brevi fiflan& faepe ob caufas quae fenfus noftros latent ide
:

ab ineunte

aetate faepe

judicavimus eos motus, qui

fie

aS

caufis nobis ignotis fiftebantur, fu fponte definere.

Jamque proclives fumus ad illud de omnibus exiflimandum, quod videmur in multis effe experti nempe
:

6 immutabilitate] immobiliiatte
a.

[sic,

i^

dit.).

Voir

t.

V, p. 385.

;-56.

Pars Secunda. ex natur fu ceffare,

five

6j

i)los

tendere ad quietem.

Quod profed
tur
:

qum-maxim adverfaquies enim motui efl contraria, nijbilque ad fuum

legibus naturae
five

contrarium,

ad deftrudionem

fui ipfius^

ex proXXXVIII.

pri natur ferri poteft.

Et ver quotidiana experientia, in
tur,
iis

quse projiciun-

regulam noftram omnino confirmt. Neque enim

aliquandiu in

D* motu projeorum.

alia ratio eft, ,cur projefta perfeverent

10

motu, poflquam manu jaciente feparata funt, qum quia femel mota pergunt moveri, donec ab obviis corporibus retardentur. Et manifeftum eft, ipfa folere ab are, aliifve quibuflibet fluidis corporibus in quibus moventur, paulatim retardari, atque ide motum ipforum diu durare non poffe. Arem enim motibus alio-

i5

rum corporum

tas poftumus experiri, fi flabello ipfum percutiamus; idemque volatus avum confirmt. Et nuUus alius eft liquor, qui non manifeftis adhuc, qum ar, motibus projeonim
reftere, ipfo fenfu
refiftat.

30

Altra lex naturae

riae,

eft

feorfim fpeftatam,

unamquamque partem matenon tendere unquam ut fecun:

XXXIX.
Altra lex natur: qudd omnis motus ex
Je ipfo
fit

dm ullas lineas obliquas modo fecundm redas;

25

pergat moveri, fed tantumetfi

reus;

ided qu circulariter

multae faepe cogantur

moventur, tendere femper ut recdant

centra circuit
deferibunt.

defledere propter occurfum alianim, atque, ut paul

ant

quem

dium

eft", in

quolibet

motu

fit

quodammodo

3o

omni materi fimul mot. Caufa hujus regulae eadem eft quae praejcedentis, nempe immutabilitas & fimplicitas operationis, per quam Deus motum in materi confervat. Neque enim illum confervat, nifi praecif qualis eft eo ipfo temporis momento que
circulus, ex
a.

Art. XXXIII, p. 58.

64
ant.

Pringipiorum Philosophie.

56-57.

confervat, null habita ratione ejus qui forte fuitpaulo

Ac quamvis
eft

nullus motus

fit in inllanti,

mani-

feflum tamen

omne

id

quod movetur,

in fingulis

inftantibus quse poflunt defignari

dum

movetur, de5

terminatum effe ad motum fuum continuandum verfus aliquam partem, fecundm lineam reftam, non autem unquam fecundm ullam lineam curvam. Ut,
exempli cauf, lapis A, in fund EA per

circulum
tus,

ABF

rota-

lo

eo

inflanti,

quo
de-

eft in

pundo A,

terminatus quidem eft

motum verfus aliquam partem, nempe

ad

l5

fecundm lineam
ftam verfus

reita

C,

fcilicet ut linea refta

AC
culi.

fit

tangens cir20

poteft

illum determinatum
:

effe

Non autem fingi ad uUum motum

enim pris venerit ex L ad A per lineam curvam, nihil tamen iftius curvitatis intelligi

curvum

etfi

punfto A. Hocque etiam experienti confirmatur, quia fi tune fund

poteft in eo remanere,
eft in
|

dum

25

non perget moveri verfus B, fed verfus C. Ex quo fequitur, omne corpus quod circulariter
egrediatur,

movetur, perpetu tendere ut recdt centro circuli quem defcribit. Ut ipfo mans fenfu experimur
in lapide,

dum

illum fund circumagimus. Et quia

3o

confideratione

ift in

fcquentibus faepe utemur,

dili-

57-58.

Pars Secunda.

65

genter erit advertenda, fufiufque infr exponetur^.

Tertia lex naturae haec
tur alteri occurrit,
fi

eft

ubi corpus quod move-

XL.
Tertia lex: qtidumim corpus, alteri fortiori occurrendo, uiliil amittat de fuo motu; occurrendo ver viitiiis forti, tantuni amittat, quantum in
illud transfert.

minorem habeat vim ad pergendum fecundm lineam redam, qum hoc alterum ad
refiftendum, tune defleditur in aliam partem,

ei

&

motum fuum

retinendo folam mots determmationem

majorem, tune alterum corpus feeum movet, ae quantum ei dat de fuo motu, tantundem perdit. Ita experimur dura qu2elibet corpora proamittit; fivero habeat
10

jeda,

cm

in aliud

durum corpus impingunt, non ide

contrariam partem
f^efledi
;

motu

ceiTare, fed verfus

contra ver, cm occurrunt corpori molli, in illud motum omnem fuum tranfmittunt,

quia facile
ide ilatim

ad quietem reduci. Atque omnes caufae particulares

i5

mutationum, quae corporibus accidunt,

an enim,

in

hac

tertia
;

lege continentur, faltem eae quae ipfae corporeae funt

20

mentes humanae vel Angelicae vim habeant corpora movendi, non jam inquirimus, fed ad tradationem de homine refervamus^. Demonflratur autem prior pars hujus legis, ex eo

& qualem,

XLI,
Probatio pr^oris partis hujus regulce.

25

fpedatum & ipfius determinationem verfus certam partem, qu fit ut ifla determinatio pofTit mutari, motu integro rmanente. Cm enim, ut ant-didum eil, unaquccque res, non compofita, fed fimplex, qualis eft motus, femper eife perfeve|ret, quamdiu null cauf extern deftruitur & in occurfu duri corporis, appareat quidem caufa quae impediat, ne motus alterius corporis, cui occurrit, maneat determinatus verfus eandem partem non qud
difFerentia
fit

inter

motum

in fe

a.

Ci-aprs, partie III,

II

art.

lvh

et lviii.

b. Cf. art.

ci-avant, p. 41, note c.

66

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiG

58-59.

autem ulla, quae motum ipfum tollat vel minuat, quia motus motui non eft contrarius hinc fequitur illum
:

idcirco minui
XLII.
Probatio pqfierioris
partis.

non debere.

Demonflratur etiam pars altra ex immutabilitate operationis Dei, mundum eadem aftione, qu olim
creavit, continu

jam

confervantis.

Cm

enim omnia

corporibus

fint

plena,

&

nihilominus uniufcujufque

corporis motus tendat in lineam redam, perfpicuum

eft

Deum ab initio, mundum creando, non modo diver10

divermod moviffe, fed fimul etiam effeciffe, ut unae alias impellerent motufque fuos in illas transferrent ade ut jam, ipfum confervando
fas ejus partes
:

edem
creavit,

aftione, ac

cum

iifdem legibus

cum

quibus

motum, non iifdem

materiae partibus femper

fibi

infixum, fed ex unis in alias prout

mutu occur-

i5

runt tranfeuntem, confervet. Sicque haec ipfa crea-

XLIII.

turarum continua mutatio immutabilitatis Dei eft argumentum. Hc ver diligenter advertendum eft, in quo confiftat vis

In quo confijat vis cujufque corporis ad

cujufque corporis ad agendum in aliud, vel ad

20

agendum
dum.

vel rejijlen-

adioni alterius refiftendum

unaquaeque res tendat,

nempe quantum in
:

nendum
eft,

in

eodem

ftatu in

quo

eft,

hoc uno, qud fe eft, ad permajuxta legem primo

in

loco pofitam". Hinc enim id <juod alteri

conjundum
25

vim habet nonnullam, ad impediendum ne difjungatur; id quod difjundum eft, ad manendum difjundum; id quod quiefcit, ad perfeverandum in fu quite, atque ex confequenti ad refiftendum iis omnibus quae illam pofl*unt mutare; id quod mo|vetur, ad perfeverandum in fuo motu, hoc eft, in motu eiufdem
a.

3o

Art. XXXVII ci-avant, p. 62.

5g.

Pars Secunda.

67
illa

cleri tatis 3eflimari

& verfus eandem

partem. Vifque

dbet

tum magnitudine corporis in quo eft, & fuperficiei fecundm quam iflud corpus ab alio difjungitur; tum celeritate mots, ac natur & contrarietate modi, quo diverfa corpora fibi mutu occurrunt.

Atque notandum
aequ veloci nullo

eft,

num motum
efle

alteri

motui

XLIV.

modo

Motum non

ejfe

motui

contrarium, fed propri

10

tantm duplicem h inveniri contrarietatem. inter motum & quietem, vel etiam inter mots
tatem

Unam
celeri-

contrarium, fed quieti ; & determinationem in unam partem,

determinationi in partem oppojitam.

&

tarditatem, quatenus fcilicet

ifta tarditas

de

i5

Alteram inter determinationem mots verfus aliquam partem, & occurfum corporis in ill parte quiefcentis vel aliter moti atque pro ratione partis in quam corpus alteri occurrens movetur, haec contrarietas eft major vel minor.
quietis natur participt.
;

Ex quibus ut poffimus determinare, quo pao fingula corpora motus fuos augeant vel minuant, vel in
alias partes convertant,
20

XLV.
Quomodo
pojjit deter-

ob aliorum corporum occur-

minari, quantutn eu jufque corporis motus mutetur propter

fus

oportet tantm calculo fubducere,

fit

unoquoque

virium, five

quantum in ad movendum, five ad mofafibi

aliorum corporum occurfum ; idque per

rgulas fequentes.

tui refiftendum;

ac pro certo ftatuere, illud femper,

quod valentius
cile calculo
25

eft, fortiri

fuum effedum. Hocque

li

fubduci poffet,

duo tantm corpora

mutu
reliquis
aliis

occurrerent, eaque eflent perfeft dura,

&

omnibus

fie diviia,

ut

eorum motus nuUis

;

circumjacentibus impedirentur nec juvarentur

ea enim rgulas fequentes obfervarent^.

a.

Voir

t.

IV, p. i85,l.
1.

p. 168, et p. 405,

6.

Voir

p. 187,

1.

12-17
t.

^^ P-

396,1. 5-io.
et suiv.

Tome V,

aussi

IX,

p.

89

de

la traduction

franaise des Principes, et p. 327.

68
XLvi.

Principiorum Philosophie

59-60.

Primo,
aequalia,

fi

duo

illa

corpora, puta

B & C,

effent plan

""^'

&

sequ velociter moverentur,

finiflram,

B quidem

^^ ^ dextr verfus
direftum

& C
|

illi

in

finiftr verfus

dextram,

mutu occurrerent, refleerentur, & poflea pergerent moveri, B verfus dextram & C verfus niftram, nuU parte fuae celeritatis
fibi

cm

amifT"*.
XLvii.
Secunda.

Secundo,

fi

effet tantill

majus qum C,
reflederetur,

caeteris
10

pofitis ut pris,

tune folum

& utrum-

XLviii.
Tertia.

que verfus finiflram edem celeritate moveretur. Tertio, fi mole effent aequalia, fed B tantill celeris moveretur qum C, non tantm ambo pergerent moveri verfus finiflram, fed etiam transferre tur ex B in C mdia pars celeritatis qu hoc ab illo excederetur hoc efl, fi fuiffent pris fex gradus celeritatis in B, & quatuor tantm in C, pofl mutuum occurfum unumquodque tenderet verfus finiflram, cum quinque
:

i5

gradibus celeritatis.
XLix.
Quarto.

Quarto,

fi

corpus

C plan quiefceret,
ipfuni

effetqiie

paul

20

majus qum B, qucunque cum

tur verfus C,

celeritate

B movere-

moveret; fed ab eo repelleretur in contrariam partem quia corpus quiefcens magisrefiflit magnae celeritatl qum parvae, idque pro ratione exceffs unius fupra alteram; & idcirco
:

nunquam

25

fcmper major effet ad impellendum''.

9 raajusj major
a.

vis in

ad refiflendum, qum in B

[i^* dit.).

Voir

t.

b.

Tome

V, p. 291, IV, p. i83,

1. 1.

22-27.
11, et p. 186,
1.

i.

6<y6.

Pars Secunda.
Il

69

Quint,

corpus quiefcens

effet

minus qum B,

L.

tnc, quantumvis tard

verfus

Quinta.

moveretur, illud

fecum moveret, partem

transferendo, ut
tur nempe,
:

Icilicet fui

mots

ei

talem

ambo

poftea aequ celeriter moveren-

duplo majus qum C, transferret ipfi tertiam partem fui mots, quia una illa tertia pars tam celeriter moveret corpus C, qum duse aliae refiduae corpus B duplo majus. Et ita, poftquam B ipfi C
fi

effet

lO

un tertia parte tardis moveretur qum pris, hoc eft, tantundem temporis requireret, ut moveretur per fpatium duorum pedum, qum pris ut moveretur per fpatium trium. Eodem modo, fi B effet triplo majus qum C, transferret ipfi quartam partem fui mots & fie de caeteris*.
occurriffet,
|

i5

Sexto,

fi

corpus

quiefcens effet accuratiflim

L.

aequale corpori

verfus illud moto, partim ab ipfo

Sexta.

impelleretur,
repelleret
:

&

partim ipfum in contrariam partem

fi

nempe,

gradibus celeritatis,
20

C cum quatuor communicaret ipfi C unum graB

veniret verfus

dum, & cum tribus refiduis reflederetur verfus partem adverfam^. Denique, fi B & C verfus eandem partem moverentur, C quidem tardis, B autem illud infequens celeris, ita ut ipfum tandem attingeret, effetque C majus

LU.
Septima,

25

B effet major, qum exceffus magnitudinis in C tune B transferret tantum de fuo motu in C, ut ambo pofi:ea aequ celeriter & in
B, fed exceffus celeritatis in
:

qum

eafdem partes moverentur. Si autem contra exceffus celeritatis in B minor effet, qum exceffus magnitua.

b.

Tome IV, p. i86, Ibidem.

1.

i.

70
dinis in C,

pRiNciPiORUM Philosophie

61-62.

partem refleleretur, & motum omnem fuum retineret. Atque hi exceflus ita computantur fi C effet duplomajus qum B, & B non moveretur duplo celeris qum C, ipfum non pelleret, fed in contrariam partem reflederetur; fi ver magis qum duplo celeris moveretur, ipfum pelleret. Nempe, fi C haberet tantm duos gradus celeritatis, & B haberet quinque, demerentur duo gradus ex B, qui tranflati in C unum tantm gradum efficerent, quia C efi: duplo majus qum B quo fieret ut duo corpora

in contrariam

10

B & C cum
rentur
LUI.
;

tribus gradibus celeritatis

|

pofl:ea

moveegent

& ita de caeteris

efi:

judicandum. Nec
effe

ifi;a

probatione, quia per fe funt manifefla.

Harum regularum
ufum
ejfe difficilem,

Sed quia nulla in

liquis

mundo corpora

poffunt rei5

omnibus

ita divifa,

& nulla

circa nos effe folent

propterea

qubd

unumquodqu ccrpus multis Jimul

tangatur.

plan dura, ide mult

difficilis iniri potefl: calculus,

ad determinandum quantum cujufque corporis motus

ob aliorum occurfum mutetur. Simul enim habenda efi: ratio eorum omnium, quae illud circumquaque contingunt, eaque,

quantum ad hoc, valde

eft

diverfos ha:

20

bent
LIV.
QiU fint corpora dura^

e(e6l:us,

prout funt dura vel fluida

quorum

ideo diverfitas in quo confiftat, hc

quaerendum.

qu Jluida.

Nempe, fenfu tefte, non aliam agnofcimus, qum qud fluidorum partes facile recdant ex locis fuis, atque ide manibus noftris verfus illa fe moventibus non refiftant; contra autem durorum partes ita fibi mutu cohaereant, ut non fine vi, quse fufficiat ad iftam
illorum cohaerentiam fuperandam, fejungi poffmt. Et
ultcris inveftigantes qui fit ut

25

quaedam corpora

fine
3o

ull difficultate loca fua corporibus aliis relinquant,

alia

non item

facile

advertimus ea quae jam funt

62-63.

Pars Secunda.

71

motu, non impedire ne loca quae fponte deferunt ab aliis occupentur; fed ea quae quiefcunt, non
in
fine aliqu vi

ex locis fuis extrudi poffe.

Unde

licet

coUigere, corpora divifa in multas exiguas particulas,

motibus
ver,

mutu diverfis agitatas, effe fluida; ea quorum omnes particulae juxta fe mutu quieffe
LV.
D.irorum partes nullo aliu glutino Jimul jungi, qum tarum
quite.

cunt, effe dura.

10

Neque profed uUum glutinum pofTumus excogitare, quod particulas durorum corporum firmis inter fe conjungat, qum ipfarum quies. Quid enim effe
poffet glutinum iflud
?

Non fubftantia
nuUa

quia,

cm

par-

ticulae iftae fint fubftantiae,

ratio efl cur per aliam

i5

qum per fe ipfas jungerentur. Non etiam eft modus ullus divecfus quite nullus enim alius magis adverfari poteft motui, per quem iftae particulae feparentur, qum ipfarum quies. Atque
fubflantiam potis
|

praeter fubftantias

& earum

modos, nullum aliud geLVI.

20

nus rerum agnofcimus*. Quantum autem ad fluida, etfi fenfu non advertamus ipforum particulas moveri, quia funt tiimis exiguae, facile

Fluidorum particulas cequali vi verjus omnes partes moveri.

tamen ex

ejSfedibus id colligitur, praecipu

Et

corpusdurum

injlui-

in are

& aqu,
eft,

ex eo qud alia multa corpora corifta

rumpant. Neque enim adio ulla corporea, qualis

corruptio
25

do exiftens, minim vi poffe determinari ad motum.

fine

motu

locali effe poteft;

&

caufae

ipforum mots infr dicentur^. Sed in eo eft difficultas, qud iftae fluidorum particulae non poffint omnes

unamquamque partem ferri* quod tamen requiri videtur, ut non impediant motum corporum ex qulibet parte venientium, quemadmodum
eodem tempore
in
a.

b.

Voir t. V, p. 385. Pars III, art. xlix, l

et

u.

Principiorum Philosophi^e

63-64.

videmus
cauf,

eum non impedire. Nam fi, exempli corpus dunim B moveatur verfus C, ac qusedam ex partibus fluidi inillas

termedii

trarium
fed

D ferantur in con C verfus B, hae

motum ejus non juvabunt,

contra magis impedient,
fine
efl:,

qum

fi

plan eflent

motu. Quae

difficultas ut folvatur,

recordandum
;

non motum, fed quietem efife motui contrariam & mots determinationem verfus unam partem efife contrariam ejufdem determinationi verfus partem oppo-

10

jam didum efl*; itemque omne id quod movetur, tendere femper ut pergat moveri fecundm lineam reftam''. Exhis enim patet: primo, corpus durum B, dum quiefcit, magis opponi, fu ill quite,
fitam, ut
I

iS

motibus particularum corporis fluidi D fimul fpeftatis, qum iifdem opponeretur fuo motu, moveretur. Ac deinde, quantum ad determinationem, verum qui-

dem

efl:

tt

eflTe

ex particulis ipfius D, quae moventur

:

20

C verfus B,

quot funt quae moventur in contrarium

quippe eaedem funt quse, venientes C, impingunt in fuperficiem corporis B, ac deinde retorquentur verfus C. Et

quidem

fingulse ex iftis feorfim fpedatae, imF,

pingentes in B, pellunt ipfum verfus

gis impediunt,
fine

atque

ita

ma-

2>

motu

ne moveatur verfus C, qum fi efifent fed, quia totidem etiam ab F tendunt in B,

illudquc pellunt verfus C, idcirco,

attinet,

quantum ad hoc

B non magis
zxziz, p. 63.

pellitur verfus

unam partem

a. Art. XLIT, p. 67.

b.

An.

64-65.

Pars Secunda.
verfus alteram,

7j

qum

&

ide, nifi quid aliud accdt,

manet immotum. Cujufcunque enim figurae ipfum effe fupponamus, femper accurat totidem particulis fluidi ex un parte pelletur qum ex altra modo ne fluidum ipfum in uUam partem magis feratur qum in reliquas. Et fupponere debemus B omni ex partefluido DF circumdari; atque fi forte non tanta
;

fit

iftius fluidi

quantitas in F

qum

in D, nihil refert:
iis

quia non agit in

10

fe toto, fed

duntaxat

fuis parti-

bus quae fuperficiem ejus attingunt. Hadenus ver fpedavimus B ut immotum; jam fi ponamus ipfum ab aliqu vi, aliunde adveniente, impelli verfus C, haec vis (quantumvis exigua) fufficiet, non quidem ad ipfum fe fol movendum, fed ad concurrendum cum
particulis corporis fluidi

i5

FD, ipfafque de|terminandas ad illud etiam pellendum verfus C, eique partem fui mots communicandam*.

Quod
20

ut claris intelligatur, fingamus primo, corefle in fluido

lvii.

pus durum B nondum

25

FD, fed hujus fluidi particulas aeioa, difpofitas in modum annuli, moveri circulariter fecundm ordinem notarum aei; aliafque ouyao moveri eodem modo fecundm ordinem notarum ouy. Ut enim corpus aliquod fit fluidum, debent ejus particulae moveri pluribus modis, ut jam dium eft^. Quiefcat deinde corpus durum B in hoc fluido FD inter a & o ; quid fiet? Nempe particulae aeio impedientur ab ipfo, ne poflint tranfire ab o verfus a, ut abfolvant circulum fui mots itemque particulae ouy a impedientur ne pergant ab a verfus o; ac venientes ab
;

^^^^
^^raUo.

a..Tome V,

p. 385.

b. Art. Liv p. 70-71.

74
i

PrINCIPIORUM PHLOSOPHIiE
o,

65-66.

verfus

pellent

verfus

itemque venientes ab y
;

ipfum tantundem repellent verfus F ideque nullam folae habebunt vim ad illud movendum, fed refledentur ab o verfus w^ & ab a verfus e, fietque una irculatio ex duabus, fecundm ordinem notarum aeouya. Et ita, propter occurfum corporis B, non quidem fiftetur ullo modo ipfarum motus, fed mutabitur tantm determinatio, nec incedent per lineas tam redas*, vel tam prope accedentes ad reftam^ qum fi in B non impingerent. Tandem denique accdt nova aliqua vis, pelverfus
dj

10

lens

verfus C, hsec vis,

quantumvis exigua, junda ei qu particulae fluidi, venientes ab i verfus o, ipfum etiam pellunt verfus C, fuperabit eam qu venientes ab y verfus a illud in contrariam partem repellunt atque ide fufficiet ad ipfarum determinationem mutandam, & efficiendum ut ferantur fecundm ordinem notarum ayuo, in quantum hoc requiritur ad motum corporis B non impediendum ^ quia, cm duo corpora determinantur ad
;
:
|

i5

20

motum

verfus partes plan contrarias

&

fibi

mutu
25

quo major efl vis, alterius determinationem dbet mutare. Atque quod hc dico de particulis aeiouy, de omnibus etiam aliis fluidi FD, quae in B impingunt, eft intelligendum quod nempe finoppofitas, illud in
:

gulae ex

iis

quae illud pellunt verfus C, oppofitae fint

totidem
fl.

aliis, id
V, p. 385

ipfum in contrariam partem pellen-

Voir

t.

b. Art.

LX ci-tprs, p. 76.

.6-67'

Fars oisunda.
;

75

tibus

qudque perexigua

vis, illis

adjuna,
;

fufficiat

qudque, ad harum determinationem mutandam quamyis niUls forte defcribant taies circulos, quales hc repraefentantur aeo & ouya, haud dubi tamen omnes circulariter, & aliquibus modis huic aequipollentibus, moveantur.
Ita

ergo mutat determinatione particulanim

fluidi,

LVIII.

quae impediebant ne corpus

B moveretur

verfus C,

10

i5

hoc corpus B omnino incipiet moveri, & quidem edem cum celeritate, qu vis fluido diverfa illud pellit, fupponamus in ifto fluido nullas effe particulas, quae non celeris, vel faltem sequ cleri ter moveantur. Nam, fi quae tardis agantur, quatenus ex illis confit, rationem fluidi non habet, neque tune fufficit minima quaeque vis ad corpus durum in hoc fluido
exiftens

Si qu fluidi particulte tardis moveantur, quant corpus durum

.in eo exiftens, illud

hac in parte fluidi rationem non habere.

movendum

fed tanta requiritur, ut fuperet

reftentiam quae oritur ab iftarum fluidi particularum

tarditate.
fluida,
20

Ac ide faepe videmus arem, aquam & alia multm refiflere corporibus, quae in ipfis valde
lentis procedunt.
fie

celeriter aguntur, iifdemque fine ull difficultate ce-

dere,

cm

Cm
tandum
25

autem corpus B
efl, illud

movetur verfus C, non pu-

fuum motum fol vi extern ipfum impellente, fed maxim ex parte fluidi parita fcilicet, ut eae quae componunt circulos ticulis aeo & ayuOy tantum amittant de fuo motu, quantum acquirent eae particulae corporis duri B quae funt inter & a ; quippe quae jam facient partem motuum circuaccipere
;
I

LIX. Corpus durum ab alio duro impulfum, non

omnemjuum motum
ab eo mutuari, fed partim etiam fluido
circumjacente.

larium aeioa
3o

& aywoa.-quamvis,
[texte,

prout ulteris proc-

dent verfus C, novis femper

4 ouya\ oiuy
z"
dit.)^

fluidi particulis jungantur.

76
LX-

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

67^68.

Supereft tantm hc explicandum, cur paul ant

Non poffe tamen ah ifto

fluido majorent celeritatem acquirere, qum habeat duro,

quo impulfum

ejl.

non dixerim *, mutari abfolut determinationem particulanim ayuOj fed mutari in quantum hoc requiritur, ad motum corporis B non impediendum. Quippe hoc corpus B non poteft
celeris moveri,
vi adventiti

qum

impulfum efl, quamvis faepe omnes particulaefluidi FD multplus habeant agitationis. Hocque unum efl exiis, quae nobis inter philofophandum ^raecipu funt obfervanda, ut ne cui caufae ullum ef-

lo

feum tribuamus, qui potentiam ejus excdt. Ita ponentes corpus durum B, in medio fluidi FD pris immotum, nunc ab extern aliqu vi, exempli cauf, manu me, tardo motu impelli cm haec fola impulo mese mans fit caufa cur moveatur, credi non dbet ipfum celeris moveri qum impellitur ;& quam:

i5

omnes fluidi particulae mult celeris moveantur, non putandum eft eas determinari ad motus circulares aeioa & ayuoa & fimiles, quae fint celeriores hac imvis

20

pulfione, fed ipfas, quatenus celeris aguntur,in quaflibet alias partes,

LXI.

ut pris, ferri\

Cm

corpus Jtuidum totum Jimul verfui aliquam partent ferduquod in Je con-

tur, necejfarid Jecum

deftrre corpus

rum
Unet.

Atque ex his clar percipitur, corpus durum undique fluido cindum, & in illo quiefcens, ibi tanquam in aequilibrio confiftere ac quantumvis fit magnum, femper tamen minim vi poffe in hanc vel illam partem impelli (wt illa vis aliunde adveniat, five in hoc fit fita, qud fluidum iflud, totum fimul, verfus ali;
:
|

aS

a.

Page 74,
Voir
t.

1.

7, 18-32.

b.

V, p. 385

68.

Pars Secunda.

n
eft,

quem locum

feratur, ut flumina feruntur verfus mare,

ac totus ar, Euro flan te, fertur verfus Occidentem.

Quod

ubi contingit,

omnino

neceffe

corpus du;

rum, in

tali fluido exiflens,

fimul

cum

ipfo deferri

nec

obftat rgula illa quarta, juxta

quam, ut paull ant

fe

didum

eft*,

corpus quiefcens nullo alio

cleri ter
fi

minori,
LXII.

quantumvis

ado, potefl ad

motum

impelli.

Quinim,
10

ad veram

&

abfolutam mots naturam

Cm

corpus

durum
defertur,

attendamus, quae confiflit in tranflatione corporis moti ex vicini corporum aliorum fibi contiguorum,

fluido fie

non idcirco moveri.

& in utroque ex corporibus, quae fe mutu contingunt,

quamvis non eodem modo foleat nominari plan agnofcemus, non tam propri moveri corpus durum, cm fie fluido ipfum continente defereft sequalis,
:

i5

tur,

qum

fi

non ab eo
adhuc

deferretur, quia tune

nempe
LXIII.

vicinis

iftius fluidi particulis

eft,

minus

recedit.
Cur qudam corpora tam dura fini, ut,
quamvis parva, non
facile manibus noJlris dividantur.

Unum autem

in

quo experientia regulis

valde videtur adverfari
:

mots, paulj ant

20
ftris

traditis'',

nempe qud videamus multa

ut

corpora, manibus nofibi

long minora, tam firmiter

vi

mutu

adhaerere,

nuU earum

fejungi poiSnt. Si

enim illorum par-

tes nullo alio glutino fibi invicem adhaereant,

qum
poffit

qud quod
25

fingulae juxta vicinas quiefcant^,

& omne

corpus
ratio,

quiefcit,

ab alio
:

fe

majori quod movetur,

ad

motum

impelli

non apparet prima fronte

cur (exempli cauf) clavus ferreus, vel aliud quod-

non magnum, fed valde durum corpus, manuum noftrarum in duas partes dividi non
libet,
a.

fol vi
poflit.

Art. xLix, p. 68.

Art. Lv,

b. Art. xLVi lu, p. 68-70.

c.
ip.

71.
III.

uvres.

78
Licet

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

6-69.

enim unamquamque mediam partem iflius clavi pro uno corpore numerare; cmque ifta mdia pars

manu

noflr

fit

minor, videtur ejus

vi

debere poffe

mo|veri, atque

fie

ab alia medi parte

noflras
efife

divelli.

Sed no5

tandum

efl

manus
;

admodum

molles, five

ad naturam corponim fluidonim magis qum durorum accedentes ideque non totas fimul agere folere
in corpus ab iis

movendum,
ifl;ud

fed

eam tantm ipfarum

10

partem, quae, corpus

tangens, tota fimul in illud

dividenda, rationem
noftrae

incumbit. Quippe, ficuti mdia pars clavi ferrei, qua-

tenus ab alia ejus medi parte

efl;

habet unius corporis

illam tangens,

fie

pars

mans

proxim

& ipf minor,

quatenus reliquis ejuf-

dem mans
tefl:

partibus fejungi poteft, habet rationem

alterius corporis. Et quia facilis reliqu

manu po-

i5

feparari

qum

pars clavi reliquo clavo,

fieri

&

ifl:a

feparatio fine doloris fenfu

nequit, ide elavum

fi

ferreum fol

manu

frangere non poffumus; fed

illam malleo, lima, forfice, aliove inftrumento

mu2c

niamus, ut

ita ejus vis

ad partem corporis dividendi,

utitur,

minorem corpore quo

LXIV.

ad illud dividendum

applieetur, quamlibet ejus duritiem poterit fuperare.

Son

Nihil hc

addam de

figuris,

nec quomodo ex earum

varietates innu-

alia principia in

Phyjicd, quant in
in Matheji abjlra, me admitti, nec optari, quiajic omnia naturct phcenomena

infinit varietate

motuum quoque
,

Geometri, vel

merae confequantur

quia

fatis ifta

per

fe

patebunt,

aS

ex-

plicantur,
ii

& certce de demonjlrationei

ubicunque ufus veniet ut de ipfis agamus. Et fuppono meos leftores vel prima elementa Geometriae jam noviffe, vel faltem ingenium fatis aptum habere ad Mathematicas demonftrationes intelligendas.
profiteor

dari poffunt.

Nam plan
3f

riam

me nullam aliam rerum corporearum mateagnofcere, qum illam omnimod divifibilem,

'o^o.

Pars Secunda.

79

figurabilem
vocant,

& mobilem, quam Geometrae quanti tatem

objeo fuarum demonllrationum
affu-

& pro

munt; ac
5

nihil plan in ipf confiderare, praeter iftas

divifiones, figuras

&

motus; nihilque de|ipfis ut ve-

quod Qon ex communibus illis notionibus, de quarum veritate non poflumus dubitare, tam evidenter deducatur, ut pro Mathematic demonftratione fit habendum. Et quia fie omnia Naturse Phae-

rum

admittere,

10

nomena pofiTunt explicari, ut in fequentibus apparebit, nuUa alia Phyficae principia puto efle admittenda,
nec
alia

etiam optanda.

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE
PARS TERTIA.
De Mundo
I.

adfpeabili.

opra Dei nimis ampla cogitari non pojfe.

Inventis

lium, quae

jam quibufdam principiis rerum materianon praejudiciis fenfuum, fed lumine

ipforum veritate dubitare nequeamus, examinandum efl, an ex iis folis omnia naturae phaenomena poffimus explicare. Incipienrationis ita petita funt, ut de

maxime univerfalia funt, & quibus reliqua dpendent nempe generali totius hujus mundi adfpedabilis conflruftione/- De qu ut

dumque ab

iis

quae

10

reft philofophemur,

duo funt inprimis obfervanda.

UnuL:, ut attendentes ad infinitam Dei potentiaiii bonitatem, ne vereamur nimis ampla, & pulchra,
abfoluta ejus opra imaginari
;

& &

i5

fed contra cavea-

II.

quos forte limites, nobis noncertcognitos, in ipfis fupponamus, non fatis magnifie de Creatoris potenti fentire videamur. Alterum, ut etiam caveamus, ne nimis fuperb de

mus, ne

fi

20

Cavenium

ejfe, ,te ni-

mis fuperbe de nobit

ipjii fentiettet,

nobis

ipfis
|

fentiamus.

Quod

fieret

non modo,

^\

quos

fines

quos Deusjtbi propofuit in ereando mundo, nobis inteiligi

limites,

nobis null cognitos ratione nec divin re-

velatione,

mundo vellemus

Jupponamus.

noilrcv cogitationis, ultra id

tanquam fi vis quod Deo rvera fadum

affingere,

71-73.

Pars Tertia.
ferri

8i
fi

eft,

poffet;

fed etiam maxime,

illo

res

omnes
;

propter nos folos ab

creatas effe fingeremus ^

vel

tantm, fines quos

verfo, ingenii noftri vi
5

fibi

propofuit in creando uniIII.

lo

comprehendi poffe putaremus. Quamvis enim in Ethicis fit pium dicere, omnia Deo propter nos fada effe, ut nempe tant magis ad agendas ei gratias impellamur, ejufque amore incendamur ac quamvis etiam fuo fenfu fit verum quatenus fcilicet rbus omnibus uti poffumus aliquo modo, faltem ad ingenium nofi:rum in iis confiderandis exercendum Deumque ob admiranda ejus opra nequaquam tamen eft verifimile, fie fufpiciendum omnia propter nos fafta effe, ut nullus alius fit eorum ufus effetque plan ridiculum & ineptum id in Phy;
, ,
:

Quo fenfu
nemfaa

dici poj/t
effe.

omnia propter homi-

i5

fic confideratione

fupponere; quia non dubitamus,

effe

quin multa exiflant, vel olim extiterint, jamque

defierint, quae

intelleda,

nunquam ab ullo homine nunquamque ullum ufum ulli

vifa funt aut

praebuerunt.
IV.

20

25

jam invenimus, tam vafi;a funt & tam fcunda, ut mult plura ex iis fequantur, qum in hoc mundo afpeftabili contineri videamus; ac etiam mult plura, qum mens noftra cogitando perlufl:rare unquam poflit. Sed jam brevem hifl;oriam^ praecipuorum naturae phaenomenwn (quorum caufae hc funt inveiligandae), nobis ob oculos proponemus; non quidem ut ipfis tanquam rationibus utamur ad aliquid cupimus enim rationes efeduum probandum caufis, non autem contra caufarum ab efiedibus deducere fed tantm ut ex innumeris effeftibus, quos
Principia autem quae
:
|

De phnomenis
experimentis ;

ftve

& quis

eorum ufus ad philofophandum.

a.

Voir

t.

b.

Tome

I, p.

V, p. 53, 25 1,

1. 1.

24, p. 56,
17.

1.

22, et ibid., p. 168.

82

Principiorum Philosophie

7-

ab iifdem caufis produci poffe judicamus, ad unosr potis qum alios conderandos mentem noflram

Qu fit ratio iiftanti & magnitudinis inter

Soient,

determinemus. Nobis quidem, primo intuitu, Terra caeteris omnibus mundi corporibus mult major effe videtur, & Sol

Terram

et

Lunam.

&

Luna

caeteris ftellis

fed vifs

defeum

indubitatis

ratiociniis

emendantes, inprimis advertimus Lunae

Terra diftantiam circiter triginta Terrae diametros

aequare, Solis vero fexcentas aut feptingentas.
diftantias

Quas
10

cum

apparentibus Solis

&

Lunae diametris

conferentes, facile ex ipfis coUigimus,

effe

mult minorem Terra, fed

Lunam quidem Solem effe multo ma-

jorem.
VI.

Quce

fit diftantia reli-

quorum planetarum
Sole.

VII.

Fixas non poJ[efup]poni ni mis remotas.

Mercurium plus ducentis Terrae diametris Sole diftare Venerem plus quadringentis Martem noningentis aut mille Jovem tribus millibus & amplis ac Saturnum quinque aut fex millibus. Quantum autem ad Fixas, non permittunt quidem phaenomena, ut ipfas Sole aut Terra non magis qum Saturnum diftare arbitremur; fed nulla obftant, quomins ad quantumlibet immenfam diftantiam remotas effe fupponamus colligiturque ex motibus
vifu ratione adjuto,
; ;

Agnofcimus etiam,

i5

20

cli infr explicandis'*, eas nobis effe ade diftantes,

ut Saturnus ad ipfas comparatus videatur

admodum
fi

35

propinquus.
VIII.

Ex quibus manifeftum

eft,

Terram clo 'confpeam, non appa-

Lunam & Terram,

ex

Jove vel Saturno confpicerentur, mult minores effe

i6 noningentis] nongcntis
t.

(/* dit.).

Art. zx et xli.

7a-73.

Pars Tertia.

8j

apparituras,

qum appareant
;

Jupiter

& Satumus

Terra confpeli nec forte etiam Solem majorem vifum iri, fi refpiceretur ex Fixis, qum Fixae nobis Terra
videntur
5
:

rituram effe, nifi ut Planetam, Jove aut Satumo minorem.

atque idjcirco, ut fine praejudicio partes

mundi afpedabilis inter fe comparemus, cavendum effe ne Lunam, vel Terram, vel Solem magnitudine
Stellas fuperare arbitremur.

ie

i5

non modo qud unae aliis firit majores fed etiam qud quaedam propria luce fulgeant^ alise ver tantm alina. Ut inprimis de Sole dubium effe non potefl:, quin lucem qu oculos noftros perflringit, in fe habeat neque enim tantam ab omnibus Fixis fimul fumptis mutuari potefl, cm ipfae tantam ad nos non mittant, nec tamen nobis magis diftent qum Sole ac nuUum aliud corpus apparet magis radiofum, quo illam accipiat fi quod autem effet, procul dubio appareret. Idem de omnibus Stellis fixis facile credetur ab iis,
Difierunt

autem

inter fe Stellae,
;

IX.

Solem 6 Fixas fropri

luce fulgere.

qui confiderabunt
10

qum

vividos radios vibrent, ac

:

quantum nobis & Sole fint remotae fi enim alicujus Stellae fixae tam vicini effemus qum Solis, credibile efl; eam ipfo non minorem, nec minus lucidam
effe

apparituram
X.

j5

Contra ver Lunam videmus, e tantum parte fplenderei quam Soli hbet obverfam; unde cognofcimus illaro effe proprio lumine deftitutam, & tantm
radios Sole acceptos verfs oculos noftros refle-

Lunam &
tas

alios Planelucem Sole mu-

tuari.

dere.

Quod idem etiam de Venere

perfpicillorum ope

obfervatur.
Jo

Idemque de Mercurio, Marte, Jove & Satumo non difficulter perfuadetur, ex eo qud eorum lumen obtufius five placidius fit qum Fixarum,

84

PrINGIPIORUM PHILOSOPHIiE

73-74-

&
XI Tzrram
ratione luminis Planetis non

Sole non ade diftent, quin poffint ab ipfo illu-

minari.

Denique idem de Terra experimur

eft

conflata

enim

ex opacis corporibus, quae Solis radios excipientia,

differre.

illos

non minus
fint,

valide

qum Luna

refledunt; quin

etiam nubibus
opacae

eft

involuta, quae lict mult

minus

qum

ple|raeque aliae ejus partes, fsepe

illuftrantur,
;

tamen ipfas videmus, cm Sole minus albicantes effe qum Lunam

manifeftum,
XII.

non
fatis
10

ade ut

fit

eam

ratione lumin^s

Luna, Venere,

Mercurio, aliifque Planetis non differre.

Quod etiam confirmatur,

ejl,

ex eo qud, Lun exiftente

oftendat,

Lunam, cm nova

Terra illumivari.

inter

Solem

&

Terram, ejus facis quae Sole non

iiluftratur,

dbile

quoddam lumen

quod
i5

facile

conjicimus ad illam pervenire Terra, quse

tune radios Sole receptos

eam

verfs refledit

miillu-

nuitur nim paulatim, prout pars Terrse Sole

:

XIII.

Soient in ter Fixas,

&

Terrant

inter Pla-

minata ab e fe avertit. Atque omnino, fi Terram ex Jove refpiceremus, minor quidem, fed forte non minus lucida nobis appareret,

20

netasfojfe numerari.

qum

hinc Jupiter appareat

ex vicinioribus

autem Planetis, major videretur; fed ex Fixis, propter nimiam earum diftantiam, omnem confpeftum effugeret.

Ex quibus fequitur ipfam inter Planetas,

inter Stellas fixas pofTe numerari.

&
25

Solem
XIV.
Fixai eandem fempcr Je mulu dijlantiam retiner^, non autem
Planeias.

quod illae quas Fixas vocamus, eandem femper fe mutu diftantiam, eundemque ordinem fervent; aliae autem aflidu inter fe fitum mutent unde Planetae ve errantes appelDifferunt etiam inter fe Stellae in eo,
:

lantur.
XV. Ea/dem Planetarum

Equidem, ut in medio mari, tempore tranquillo,

74-75.

Pars Tertia.

85
apt-jrentias per varias hypothefes pojfe

cm
illis,

quis ex un navi alias eminus refpicit inter fe

fitum mutantes, faepe potefl dubitare quibufnam ex

explicari.

&

annon etiam
fit

fuse,

motus
:

quo procedit

ifta

fits variatio)

tribuendus

ita errores

Planetarum,
fint

Terra confpedi, taies apparent, ut ex ipfis folis co-

gnofci

non

poffit,

quibufnam corporibus
fint

propri

tribuendi.

Cmque

valde inaequales

&

implicati,

non
10

facile efl illos explicare, nifi ex| variis

modis, qui-

buspofiTunt intelligi,

unum

dm quem

ipfos

fieri

aliquem eligamus, fecunfupponamus. Ift quem finem

inventae funt ab Aftronomis trs diverfae hypothefes,

hoc efl, pofitiones, quae non ut verae, fed tantm ut phaenomenis explicandis idoneae, confiderantur.

Harum prima
i5

efl

Ptolemaei, quae

quoniam multis
facere.

XVI.
Hypothefin Ptolemcei apparentas non fatiS'

phaenomenis adverfatur (ut inprimis incremento & decremento luminis, quod in Venere ficut in Lun
obfervatur),
folet,

jam vulg ab omnibus Philofophis

rejici

ideoque hc
efl

me

praetermittetur".

Secunda
ao

Copernici,

&

tertia

Tychonis Brahe

XVII.
:

quae

diiae,

modo

quatenus funt tantm hypothefes, eodem phaenomenis fatisfaciunt, & non magna inter

Hypot

iefes

Copernici
dif-

6 Tychonis non
pothefes.

ferr' in quantum hy-

ipfas differentia efl, nifi

qud
nifi

illa

Copernici aliquant

fimplicior

fit

& clarior^ ade ut Tycho non habuerit ocquia non hypothefin dumXVIII.

cafionem illam mutandi,

sS

taxat, fed

ipfam

rei

veritatem explicare conabatur.

Tychonem verbo minus, fed re plus mots Terr tribuere, qum Copernicum.

Quippe, cm Copemicus non dubitffet motum Terrae tribuere, hoc Tycho tanquam in Phyfic valde abfurdum, atque communi hominum fenfu alieSo

num, voluit emendare fed, quia veram mots naturam non fatis onfideravit, verbo tantm aflTeruit
;

a.

Voir

t.

V, p. 386.

86

pRiNciPiORUM Philosophie
ipf plus

75-76.

Terram quiefcere, ac re

mots

ei conceffit

qum
XIX.

alter.

Me

qum Copemicum, & vcris qum Tjrchonem, Terrce motum

accuratis

Quapropter ego, in hoc tantm ab utroque diflentiens, qud omnem motum veris qum Tycho, & curios qum Copernicus, fim Terrae detradurus
:

negare.

illam hc
ciffima,

proponam hypothefin, quae omnium fimpli& tam ad phaenomena intelligenda, qum ad

:

eorum caufas naturales inveftigandas accommodatiffima effe videtur

ipfamque tantm pro hypothefi,

haberi velim.
certi
10

non pro
XX.
Fixas fupponendas ejfe Satumo quammaI

rei veritate

Primo, quia
nobis diflent

nondum

fumus, quantum

xim

diftantes.

nec poffumus eas fingere tam remotas, ut hoc phaenomenis repugnet ne fimus contenti fupponere ipfas efle fupra Saturnum, ut
Stellae fixse,
:

vulg omnes dmittunt, fed libertatem fumamus

i5

quantumlibet altiores exiftimandi.

altitudinem

Si

enim earum

cum

diitantiis

hc fupra terram nobis

illa,

notis vellemus comparare,

quae

jam iis^b omni20

bus conceditur, non effet minus incredibilis qum quae vis major; fi ver ad Dei creatoris omnipotentiam refpiciamus, nulla potefl cogitari tam magna,
ut ide

minus credibilis qum quaevis minor. Atque non tantm ad Planetarum, fed etiam ad Cometarum phaenomena commode explicanda, maximum fpatium inter illas & fphaeram Saturni ponenfit

a5

dum
XXI.

effe, infr

oftendam".

Sclem inflar Jlamm ex mater i quidem

valde mobili con/ta-

fed non ided ex in alium mi. grare.

re,

Secundo, quia Soi in hoc convenit cum Fixis, & cum flamm, qud lumen fe ipfo emittat putemus eundem etiam in motu cum flamm, & in fitu cum
:

uno loco

Fixis, convenire.
ft.

Nempe

nihil

quidem hc fupra

ter-

3o

Art. xu

76-77-

Pars Tertia.
effe

87

ram videmus

mobilius flamm;
efl, nifi fint

pora, juxta quae pofita

nam & alia coradmodum folida

&

dura, particulatim difblvit, ac fecum movet. Sed

ejus

tamen

10

motus fit tantm fecundum partes, & tota migrare non folet ex uno loco in alium, nifi ab aliquo alio corpore, cui adhaereat, deferatur; qu ratione pofifumus etiam exiftimare Solem conftare quidem ex materi valde fluid & mobili, quae omnes cli circumjacentis partes fecum rapit fed in hoc nihilominus Stellas fixas imitari, qud non ex un cli regione
;

in aliam migret.

i5

Neque incongrua videri dbet Solis cum flamm com|paratio, ex eo quod nullam flammam hc videamus quae non continuo egeat alimento quod idem de Sole non obfervatur. Ex legibus enim naturae, non minus flamm, qum quodvis aliud corpus, ubi femel
;

XXII.

Solem Jlamm

dif-

Jerre, qud non ita egeat alimenta.

exiflit,

femper
fluid

exiflere perfeverat, nifi

;

extern deftruatur

fed,

ab aliqu cauf quia confl:at materi quamali-

maxim
20

&

mobili, afidu hc fupra terram

materi circumjacente difllpatur; atque ide eget

mento, non ut eadem quae jam'

exiflit

confervetur, fed

tantm ut, dum ipfa extinguitur, femper alia nova in ejus locum fubflituatur. Solem autem non ita deftruunt partes cli
25

ei

vicinae,

ideque non
in

ita

eget

alimento quo reparetur. Sed tamen etiam infr oflendetur^,

novam femper materiam

efl;,
fi

Solem ingredi,
fitu

&
XXIII.

aliam ex eo elabi.

Hcque notandum
Fixis, ipfas
3o

Sol in

non

diffrt

omnes

in unius alicujus fphaerae circumfe-

Fixas omnes

in

edem

fvhcer non verfari,

renti

non

verfari,

quemadmodum

multi fupponunt,

fed unamquamque
yaftumfpatium circa

a. Art. LXix.

88
Jt habere, aliis Fixis
defiitutum.

Principiorum Philosophie
ille

77'

quia

in

edem

ift fphaerae

circumferenti effe
fe

non

poteft. Sed, ut Sol

vaftum quoddam circa

:

fpatium

habet, in quo nulla Stella fixa continetur

ita fingulae

ab omnibus aliis valde remotae effe debent, & unae mult magis qum aliae, nobis & Sole diftare. Sic in hac figura, fi S fit Sol, F/erunt Stellae fixae;
Fixae

77-79-

Pars Tertia.
aliae

89
infr,

atque
figurae

innumerae, fupr

&

&

ultra hujus

pdanum, per omnes

fpatii

dimenfones fparfae
Solis

intelligentur*.
I

Tertio,

putandum

eft,

non tantm

& Fixarum,
li-

XXIV.
Clos
ejfe

fed totius etiam cli materiam fluidam effe, five

fluidos.

quod jam vulg omnes Aftronomi concedunt, quia vident phaenomena Planetarum vix aliter
quidam
:

poffe explicari.

10

Sed in hoc multi mihi videntur errare, qud fluiditatem clo tribuentes, illud tanquam fpatium plan

XXV.
Coelos
in

omnia corpora fe contenta fecum

vacuum imaginentur, ita ut motibus quidem aliorum corporum non refiftat, fed praeterea nullam habeat
fecum deferenda neque enim in rerum natur ullum taie vacuum efle poteft, ac fluidis omnibus hoc eft commune, ut ide tantm non refiftant aliorum corporum motibus, qud in feipfis etiam habeant motum. Et quia hic motus facile in omnes
vim ad
i5

dferre.

ipfa

partes determinatur, ejus

vi,

cm

in

unam

liquam

partem
20

eft

determinatus, neceffari fecum deferunt

fe

alia

omnia corpora in

contenta, quae null cauf

fint folida
<fc

extern retinentur, quantumyis ipfa

quiefcentia

& dura

ut ex ant

diftis'' eft

manifeftum.
XXVI. Terram in clo fuo
quiefcere, fed nihilominus ab eo deferri.

25

Quarto, cm videamus Terram nuUis columnis fuffultam, nullifque funibus appenfam, fed circumquaque fluidiffimo tantm clo cindam effe, putemus quidem illam quiefcere, ac nullam habere propenfionem ad motum, quandoquidem nullam advertimus. Sed ne putemus hoc obftare, quomins ab ifto clo deferatur, & ejus motibus immota obfequatur
:

a.

Dans V dition pr inceps,

Pars
II, art. lxi, p.

la figure

en question occupe toute

la

page 78.

b.

76-77.

po

Principiorum Philosophle

79-80.

Ut navis, nullis ventis nec remis impulfa, nullifque

anchoris alligata, in medio mari quiefcit, etfi forte aquae ingens moles, occulto curfu dplabens, ipfam

fecum
XXVII.
Jdenujue fentiendum effe de omnibus Planetis.

ferat.

^
Planeta in

Et

quemadmodum caeteri
lint

hoc cum Terra

conveniunt, qud
I

opaci

& radios

Solis refleant,

XXVIII.
Terrain, propri lO' quendo, non moveri, nec ullos Planetas, quamvis coelo tranfJferaniur.

non immerit arbitrabimur illos etiam in hoc ei fimiles effe, qud unufquifque quiefcat in e cli regione in qu verfatur qudque omnis variatio fits quae in iMis obfervatur, ex eo tantm procdt, qud omnis materia cli, quae illos continet, moveatur. Hcque oportet eorum meminiffe quae de natur mots fupr dida funt* nempe illum quidem (fi propri loquamur, & fecundm rei veritatem), effe tantm tranflationem unius corporis ex vicini eorum
;
:

10

i5

corporum, quae ipfum immdiate contingunt

&

tan-

quam quiefcentia fpedantur, in viciniam aliorum. Sed faepe etiam ex ufu vulgi adionem omnem, qu corpus aliquod ex uno loco in alium migrt, motum vocari & hoc fenfu dici poffe, eandem rem eodem tempore
;

20

moveri ac non moveri, prout ejus locum vari determinamus. Unde fequitur nullum in Terra, nec etiam
in aliis Planetis,

motum propri diftum reperiri

quia

non transferuntur ex

vicini partium cli quae illos

25

immdiate contingunt, quatenus iftae partes cli ut immotae confiderantur. Ad hoc enim deberent ab

omnibus fimul
cli fluida
eft,

fejungi,

quod non

fit;

fed quia materia

nunc unae ejus

particulis,

nunc

aliae,

Planet

quem contingunt removentur, idque per moillis

tum
a.

qui

tantm

tribui dbet,

non autem

Planetae

Zr

Pir

II, irt. xxv, p. 53-54-

8o-8i.

Pars Tertia.
partiales tranflationes aquae

91

quemadmodum
terrae,

& aris,

quae in terrae fuperficie fiunt,

non

tribui folent ip

fed

illis

aquae

&

aris partibus quae transfexxix. Nullum etiam motum

Terrce
effe

runtur.

Motum autem fumendo dum quidem eft Planetas

non etiam Solem

juxta
alios

ufum vulgi, dicenomnes moveri, nec

tribuen-

&

Fixas; fed non, nifi

admodum

dum, quamvis motus

impropri juxa
ufum vulgi fumatur;
fed tune re dici, alios Planetas moveri.

incongrue, idem de Terra dici poteft. Vulgus enim

Terrae partibus, ut im|mobilibus fpedatis, Stellarum
10

loca dtermint

hafque eatenus moveri judicat, qua:

tenus locis ita determinatis recedunt

quod com-

modum

efl

ad ufum

vitae,

ideoque rationi confenta-

15

20

neum. Quin -etiam omnes ab ineunte aetate putavimus, Terram non effe globofam, fed planam, & in e effe ubique idem furfum & idem deorfum, eofdemque mundi cardines, Orientem, Occidentem, Meridiem, & Septentrionem quibus idcirco ufi fumus ad reliquorum omnium corporum loca defignanda. Sed fi quis Philofophus, animadvertens Terram effe globum in clo fluido & mobili contentum, Solem autem & Stellas fixas eundem femper inter fe tum fervare, his utatur ut immotis ad illius locum determinandum, & ide affirmet ipfam moveri, abfque ratione
;

loquetur.
25

Nam

primo, juxta philofophicum fenfum,

Fixae, fed

locus determinari non dbet per corpora valde re-

mota, quales funt

dicitur moveri.

per contigua ejus quod

Ac

deinde, juxta

ufum

vulgi,

non

eft

cur Fixas confideret ut immotas, potis

qum

Ter-

ram,
3o

non effe uUa alia corpora, quibus feparentur, & quorum refpedu dici poffint moveri. Terra autem quiefcere, illo fenfu quo
nifi

quod putet

ultra ipfas

92
dicit

Principiorum Philosophie

8i-8a.

Terram moveri refpedu Fixarum. Atqui hoc putare ratione efl alienum cm enim mens noftra fit talis naturse, ut nuUos in mundo limites agnofcat, quifquis ad immenfitatem Dei & fenfuum noftrorum
:

infirmitatem attendet, aequius effe judicabit fufpi-

quas videmus, forte effe alia corpora, ad quae comparata Terra quiefere, ipfae autem omnes fimul moveri dici poffint,
cari, ultra illas

omnes

Stellas fixas

qum
XXX.
Planetas omnts circa Soient clo defcrri.

fufpicari

nuUa

poffe talia effe.

10

omni fcrupulo de Terrae motu, putejmus totam materiam cli in qu Planetae verfanSic itaque fublato
tur, in

modum

cujufdm

vorticis, in cujus centro eft

Sol, affidu gyrare, ac ejus partes Soli viciniores ce-

moveri qum remotiores, Planetafque omnes ( quorum numro eft Terra) inter eafdem iftius cleftis materiae partes femper verfari. Ex quo folo., fine uUis machinamentis, omnia ipfdrum phaeriomena faleris

i5

cillim intelligentur.
in quibus

Ut enim

in

iis

fluminum

locis,
fi

aqua

in fe ipfam contorta vorticem facit,

variae feftucae

illi

aquae incumbant, videbimus ipfas

20

fimul

cum

e deferri,

& nonnuUas

etiam circa propria

centra converti,
vere,

&

e celeris integrum gyrum abfol;

qu centro vorticis erunt viciniores & denique, quamvis lemper motus circulares affeent, vix tamen unquam circulos omnino perfeftos defcribere, fed
nonnihil in longitudinem

25

& latitudinem

aberrare

ita

eadem omnia de Planetis abfque uU difficultate poffumus imaginari, & per hoc unum cunda eorum phaenomena explicantur.
XXXI. Quomodo Jxnguli Plante djtrantur.

Sit itaque

S Sol,

& omnis
in

materia cleftis

cumjacens

ita

moveatur

eafdem partes,

eum cirnempe ab

3o

83-83.

Pars Tertia.

9J

Occidente per Meridiem verfs Orientem, five ab A per B verfs C, fupponendo polum Borealem fupra hujus figurae planum eminere ut ea quae efl circa Saturnum, impen:

dat fer annos

ginta ad

tri-

eum
;

per

totum circulum l? deferendum ea vero quae

I

eft

circa Jo-

vem

intra

annos

illum
feclis

cum

ejus af-

dfrt

per

circulum
i5

ficque

Mars duobus annis, Terra cum Lun uno anno, Venus ofto menbus,
eos dfrente, abfolvant.

&

Mercurius tribus,

circuitus fuos in circulis c, T, , ?, materi cli

,

20

Nec non etiam corpora quaedam opaca, lorum ope nobis confpicua, quae dicuntur
I

perfpicil-

Solis

ma-

XXXII. Quomodo etiam

maculce.

Solis

culae, ipfiufque fuperficiei

contigna funt, fpatio viginti

fex dierum

eum

circumeant.

Ac
25

praeterea, ut faepe in
illo

quarum

vorticibus vidi
circa

XXXIII.

Quomodo etiam Terra

proprium
cen-

contingere, in majori
alii

cleftis materiae vortice fint

minores vortices, unus in cujus centro fit Jupiter, alter in cujus centro fit Terra, qui in eafdem partes ac major vortex ferantur & ille qui habet Jovem
;

trum,

& Luna

Terram

circa vehatur.

in centro, dfrt circa

tali celeritate,

ipfum quatuor ejus

affeclas,

ut remotiflimus diebus i6, fequeis die-

3o

bus

7, tertius horis 85,

UYRXS.

&

centri

proximus horis 42

unum

circuitum perficiat; ficque,

III.

dum

femel in ma

94

PrINGIPIORUM PHILOSOPHIiE

83-84.

jori circulo circa

Solem ferentur, minores fuos

aliquoties percurrant.
|

cir-

cules circa

Jovem

Eodemque

modo

vortex, qui habet

fpatio

Terram

in centro, efficiat ut

Luna menus
abfolvat

eam

circumeat, ipfa autem Terra

fingulis diebus circa

;

proprium axem integrum gyrum ita ut eodem tempore quo Terra & Luna cir-

XXXIV.
Motus clorum non
ejfe

perjee circulares.

culum communm femel peragrabunt, Terra J65 vicibus circa proprium centrum, & Luna duodecies circa Terram vertatur. Denique, ne putemus omnia centra Planetarum accurat in eodem piano femper confiflere, nec circulos quos defcribunt effe omnino perfedos fed, ut in om;

10

nibus

aliis

rbus naturalibus contingere videmus,

talia effe, ac

ifta

tantm praeterpropter
fsCulis

etiam labentibus
i5

continu mutari arbitremur.

fi

XXXV. De
aberratione Planetarum in latitudinem.

Nempe,

haec figura repraefentet

planum, in quo

centrum Terrae toto anno verfatur, quod vocatur planum Eclipticae atque ope Fixarum in clo determi-

putandum efl; unumquemque ex aliis Planetis in alio quodam piano verfari, ad hoc nonnihil inclinato, &,ipfum interfecante in line qu3e tranfit per centrum Solis ita ut Sol in omnibus iftis planis reperiatur. Exempli cauf, orbita Saturni fecat nunc Eclipnatur,
:

10

ticam in fignis Cancri

&

Capricorni, fupra ipfam auverfs

tem

attollitur,

hoc

eft,

Boream

inclinatur in
in

s5

Libr,

&
2

infra

eandem verfs Auftrum deprimitur

Ariete, angulufque ipfius inclinationis eft circiter gra-

duum
Marte

\.

Sicque aliorum Planetarum orbitae fecant

aliis

Eclipticam in
eft

locis

fed inclinatio in Jove

&
So

&

minor, in Venere uno circiter gradu major, in Mercurio maxima eft enim fere 7 eraduum. Ac
:

.M5-

Pars Tertia.
fi

95
vrae fint obfer-

praeterea etiam Solis maculae (faltem

vationes Scheineri S.
circa illa|rum

I.*,

poflcujus diligentiam nihil

defiderari poffe

macularum phsenomena

videtur), in planis 7 gradibus aut amplis ad Eclipticam inclinatis, circa Solem volvuntur ade ut earum mo;

non diffrt motibus Planetarum. Luna etiam circa Terram fertur, in piano quod 5 gradibus ab Ecliptic defleftit & Terra circa proprium axem
tus hac in re
;

in piano iquatoris 2
lO

j ^

gradibus ab Ecliptic defleipfa

ftente;

quod planum iquatoris

hae

fecum

defert.

i5

Planetarum aberrationes ab Ecliptic vocahtnr motus in latitudinem''. Ipforum autem circuitiones circa Solem vocantur motus in longitudinem. Hique etiam in eo aberrant, quod non sequaliter ubique Sole diftent; fed hac setate, Saturnus ab eo remotior eft in Sagittario qum

Atque

XXXVI. De motu in longitudinem.

in Geminis, vicefim circiter diftantise fuae parte; Jupiter in Libr remotior eft

qum
haec

in Ariete

ficque

alii

Planetae habent Aphelia

20

& Perihelia fua aliis

in locis*^.

Poft aliquot

autem
;

faecula,

deprehendentur
Terra,

ac finguli

omnia mutata effe Planetae, nec non etiam

eft Ecliptic,

planum

in

quo nunc

diverfis in

locis fecabunt,

dent
i5

&

magis vel minus ab ill defleillorum maximae ac minimae Sole diftantiae

eft

& paulo

in aliis fignis reperientur'^.

Jam ver non opus

ut oftendam, quo

pao ex

XXXVII.
Phcenomena omnia per
hanc hypothefin facillim intelligi.

hac 'hypothefi fequantur phaenomena diei & nodis, aeftatis & hyemis, five acceffs Solis ad Tropicos, &
a.

Voir

t.

I, p.

5 et p.

283.

b.
c.

d.

Tome V, p. 386. Tome IV, p. i8i, Tome V, p. 386.

I.

8.

Voir ci-aprs,

art. cxlii-cxlv.

96

Principiorum Philosophi/e

85-86.

ejufdem receffs, phafium Lunae, Eclipfium, flationum & retrogradationum quae apparent in Planetis, praeceflionis
Eclipticae,

quinodiorum
ac fimilia
:

variationis in obliquitate

facile

enim ab

illis,

qui vel pri-

ma
XXXVIII.
luxta Tychonis hypothefin dicendum effe. Terrant movericirca

elementa Aflronomiae didicerunt, intelligentur*. Sed breviter adhuc dicam, quo pao ex hypothefi

Bra|hean,

quam vulg

jani admittunt

illi

omnes qui

proprium centrum.

Copernicanam rpudiant, plus mots Terrse qum per hanc tribuatur. Primo, manente Terra juxta eorum opinionem immobili, neceffe eft ut totum clum, un cum ftellis, circa ipfam fingulis diebus volvatur quod intelligi non poteil, quin fimul intelligatur fieri
:

10

tranflationem

omnium partium
fit

Terrae, ex vicini par;

tium cli quas tangunt in viciniam aliarum cmque

haec tranflatio

reciproca, ut fupr

didum

eft^,

&

i5

eadem plan vis

live

adio ad illam requiratur in Terra

eft cur,

atque in clo, nulla ratio

propter ipfam,

clo potis qum Terrae motum tribuamus. Quinim,

juxta fuperis difta, Terrae duntaxat
eft

tribuendus

quia fitfecundm totam ejus fuperficiem, non autem

20

eodem modo fecundm totam fuperficiem cli, fed tantm fecundm partem concavam, Terrae contiguam, quae ad convexam comparata perexigua eft. Nec refert fi dicant, fe non tantm putare concavam
cli
ftellati

fuperficiem terra feparari, fed fimul

25

etiam convexam ab alio clo illud ambiente,

clo cryftallino vel Empyreo
;

nempe
ratio-

atque hanc

eflfe

nem

cur illum

motum clo

potis tribuant

qum

terrae.
a.

NuUum
t.

enim haberi poteft argumentum, quo

Voir

V, p. 386.

b.

Pars

II, art. xziz, p. 55*56.

86-87.

Pars Tertia?
fieri

97

probetur

talem feparationem totius fuperficiei

flellati

convexae cli

ab alio clo ipfum ambiente

fed plan ex arbitrio illam fingunt.

Atque
fit

ita,

juxta

ipforum hypothelin, ratio cur motus

dus, eft certa
tribuant,

terrae tribuen-

&

evidens

ratio ver cur illum

eft

clo

& Terrae

quietem,
effida.

incerta

&

fol illoxxxix. Ac etiam illam moveri

circa

rum imaginatione
circa

Ex edem Tychonis hypothefi, Sol motu annuo

10

Terram gyrans, non modo Mercurium & Venerem, fed etiam Martem, Jovem & Saturnum, qui ab eo remotiores funt qum Terra, fecum ducit quod intelligi non poteft, praefertim in clo fluido, quale
|

Solem motu an-

nuo.

illud

fupponunt, quin tota cli materia interjacens

fimul feratur,
iS

&

intrim Terra vi aliqu feparetur

fibi

partibus

iftius materiae

contiguis, atque in e

circulum defcribat. Quapropter haec rurfus feparatio,

quae eft totius Terrae, ac peculiarem in e aftionem

20

motus erit dicendus. Unus autem adhuc in me hypothefi fcrupulus manet, ex eo quod, fi Sol eundem femper fitum inter
requirit, ejus

XL.
Terres tranjlationem nullam efficere afpes diverjitatem in Fixis, propter maximum ipfarum diftantiam.

Fixas fervet, necefle

fit

Terram, quae circa illum fertur,

fuae orbitae inter-

ad ipfas accedere ac recedere toto

vallo
:

quod tamen ex phaenon)enis non potuit hade-

25

nus deprehendi. Sed hoc excufatur per immenfam diftantiam, quam inter nos & Fixas efife fupponimus; talem fcilicet, ut totus ille circulus qui Terra defcribitur circa Solem,
fit
fi

ad eam comparetur, inftarpundi

fateor incredibile videri
pofiTe,

h2^(3endus.

Quod

3o

magnalia Dei confiderare non afi!uetis, & Terram ut praecipuam partem univerfi, ac domicilium hominis,
propt^

quem

caetera

omnia fada

fint,

fpedantibus ;

PrINCIPIORUM PhILOSOPHIjE

87-88.

fed Aflronomis, qui

comparatam
dbet.
XLI.

inflar

jam oranes fciunt illam ad clum pundi effe, non ita mirum videri
jam
fatis

Ac
ejfe

praeterea Cometse, quos

confit in
5

Hanc etiam Fixarum

dijlantiam requiri ad

noftro are

non

verfari, ut

nimis rudis an ti qui tas

motus Cometarum,
quos jam confit
in clo.

opinabatur, vaftiffimum iftud fpatium inter fphaeram

Saturni

& Fixas
:

requirunt, ad

omnes fuas excurfiones

ade immanes, & Fixarum llabilitate atque regulari Planetarum circa Solem circuitione ade difcrepantes, ut abfque
abfolvendas

ade enim

variae funt,

10

eo ad nullas naturae leges revo|cari poffe videantur.

Neque nos movere dbet qud Tycho & alii Aflronomi, qui diligenter eorum parallaxes inveftigrunt, dixerint tantm illos effe fupra Lunam, verfs fphaeram Veneris aut Mercurii, non autem fupra ipfum Saturnum hoc enim non minus reft ex fuis calculis
:

i5

Sed cm difputarent contra veteres, qui Cometas inter meteora fublunaria numerabant, contenti fuerunt oftendere illos in
concludere potuiffent,

qum

illud.

clo

effe

nec

aufi funt

omnem
iis

altitudinem,

quam
facile

20

calculo deprehendebant,
crederetur.
XLII.

tribuere, ne

minus

Omnia quce hc

in

Ter-

ra videmus, ad phnomena etiam perli' nere, fed non opus

eJfe initio

ad cuna

refpicere.

autem generaliora, poflent adhuc particularia multa, non modo circa Solem, Planetas, Cometas & Fixas, fed praecipu etiam circa Terram (nempe illa omnia quae in ejus fuperfici videmus), inter phaenomena hc recenferi. Ut enim veram hujus mundi afpedabilis naturam agnofcamus, non fatis eft aliquas caufas invenire, per quas ea quae in clo eminus afpicimus explicentur fed ex iifdem etiam, illa omnia qu2e in Terra cominus intucmur, deduci debent. Atqui
Praeter haec
;

25

3o

88-89.

Pars Tertia.
eft,

99

omnia confideremus ad renim generalionim caufas determinandas fed tum demum ipfas poflea red nobis determinatas fuifle cognofcemus, cm ex iifdem non ea dumtaxat ad quae refpeximus, fed alia etiam omnia, de quibus antea non cogi-

non opus

ut illa

tavimus, explicari advertemus.

Et cert,
fi

nullis principiis

utamur nifi evidentiffim

Vix

XLIII.
fieri
pojfe

quin

perfpedis,
tias exiis
10

fi

nihil nifi per Mathemati<:as

confequen-

caujce,

deducamus, & intrim illa quae fie ex ipfis deducemus, cum omnibus naturae phaenomenis accurat confentiant, injuriam

ex quibus ont' n ia phcenomena clar

rce.

deducimtur, ftnt ve-

Deo
nos

facere videremur, inventas, falfas

fi

caufas rerum, hoc

pado nobis
fi
|

efife

fufpicaremur, tanquam

tam imperfedos geefle videaXLIV.

nuiflet, ut ratione noftr red;

i5

utendo fallamur.
Me tamen eas, quas hc
exponam, pro hypotheftbus tantiitn ha-

Verumtamen, ne etiam nimis arrogantes

mur,
fi

de

tantis

rbus philofophando

genuinam

20

earum veritatem nobis inventam efle affirmemus, malim hoc in medio relinquere, atque omnia quae deinceps fum fcripturus tanquam hypothefin proponere. Quae quamvis falfa efl'e exiftimetur, fatis magnum operae pretium me fecifife arbitrabor, fi omnia
quae ex ipf deducentur cum experimentis confentiant:

beri velle.

ad vitam, atque ex ipfius veritatis cognitione, percipiemus.

ita utilitatis
25

enim ex e tantundem

Quinim etiam, ad res naturales melis explicandas, earum caufas altis hc repetam, qum ipfas unquam extitifife exifl;imem. Non enim dubium efl:, quin mundus ab inixio fuerit creatus cum omni fu
perfelione*
:

XLV.
Mequc etiam
quas
ejfe.

hc

non-

nullas ajfumpturum,
confit /alfas

ita
;

ut in eo

&

Sol

&

Terra

&

Luna,

&

3o

Stellae extiterint
a.

ac etiam in Terra

non tantm fuerint

Voir

t.

V> p. 168-169.

lOO

Principiorum Philosophi^e
ipfae

89-go.

femina plantanim, fed

plant ae

nec

Adam &

Eva

homines adulti. Hoc fides Chriftiana nos docet, hocque etiam ratio naturalis plan perfuadet. Attendendo enim ad immenfam Dei potentiam, non pofTumus exiflimare illum unquam quidquam feciffe, quod non omnibus fuis numeris fuerit abfolutum. Sed nihilominus, ut ad plantarum vel hominum naturas intelligendas, long melius eft confiderare, quo pafto paulatim ex feminibus nafci poffint, qum quo pato Deo in prima mundi
nati fint infantes, fed fadi fint

10

origine creati fint

ita,

fi

quae principia poflimus exco-

gitare, valde fimplicia

&

cognitu

facilia,

ex quibus

tanquam ex feminibus quibufdam, & fidera &Terram, & denique omnia quae in hoc mundo afpeftabili deprehendimus, oriri potuifife demonfl:remus, quamvis ipfa nunquam fie orta efife probe fciamus, hoc pao tamen eorum naturam long melis exponemus, qum defcriberemus Et quia fi tantm, qualia jam fint,
|

i5

talia principia

mihi videor invenifle, ipfa breviter hc

20

exponam.
XLVI.
Qucenam
Jint ea,

Ex antediftis^ jam confit,

qu

omnium mundi corpomateriam, in quaflibet

hic affumo

ad phar-

rum unam & eandem

partes divifibilem, ac

efle

nomena omnia exflicanda.

jam

reipfa in multas divifam,

quae diverfimod moventur,

motufque habent aliquo modo circulares'', & femper eandem motuum quantitatem in univerfo confervant. At qum magnae fint
iilae

25

partes materiae,

qum

celeriter

moveantur,

&

quales circulos defcribant, non pofiTumus fol ratione

a.

Pars

II, art. iv, xx, xxii-iii, xxxiii,

xxxvi

et xl, p. 42, 5i, 52-3, 58-9,

61 et 65.
b.

Voir

t.

V, p. 170.

9o-9i<

Pars Tertia.
:

ioi

determinare
diverfis
gerit,

quia potuenint

ifta

innumeris modis

Deo temperari, & quemnam prae caeteris elefola experientia docere dbet. Jamque idcirco
eft,

nobis liberum
5

quidlibet de

illis

aflumere,

modo

omnia, quae ex ipfo confequentur,

confentiant. Itaque;
fi

cum

experientia

placet,

fupponemus omnem

mundus adfpedabilis eft compofitus, fuiffe initio Deo divifam in jparticulas quam-proxim inter fe quales, & magnitudine meillam materiam, ex qu hic
10

diocres*, five mdias inter illas omnes, ex quibus

jam

cli atque aftra componuntur

eafque omnes tantun-

dem mots
peritur
;

in fe habuiffe, aequaliter

&

quantum jam in mundo refuiffe motas, tum fingulas circa

feparatim fe mutu, ita ut
effe

propria fua centra,

i5

&

corpus fluidum componerent, quale clum

puta-

mus

tum etiam

plures fimul, circa alia quaedam

fe

punda*' aequ
difpofita ac

mutu remota,

& eodem modo

;

circa
20

alia

jam funt centra Fixarum nec non etiam aliquant plura, quae aequent numerum.
Ita fcilicet

Planetarum.

ut

illae

omnes, quae contine-

bantur in fpatio AEI*^, verterentur circa

punum

S,
ita

&
de

quae continebantur in fpatio

caeteris
:

AEV,

circa F,

&

ficque tt varios vortices componerent,

quot jam aftra funt in

25

mundo

*.

Quae pauca

fufficere

mihi videntur, ut ex
1
-i

iis

tanrr

xlvii.

quam

omnes qui m hoc mundo apparent eneftus fecundm leges naturae fupr expofitas ^ oriantur
caulis
f.
.

Harum

fuppofitionum jaijitaum non impe-

ji^''et"1^"!SL

a.

b.
c.

Voir t. V, p. 170. Ibidem.

En marge

d.
e.

[dit. princeps) Vide fig. pag. feq. , c'est--dire Pars IV, art. ccvi. Pars II, art. xxxvii, xxxix etxL ci-avant, p. 62, 63 et 65.
:

p. 92.

I02
centur, vera
ejfepojjint.

Principiorum Philosophi^e

91.

&

certa

Et

non puto

alla fimpUciora, vel intelledu faciliora,

^^^ etiam probabiliora

tari. Etfi

rerum principia poffe excogi-

enim

forte etiam ex

Chao per

leges naturae

idem

ille

ordo qui jam

eft in

rbus deduci poflet,

^
:

idque olim fufceperim explicandum

a.

quia tamen

Voir

t.

VI, p. 4

1, 1.

21, etc.

91-95-

Pars Tertia.

io}

confufio minus videtur convenire

cum fumm Dei

rerum creatoris perfedione, qum proportio vel ordo, & minus diftind etiam nobis percipi poteft, nullaque proportio, nullufve ordo fimplicior
5

eft,

&

co-

gnitu facilior,
litate
:

qum

ille

qui confit

omnimod

sequa-

idcirco hc

initio fuifle,
fe

fuppono omnes materiae particulas tam in magnitudine qum in motu, inter

in univerfo inaequalitatem re-

quales,

& nuUam

linquo, praeter illam quse eft in fitu Fixarum,

lo

&

quae

unicuique
refert,

clum nou

intuenti

ut negari plan non

poffit.

tam clar apparet, Atque omnino parum

quid hoc

leges naturae
poteft, ex
i5

pado fupponatur, quia poftea juxta eft mutandum. JEt vix aliquid fupponi
:

quo non idem effedus (quanquam fortafte operofis) per eafdem naturae leges deduci poffit cm enim illarum ope materia formas omnes quarum eft
fi

capax, fucceffiv aflumat,

po|terimus devenire
20

formas

iftas

ordine con-

fideremus, tandem ad illam

:

quse eft hujus

mundi
falf

fuppofitione
-

fit

adeo ut hc nihil erroris ex timendum.

-

legum efficacitatem in propofit ... i/'/ii ^, ^ hypothen oitendere mcipiamus, conliderandum eit
Itaque, ut naturae
illas particulas, in

xlviii.

Quomodo omnes

ccele-

ps materi parUcui^Ja fim jphn-

quas totam hujus mundi materiam

fupponi mus, non potuifte quidem
quia plures globuli, fimul jundi,
replent
;

initio divifam fuiffe

25

initio eife fphaericas,

fpatium continuum non

figurse

fed

cujufcunque

tune fuerint, eas non potuifTe fuccefTu tem-

poris

non fieri rotundas, quandoquidem varios habuerunt motus circulares. Cm enim in principio fatis

3o

magn vi motae eadem illa vis

fuerint, ut unae ab aliis fejungerentur,

perfeverans, haud dubi fatis

magna

I04
etiam
fuit,

PlNCIPIORUM PHILOSOPHIiE

93-94.

ad earum omnes angulos, dum fibi mutu ad hoc enim non poftea occurrenint, atterendos tanta, qum ad illud, requirebatur. Et ex hoc folo,
:

qud

alicujus corporis anguli

fie

atterantur, facile
:

intelligimus illud

XLIX.
Circa
particulas fphcericas aliam e/fe
iftas

tandem fieri f otundum quia hoc in loco nomen anguli ad omne id, quod in tali corpore ultra figuram fphaericam prominet, eft extendendum. Cm autem nullibi fpatia omni corpore vacua effe
poffint,

cmque
:

rotundae

illae

materiae

parti culae,
10

debere materiamjubtiliorem.

fimul jundae, perexigua quaedam intervalla circa fe

relinquant

neceffe eft ifta intervalla quibufdam aliis

materise ramentis minutiffimis , figuras ad ipfa im-

plenda aptas habentibus, eafque pro ratione loci occupandi perpetu mutantibus, impleri. Nempe,

dum earum
ade
eft

materiae particularum, quae fiunt rotundae,

ipfis

i5

anguli paulatim atteruntur, id quod ex

eraditur

Hujusfubtilioris materi particulas facillim dividi.

minutum, & tantam cleri tatem acquirit, ut fol vi fui mots in rameuta innumerabilia divida|tur; ficque implat omnes angulos, quos ^iae materiae particulae fubingredi non pofTunt. Notandum enim eft, qu minora funt ifta particularum aliarum rameuta, e facilis moveri, atque in alia adhuc minutiora comminui pofife quia qu mi:

20

nora", e plus habent fuperficiei

^,

pro ratione

fuae
25

molis
U.
Eajdem celerrim moven.

&

occurrunt

aliis

corporibus fecundm fuperipfa

ficiem, dividuntur ver

fecundm molem*=.

Notandum etiam qum alias materiae

a. b.

mult celeris agitari, particulas, quibus tamen fuam

eft

Voir

t.

V, p. 171.

Ibid., p. 173.

c. Ibid., p. 171.

94-9r.

Pars Tertia.
:

105
hae

agitationem acquinint
anguftas.

quia,

dum

per reftas

patentes vias feruntur, expellunt

ifta

per obliquas
folle,

& &

Edem ratione, qu videmus ex

arem tamen valde
viae

quam-

vis lente claudatur,

5

celeriter egre-

di,

propter anguftiam

per

quam

trant.

Jamque

fupr demonftratum

efl,

aliquam materiae portionem

celerrim moveri, ac in partes reipfa indefinitas dividi

debere, ut varii motus circulares

rarefaftione vel vacuo
10
fieri poffint
;

&

maequales fine
alia, pra-

nec uUa

ter hanc,

ad id apta reperitur.

Jam

itaque duo

habemus gnera

materiae valde di-

^"
a/peabiUs eiemema.

veria, quae
bilis dici

duo prima elementa hujus mundi alpectapoffunt. Primum eft illius, quae tantam vim
aliis

habet agitationis, ut
i5

corporibus occurrendo, in

minutias indefinitae parvitatis dividatur,

fuas ad

&

figuras

omnes angulorum ab

lis

relilorum anguflias
eft ejus, quae divifa

implendas accommodet. Alterum

eft in

particulas fphaericas, valde

iis

cum
ao

corporibus, quae oculis

quidem minutas, fi cemere poflumus,

quan-

comparentur; fed tanaen

titatis,

certae ac determinatae

&

divifibiles

in alias

mult minores. Ter-

tiumque paul poft inveniemus, conftans par|tibus vel magis craffis, vel figuras minus ad motum aptas hai5

omnia hujus mundi afpeftabilis corpora componi oftendemus nempe Solem & SteHas fixas ex primo, Clos ex fecundo, & Terram cum Planetis & Cometis ex tertio. Cm enim Sol & Fixae lumen ex fe emittant, Cli illud tranfmitbentibus. Et ex his tribus
:

3o

Cometae remittant triplicem hanc differentiam in afpedum incurrentem, non mal ad tria elementa referemus.
tant. Terra, Planetae, ac
:

io6
Lin.
Trs etiam in
illo coe-

Principiorum Philosophi^e

95.

Non mal etiam omnem materiam,

comprehenlam,
\

los dijingui pojfe.

in fpatio AI c ^-^ *^*-\*^r^ quae gyrat circa centrum b, pro primo

^

clo fumemus
f,
a.

& omnem
princeps)
:

illam, quae circa centra F,

innumerabiles alios vortices componit, pro feEn marge

{dit.

NB. Vide

fig.

pag. feq.

c'cst--dirc

p. 96.

95-97.

Pars Tertia.

107
illos

duos clos reperitur, pro tertio*. Exiftimamufque hoc tertium, refpeu fecundi, effe immenfum, & fecundum, refpeu primi, permagnum. Sed tertii cli confideratio
5

cundo;

&

denique quidquid ultra

non

efl

hujus loci

quia nullo

poteft in hac vit,

&

de

modo nobis fpedari mundo tantm afpedabili

10

quorum centra F,y^ omnes fimul pro uno tantm clo numeramus, quia fub un & edem ratione nobis confiderantur fed vorticem S, lict hc non appareat ab aliis diverfus, pro peculiari tamen clo, & quidem omnium primo, fumimus
traftamus. Vortices autem,
;
:

quia Terram habitationem noilram paulo pfl ^ in

illo

inveniemns, ideque mult plura in ipfo habebimus

fpedanda qum
i5

in reliquis,

& nomina

rbus,
iis

non

propter ipfas, fed tantm ad noftras de

tiones explicandas, imponere folemus.

cogita-

Crevit aute^n*" initio paulatim materia primi ele-

liv.

menti, ex eo quod particul lecundi aliiduo

A.'

j'

invicem magis ac magis attererent

|

motu cmque major

neceife erat

/r j

r le

Quomodo Sol 6 Fixa formata fim.

20

ejus quantitas fuit in univerfo,

qum

ad implenda exigua

illa fpatia,

quae inter particulas

fphaericas fecundi elementi fibi

mutu incumbentes

reperiuntur, quidquid ex e refidui fuit, poflquam

fpatia ifla impleta funt, ad centra S, F, /, confluxit
25
;

ibique corpora quaedam fphaerica fluidiflima

fuit
:

compo-

nempe Solem

in centro S

ac Stellas fixas in

aliis centris.

Poilquam enim particulae fecundi elementi fuerunt magis attritae, minus fpatii occupa.

Voir
Voir

t.

V,

p. 171.

b. Art. cxLvi.
c.
t.

IV, p. 454-455.

io8
runt
loca

Principiorum Philosophie

97-98.

qum
ibi

pris, nec ide ad centra ufque fe exteniis

derunt, fed ab

aequaliter

omni ex parte recedentes,

fphaerica reliquerunt, materi primi ele-

menti, ex omnibus circumjacentibus locis e affluente,

replenda.
LV.
Quidjit lux.

Ea enim

eft lex naturae*,

ut corpora omnia quae in

orbem aguntur, quantum in fe eft, centris fui mots recdant. Atque hc illam vim, qu fie globuli fecundi elementi, nec non etiam materia primi circa centra
S, F, congregata, recedere

conantur ab
**

iftis

centris,

10

qum
fol

potero accuratiffim explicabo. In e enim

confiftere infr oftendetur
;

lucem

&

ab ipfius

cognitione multa aiia dpendent.

LVI.
Quis conatus ad motum in rbus inanmatis
fit intelligendus.

Cm
idcirco

dio globulos fecundi elementi recedere co-

nari centris circa quae vertuntur,

non putandum

eft

i5

me
ad

illis

aliquam cogitationem affingere, ex

conatus; fed tantm ipfos
ita effe

qu procdt
fitos,

ifte

&
fi

motum

incitatos, ut rvera fint e verfs

ituri,
LVII.

null ali cauf impediantur.

20

Quomodo
yer/os

eodem corpore conatus ad diin

Quia yer frquenter multae caufae diverfae agunt fimul in idem corpus, atque unae aliarum effedus
impediunt, prout ad has yel
I

motus Jmul

eje

poj/int.

illas

refpicimus, dicere
,

pofTumus ipfum eodem tempore tendere fwe ire conari, verfs diverfas partes. Ut, exempli cauf, lapis A, in fund EA^ circa centrum E rotatus, tendit

iS

quidem ab
ad ejus

A verfs

B,

fi

omnes
fi

caufae, quae

occurrunt

motum determinandum,
in ipfo eft,

fimul fpedentur, quia

rvera e verfs fertur. Sed

refpiciamus ad folam
eft in

vim mots quae

a.

dicemus illum, cm

Pars

II, art. zxxix, p. 63.

art. xxviii.

b.

Pars IV,

98-99-

Pars Tertia.

109

punfto A, tendere verfs C, juxta legem mots fupr expofitam ponentes fcilicet lineam AC effe reftam,
:

quae tangit circulum in

puno

A*".

Si

enim

lapis

fund egrederetur, eo temporis momento, quo veniendo ex L pervenit ad pundum A, rvera pergeret ab A verfs C, non verfs B ac quamvis funda hune
;

effeclum impediat, non tamen impedit conatum

Si

denique non refpiciamus ad totam iflam vim mots, fed tantm ad illam ejus partem quae fund impe|

10

ditur,

eam

fcilicet diftinguentes

ab

ali ejus parte

i5

fuum effedum, dicemus hune lapidem, dum eft in pundo A, tendere tantm verfs D, five recedere conari centro E fecundm lineam redam EAD. Quod ut clar intelligatur, conferamus motum.quo
quae fortitur
lapis, in

pundo A

LVin. Quomodo ea qu

cir-

exiflens, ferre tur verfs C,

fi

null

alivi impediretur,
a.

cum motu quo

formica, in

eodem
a

culariter moventur, conentur recedere

centro fui mots.

Pars

II, art. zxxix, p. 63.

III.

UVRKS.

no
pundo A

Principiorum Philosophie
exiftens,

99*

moveretur etiam verfs C,

fi

linea

EY

effet

baculus, fupra

quem red

incederet ab

verius Y,

dum

intrim ipfe baculus verteretur circa

centrum

E,

ac ejufdem baculi

pundum A

defcriberet

circulum ABF, effentque hi duo motus ita inter fe contemperati, ut formica perveniret ad X cm bacu-

gg-ioi.

Pars Tertia.

III
effet in

lus effet in C,
ita ipfa

&

ad

Y cm baculus

G, atque

femper exifteret in line reft ACG. Ae deinde conferamus etiam eam vim, qu idem lapis, B.S.US in fund fecundm lineam circularem ABF, recedere conatur centro E, fecundm lineas redas AD, BC, FG, cum conatu qui remaneret in formica,
|

fi

vinculo vel glutino aHquo detineretur in

fupra baculum EY,

ferret circa
10

dum

intrim

ifte

pundo A baculus eam de-

centrum E per lineam circularem

ABF;

ac ipfa totis viribus conaretur ire verfs Y, atque ita

recedere centro E fecundm lineas redas

EAY,
Lix;
Quanta Jit
vis iftius

EBY, &fimiles.
Scio quidem

motum

iftius

formicae fore initio tar-

diffimum, atque ide ejus conatum, tantm ad prin1

conats-

cipium mots referatur, non videri magnum effe poffe atqui profed non plan nullus eft, & dum fortitur cffedum, augetur, ado ut motus ex eo proveniens fa:
I

tis

celer effe poffit.

fi

Nam,

ut adhuc alio utamur exem-

plo,
20

EY

x canalis, in

quo

globulus

contineatur, pri-

mo quidem
mento, quo
tur in
E,
25

temporis
ifle

mo-

canalis age-

gyrum

circa

globulus

centrum motu tantm

tardiffimo progredietur verfs

fed fecundo

momento
:

3o

priorem enim vim retinebit, ac praeterea novam acquiret novo conatu recedendi centro E quia, quandiu durt motus circularis, tamdiu ille conatus durt, &. quafi renovatur fingulls
paul celeris incedet
:

momentis. Atque hoc experientia confirmt

fi

enim

112
canalis

Principiorum Philosophie

I0I-I02.

EY

valde celeriter agatur circa centrum E,

brevi globulus, in eo exiftens, ab

:

ad

perveniet.

Idemque etiam experimur in fund qu celeris enim lapis in e rotatur, e magis funis intenditur atque ifta tenfio, fol vi qu lapis recedere conatur centro fui mots exorta, exhibet nobis illius vis quanti;

tatm.
LX.

Quod
reperi-

ver hc de lapide in fund, vel de globulo

Hune conatum
ri in

materi clo-

rum.

centrum E rotato, didum efl, facile intelligitur eodem modo de omnibus globulis fecundi elemenii qud nempe unufquifque fatis magna vi recedere conetur centro vorticis in quo gyratur retinetur enim hinc inde ab aliis globulis circumpofitis, non aliter qum lapis fund. Sed prseterea ifta vis in illis multm augetur, ex eo qud fuperiores ab
in canali circa
:

10

i5

inferioribus,

& omnes

fimul materi primi elementi,

in centro cujufque vorticis congregat, premantur.

Ac primo quidem,
de

ut accurat
hc

folis iftis globulis

omnia diftinguantur, agemus nec ad materiam

;

primi elementi magis attendemus,

nia, quae

qum

fi

fpatia

omeft,

20

ab

ill

occupantur, vacua eflent, hoc

qum

fi

plena effent materi, quae aliorum corporum

motus nuUo modo juvaret, nec impediret. Nullam enim aliam effe poffe fpatii vacui veram ideam, ex
antediclis'' eft
LXI.
Ip/utfi ejficere, ut cor-

manifeftum.

25

Cm
ticc

globuli

omnes

qui volvuntur circa S, in vor-

pora Solis & Ftxarumjint roV>nda.

A El,
eft'',

conentur recedere ab
fatis

tum

patet illos,

jam demonftraqui funt in line red SA,

S, ut

premere
a.

fe

mutu omnes

verfs

. illos,

qui funt

Pars

b.

An.

il, art. xvii, p. 49. Liy ciavani, p. 107-108.

l02-i03.

Pars Tertia.

IM

premerefe verfus E, atque ita de cseleris ade ut, non fint fatis multi ad occupandum omne fpatium inter S & circumferentiam A El, totum elinquaquod non occupant, relinquav.......,v...^w: im tur verfs S. Et quoniam ii qui ^:[:[<ii({i^^\i\^^^/s}i/{: fibi mutuo incumbunt
in line rel SE,
:

;:....

^:...:

pli cauf,

ii
,

qui funt in line

^iS:^:-;^-:!:?^^:^^:^-^'-:-!^^

red S
10

E)

non omnes

inftar

baculi fimul vertuntur, fed uni

citius,
alii

tardius circuitum

":.;.;.:;.

fuum

abfolvunt, ut infr fufis

exponetur% i*patium quod relinquunt verfus S, non poteft non efle rotundum. Etfi enim
i5

fingeremus plures globulos

SE,
I

initio fuiie in line

lineae

red
vici-

qum

in

SA
illi

vel SI,

ade ut infimi

SE
:

niores eflent centro S,

qum

infimi lineae SI

quia

tamen
20

infimi

citis circuitum abfolviffent

qum
;

fuperiores, nonnulli ex ipfs adjunxiffent fe flatim extremitati lineae SI, ut

fie

tant magis recdrent ab S

ideque nunc omnes infimi ifl;arum linearum aequaliter remoti funt

pundo

S,

&

ita

fpatium

BCD, quod
LXII.

25

3o

rotundum. Prceterea notandum efl, non modo globulos omnes qui funt in line red SE, fe invicem premere verfus E fed etiam unumquemque ex ipfis premi ab omnibus aliis, qui continentur inter lineas redas ab illo ad circumferentiam BCDdudas, & ipfam tangentes. Ita, exempli cauf, globulus F premitur ab omnibus aliis, qui funt intra lineas BF & DF, five in fpatio
circa illud relinquunt, efl
;

Eundem efficere, ut materia clejiis ab

om-

nibus punis circum-

Jfirenti cujufque
Jellx vel Solis recedere cnetur.

a.

Art. Lxxxiii et uxxiv.

114
triangulari
fi

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

103-104.

BFD, non autem

fie

locus F effet vacuus, uno

,.,,^...,...,..^....,,..,,,-,,.^^y,

&

ade ut, eodem temporis mo reliquis

:

mento, globuli omnes in fpatio

^:{:(JaiS|[\vS^:/^
.....-.-:....-.... r..--.-.-....

BFD

contenti accdrent,
5

q^g^ntum poffent, ad illum re-

plendum, non autem

ulli alii.

Nam, quemadmodum videmus eandem vim gravitatis, quse lapidem in libero are cadentem red ducit ad centrum terrse,
^:'!^i'::^'-'^^:f^::^^^^-}^''/:^

10

illum etiam obliqu e dferre,

^:: ^' :>::-''- :-v.'- ';''/ ::-:

.../, ............*...;.....-

cum
eft

impeditur

ems motus
vis,

re-

Q,^^ ^ plani alicujus declivi-

tate

ita

non dubium

quin eadem
illo

qu globuli
5

omnes
fufficiat

in fpatio

BFD

contenti recedere conantur

centro S fecundm lineas redas ab

centro eduftas,

ad ipfos etiam inde removendos, per lineas

dclinantes.
erravitatis

centro
^^"^'
I

ifl:o

Hocque exemplum
bit,
11
ifto

le/i fe

mvuud non
co^

rem apert declaraconiideremus globos plumbeos in vaie BFD

20

impedire in
natu.

1^^
contentos,

&
in
;

fibi

mutu

fie

incumbentes,
i

ut, fora-

mine fado
defcendat
&.

fundo

vafis F,
alii

globus

vi gravitatis fuse

fimul enim

duo 2,2, illum fequentur,

5
,

hos fubfequentur
moveri
alii

alii

trs

50,

& fie de

caeteris
i

ita ut

eodem temporis momento, quo infimus

,

inci-

a5

piet

omnes,

in fpatio triangulari

BFD

I04-I05.

Pars Tertia.

iM

contenti, fimul defcendant, reliquis immotis. Ubi qui-

notare licet duos globos 2,2, poftquam aliquantulum fequuti funt globum i defcendentem, fe mutu

dem

impedire ne ulteris pergant. Sed idem in globulis fecundi elementi locum non habet cm enim in per:

petuo fintmotu, quamvis aliquando poffit contingere, ut eodem plan modo fint difpofiti ac globi plumbei in hac figura depili, hoc non nifi per minimum temporis punftm,
10

quod

inftans vocant, durare poteft,

& ide
Ac

continuitatem earum mots non interrumpit.

praeterea

notandum

eft

vim luminis, non

in aliqu

i5

mots duratione conftere, fed tantummodo in preffione* five in prima praeparatione ad motum, etfi forte ex e motus ipfe non fequatur. Ex quibus clar percipitur, quo pao aftio illa,

LXIV.

Omnes

lucis proprieta-

quam pro
fixae

luce accipio, Solis vel cujuflibet Stellae

fe diffundat
;

tes in ijlo

corpore in omnes partes aequaliter

tem|poris
;

veniri

conatu inade ut lux

ejus ope cerni pojfet

& in minimo
20

momento ad quamlibet diflan-

tanquam ex Jellis manans, etfi nulla vis

effet in ipfisftellis.

tiam extendatur

& id quidem fecundm lineas reftas,

pundis eduftas. Unde

non

folo corporis lucidi centro, fed etiam qui-

buflibet aliis ejus fuperficiei

reliquae

25

omnes lucis proprietates deduci poffunt. Quodque forte multis paradoxum videbitur, haec omnia ita fe haberent in materi clefli, etiamfi nuUa plan effet vis in Sole, aliove aftro circa quod gyratur
:

ade ut, fi corpus Solis nihil aliud effet qum fpatium vacuum, nihilominus ejus lumen, non quidem tam
forte, fed quanturxi

ad reliqua, non

cerneremus, faltem in circulo

3o

qum nunc fecundm quem maaliter

teri cli
a.

movetur nondum enim hc omnes

;

fphaerae

Voir

t.

V,

p. 172.

Il6

[PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

io5.

dimenfiones confideramus. Ut autem etiam poffimus explicare, quidnam fit in ipfo Sole ac Stellis, quo ifla
vis luminis

augeatur

&

fecundm omnes

fphserae di-

menfiones difTundatur, nonnuUa de clorum motu

funt praimittenda.
cujufyi:cvortici$c'ci0>

Q.ucunque ratione moti fuerint ab

initio finguli

loS-ioy.

Pars Tertia.
vortices,

117
rum polos, tangen. partes aliorum vorticum ab eorum polis remotas.

jam debent effe ita inter fe compofiti, ut unufquifque in eam partem feratur, fecundm quam reliquorum omnium circumftantium motus mi-

eorum

nus
5

illi

adverfantur

quia taies funt leges naturse*, ut

facile poflit

motus cujufque corporis alteriusoccurfu

infledi.

Quamobrem

fi

ponamus primum vorticem,

cujus centrum S, ferri ab

tex ei vicinus, cujus

per E verfus
F, ferri

I,

alius vor-

centrum

dbet ab

per E
:

verfus V,
10

fi

nuUi

alii

circumjacentes impediant

fie

enim eorum motus optim

inter fe confentient. Eo-

demque modo tertius vortex, cujus centrum non fit in piano SAFE, fed fupra illud extans, cum centris S &
F triangulum conftituat,

bus AEI
i5

& AEV

in

& qui duobus aliis vorticiline AE junga|tur^, ferri dbet

Quo
pofito quartus vortex,

ab

per E furfum verfus.

ferri

cujus centrum/^

non potefl ab E verfus I, ut ejus motus conveniat cum motu primi, quia fie adverfanec ab E verfus V, fecundus, quia repugnarent primus &
tertii
;

retur motibus fecundi

&

quemadmodum
20

tertius;

nec denique ab E furfum verfus, ut

tertius,

quia repugnarent primus

pereft, ut

& fecundus

atque ide fuE,

unum

ex polis fuis habeat verfus

alium-

25

que in parte oppofit verfus B, vertaturque circa axem EB, ab I ad V. Atque hc etiam notari dbet, nonnihil adhuc contrarietatis in iftis motibus fore, fi trium priorum vorticum eclipticae, hoc eft, circuli polis remotiflimi, fibi mutu direft occurrant in punfto E, in quo fit polus quarti vorticis. Nam fi, exempli auf,
a.

LXVI. Motus ijorum vorti" cum aliquo modo inflei, ut inter Je confen:iant.

Pars

II, art. xl, p. 65.

b.

La page 106 de Vdhion pr inceps

est

remplie par

la figure.

ii8

Principiorum Philosophle
fit illa

107-108.

IVX^

turque in

polum E, vertiorbem fecundm ordinem notarum IVX, primus vortex radet illam fecundm
ejus pars, quse eft circa

lineam ream El, aliafque

lelas,

ipfi

paralra-

&

fecundus vortex eandem

det fecundm lineam EV,

&

tertius

fecundm lineam EX, qu ratione

motui ejus circulari nonnihil repunabunt. Sed hoc facile natura per leges mots emendat, trium priorum vorticum eclipticas nonnihil infle-

10

eam partem, fecundm quam vertitur quartus IVX; quo fit

(Sendo in

non fecundm lineas redas El, EV, EX, fed fecundm obliquas il, 2V, jX, & ita cum ipfius motu plan
ut
illi

poftea ipfum radant,

i5

confentiant.
LXVII.

Duorum

vorticum jjolos Je mutu langer non poffe.

Nec fan uUus mihi videtur excogitari poffe alius modus, fecundm quem variorum iilorum vorticum motus fibi mutu minus adverfentur. Si enim duorum polos fe mutu tangere fupponamus, vel ambo in eaf-

20

dem

partes ferentur,

&

ita in

unum

vorticem coalef-

cent; vel in contrarias,

& ita fibi mutu quammaxim

25

repugnabunt. Atque ide, quamvis non tantum mihi affumam, ut omnium cli vorticum fitus & motus
aufim determinare, puto tamen generaliter poffe affirmari, atque hc fatis effe demonflratum, polos cujuf-

que

vorticis

non tam vicinos

effe polis

aliorum vorti-

a. Voir t. V, p. 172. Voir aussi t. IX, p. 137, note d, de la traduction franaise des Principes, et p. 354, errata. Conformment ces indications, les deux figures de l'dition princeps ont t compltes ici, comme dans

la

planche VI,

fig.

et 5,

de

la

traduction franaise.

loS-iog.

Pars Tertia.

119

cum contig^orum, qum

valde remotis..

partibus ab ipforum polis

LXVIII.
Vortices
ijlos effe

Praeterea, inexplicabilis illa varietas quae apparet

in fitu Fixarum, plan oflendere videtur, illos vortices
5

ma"

gnituiine incequales.

qui circa ipfas volvuntur,

non

effe inter fe aequales ^

poffit, nifi in

Qud autem
nifeflum
:

nulla Stella fixa effe

centro

alicujus talis vorticis, ex ipfarum luce judico effe

ma-

lucem enim accuratiffim per

taies vortices,

ac fine
10

illis

null ali ratione, poffe explicari, partim

ex jam diis'', partim ex infr dicendis*^ patebit. Et

cm

nihil

plan aliud in Fixis fenfu percipiamus

i5

apparentem fitum, nuUam habemus rationem aliud iis tribuendi, qum quod ad haec duo explicanda requiri judicamus. At nonmagis requiritur ad lucem explicandam, ut vortices materiae cleftis circa ipfas volvantur, qum ad apparentem earum fitum, ut iili vortices fint magnitudine inaequales. Sed fan fi fint inaequales, neceffe efl, ut quopraeter ipfarum

lucem

&

rundam partes
20

polis remotae tangant aliorum partes

polis vicinas

majorum & minorum fimiles partes ad invicem applicari non poffunt. Ex his autem cognofci potefi:, materiam primi d:

quia

menti fluere continu verfus centrum cujufque vorticis, ex aliis circumjacentibus vorticibus, per partes
25

LXIX. Materiam primi elementi ex polis cujufque

vorticis fluere
yferjus

centrum,

& ex
alias

ejus polis vicinas; ac vice verf, ex ipfo in alios cir-

centro verfus partes.

cumjacentes vortices

effluere,
fi

per partes ab ejuf-

dem
27
a.

polis remotas.

Nam
:

ponamus, exempli cauf,

fig.

En marge {/"
Voir
t.

dit.)

NB. Vide

pag. feq.

V, p. 172.

b. Art. Lvii, Lviii et suiv., p. 73, 75, etc.

c.

Art. cxxx et cxxxii.

I20

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE
effe

109.

AYBM

vorticem primi cli, in cujus centro

eft

Sol, ejufque polos effe

auftralem,

&B

borealem,

circa quos totus gyrat;

quatuorque circumjacentes

vortices

K,0,L,C, gyrare circa axes TT, Y Y, ZZ,

&

I09-III'

Pars Tertia.

121

MM, ita ut ille tangat duos O & C in ipfonam polis, & alios duos K & L in partibus ab eorum polis valde remotis patet ex antedidis*, omnem ejus materiam
:

recedere conari ab axe

5

dere verfus partes

Y&

AB, atque ide majori vi tenM, qum verfus A & B. Cm;

que in Y & M occurrat polis vorticum O bus non magna eft vis ad ei refiftendum
occurrat partibus vorticum

& C, in qui& in A & B

K&

L, quae

ab eorum polis

funt remotiffimae, ac proinde

10

majorem habent vim ad

eundum ab
eft,

&K

verfus S,

qum
K

partes circumpo-

lares vorticis S ad

eundum

verfus L

&K

non dubium

quin materia, quae

illa,

eft in

& L,

progredi debeat

verfus S, atque

quae eft in S, verfus

O & C.
LXX.
cundi dmenti non
pojfe intelligi.

Atque
i5

id

quidem non tantm de materi primi

elementi, led etiam de globuiis lecundi etlet intelli-

gendum,

fi

nullae caufae peculiares

horum motum e
eft
ipfi

verfus impedirent. Verm, quia multo celerior

agitatio primi elementi

qum
|

fecundi, femperque

liber eft tranfitus per illos

20

exiguos angulos, qui

globulis fecundi occupari

non

poffunt,

etf

fingere-

mus omnem materiam, tam

loco

primi

menti, contentam in vortice L,

qum fecundi eleuno & eodem tempore

L progredi cpiffe

medio

inter centra S

&

verfus S, intelligeremus tamen illam primi elementi

25

ad centrum S pervenire debuifTe, qum illam fecundi. Atqui materia primi elementi, fie in fpatium S
citis
ingrefifa,

tant vi protrudit globulos fecundi,

non modo
verfus

verfus eclipticam e^vel

M Y,
1 1

fed

maxime etiam

polos

/i

vel
Lx

AB, quemadmodum mox

1

explicabo'', ut

a. Art. LiY,

et Lxi V, p.

07,

2 et

1 1

b. Art. Lxxviii ci-aprs, p. i33.

122

Principiorum Philosphl

llll

hac ratione impediat, ne illi qui veniunt ex vortice L, propis accdant verfus S, qum ufque ad certum

aliquem terminum, qui hc liter B notatus eft. Idemque de vortice K, & aliis omnibus efl judicandum.

III-II3.

Pars Tertia.
_

2J
^^^^*
Qujit
ratio hujus
diverfitaus.

Praeterea etiam confiderare oportet, particulas fe.

cundi elementi quae volvuntur circa centrum L, non folm habere vim recedendi ab ifto centro, fed etiam
perfeverandi in fu celeritate; quse duo
5

fibi

quodamL,

modo
vicinis

adverfantur :.quia,
aliis

dum

gyrant in vortice

vorticibus, qui

fupra

&

infra

planum

hujus figurae intelligendi funt, intra certos terminos

10

non poffunt evagari verfus B, quin tardis moveantur inter L & B, qum inter L & alios vicinos vortices, extra planum hujus figurae intelligendos & quidem tant tardis, quant fpatium LB erit majus. Nam, cm circulariter moveantur, non poffunt plus
cohibitae,
;

temporis impendere in tranfeundo inter L

vortice^,
i5

& iflos

alios

qum

inter L

&

B.

Atque

idcirco, vis

quam

habent ad recedendum centro L, efficit quidem ut nonnihil evagentur verfus B, quia ibi occurnjnt partibus circumpolaribus vorticis S, quae non difficulter ipfis cedunt; fed ex adverfo vis quam habent, ad reti-

nendam
20

celerita|tem fui mots, impedit ne ufque

ade

evagentur, ut ad S perveniant.

Quod idem non

:

habet

locum
ipfis

in materi primi elementi

confentiat

cum

particulis

enim in hoc fecundi, qud fimul cum

etfi

gyrando, recedere con^ur centris vorticum in quibus continetur; ineo tamen maxime diffentit, qud
fit

25

non opus

ut

quidquam de fu

celeritate remittat,

cm ab

iftis

centris recedit, quia ubique fer aequales

invenit vias, ad
anguftiis

motus fuos continuandos

nempe

in

3o

angulorum, qui globulis fecundi elementi non implentur. Quamobrem non dubium efl, quin materia ifta primi elementi continu fluat verfus S, per
partes polis

A&B

vicinas,

non modo ex

vorticibus

124

Pringipiorum Philosophi/e
fed etiam ex pluribus
;

"^'

& L,

aliis,

hac figura

quia non omnes in

non exhibentur in eodem piano funt inqui

telligendi,

nec verum eorum fitum, nec magnitudincm, nec numerum poffum determinare. Non ctiam

xi3-ii5.

Pars Tertia.
eft,

125
effluat

dubium
vortices

quin eadem materia

ex S.verfus

O & C,
definio,

ac etiam verfus plures, fed

quorum
definio.

nec fitum, nec magnitudinem, nec

numerum

an eadem illa materia ex & C ftatim revertatur ad K & L, an potis digrediatur ad multos alios vortices, primo clo remotiores, antequam

Ut neque

circulum

fui

mots

abfolvat.
LXXII.

10

Sed paul diligentis eft confiderandum, quomodo ipfa moveatur in fpatio defg. Nempe illa ejus pars, quse venit ab A, recl pergit ufque ad dj ubi globulis
fecundi elementi occurrens, illos verfus

Qu(,moio moveatur
materia, quce Soient componit.

propellit;

eodemque modo
ufque ad
f,

alia pars, qua venit B, reft pergit

ubi occurrit globulis fecundi elementi,

quos
i5

repellit verfus A. Et ftatim

qum

quse verfus/, refleftitur

tam quse eft verfus dj in omnes partes verfus

eclipticam e gj omnefque globulos fecundi elementi circumjacentes aequaliter pellit; ac denique per meatus, qui funt inter iftos globulos circa eclipticam e g,

verfus
20

M&

elabitur. Praeterea,

dum ifta

materia pri-

mi elementi proprio motu fie reft fertur ab A & B verfus d &/ fertur etiam circulariter motu totius vorticis circa axem AB, ade ut fingula ejus rameuta
lineas fpirales, {\yt in

modum cochleae

contortas, def-

cribant; quae fpirales poftea,

25

cm ad t-Z/perveneeft

runt, inde utrimque refleduntur verfus eclipticam eg.

Et quia fpatium

defg majus

qum meatus, per

3o

quos materia primi elementi in illud ingreditur, vel ex ipfo egreditur, idcirco femper ibi aliqua ejus materiae pars manet, corpufque fluidifimum componit, quod perptu circa axem/^fe ipfum rotat. Notandumque eft in primis, hoc corpus fphsericum
uvres. HI.
10

LXXIII.
Varias efe inccqualita^

126
tes

Principiorum Philosophi^e

ii5.

in fitu

eorporis

Quamvis enim ob insequalitatem vorticum non putandum lit, omnino qualem copiam ma^ff^

debcfe.

teriae

primi dmenti fummitti verfus S, vorticibus

vicinis

unius poli atque vicinis alterius; nec etiam

II5-II7.

Pars Tertia.

127

iftos vortices ita effe fitos,

ut materiam illam in par-

tes

dire oppofitas mittant; nec alios vortices, pri-

mum
5

clum

verfus ejus eclipticam tangentes, certum

aliquem

ipfius circulum, qui

pro ecliptic fumi

ipfi
:

poffit,

eodem modo

refpicere,

materiamque ex S per omnes

vicinas egredientem,

partes iftius circuli, aliafque

pari facilitate in fe admittere

inaequalitates in figura Solis

non t^men inde uUae argui poflunt, fed tantm

fi

in ejus fitu,
10

motu

primi elementi,
fit

& quantitate. Nempe vis materiae venientis polo A verfus S, major

quidem materia
poflit,

qum

venientis polo B, illa

priuf|quam alterius occurfu repelli

progredietur verfus B,
ita
i5

longis

qum haec

altra verfus

A;

fed

longis progrediendo, ejus vis minuetur; ac juxta

mutu tandem ambae repellent illo in loco, in quo earum vires erunt inter fe plan aequales, atque ibi corpus Solis conflituent quod proinde remotius erit polo A, qum polo B. Sed non majori
leges naturae, fe
:

vi
20

pellentur globuli fecundi elementi, in ejus circum-

ferentise parte dj

qum
erit

in parte yj

nec ide circumfefi

rentia ifta

minus

rotunda. Item,

materia primi

elementi facilis egrediatur ex S verfus O,

fus

qum

ver-

(illic fcilicet

liberius fpatium inveniendo),

hoc

25

3o

O, & iflo acceffu fpatium interjeftum minuendo, ibi tandem fiftetur, ubi vis erit utrimque aequalis.- Atque ita, quamvis ad folos quatuor vortices L, C, K, O, refpiceremus, modo tantm eos fupponamus efife inter fe inaequales, inde fequitur, Solem S, nec in fpatio medio inter O & C, nec etiam in medio inter L & K, efife debere. Majorque adhuc in ejus fitu inaequalitas potefl intellgi
ipfo corpus S nonnihil accedet verfus

128
ex eo
LXXIV.
Varias
ejus
et ta
,

Principiorum Philosophie

117.

qud

alii
fi

plures vortices ipfum circumftent.

Praeterea,

materia primi elementi, veniens ex vor-

mater ice

eje in motu.

ticibus

&

L,

non fecundm

lineas

tam redas

feratur

verfus S,

qum

verfus alias aliquas partes, exempli

.117-119-

Pars Tertia.

m
autem ex L verfus

cauf, quae venit ex

verfus

e,

quae

hinc

fiet

ut poli fd, circa quos tota Solis materia

fint in lineis

vertetur,

non
?

redis

K &

L ad S dudis,

fed Auftralis

Borealis

magis verfus e accdt, dk verfus ^. Item, fi linea reda SM, per quam

/ aliquant

materia primi elementi facillim egreditur ab S verfus C, tranfeat

nius
ifta
10

perpundum circumferentiae/ei, vicipundo d qum pundo/; ac linea SY, per quam

|

materia praecipu tendit ab S verfus O, tranfeat

per

pundum
in

circumferentiae fgd, vicinius

:

pundo

/
e

qum pundo J

hinc

fiet illa

ut eg Solis ecliptica, five plaejus materia, quae

num

quo movetur
i,

maximum

circulum defcribit, paul magis inclinetur parte

verfus
i5

polum/^ fed tamen non tantum qum linea reda SM atque ex parte g magis inclinetur verfus /qum verfus dj fed etiam non tantum qum reda S Y. Unde fequetur axem, circa quem
verfus
*
;

polum

qum

tota Solis materia vertitur,

poli fdj
20

&

cujus extremitates funt

non
five

efife

lineam accurat redam, fed nonnihil

curvam
e

inflexam; materiamque iftam aliquant

celeris gyrare inter e &.d,

velinter/&^, qum

inter

&/,

vel

cleri tate

d &.g; ac forte etiam, non omnino gyrare inter e & d, atque inter/ & g.

aequali

Quod tamen non

aS
fit

potefl impedire, ne ipfius corpus

:

LXXV.
Eas tamen non
iinpe-

quam-proxim rotundum

quia intrim alius ejus

dire ne ejus figura Jit

j

motus, polis verfus eclipticam, inaequalitates ifi;as compenfat. Edemque ratione, qu videmus ampullam vitream ex eo folo fieri rotundam, qud ar in
ejus materiam ign liquefadam per
3o

otunda.

immittatur; quia
a.

nempe
1.

ifi;e

ar

tubum ferreum non majori vi ab

:

Voir

t.

IV, p. i8i,

i8. Lire

cet endroit

e^ (au

lieu

de

e. f.).

IJO

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
orificio in ejus

119

ampuUae

fundum

tendit,

qum

inde in

omnes

alias

partes refleditur,

&

aequ facile illas

omnes

pellit

ita

materia primi elementi, corpus Solis

per ejus polos ingreffa, dbet omnes globulos fecundi

iig-iSi.

Pars Tertia.

IJ

elementi circumjacentes, sequaliter undequaque repellere;

quos obliqu tantm refleditur, qum illos in quos dired impingit. Notandum deinde materiam iftam primi elementi, quamdiu verfatur inter globulos fecundi, habere quiillos

non minus

in

LXXVI. De motu primi elementi, dum verfatur

inter globulos fecundi.

dem
I

motum

reftum, poUs

AB ad

Solem,

&

Sole

ad eclipticam YM, ac circularem circa polos

toti

clo

AMBY communem
praecipuam partem
10

fed praeterea etiam,

maximam &
omnes
fit;

fuae agitationis

impendere in mi-

nutiarum fuarum
plere.

figuris affidu mutandis,.ut

tranfit,

exiguos angulos, per quos

accurat poffit im-

Unde
fibi

fit,

ut ejus vis, valde divifa, debilior

ac fingulae ejus minutiae motibus globulorum fecundi

elementi
i5

vicinorum obfequantur, femperque paillis

ratae fint

ad exeundum ex

angufliis, in quibus

ad

tam obliquos motus coguntur, atque ad reft pergendum verfus quafcunque partes. Eam autem materiam,
quae eft in corpore Solis

coacervata, valde

multum

virium
20

ibi

habere, propter confenfum fuarum

omnium

partium in eofdem celerrimos motus, omnefque illa fuas vires impendere in globulis fecundi elementi circumjacentibus hinc inde propellendis.

Atque ex
25

his potefl

intelligi,

primi elementi confrt ad illam

quantum materia alionem, in qu

LXXVI I.
Quomodo Solis lumen non mod verfus Eclipticam,fed etiam verfus polos fe diffundat.

lucem confiftere ant monuimus; & quomodo illa aio non modo verfus eclipticam, fed etiam verfus
polos in omnes partes fe difiundat.

Nam

primo,

fi

putemus
3o

effe

aliquod fpatium in H, fol materia primi

elementi repletum,

&

tamen

fatis

magnum

ad

unum
*,

aut plures ex globulis fecundi

a.

recipiendos

non

Art. Lxi et lxii ci-avant, p. 112 et ii3.

IJ2

Principiorum Philosophie
eft

i.

dubium
globuli

quin,

une

& eodem
in

temporis momento,
bafis eft

omnes contenu

cono dWf, cujus

concavum hemifphserium dcf^

dant.

verfus

illud

acc-

I2I-I33.

Pars Tertia.
id fupr

}
LXXVIII. Quomodo verfus
Ecli-

Jamque
folaris,

oftenfum

eft*

de globulis contentis

in triangulo, cujus bafis erat femicirculus eclipticae

pticam fe diffundat.

quamvis nondum ulla adio primi elementi fpedaretur; fed nunc hoc ipfum de iifdem, fimulque etiam de reliquis in toto cono contenus, hujus primi elementi ope claris patebit. Ea enim ejus pars, quae corpus Solis componit, tam globulos
|

fecundi elementi qui funt verfus eclipticam

e,

qum
;

etiam eos qui funt verfus polos

10

d,

f,

ac denique
propellit
e^

omnes
verfus
quse

qui funt in cono dHf, verfus

vi

H
:

neque enim ipfa majori

movetur verfus

qum
ver

d&f,

aliafque partes intermedias

illa

i5

jam fupponitur effe in H, tendit verfus C, unde per K & L verfus S tanquam in circulum regrediatur. Ideoque non impedit ne globuli ifti ad H accdant, & eorum acceflu fpatium quod pris ibi erat, corpori
Solis accrefcat, impleaturque materi primi elementi,

centris K,
20

L,

&

fimilibus e confluente.
LXXIX.

Quin ipfa potis ad hoc juvat; cm enim omnis motus tendat in lineam redam, materia maxime
magis propendet ad inde egrediendum qum ad remanendum qu enim fpatium in quo verfatur efl anguftius, e magis infledere
agitata in
exiftens,
:

Qum facile ad motum

unius exigui corporis, alia

quammaxi-

me

ab eo remota mo^

veantur.

cogitur fuos motus. Et idcirco

25

minime mirum

effe

dbet,

quod

faepe,

ad

motum
;

alicujus minutiffimi cor-

poris, alia corpora,

diffufa, fimul

per quantumvis

magna

fpatia

moveantur

nec proinde etiam, cur non

tantm Solis, fed & Stellarum quam-maxim remotarum, adio ad terram ufque in minimo temporis mo3o

ment perveniat
a. Art. Lxii, p. Il 3.

H
LXXX.
Quomodo lumen
Soh's

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

123.

tendat verjus polos,

N fol materi primi -i /r^'i>'^ii* elemeiiti plcnum eue, lacile intelligemus omnes gloSi

deinde putemus fpatium

<

bulos fecundi, qui continentur in cono g'Ne, materi primi,

quae,

in Sole exiftens,

d verfus/,

fi-

133-125.

Pars Tertia.
efg,

155

mulque verfus totum hemifphaerium

movetur, e verfs
pelli de|bere,

magn

vi

quamvis ex fe ipfis nuUam forte habeant propenfionem ad iftum motum neque enim etiam ei rpugnant, ut neque materia primi elementi, quae eft in N; ipfa enim paratiffima eft ad eundum verfus S, ibique fpatium implendum, quod, ex eo qud globuli hemifphaerii concavi efg
;

verfus

ferentur, corpori Solis accrefcet.

Nec uUa

eft difficultas,
10

qud, uno

fecundi elementi ab S

& eodem verfus N, &

tempore, globuli
materia primi ab

verfus S,
:

ferri

tanquam motibus contrariis debeant cm enim haec materia primi non tranfeat nifi
anguftiffima intervalla, quae globuli fecundi

per

illa

i5

non replent, ejus motus ab ipfis non impeditur; ut neque videmus in illis horologiis, quibus clepfydrarum loco nunc utimur, arenam ex vafe fupriori defcendentem impedire quomins ar ex inferiori per interftitia ejus granulorum adfcendat.
Quaeri tantm poteft, an tant vi pellantur globuli
lxxxi.
^it^^loUsSinidipticd.

20

contenti in cono eNg- verfus N, fol materia Solis,

qum
ab

globuli /H ff verfus
;

ab edem materia Solis,

ac fimul proprio

S aequidiftent.
eft,

motu quod non videtur, fi H & N Sed quemadmodum, ut jam notaverfus polos, inter Solem

tum
25

minor

eft diftantia

&

circumferentiam cli quod illum ambit,

:

qum

verfus eclipticam
poteft aequalis,

ita

tune ad
eft

fummum

illa vis efife

cm eadem

proportio inter lineas

AS. Unumque tantm habemus in natur phaenomenum, ex quo ejus rei

quse eft inter
20
en

HS & NS,
eN^]

MS &

efg-{i"ciit.). Voir,

effet,

p. 184, 1.3.

21 fHd]

fgd

(/' dit.).
l.

Voir ci-avant,

p. i33,

10.

Ij6

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E
:

"5.

experimentum capi poffit nempe, cm forte aliquis Cometa tantam cli.partem pererrat, ut primo vifus

in ecliptic, videatur deinde verfus

unum

ex polis, ac

poftea rurfus in ecliptic

tune enim habita ratione

laS-iay

Pars Tertia.

I7

ejus diflantiae, poteft aeftimari, an ejus

Sole
I

elle infr oftendam*), caeteris

lumen (quod paribus, majus

LXXXII.
Globulos fecundi ele-

appareat verfus eclipticam

qum

verfus polum.

Supereft adhuc notandum, circa globulos fecundi

elementi, eos qui proximi funt centro cujufque vorticis, minores efle ac celeris moveri,

qum

illos

qui
ter-

menti Soli vicinos minores effe, ac ce' leris moveri qum

remotiores, ufque ad certam diflantiam, ultra quam funt omnes magnitudine quales, & e celeris

paul magis ab eo diftant, idque ufque ad certum

minum,
10

ultra

quem

fuperiores inferioribus celeris

moventur, & quantum ad magnitudinem, funt aequales. Ut hc, exempli cauf, in primo clo putandum eft,

moventur, qufunt Sole remotiores.

omnium
datim

minutiffimos globulos fecundi elementi effe

juxta fuperficiem Solis defg,

effe

& paul remotiores

gra-

majores, ufque ad fuperficiem fphseroidis

HNQR,
i5

qui funt

quam omnes funt aequales; atque illos inhac fuperficie HNQ_R, omnium tardiffim
ultra

moveri

ade ut forte globuli H, Q., triginta annos vel etiam plures impendant in abfolvendo uno circuitu
;

circa polos A, B, fuperiores

autem verfus

M &

Y,

itemque inferiores verfus

20

&^ celeris moveantur, &

LXXXIII.

tam fupremi qum infimi, circuitus fuos intra paucas hebdomadas abfolvant. Et primo quidem^, qud fuperiores verfus M & Y
celeris ferri debeant,
facile demonftratur.

qum

inferiores verfus

H & Q,

Cur

25

Ex eo enim qud fuppofuerimus*^, omnes in principio fuiffe magnitudine aequales (ut par fuit, quia nullum habuimus ipfarum inaequalitatis ar-

remotifjmi celeris moveantur qum aliquant minus remoti.

gumentum), & qud fpatium in quo tanquam in vortice circulariter aguntur, non fit accurat rotundum tum
;

a. Art. b.
c.

cxxx ci-aprs.
t.

Voir

IV, p. 455-456.

Art. xLvii et xlviii, p. loi et io3.

Ij8

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E
alii

127-128

quia

vortices circumjacentes

non funt

sequales,

tum etiam quia

illud dbet effe anguftius, regione

iftis

centri* cujufque ex

vorticibus vicinis,
:

qum

re-

gione aliarum ejus partium

neceffe ell ut aliquando

quaedam ex ipfis celeris qum aliae mo|veantur, cm nempe ordinem debent mutare, ut ex via latiori tranfeant in anguftiorem. Sic, exempli cauf, duo globi qui
funt inter

punda A &

B,

non poffunt tranfire inter duo viciniora C & D, nifi unus alium praeeedat &
;

10

manifeftum eil eum qui

cedit, altero celeris
veri.

prae-

moDeinde, quia omnes

i5

globuli primi cli tot fu

vi

recedere conantur centro S, ftatim atque aliquis

ipfis celeris

ex

qum

vicini

movetur,

ille,

hoc ipfo

majorem habens vim, magis centro

ita

illo

recedit;

&
so

femper fuperiores illi funt qui celeris moventur. Quanta autem fit ifta eorum cleri tas, fola experiendocere poteft
nifi
;

tia

nuUamque habemus
;

ejus experien-

tiam,

LXXXIV.
Cur
Solis

quos ex uno clo in aliud migrare infr oflendam^ ut neque poffumus determinare tarditatem circuli HQ., nifi ex motu Saturni, quem in illo vel infra illum effe demonftrabo ^ Qud ver, infra terminum HQ., globuli propiores
in Cometis,

s5

proximi

ce-

leriia etiam /eran-

centro S celeris circulum

22 aliud] alium (/"
a.

fuum abfolvant cjum

re-

dit.).

Voir

t.

V, p. 17a.

b. Art. cxxviii.
c.

Art. czLTiii.

138.

Pars Tertia.

IJ9
tur, quant paul remotiores.

motiores, probatur ex circumvolutione materiae folaris,

omnem

illam cli partem

fibi

vicinam fecum

neque enim potefl dubitari, cm ipfafit celerrim agitata, & femper aliquid ujper anguftos mearapientis
:

140

PrINGIPIORUM PHILOSOPHIiE

ia8-i3o.

dmenti, verfus eclipticam emittat & verfus polos recipiat, quin habeat vim fecum rapiendi globulos iflos ufquead certam
tus, qui funt inter globulos fecundi

terminum defignamus ellipfi H N Q.R non circulo quamvis enim Sol fit fphaericus, ac non minori vi pellat materiam cli cir-^ cumjacentem verfus polos qum verfus eclipticam, ill adione in qu ejus lucem confiftere diximus^, non poteft tamen idem intelli^i de hac altra adione, qu iflam cli materiam fecum in orbem rapit, quia pendet folo ejus motu circulari circa fuum axem qui motus procul dubio potentior eft in ecliptic, qum
diftantiam. Hujufque
,
|

diflantiae
:

10

verfus polos

ab

S,

& ide hc H & Q. magis diftare debent qum N & R. Atque hinc infr*' ratio reddetur,
;

cur
LXXXV.
Cur iidem
Solis proximi,fint remotioribus minores.

Cometarum
autem

caudse aliquando redae, aliquando

i5

curvae appareant.

terminum HQ_, inferiores globuli materise cleftis celeris moveantur qum fuperiores, debent etiam effe minores fi enim effent
hc, intra
;

Cm

majores vel aequales, hoc ipfo haberent plus virium, ideoque fuperiores vadrent. Sed ubi femel contingit, aliquem tant efTe minorem iis qui fupra ipfum
funt, ut

20

magnitudine fuperetur, qum illos celeritate fuperet, femper poflea illis inferior manere

magis ab

iis

dbet.

Etfi

ver globulos

iftos in

principio

qum accufieri

25

ratiffim aequales

Deo fados

fuifle

fupponamus*^,

tamen non

potuit, lapfu temporis,

ob inaequalitatem

fpatiorum quae percurrunt,

a. Art. Lziii, p. ii4'ii5. b.
c.

&

inaequalitatem

eorum

An.

cxxxviii.

Art. xLViii, p. io3.

i3o.

Pars Tertia.

141

mots inde ortam, ut paul ant demonftratum eft%

quin aliqui
aliis

minores vadrent, iique effent

fatis

multi ad fpatium
a. Art. Lxxxiii, p.

HNQ_R implendum. Neque enim

137 i38.

uviuts.

III.

142

Principiorum Philosophie

i3o-x3a.

confideramus hoc fpatium,

vorticis

AYBM
;

cum magnitudine totius comparatum, nifi tanquam admodum

Solis,
;

parvum ut etiam magnitudo

rata,

ad ipfum compaifla

perexigua
|

eft

intelligenda

quamvis

eorum
varias

proportio

non potuerit
effe debuiflet.

hc in figura exhiberi, quia

nimis vafta
praefertim

Notandum etiam
in

eft

efle alias inaequalitates

motibus

partium cli,

LXXXVI.
Globulos fecundi elementi variis r;odis Jimul moveri, quo fit
ut planjphcerici red'

earum quae funt inter S & H vel Q., de quibus paul pfl commodis agetur.. Denique non eft omittendum, materiam primi elementi, venientem ex vorticibus K, L,

10

& fimilibus,

prse-

cipu quidem ferri verfus Solem, fed plurimas tamen

dantur.

etiam ejus partes per totum vorticem atque inde ad alios C, O,

circa propria centra,

AYBM difpergi,
ac fluendo
i5

& fimiles tranfire,

forte etiam aliis

circa globulos fecundi elementi, eficere ut ipfi

tum

tum modis mora-

veantur.

Cmque

fie ifti

globuli

non un tantm

tione, fed multis diverfis

eodem tempore
efTe

agitentur,

hinc clar percipitur ipfos, cujufcunque figurae fuerint

in principio,

nunc debere

plan fphaericos, non

20

inftar cylindri, aut cujufvis fphaeroidis,

un tantm ex

parte rotundos.
LXXXVH.
Varies
effe

gradus ce-

Uritatis in minutiis

primi elementi.

Poftquam autem naturam primi & fecundi elementi fie utcunque explicuimus, ut tandem de tertio agere poflimus, confiderandum eft, materiam primi non efife aequaliter agitatam fecundm omnes fuas minutias, fed faepe in perexigua ejus quantitate innumeros reperiri diverfos gradus celeritatis. Quod perfacil demonftratur, tum ex modo quo ejus generationem
fupr defcripfimus',
a.

25

tum etiam ex continuo

ejus ufu

3o

Art. XLiXf p. 104.

i3a.i33.

Pars Tertia.

145

fnximus enim
culse
lofae,

eam genitam effe ex eo, qud partifecundi elementi, nondum fphaericse, fed anguac totum fpatium in quo erant implentes, mopotuerint, quin

veri
5

non

earum anguli

attererentur,

ac minutiae, ab

iis attxitu ifto

feparatae, figuras fuas

diverfimod mutarent, pro ratione diverfi loci occupandi, ficque primi elementi
|

formam affumerent;

nuncque adhuc eodem modo putamus, illud primum elementum infervire implendis omnibus fpatio10

rum anguftiis, quae circa alia corpora reperiuntur. Unde manifeftum eft unafquafque ex ejus minutiis majores initio non fuiffe qum anguli particularum ex quibus exfcindebantur five qum fpatium, quod trs globuli, fe mutu contingentes, in medio fui
;

i5

relinquunt; atque ide quafdam ex

vifas

ipfis

plan indi-

manere

potuiffe,

dum

aliae

intrim egredientes

ex anguflis fpatiis, quorum figura mutabatur magis

&
ao

magis, indefinit dividi debuerunt. Sint, exempli

cauf, trs globuli A, B, C,

quorum

duo primi A & B, fe mutu tangentes in G, circa propria centra tantm

vertantur,

dum

intrim tertius C,
E,

tangens primum in

volve tur fupra

ipfum ab E verfus
aS

I,

tangat fecundum in feftum

eft

donec punfto D pundo F mani:

materiam primi elementi, quae continetur in fpatio triangulari FGI, five ex pluribus ramentis conftet, five tantm ex uno, pofiTe intrim manere imfed illam quae eft in fpatio

motam;
3o

& nullum tam exiguum ejus punda D & F pofiTe defignari, quod non
moveri,

FIED necefifario ramentum inter

fit

majus eo

144

PrINCPIORUM PHILOSOPHIiE

I33-I34.

quod inde aufertur ngulis momentis. Quia globulus

C, accedendo ad B,
Lxxxviri.
Eas
ejus minutias

efficit

ut linea

DF

tranfeat per

innumeros diverfos gradus

qu

brevitatis.

Sic igitur in materi primi elementi,

qusedam funt
5

minimum

habent ce-

ler itatis, facile id ip-

fum quod habent aliis

transjerre ,

rameuta reliquis minus divifa, & minus celeriter agitata; quse cm fupponantur excifa fuiffe ex angulis
particularum fecundi,
natae erant,

ac

Jibi

mutu adharere.

cm nondum

in globulos tor-

& omnia
fi!

fpatia fola implebant,

non poflo

funt

non habere

guras valde angulofas,

& ad motum

ineptas.

Unde fit ut facile fibi mutuo adhaereant, magnamque partem fuse agitationis transfrant in illa
alia

rameuta, quae minutiffima funt,

& celerrim

agi-

LXXXIX.
Taies minutias jibi mutu adhrentes, prcecipu inveniri in e

majora corpora, caeteris paribus, facilis id quod habent agitationis in minora transferunt, qum novam ullam agitationem ab iftis aliis recipiant. Et quidem tlia rameuta prsecipu reperiuntur in e
tantur. Quia, juxta leges naturse*,

i5

materi primi elementi, quae polis verfus

cli

mdium
20

mater i primi

ele-

menti, quce polis ad centra vorticum fertur.

enim partes quamminimm agitatae fufficiunt ad iftum motum reftum, non autem ad alios magis obliquos &
lineas

fecundm

reftas

movetur

ejus

varios, qui fiunt in aliis locis; ex quibus

expelli folent in

idcirco

gantur in
XC.
Quatis
fit

mots refti, & ibi congreexiguas maffas, quarum figuram hc velim

viam
iftius
a5

diligenter confiderari.

Nempe, cm
ifia-

faepe tranfeant per angufta illa fpatia

figura

rum mtnuliarum, qu particule firia'

t<x

triangularia, quae in

medio trium globulorum fecundi

reperiuntur, debent

deincept vocabun-

elementi, fe

mutu t^ngentium,

tur.

induere figuram in fulatitudine

& profunditate trianfa3o

gularem.
a.

Quantum autem ad longitudinem, non

Pars

II, art. xl, p. 65.

34-1 35.

Pars Tertia.

H5
iftae

cile efl

ipfam determinare, quia non videtur ab ali

cauf pendere,

qum

copia materiae ex qu

maflulae conflantur; fed fufficit illas concipere tan-

quam

exiguas columnas, tribus

intortis

ftriis

in

modm coch-

learum

excavatas, ita ut gyrando tranlire

poffint per illos anguftos

meatus, figuram habentes

FGI, qui femper inter trs globulos fecundi dmenti fe mutu tangentes reperiuntur. Quippe ex eo quod iint oblongae, ac motu celerrimo
trianguli curvilinei
10

tranfeant inter iftos globulos fecundi elementi,

dum

intrim

ipfi alio

motu

circa polos cli rotantur, clar

intelligitur illa|rum ftrias in

modum

cochlearum devel

bere effe intortas;

tas,
i5

&

quidem magis
:

minus

intor-

prout tranfeunt per partes axi vorticis remoquia globuli fecundi elementi

tiores aut viciniores

celeris in
efl.

illis

qum

in iftis rotantur, ut ant

diftum
XCI.
Iftas particulas

Ac etiam ex eo qud
20
aliae

ipfae

veniant verfs

mdium
fuum
tes,

cli ex partibus contrariis, unse fcilicet ab Auflrali,

ab op'

pojitis polis venien-

Boreali,
in

dum

intrim totus vortex circa

:

contrario

modo

effe intortas.

axem

unas

&

eafdem partes movetur

manifeftum
in

efl illas

quse veniunt polo Auftrali,

non

eafdem

partes debere intortas effe, ac illas quae veniunt polo

Boreali, fed plan in contrarias.
a5

Quod animadvervires magnetis

fione valde

dignum puto, quia hinc

^

infr explicandae

praecipu dpendent.
XCII.
Trs tantitm ftrias
ipfts effe.

Sed ne quis forte exiftimet, me fine ratione affirmare, trs tantm ftrias in iftis primi elementi particulis efle pofle,
a.

in

cm tamen

globuli fecundi

non

ita

Art. Lxzxili, p. 137-1 38.

b.

Pars IV,

art. cixxiii, etc.

146

PrINCIPIORUM PhILOSOPHIvE
fe

i35-i36.

femper omnes

mutu

poffint contingere, ut

triangularia fpatia circa fe

tari, alia quaevis

tantm relinquant, velim hc no-

loca ampliora, quse inter globulos

iftos faepe

reperiuntur, habere femper fuos angnlos

plan aequales
ac,

iis

trianguli
caetera,
:

FGI,
in

quantum ad

efle

perptua mutatione
ticulae ftriatse
illa

ade ut parfigu10

primi elementi, per

tranfeuntes,

eam etiam

ram quam defcriplimus, debeant induere. Nam,exempli cauf, quatuorglobuliA,B,C,H,

fe

tangentes in punftis K, L, G, E, relinquunt in medio

fui

fpatium quadrangulare, cujus quifque angulus

efl:

omnino aEqua|lis unicuique ex angulis trianguli FGI cmque quatuor ifti globuli moventur, fpatium illud affidu figuram mutt, fitque nunc quadratum, nunc oblongum, ac etiam interdum in duo alia fpatia triangularia dividitur unde fit ut materia primi elementi minus agitata, quae in eo exfiftit, ad unum vel duos ex
;

i5

ejus angulis debeat confluere, ac refiduum fpatii relin-

20

querem

aterise mobiliori,

& figuras fuasfacilis mutanex

illi
25

tijUt eas

ad omnes iftorum globulorum motus accomfi

modet. Atque
iftis

forte

unum ex ejus ramentis, in uno

angulis exiftens, extendat fe ibi verfus partem

angulo oppofitam, ultra fpatium aequale triangulo FGI,

debebit inde expelli, ac proinde imminui,

cm

acci-

det ut tertius globulus tangat duos illos, qui

quo verfatur conficiunt. Nempe, fi agitata, occupans angulum G, extendat

in

angulum materia minus

fe verfs

D
3o

ultra lineam FI, inde extrudetur globulo G, atque

eatcnus minuetur,

cm

hic globulus

accedet ad B,

i36-i37.

Pars Tertia.

147

ut claudat triangulum GFI. Et quia particulae primi

minus agitatae, per longos cli tradus tranfeundo, non poflunt non faepe ita verfari inte trs globulos ad fe invicem accedentes, non videntur poiTe induere ullam figuram determinatam, & aliquandiu in ipfis permaelementi, quae in eo maximae funt,
reliquis

&

nentem, praeter illam quam defcripfimus.

Etfi

autem

hae particulae oblongae

ac

ilriatae

valde
tas,

XCIII.
Inler particulas ftria-

diffrant reliqu materi primi elementi,

10

non tamen

& omnium minuejfe

illas

ab hac diflinguimus, quandiu tantm inter glo-

tijjimas, varias

aliarum magnitudines
in

bulos fecundi verfantur

earum efFeftum ibi tas alias, non mult minores, nec

;

tum quia nullum peculiarem advertimus tum etiam, quia mul:

primo

ele-

niento.

celeris agitatas, in

e contineri arbitramur,
i5

ita

ut inter
fint

omnium minualiarum gradus,

tiffimas

& iilas

flriatas,

innumeri

ut facile ex inaequalitate viarum quas perlabuntur,

agnofci potefl.

Sed quando materia

ifta

primi elementi ad corpus

Solis alteriufve fideris pervenit, ibi

20
tiae

omnes

ejus

minu-

XCIV. Quomodo ex lis maculai in

Solis veljella-

globulorum fecundi elementi obicibus impediantur, in fimiles motus conagitatae,

maxime

cm

nullis

rum fuperficie
rentur.

gene-

fentire laborant.

Unde

fit

ut

illae

flriatae,

nec non

etiam

aliae

multae paul minores, quae ob figuras ni-

mis angulofas, molemve nimis magnam, tantam agi25

tationem refugiunt ab aliis minutiffimis feparentur ac

, ,

fibi

mutu

facile adhaerentes,

propter inaequalitatem

fuarum figurarum, moles aliquando permagnas componant, quae, intimae cli fuperficiei contiguae, fideri
ex quo emerferunt adjunguntur,
3o

&

ibi refiftentes illi

adioni, in qu vim luminis confiftere fupr diximus^,

a.

Art. Lxxvii et lxxviii, p. i3i et i33, et art. lv, p. 108.

148
fimiles funt
fpici folent.

PRINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
illis

i37-i38.

maculis quse in Solis fuperficie con-

Edem enim

liquorefque alios
naturse ac

qu videmus aquam quofcunque, cm igni admoti efferratione,

in fe continent,

vefcunt, atque aliquas particulas diverfae reliquis

minus ad motum aptas

particulis
iftis

denfam fpumam ex

conflatam emittere,
ita per-

quse fupra ipforum fuperficiem natare, figurafque ad-

modum
fpicuum

irregulares
eft

&

mutabiles habere folet

materiam Solis, utrimque ex ejus. polis verfs eclipticam ebuUientem, debere particulas fuas
ftriatas, aliafque

10

rent,

ex
XCV.
Hinc cognofci praecifuai harum macula-

fe

omnes quae facile fibi mutuo adhaeac difficulter communi ipfius motui obfequuntur, tanquam fpumam expellere.
facile eft cognofcere, cur Solis maculse
i5

Atque hinc^

non

foleant apparere circa ejus polos, fed potis in

|

rum

proprietates.

partibus

eclipticae vicinis;

&

cur figuras habeant

circa

valde varias
Solis polos,

&
fi

incertas

& denique cur in orbem

illi

non tam

cleri ter qupi ejus fubftantia,

faltem fimul

cum

e parte cli quae

proxima

eft,

moveantur.
XCVI. Quomodo ifio! macula diffolvantur, ac nov
generentur.

20

quemadmodum plerique liquores eandem fpumam, quam initio effervefcendo emittunt, rurfus
Atver,
poftea diutis ebulliendo reforbent

putandum eft, edem facilitate rum corpore Solis emergit, atque

abfumunt ita qu materia macula:

&

in ejus fuperficie

25

cumulatur, paul pft etiam imminui,

ejus fubftantiam refundi, partimque per

&

partim in
vici-

clum

num

difpergi.

(Non enim ex toto

Solis corpore, fed

tantm ex materi quae recens

maculae
a.

in illum ingrefla eft,

3o

iftae
t.

formantur.)
p.

Ac

reliqua materia quae diu-

Voir

IV,

456-458.

i38-i39.

Pars Tertia.

149

tis in eo permanfit,
eft

&

jamque, ut ita loquar, excofta defaecata, fumm vi femper gyrans, partim eas

jam fadae funt abradit, dum intrim ali in parte nova generantur ex nova materi Solem ingrediente unde fit ut non omnes in iifdem locis appareant. Et
quae
:

fan tota Solis fuperficies, partibus circumpolaribus

exceptis, materi ex

qu componuntur

tegi folet. Atilla eft

qui maculae tantm effe dicuntur, ubi materi

tam denfa
10

&

ftipata, ut

vim luminis Sole venientis

iftae,

notabiliter obtundat.

Praeterea poteft contingere, ut maculae

cm
Cur
in

funt paul craffiores

ferenti

& denores, pris

;

in fu circum-

XCVII. quarundam exiri-

tremitate colores
dis appareant.

i5

medio atterantur puriore materi Solis eas circumfluente ficque ut extremitates earum circumferentiae, in acutum definentes, ejus luminiperviae fint unde fequitur ipfas ibi Iridis coloribus pingi
in
:

qum

debere, ut antehac de prifmate vitreo in Meteoris,

cap. 8", explijcui. Et taies aliquando colores in
illis

obfervantur.
20

Saepe etiam contingit, ut materi Solis, circa

ma-

XCVIII.

culas iftas fluendo, fupra ipfarum extremitates affur-

Quomodo maculce tn faculas venant ur.

vel contra.

gat

tuncque, inter

illas

&

coeli vicini

fuperficiem in:

tercepta, cogitur ad

motum

folito celeriorem

eodem

modo quo fluminum

25

rapiditas

femper
in latis

eft

major in
profundis.

locis vadofis

&

anguftis,

qum
ibi

&

Unde
hoc
aliis

fequitur Solis

lumen

aliquant fortius effe

debere. Atque ita maculae in faculas converti folent,

eft,

quaedam

folaris fuperficiei partes, quae pris

erant obfcuriores, poftea fiunt lucidiores.

Ac
his

3o

vice verf faculae in maculas mutari videntur,

a.

cm,

Voir

t.

VI, p. 32g.

IJO

Principiorum Philosophle
in fubtiliorem Solis

39-140.

un ex parte

materiam demerfis,

magna copia

novse materiae ali ex parte ipfis accedit

&
^
]

adhaeret.

XCIX.
dijjolvantur.

Cm
t3e
:

autem

iftae

maculae diffolvuntur, non abeunt

iis

In quales particulas

macula

in minutias plan fimiles

ex quibus fuerant confla-

fed partim in tenuiores, ac fimul folidiores, five

figuras

minus angulofas habentes; quo nomine ad

funt aptiores,

motum

&

ide facile per meatus, qui

funt inter globulos cli circUmjacentis, verfus alios

vortices tendunt
;

partim in tenuiffimas, quae ex

alia-

10

rum

angulis erafae, vel in puriiSimam Solis fubftantiam

convertuntur, vel abeunt etiam verfs

clum partim
;

denique in
ubi,

craffiores, quae ex pluribus ftriatis, aliifve

fimul junftis compofitae, verfs

clum

expelluntur,
illos
i5

cm

fint

nimis magnae ad tranfeundum per

ipfa etiam

anguftos meatus, quos globuli fecundi elementi circa

globulorum iftorum loca fubingrediuntur, & quia figuras habent valde irregulares & ramofas, non tam facile ac illi globuli moveri
fe relinquunt,

poffunt.
Quomodo ex ipjtsanher eirca Solem & ftellas generetur. Huncque ettherem 6 ijas maculas ad tertium de-

20

mutu nonnihil adhaerentes, componunt ibi magnam quandam molem, rariflimam, & ari (five potis aetheri) terrae circumfufo non abfimilem, quae
|Sed
fibi

mentum

referri.

Sole circumquaque forte ufque ad fphaeram Mercurii, vel

etiam ultra illam, fe extendit. Nec tamen

in

25

aether

ifl;e

immenfum

crefcere poteft, etiamfi novae

diffolutione
ipfi

femper

particulae ex

macularum

acc-

dant, quia globulorum fecundi elementi per illud

&

circa illud continua agitatio facile poteft totidem

3o

alias diflblvere, ac rurfus in

materiam primi elementi convertere. Quippe omnes Solis aliorumque fiderum

140-141-

Pars Tertia.

MI
aptae funt

maculas, ut

& totum aetherem ipfis circumfufum, quoqum

re-

niam ejus partes ad motum minus

globuli fecundi dmenti, ad tertium

elementum
diffolutio

ferimus ".

Sed ver macularum produftio vel

minutis
vel

& tam
fi

incertis caufis

tam dependet, ut minime fit

CI.

Macularum produionem diffolutionem

caufis valde incertis pendere.

mirandum,
fi

quando

nullae prorfus in Sole appareant,

fint

tam multse, ut totum ejus lumen obfcurent. Ex hoc enim qud pauca aliqua
contra

nonnunquam

10

ex ramentis primi elementi

fit

fibi

invicem adhaerefcant,

unius maculae rudimentum, cui facile poftea plura

junguntur, quae,
nifi

alia

in priora illa
fibi

partem
i5

fuae agitationis amitterent,

impingendo mutu non

Cil.

pofiTent adhaerere.

Notandumque
nerantur,
efife

maculas iilas, cm primm gecorpora molliflima & rarifima, ideque

efi:

Quomodo eadem macula

totum aliquod
pojjit.

facile frangere

impetum ramentorum primi elementi,

fidus tegere

quae in ipfas impingunt,

&

illa fibi

adjungere. Paula-

20

tim autem poflea interiorem earum fuperficiem, continuo motu fubfl;antiae folaris cui contigua eft, non

tantm abradi
verfa
eft,

&
|

perpoliri, fed etiam condenfari

&

indurari, ali intrim

earum

fuperficie, quae coelo

ob-

molli

&

rar rmanente. Ideoque ipfas

non

facile dififolvi, ex
25

eo qud materia Solis interiorem earum fuperficiem lambat, nifi fimul etiam earum oras

circumfluat
augeri,

&

tranfcendat, fed contra potis femper

iftae

quamdiu

earum

orae,

fupra Solis fuperfi-

3o

ciem eminentes, ejus materiae occurfu non denfantur. Hincque poteft contingere, ut aliquando una & eadem macula fupra totam fuperficiem alicujus fideris fe exa.

Voir

t.

IV,

p.

456.

M^
cm.
Cur Sol aliquando
vi-

PRINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

141-142.

tendat, ibique diu permaneat, priufquam^iflblvi poffit.

Sic referunt

quidam

hiftorici^,

Solem aliquando per

fu$ fit obfcurior; & cur quarundam fiellarum magnitudines apparentes mutentur.

plures dies continues, aliquando etiam per integrum

annum,

folito pallidiorem, Lunse inftar, fine radiis lu-

cem

triftempraebuiffe. Notarique poteft multas ftellas

CIV.

nunc minores majorefve apparere, qum olim ab Aflronomis defcriptae funt. Cujus non alia ratio effe videtur, qum qud pluribus paucioribufve maculis earum lux obtundatur. Quinetiam fieri poteft, ut aliquod fidus tt & tam
difpa-

10

Cur aliquce fixes

reant, vel

ex impro-

denfis maculis involvatur, ut vifum noftrum prorfus

effugiat
:

vijo appareant.

ficque olim Plejades numeratse funt feptem,

jam fex tantm confpiciuntur. Itemque fieri poteft, ut aliquod fidus, nobis antea non vifum, brevifimo tempore atque ex improvifo, magna luce afFulgeat. Nempe, fi totum ejus corpus ingenti & crafT macula fuerit haftenus conteftum, jamque accidat ut
quse

i5

materia primi elementi,

difFundat,

folito

copiofis ad illud

affluens, fupra exteriorem iftius maculae fuperficiem

totam conteget; atque tune iftud fidus non minorem lucem ex fe emitqum fi null plan macula involveretur. Potet, teftque poftea, vel diu que fulgidum remanere, vel
fe
I

brevifimo tempore

20

paulatim rurfus obfcurari. Sicque contigit, in fine

anni
1

572,

quandam

ftellam, pris

non vifam,
initio
1

in figno

25

Cafliopejae apparuifTe, quae

maximam

habuit lu574 dif-

cem,
quae

&

fenfim poftea obfcurata, initio anni

paruit.

Ac etiam aliae nonnuUae in clo jam lucent, olim non apparebant quarum rerum caufa hc
:

fufis eft explicanda.

a.

3o

Voir

t.

IX, p. 161, note a, de la traduction franaise.

143-143.

Pars Tertia.

15

circumquaque tedum macula defg, quse non poteft effe tam denfa, quin
Sit,

exempli cauf, fidus

cv.
Multos
ejfe

meatus

in

maculis, fer quos libre tranjeunt particulte Jriatce.

poros

meatus habeat permultos, per quos omnis materia primi dmenti, etiam illa quae confit partifive
|

culis flriatis fupra

defcriptis,

tranfire poflit.

Cm

enim

in principio fuae generationis fuerit molliffima

taies

&

rariifima,

pori facile in ipf formati funt;

particulae
iftae

cmque
lo

poftea denfabatur,

ftriatae,

aliaeque primi elementi, continu per illos tranfeundo,

non permifenmt ut plan clauderentur

fed tantm

eoufque anguftati funt, ut nuUae materiae particulae, ftriatis primi elementi craffiores, viam per ipfos habere poffint; ac etiam ut
ftriatas
i5
ii

meatus, qui particulas

fint

ab uno polo vetiientes admittunt, non aptae ad eafdem, fi regrederentur, nec etiam ad illas

M4
tortae,
CVI.
Quce
fit difpofitio i/to-

PRINGIPIORUM pHILOSOPHIyE

143-144.

quae veniunt ab alio polo

& contrario modo

funt in-

recipiendas.
parti cuise flriatse primi

Nempe

dmenti, venientes

r^m meatuum, & cur particul ftriatce prr illos retrogredi non
pojjint.

non ab uno aliquo pundo duntaxat, fed tot cli regione quae eft verfus polum A, & tendentes non verfus unicum pundum I, fed verfus totum mdium cli H I Q., formant fibi meatus in macula defg, feredas axi fd parallelas, vel nonnihil utrimque verfus d convergentes, horumque meatuum
lineas

cundm

aditus in tot ejus fuperficii medietate

funt,

efg

fparfi

10

&

exitus in ali medietate

edg:

ita fcilicet ut

parti culae ftriatae, venientes parte A, facile

quidem

ipfos ingredi poffint per

partem efg,

&

egredi per ad-

verfam edg, non autem unquam regredi per hanc edgj nec egredi per efg. Quia, cm tota ifla macula non
conflet nifi ex ramentis primi elementi minutilimis,
quae, fibi

mutu

adhaerentia,

quofdam

quafi

ramulos

componunt, particulae ftriatae, venientes parte /J iftorum ramulorum extremitates, fibi in meatibus iftis
occurrentes, infledere debuerunt verfus d; ideque,
fi

20

per eofdem meatus eis

effet

regrediendum d ver-

fus
tes

ramulorum extremitates nonnihil affurgenipfarum tranfitum impe|dirent. Eodemque modo

iftae

particulae ftriatae, venientes parte B,

fibi

meatus

alios
25

excavarunt,

quorum

ingreffus in tot fuperficie

CVII.

Cur etiam qu veniunt

ab
uno polo, non tranjeant per eofdem
meatus, qum quce peniunt ab alto.

edg fparfi funt, & egreffus in adverf efg, Notandumque eft iftos etiam meatus cochlearum inftar effe excavatos, ad formam particularum ftriatarum quas admittunt, ideque illos qui unis patent, non
patere aliis polo oppofito venientibus,

&

contrario

3o

modo

intortis.

I44-I4^-

Pars Tertia.

155
CVIII.

Ita igitur*

materia primi elementi utrimque ex polis

I

per

iftos

meatus ad fidus

poteft pervenire

ac quia

Quomodo materia primi elementi per iftos

meatus fluat.

ejus particulae flriatae caeteris funt craffiores, ideque

majorem habent vim ad pergendum fecundm lineas redas, non folent in eo manere, fed ingreflae per f,
|

protinus egrediuntur per

atque

ibi

occurrentes

globulis fecundi elementi, vel

venienti,

materiae primi

10

non poffunt ulteris pergere fecundm lineas reas, fed, in omnes partes reflexae, per aetherem circumfufum xx verfus hemifphaerium efg revertuntur; & quotquot ingredi poffunt meatus maculae, vel macularum, quae ibi fidus iflud tegunt, per illos
rurfus progrediuntur ab

/ ad
&

d ; ficque

affidu per

mdium
a.

fidus tranfeundo,
IV,
p.

per aetherem circum-

Voir

t.

458-460.

1^6

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI/E

145-146.

fufum redeundo, quendam ibi quafi vorticem componunt. Quae ver ab iftis meatibus capi non poffunt,
vel occurfu particularum hujus aetheris diffolvuntur,

vel per partes vicinas eclipticae

QH

in

clum
I

abire
5

coguntur*. Quippe notandum eft particulas quae fingulis momentis ad fuperficiem fideris
lunt,

ftriatas,

appel-

non effe tam multas, ut repleant omnes meatus \d menfuram fuam excavatos in maculis efg quia etiam in clo non replent omnia intervalla, quae funt
:

inter globulos

fecundi elementi

fed

magna copia
propter

10

fubtilioris materiae illis

admixta

effe dbet,
;

varios iftorum
tilior

globulorum motus

quae materia fubnifi

cum

ipfis

ingrederetur iftos meatus,

parti-

culae flriatae,

ab alio

fideris hemifphaerio reflexae,

illos

mai5

jorem haberent vim ad

hic de particulis ftriatis

occupandos. Quae ver per hemifphaerium efg ingreiis

dientibus funt dida, de

etiam quae ingrediuntur

:

per hemifphaeriutn edg funt intelligenda qud

fibi

nempe
exca20

alios meatus, prioribus plan diverfos,

t;?

vrint, per

quos femper plurimae fluunt verfus/in fidere I ac maculis ipfum circumdantibus & deinde, in omnes partes reflexae, per aetherem xx revertuntur
;

ad
cix.

d,

cm

intrim tt diffolvuntur,

vel

exeunt verfs
in

eclipticam, quot novae polo

B accedunt.
25

Refiduum autem materix primi elementi, quod

fpatio
I

"^"^IL'tTupZ
interfecent.

axem /i gyrando, fempei mt fccedere conatur; ideoque quofdam exiguos

continetur, circa

meatus

fibi

ab

initio formavit,

femperque poftea con3o

macula defg, qui priores decuflatim interfecant, &per quos aliquid iflius materiae folet effluere,
fervat in
a.

Voir

t.

V,

p. 38;.

146.

Pars Tertia.

M7
cum
particulis

quia femper aliquid per priores, limul

flriatis,

enim omnes maculae partes fibi invicem adhaereant, non poteft circumferentia defg nunc major fieri, nunc minor ideque femper
ingreditur.
:

Cm

aequalis quantitas materiae primi elementi dbet in

fidere

contineri.

Et ide etiam illa vis, in

qu lumen

confiftere fupr
nifi

diximus*, vel nulla prorfus in ipfo, vel non

admo-

ex. Quod lumen Jlell per maculam vix foffit

tranfire.

dum
10

debilis effe poteft.

Nam, quatenus

ejus materia

circa

axem/i rotatur, vis omnis qu recedere conatur

macula frangitur,

ab

ifto axe, in

&

ad globulos feilla,

cundi elementi nonpertingit; nec etiam

particulae ftriatae,

qu ejus

ab uno polo venientes, redl verfs

:

alium tendunt, quicquam poteft praeftare

a. Art. Lxxvii et lxxviii, p.

non modo
12

i3i et i33.

uvres.

III.

ij8

Principiorum Philosophie
iftse

146-148.

quia

particulae valde exiguse funt,

refpedu gloali-

bulonim cleftium

in

quos impingunt, ac etiam

quant tardis, qum reliqua materia primi elementi, moventur; fed praecipu quia illse quse ab uno polo veniunt, non magis iftos globulos in unam partem
propellunt,

qum

aliae,

ex alio polo venientes, in

adverfam.
CXI.

^f/c^^ji^faVm^^^^^

Materia autem cleftis in toto vortice, hoc fidus I circumjacente, comprehenfa, fuas intrim vires poteft
retinere,
|

quamvis
ifte

forte

illae

non

fufficiant
:

ad fenfum
fibi

10

luminis in oculis noftris excitandum

ut intrim
vicinis,

fierique poteft

vortex praevaleat

aliis

vorticibus

& fortis illos premat qum ab ipfis prematur.

fidus
I

Unde fequeretur

augeri debere,

defgj illud circumfcribens, id circumferentia vorticis I fit A YB M,

globulos, circumferentiae
ifti

macula impediret. Nam, jam

niii

i5

putandum eft ejus proximos, eandem ha-

bere vim ad progrediendum ultra ipfam, verfus alio s

vortices circumpofitos, ac globulos

ad progrediendum verfus I, rem haec enim unica ratio eft, cur ejus circumferen:

horum vorticum non majorem nec mino-

20

tia ibi

potis

qum alibi

terminetur. Si autem, caeteris

illa vis,

immutatis, contingat ut minuatur

pli cauf,

qu, exem|

materia vorticis

tendit verfus
fi

(hocque
25

variis ex caufis poteft contingere, ut

ejus materia in

alios vortices tranfeat, vel multse maculae circa fidus

in

exiftens generentur, &c.), neceffe eft, exlegibus

I,

naturae, ut globuli vorticis

tia Y, ultra

qui funt in circumferen-

ipfam pergant
I

verfiis

P;

&

quia reliqui
3o

omnes, qui funt inter

&

Y, e verfus etiam tendunt,

eft fidus I, nifi

inde augeretur fpatium in quo

macula

I48-I49-

Pars Tertia.
;

M9
macula non perproximi paul

defg ipfum terminaret fed quia

majora
quae,

haec

mittit illud augeri, globuli clefles ei

folito intervalla circa fe relinquent,

iis

&

plus

materise primi elementi in

intervallis continebitur,
|

quandiu in ipfis erit difperfa, non magnas vires habere poteft. Si autem contingat particulas primi

elementi, per poros maculae exeuntes

illos

&

in globulos

impingentes, vel aliam quamvis caufam, aliquos

globulis maculae fuperficie fejungere, mate-

ex
10

iftis

ria

primi elementi, fpatium intermedium ftatim re-

plens, fatis virium habebit

ad alios globulos

iftis

vicinos ab

edem maculae
ill ita

fuperficie fejungendos;

&

qu plures ab
ret
is
:

fejunget, e plus virium acqui-

ideque breviffimo tempore, ac tanquam in mofe difundet;

mento, fupra totam iftam fuperficiem

i6o
ibique

Principiorum Philosophi^e

149-

non

aliter gyrans,

qum

ea quse intra

maculam

continetur,
pofitos,

non minori vi peliet globulos cli circumqum eofdem pelleret ipfum fidus I, fi nulla
:

macula illud involvens ejus aftionem impediret que ita magn luce ex improvifo fulgebit.
CXII.
De/eriptio Stell paulatim difparentis.

at-

Jam

ver,

il

forte contingat, iflam

maculam

effe

tam tenuem
vatur,

&

raram, ut materi primi elementi,

fie

fupra ejus exteriorem fuperficiem

eflfuf,

difTol:

non facile poftea fidus I rurfus difparebit ad hoc enim opus effet, ut nova macula ipfum totum
rurfus involveret. Sed
diffolvi,
fi

10

craffior

fit

qum

ut ita queat

denfabitur exterior ejus fuperficies% ob im-

4illud]cum(/"<?iii7.).
a.

Art

cil, p.

i5i.

X49-i5i.

Pars Tertia.
:

i6i

pulfum materiae ipfam circumfluentis atque intrim fi mutentur caufae, ob quas pris minuta fuerat illa vis, qu materia vorticis O tendit verfus I, jamque contra augeatur, repelletur rurfus materia vorticis
I

verfus Y,

&

hoc ipfo materia primi elementi, fupra

difiufa,

maculam defg
ipfius

minuetur,

&

fimul novae

ma-

culae in ejus fuperficie

generabuntur, quE paulatim

;

lumen obtundent

&

denique,

fi

caufa perfeiftius

veret, plan tollent, atque

10
riae

omnem locum

mate-

primi elementi
I,

occupabunt.

Cm

enim globuli

vorticis

qui funt in exteriori ejus circumferenti

folito

APBM,
ment
i5

magis

prementur, magis etiam preillius,

illos,

qui funt in interiori circumferenti xx,

quique

ita preffi,

&

ramofis particulis aetheris

quem

circa fidera generari diximus*, intertexti,

non

facilem tranfitum praebebunt particulis

ftriatis, aliifve

non minutiffimis materiae primi elementi, fupra maculam defg diffufae unde fiet, ut ipfae ibi perfacil in
:

maculas congregentur.
20

notandum, particulas ftriatas in omnibus iftis macularum corticibus continuos fibi meatus excavare, ac per omnes fimul, tanquam per unam folam maculam, tranfire. Formantur enim iftae
Obiterque hc
eft
|

CXIII.

In omnibus maculis
ticulis ftriatis

multos meatus parexca-

vari.

maculae ex ipf materia primi elementi,

s5

&

ide ini-

tio funt moUiffimae, iftifque ftriatis particulis facilem

viam praebent. Quod idem de aethere circumfufo dii non poteft quamvis enim craffiores ejus particulae
;

nonnulla etiam iftorum meatuum veftigia retineant,

3o

quoniam ex macularum diffolutione genitae funt quia tamen motui globulorum fecundi elementi obfequun:

a. Art. c, p. i5o.

l62
tur,

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

l5l-lfi3.

non femper endem fitum

fervant, nec ideo par-

ticulas flriatas reft pergentes, nifi

culter, admittunt.
CXIV. Eandem Jlellatn
.

admodum

difii-

Sed
poffe

facile fieri potefl, ut

eadem

ftella fixa

per vices

per vices apparere ac

difparere.

appareat
parebit,

&

difpareat, fingulifque vicibus quibus dif-

novo vortice macularum involvatur. Talis

:

enim alternatio efl naturse valde familiaris, in corporibus quse moventur ita fcilicet ut, cm ab aliqu cauf verfs certum terminum impulfa funt, non in eo fubftant, fed ulteris pergant, donec nirfus ab ali cauf verfs ipfum repellantur. Ita, dum pondus funi appenfum, vi gravitatis ab uno latere ad perpendiculum fuum defcendit, impetum acquirit, quo ultra illud perpendiculum in oppofitum latus fertur, donec rurfus gravitas, ifto impetu f.iperato, illud verfs perpendiculum moveat, & inde novus in eo impetus oriatur. Ita, vafe femel moto, liquor in eo contentus multoties it & redit, antequam ad quietem reducatur. Et ita, cm omnes clorum vortices in

lO

i5

quodam

aequilibrio confiflant, ubi unius materia fe-

20

mel ab ifto aequilibrio receffit, poteft multoties nunc in unam, nunc in advrfam partem excurrere, ante-

quam ab
cxv. Totum aliquando

ifto

motu

quiefcat.
talis ali25

Fieri
vor-

etiam poteft ut totus vortex, in quo

ticem, in cujus centra ejl Jldla, deftrui

pojfe.

qu
iftis

ftella fixa
|

continetur, ab aliis circumjacentibus

vorticibus abforbeatur,

&

ejus ftella, in aliquem ex

vorticibus abrepta, mutetur in Planetam vel

Co-

mctam. Nempc duas tantm caufas fupr invenimus*,

5-6 difparebit] apparebit
a.
[j''*

dit.).

Art. Lxix-Lxxi, p. 119*125.

I52.

Pars Tertia.

.65

quse impediant ne uni vortices ab aliis deitruantur harumque una, quse confiilit in eo, quod materia unius
;

vorticis

objedu vicinorum impediatur ne verfs alium

quem
5

poffit evagari,

non

potefl in

omnibus locum ha-

Nam fi, ticibus L & N

bere.

exempli cauf, materia vorticis S vorita utrimque prematur ut hoc impediat

,

164

Principiorum Philosophie

i53<-i54.

ne verfus
L

ulteris progrediatur,

non

poteft

edem

ratione impediri vortice D, ne fe diffundat verfs

N, nec etiam ab uUis aliis, nifi qui fint ei viciniores, pro ratione fuae magnitudinis atque ade in omnium maxime vicinis non habet locum. Altra au;

&

tem caufa, qud nempe materia primi elementi,

in

centro cujufque vorticis fidus componens,, globulos

fecundi circa illud exiflentes fe repellat verfs alios
vortices vicinos,

locum quidem habet in omnibus iis vorticibus, quorum fidera nullis maculis involvuntur; fed non dubium eft, quin denfiorum macularum interventus

10

eam

toUat; prsefertim earum, quae plurium

fibi

CXVI. Quomodo dejlrui pojfit,

antequam multce maculce circa ejus Jlel-

lamjint congregatce.

mutu incumbunt. Atque hinc patet non effe quidem periculum, ne ullus vortex ab aliis vicinis deftruatur, quamdiu fidus quod in centro fuo habet, nullis maculis eft involutum fed, cm illis tegitur & obruitur, pendere tantm fitu, quem ifte vortex inter alios obtinet, ut vel
orticum inflar
;

i5

citis vel tardis

fit

ab

ipiis

abforbeatur.

Nempe
qum

fi

talis
20

ejus fitus, ut vicinorum aliorum vorticum curfui

refiftat, citis

valde

ab

illis

deftruetur,

ut multi

macularum
fed
fi

cortices circa ejus fidus denfari polfint;

fit

minori
;

nuetur

impedimento, lente tantm miinterimque maculse, fidus in ejus medio pofiipfis

|

tum obfidentes, denfiores fient, plurefque ac plures tam fupra qum etiam intra illud congregabuntur.
Sic,

25

exempli cauf, vortex

vorticis S

ita fitus eft, ut

apert
;

magis impediat qum ulli alii vicini quapropter facile ab hoc vortice S abripictur, ftatim

curfum

atque aliquot maculis

27

illius fidus erit

fig.

involutum

ita

3o

En marge : NB.

Vide

pag. prcec. (/"

dit.).

i54.

Pars Tertia.
ut circumferentia vorticis S, quae

165

fcilicet,

jam termi-

natur line OPQ,, terminetur poftea line

ORQ,;

to-

taque materia, quae continetur intra lineas

OPQ.&

ORQl,
5

ei

accdt, ejufque curfum fequatur, reliqu

eft inter lineas

materi, qua

ORQ &^

OMQ_,

in alios

vicinos vortices abeunte. Nihil enim /aliud vorticem

i66
in eo fitu, in
fervare,

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

54-1 55.

quo nunc

effe

fupponitur, poteft con-

qum magna

vis materiae primi

ejus centro exiflentis,

dmenti, in quae globulos fecundi circum-

CXVII.

quaque ita propellit, ut ejus impulfui potis qum quae vis motibus vicinorum vorticum obfequantur interventu macularum debilitatur & frangitur. Vortex autem C inter quatuor S, F, G, H, duofque
:

Quomodo permulta
macul
circa
aliejfe

alios

M & N,

qui fupra iflos quatuor intelligendi funt,

ita eft conftitutus, ut

quam

Jlellam

pojjint,
tur.

antequutn

quamvis
10

ejus vortex dejlrua-

denfae maculae circa ejus fidus

congregentur,

nunquam tamen
iili

totus poffit everti, quandiu

fex funt viribus inter fe aequales.

Quippe fuppono vortices S, F, & tertium M, ipfis incumbentem fupr pundum D, circa propria centra gyrare

l5

D verfus C

itemque trs alios G, H, & fextum N, fupra ipfos pofitum, verti ab E verfus C; vorticem autem C ita inter hos fex effe cdnftitutum, ut ipfos folos tangat,
|

20

centrum ab eorum fex centris -sequidiftet, axifque, circa quem gyratur, fit in line DE. Qu ratione iftorum feptem vorticum motus inter fe optim conveniunt & quantumvis multis maculis fidus vorticis C obruatur, ade ut perexiguas, vel etiam plan nullas
;

& ejus

25

habeat vires ad globulos cli circa

in

fe pofitos

fecum

orbem rapicndos, non tamen ulla eft ratio, cur alii fex illud loco fuo expellant, quamdiu inter fe funt
aequales.
CXVII I. Quomodo ijlce mu lutmaculit gen, entur.

Scd ut fciamus quo pafto tam multae maculae circa illud gencrari potuerint, putemus ipfum initio non

3o

155-156.

Pars Tertia.
fuifle,

167
aliis

minorem

qum unum
;

ex

fex ei circum-

jacentibus, ita ut circumferentiam

fuam ufque ad

punda
5

fidufque permagnum in 1,2, ^,4 extenderet centro fuo habuiffe, utpote quod componebatur ex

materi primi elementi, quae per

ex tribus vortici-

bus

S, F,

M,

&

per E ex tribus

aliis

G, H, N, verfs
niii in

red tendebat,

&

inde non regrediebatur,

eof-

dem
<o

ade ut iftud lidus fatis virium habere potuerit, ad totam materiam cli 12^4 fecum in gyrum agendam. Sed quia, propter inaequalitatem & incommenfurabilitatem quantitatum
illos vortices verfus

&

& motuum,
nihil in

quae in aliis partibus univerfi reperitur,

perpetuo sequilibrio flare potefl, ubi forte

vortex
i5

minus virium habere cpit qum

alii cir-

cumjacentes, pars ejus materiae in ipfos migravit,

;

&

quidem cum impetu ita ut ea pars quse fie migravit, fuerit major qum ifta inaequalitas exigebat, ideque
rurfus poltea nonnihil materiae in ipfum ex aliis remigravit,
20

atque

ita

per vices.
|

Gmque

intrim multi

macularum

cortices circa

ejus fidus geherarentur,

magis ac magis
fingulis vicibus,

illius vires

minuebantur,

&

idcirco,

minus materiae in illum regrediebatur qum ab ipfo exiiffet, donec tandem perexiguus
evaferit, vel

etiam totus fuerit abforptus, folo ejus

25

fidere excepto, quod, multis maculis circumvallatum,

in

3o

materiam aliorum vorticum abire non poteft, nec etiam ab iftis aliis vorticibus loco, in quo efl, extrudi, quamdiu illi vortices funt inter fe aequales. Sed intrim ejus maculse magis ac magis denfari debent, ac tandem, ubi unus aliquis ex vicinis vorticibus, aliis
5

En

marge':

NB. Vide

fig.

pag. praec. {i"

dit.).

i68

Principiorum Philosophi^e

156-157.

major

&

potentior evadet, ut

fi

vortex

extendat

luam fuperficiem ufque ad lineam 567, tune facile vortex H totum fidus C, non he
amplis fluidum & lueidum, fed,

cxix. Quomodo Stella fixa muteturincometam

vel in

^W0^^^^^i^i^
j^yk-^:r^.'^^im^f^^i0^}>r*

Planetam.

M^^u^^^^^'^y'^yk

Cometae vel Planetse inftar, durum & opacum, fecum abducet. Jam ver confiderandum eft, . * 1* j u ^ ^^^ ratioue debeat moveri talis globus opacus & durus, ex mul

tarum macularum congerie compofitus,

lo

vortice

fibi

vicino abreptus

cm primm ab aliquo eft. Nempe ita gyrat cum

materi qu abripitur, ut quandiu minus habet agitationis

centrum circa quod gyrat detrudatur. Et quia omnes partes ejufdem vorticis non edem celeritate moventur, nec funt ejufdem magnitudinis; fed circumferenti ufque ad certumterminum earum motus gradatim fit tardior, ac deinde ab ifto termino ufque ad centrum gradatim fit celerior, & ipfae
ipfa, verfs
|

qum

funt minutiores, ut fupr

didum

eft^

fi

globus in

illo

20

vortice defcendens ade fit folidus, ut priufquam pervenerit ad

terminum

in

quo partes
inter

vorticis

omnium

tar-

diflim moventur, acquirat agitationem aequalem agitationi

earum partium,

quas verfatur, non ulte-

ris defcendit, fed ex illo vortice in alios tranfit,

&

eft

25

Cometa. Si ver minus habeat foliditatis, atque idcirco infra terminum illum defcendat, ibi poftea ad certam diftantiam fidere, quod illius vorticis centrum occupt femper manens, circa ipfum rotatur, & eft Planeta^
,

a. Art. Lxxxiii,

b.

Voirt. IV,

p.

Lxxxivet lxxxv, p. 137, i38 461-463.

et 140.

i57.

Pars Tertia.

169
cxx.
Quferatur
la,

Putemus, exempli cauf, materiam vorticis AEIO, nunc primm fecum abripere fidus N, & confideremus verfs quam partem illud feret. Nempe cm om-

talis Stel-

cm primm

d-

finit fixa ejfe.

nis ifta materia gyret circa^Jcentrum S, ideque inde

5

recedere conetur, ut fupr explicui *, non dubium

eft

En marg^ NB.
:

Vide

fig.

pag. feq. {r"

dit,).

a. Art. Lvi et suiv., p. io8.

I/o

Principiorum PhILOSOPHIvE

57-1 59.

quin ea quse jam verfatur in O, pergendo per R ad Q., detnidat hoc fidus fecundm lineam redam verfs S

atque ex natur gravi tatis infr^ explicand, intelligetur iflum motum fideris N, alteriufve cujufvis corporis,

verfs centnim vorticis in quo verfatur, dici pofle

ejus defcenfum. Sic,

inquam, ipfum detrudit

initio,
;

cm nondum
defert

intelligimus in eo effe alium

motum
hic

fed flatim etiam illud circumquaque ambiendo, fecum

motu

circulari ab
ei

verfs

A cmque
;

mo10

tus circularis

det vim recedendi centro S, pendet

foliditate, ut vel

tantm ab ejus
verfs S,
tra,
CXXI.
Quid per co porumfoliditatem, Squid yer
I

multm defcendat
;

fi

nempe fi perexigua fit ejus foliditas magna fit, ab S recdt.

vel con-

Per foliditatem hc intelligo quantitatem materiae

tertii

elementi, ex qu maculae hoc fidus involventes

i5

eorum

agitationem

intelligamus.

componuntur, cum ejus mole & fuperficie comparatam. Quippevis, qu materia vorticis AEIO id defert circulariter circa centrum S, aefl:imanda efi: magnitudinefuperficiei, fecundm quamipfi occurrit; quiaqu major efi: ifl;a fuperficies, e plus materiae in hoc agit. Vis autem, qu ifta materia verfs idem centrum S ipfum pellit, aefl:imanda efl; magnitudine fpatii quod ab eo occupatur. Quamvis enim omnis illa materia,
quae efl;in vortice

20

AEIO, conetur

recedere ab S, non
25

tamen omnis

tantm ea ejus pars, quae reipf inde recedit, cm hoc accedit; haecque eft aequalis fpatio quod ab eo fuit occupatum. Denique vis quam idem fidus N proprio fuo motu acquirit ad perfeverandum in eodem illo motu, quam ipfius agitationem voco, non aeftimanda eft ab ejus fuperficie,
agit in fidus N, fed
a.

3o

Pars IV,

art. zxiii.

i5g.

Pars Tertia.

171

nec tot ejus mole, fed tantm ab e ejus molis parte, qu;3e confit materi tertii elementi, hoc efl,
particulis materiae fibi

mutu

adhaerentibus, ex qui-

bus maculae ipfum involventes componuntur. Quantum enim ad materiam primi, vel etiam fecundi elementi, quae in eo
eft,

cm

affidu ex ipfo egrediatur,

72

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

59-160.

& nova redeat in locum exeuntis, non poteft

fuit impreffa,

nova ifta materia accedens vim retinere quse priori jam egreffae^

& praeterea vix

;

ulla ei fuit impreifa, fed

tantm motus, qui aliunde in e erat, determinatus eft verfus certam partem atque haec determinatio
variis caufis affidu poteft
CXXII.
Soliditatem non fol materiffed etiam magnitudine acJigU' r pendere.

mutari *.

Sic

videmus hc fupra terram aurum, plumbura

&

alia metalla,

cm

femel mota funt, majorem agitatio10

nem ve majorem vim ad perfeverandum in fuo motu retinere, qum ligna & lapides ejufdem magnitudi|

nis

& figurae

ac etiam idcirco magis folida effe pu-

tantur, five plus habere in fe materiae tertii elementi,

ac pauciores pros qui materia primi

tur.

& fecundi repleni5

Sed auri globulus effe poteft tam minutus, ut non tantam vim habiturus fit, ad motum fibi impreffum retinendum, qum globus lapideus vel ligneus mult major. Poteftque etiam maffa auri taies figuras induere, ut globus ligneus ipf minor majoris agitationis
fit

capax

nempe

fi

extendatur in

fila

aut
20

brafteas, aut fpongiae inftar multis minutis foramini-

bus excavetur, aut quocunque alio

ficiei

modo

plus fuper-

acquirat, pro
ille

ratione fuae materiae

&

molis,

qum
CXXIII.

ligneus globus.
ita fieri poteft
fatis

Atque

Quomodo

ut fidus N, quamvis mole peraS

globuli :o.lejles integro aliquo Jidere fol idi ores ejfe

pojfint.

magnum, &

macularum orticibus involulum, minus lamen habeat foliditatis, five minus aptitudinis ad motus fuos retinendos, qum globuli
multis
materiae fecundi elementi ipfum circumjacentes. Hi

enim globuli, pro ratione fua magnitudinis, funt omnium folidifiimi qui effe poffmt, quia nuUos in ipfis
a.

3o

Voir

t.

V, p. 387.

i6o-i6i.

Pars Tertia.

175
;

meatus, ali materi folidiori repletos, intelligimus & figuram obtinent fphaericam, quse omnium mini-

mum
5

habet fuperficiei, pro ratione molis fub

ut Geometris eft fatis notum.
fit

fe

con-

tentae,

Et

praeterea,

permagna difparitas inter ipforum exiguitatem & magnitudinem alicujus fideris, haec tamen ex parte ompenfatur, eo qud non vires fingulorum
quamvis
ex
iftis

globulis, fed plurium fimul, iflius fideris viri-

bus opponantur.
10

Cm

enim

illi

cum

aliquo lidere

circa cen|trum S rotantur, tenduntque

omnes, nec
fi

non etiam

iftud fidus, ut

ab S recdant,

vis

ind^

recedendi, quae

eft infidere,
iftis

fuperet vires fimul jundas,

quae funt in tt ex

globulis, quot requiruntur ad

:

fpatium quod fidus occupt replendum

i5

tune ipfum

recedet ab S, efficietque ut

ifti
illi

globuli in

locum fuum

defcendant;

&

contra,

fi

plus habeant virium,

cxxiv.

ipfum verfs S expellent. Fieri enim etiam facile poteft, ut fidus N mult plus -, y r habeat virium ad perieverandum in luo motu lecun. .

/*

Quomodo etiam
pojfint

ejfe

minus foUdi,

20

lineas retas,

qum

globuli materiae cleftis

tertii

ipfum circumjacentes, etiamfi minus materiae

elementi in eo contineatur,
iftis

qum

fecundi, in tt ex

globulis, quot requiruntur ad fpatium ipfi aequale

25

5q

occupandum. Quia cm fint fe mutu disjundi, & varios habeant motus, quamvis jundis viribus in illud agant, non poflunt tamen omnes fuas vires ita fimul jungere, ut nuUa earum pars inutilis fit contra autm omnis materia tertii elementi, ex qu maculae hoc fidus involventes arque ipfum ambiens componuntur, unam tantm mafifam facit, quae cm tota
:

fimul moveatur, tota etiam vis,

irV'RES. ill.

quam habet ad

perfe,3

174

Principiorum Philosophi^e
in fuo

161-162.

verandum
menta

motu, verfs eafdem partes tendit. Similemque ob caufam, videre licet in fluminibus fragglaciei, vel ligna quae aquse innatant,

majori

vi

perfequi curfum fuum, fecundm lineas redas,

qum

mult fortis in riparum finus impingere, quamvis minus materise tertii elementi in iis contineatur, qum in mole aquae ipfis
folere
aequali.

ipfam aquam,

& ide

cxxv.
Quomodo quidam
folidi, alii

|Denique
Jint

fieri poteil,

ut idem fidus minus habeat

globuli cleftes,

aliquo jidere magis minus.

foliditatis,

qum quidam

&

magis

10

qum
fit

alii

paul minores; tum propter jam didam raiftis

tionem, tum etiam quia, lict non magis nec minus

materiae fecundi elementi in

globulis minori-

bus fimul fumptis, qum in majoribus, cm sequale fpatium occupant, eft tamen in ipfis mult plus fuperficiei; & propter hoc materi primi elementi, quae angulos iis interjeftos replet, nec non etiam quibuflibet aliis corporibus, facilis curfu fuo revocantur,

i5

atque verfs alias partes defleftuntur,

jores.
CXXVI.

qum

alii

ma20

De

principio mots

Cometct.

Jam itaque, (\ ponamus fidus N plus habere fclidi-^ tatis qum globulos fecundi elementi, fatis remotos centro vorticis S, quos fupponimus omnes efife inter fe
sequales, poterit

magis vel fitione aliorum vorticum, quorum vicini difcedet; poteft enim diverfimod ab ipfis retineri vel impelli; ac etiam pro ratione fuae foliditatis, quae qu major eft, e magis impedit ne alise caufse poftea ipfum defleftant

&

quidem initio in varias partes ferri, minus accedere verfs S, pro varia difpo-

quam primm diredum eft. Verumtamcn non valde magn vi poteft impelli
de e parte in

3o

102.

Pars Tertia.

75

vicinis vorticibus, quia fupponitur juxta illos pris

quievifle

nec ide etiam

ferri

contra

motum
I

vorticis
S, fed

AEIO,

verfs eas partes quae funt inter

&

tantnVverfus
5

illas

quae funt inter

A & S;

ubi tandem

dbet pervenire ad aliquod

quam motu fuo

defcribit,

pundum, in quo linea tangat unum ex iis circulis.

176

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

162-164.

fecundiif quos materia cleflis

circa centrum

gyrat

& poftquam e pervenit, ita cUrfum fuum

|

ulte-

ris perfequitur, ut

femper magis ac magis recdt centro S, donec ex vortice AEIO in alium migret. Ut fi moveatur initio fecundm lineam NC, poftquam
pervenit ad C, ubi haec linea curva

NC

tangit circu-

lum, qui
circa

ibi defcribitur
:

globulis fecundi elementi

centrum S non poteft non ftatim recedere ab S per lineam curvam Ci, fitam inter hune circulum, & reftam eum in pundo C tangentem. Cm enim delatum fit ad C, materi fecundi elementi magis remot ab S qum ea quse eft in C, ac proinde celeris afta, fitque ipf folidius, ut fupponimus non potefl: non habere majorem vim ad perfeverandum in fuo motu fecundm lineam reftam tangentem iftum circulum; fed ftatim atque receflit pundo[C, occurrit
:

10

i5

materise fecundi elementi celeris motae, quae illum

nonnihil avertit linea rel, fimulque augendo ejus

celeritatem efficit ut ulteris afcendat fecundm lineam

curvam C2, quae e minus diftat red tangente, que hoc fidus folidus eft, & qu majori cum celeritate delatum
cxxvn.
Dt
continuatione tnots Corne tct per dtverfos vorticet.

20

eft

ab

ad C.

autem per hune vorticem AEIO hac ratione progreditur, tantam vim agitationis acquirit, ut facile

Cm

inde in alios vortices migret, atque ex his in alios.

25

Notandumque

eft,

cm

pervenit ad

2,

egrediturque

limites vorticis in

quo eft, ipfum adhuc aliquandiu retinere ejus materiam circa fe fluentem, nec plan ab e liberari, donec fatis alt in alium vorticem AEV pcnctrrit nempe donec pervenerit ad j. Eodemque modo ducit fccum malcriam hujus fecundi vorticis
:

3o

164-166.

Pars Tertia.

177
verfs 8 in fines

verfs

in fines tertii,

& hujus
idem

tertii

quarti;

ficque femper

facit,

quoties ex

uno

vortice in alium migrt. Et linea

quam motu

fuo def-

cribit,
5

teriae

diverfimod incurvatur, pro diverfo motu mavorticum per quos tranfit. Ita ejus pars 254

plan alio

modo

inflexa eft

qum

praecedens

NC

1/8

Principiorum Philosophie

i66.

quia materia vorticis F vertitur ab

A per E verfus V, &

I;

materia vorticis S ab
linese

per E verfus

iftius

autem

pars

67 8

ell fer

rea, quia materia vorticis in

quo

eft,

fupponitur g}Tare circa axem

XX.

Et fidera

ex unis vorticibus in alios hoc

pado migrantia

funt

Cometae
cxxviii. Phoinomena Cometajj^
^

ipforumque omnia phsenomena hc expliillos, fine ull

care conabor.

primis obfervatur
^

rgula nobis

mm.

nota,

unum

per hanc, alium per illam cli regionem

10

...

tranfmeare, ac intra paucos menfes aut dies con-

fpedu noftro abire, nec unquam plus, aut cert non mult plus, fed faepe multo minus qum mediam cli partem percurrere. Ac quidem cm primm apparere
incipiunt,folere fatis

magnos

videri,

nec poflea valde

i5

augeri, nifi

cm

valde

magnam

cli partem percur-

nint

cm autem
initio, vel

definunt, gradatim femper

imminui

atque

faltem circa initia fui mots, videri

celerrim moveri, fub finem autem lentiffim.

uno duntaxat memini me legiffe, diam cli partem peragrrit de illo fcilicet qui dicitur anno 1475, p*inio tenui capite ac tardi mots,
:

Ac de qud circitr me20

inter flellas Virginis apparuifle, ac paul pft mirae

magnitudinis faftus, per polum Borealem tam celeriter

incefliffe,

ut portionem circuli magni triginta

^5

vel

quadraginta graduum, un die, defcripferit; ac

:

En marge Apud Lothanum Sarfium, five Horatium Graflium in libr Aflronomic, ubi tanquam
19 Astrisque.

de duobus Cometis loquitur fed judico unicum

;

fuiffe,

cujus hiftoriam duobus audoribus habet, Regiomon-

tano
V.

&

Pontano

{r'dit.).

Cf.

t.

IV, p. iSi,

t.

et

14, et

665.

166-167.

Pars Tertia.
ftellas

179
,

tandem prope

Pifcis feptentrionalis

five in

figno Arietis paulatim videri defiifle.

Quae omnia hc

facile intelliguntur.'

Videmus enim
in vortice F,

CXXIX.

Horum

phcenomernan

|eundem Cometam, aliam cli partem

explicatio.

aliamque in vortice Y permeare, ac nullam efle per quam non poffit hoc pafto aliquando tranfire. Putandumque eft ipfum fer eandem celeritatem femper retinere illam fcilicet quam acquirit tranfeundo per
:

10

vorticum extremitates, ubi materia clellis tam cit movetur, ut intra paucos menfes integrum gyrum abfolvat, quemadmodum fupr didum eft". Et quia
hic

Cometa

gyri,

Y mediam tantm partem iftius & multo minus in vortice F, nunquamque in

in vortice
:

ulio
i5

mult plus percurrit idcirco tantm per paucos menfes in eodem vortice manere poteft. Atque fi connifi

fideremus illum nobis videri non poffe,

diu
eft in illo vortice,

quam;

prope cujus centrum verfamur

ibi

atque etiam non pris

alterius vorticis, ex
20

apparere,

qum^ materia

2$

quo venit, ipfum fequi & circumfluere plan defierit cognofcemus quo paflo, quamvis idem Cometa maneat femper ejufdem magnitudinis & fer femper sequ celeriter moveatur, debeat tamen videri major & celerior, initio fui curfs apparentis, qum in fine ac interdum in medio maximus & celerrimus putari. Nam fi putemus oculum fpeatofis effe prope centrum F. Cometa illi mult major
: ;

& celerior
qum
26

apparebit in
:

ubi

primm
j

videri incipiet,

in

4 ubi definet
:

quia linea F
(z*^*

mult brevior

En marge
t.

Vide

fig.

pag. 169

dit.).

a. Art. Lxxxii, p. 3j.

b. Voir

V,

p. 387.

l8o
eft

PRINCIPIORUM PhILOSOPHLE

167-168.

qum

F4,

&

angulus F43 acutior

fit

F 34. Si autem fpedator

illi

verfus Y,

qum angulus Cometa quidem

5,

aliquant major

&

celerior apparebit in
;

ubi

videri incipiet,

qum

in 8, ubi definet

fed

maximus
ubi erit
5
,

&

celerrimus apparebit,

dum
ut,

erit inter

&

7,

fpedatori proximus.

Ade

poffit inter flellas Virginis;

dum erit in ^ apparere dum inter 6 & 7, prope po-

lum Borealem,

&

ibi
;

gradus percurrere
mirabilis
cxxx.
men ad Terr.im ufqueferveniat.

un die triginta vel quadraginta ac tandem occultari in 8, prope

:

ilellas Pifcis feptentrionalis

eodem modo atque

ille

10

Cometa anni

1475, ^^^ dicitur Regiomon-

tano obfervatus.
Quaeri quidem potefl cur Cometse

niu

cum

in noitro
fint,

confpicuae

clo veriantur, lict ab ipfo longiffim

non appareant, cum tamen Fixse

diflent.

Sed in
emitqui

i5

eo difierentia
tentes,

eft,

qud

Fixae,

lumen

fe ipiis

mult fortis
illud,

illud vibrent

qum Cometae,

tantm

quod Sole mutuantur, ad nos refleunt. Et quidem, advertendo lumen cujufque ftellae effe aftionem illam, qu tota materia vorticis in quo verfatur, ab e recedere conatur, fecundm lineas redas ab omnibus ejus fuperficiei punftis eduftas, ficque omnem materiam vorticum circumjacentium premit, fecundm eafdem lineas redas vel alias aequipollentes (cm nempe iftae lineae, per alia cor:

20

25

pora obliqu tranfeuntes, in

iplis

refringuntur, ut

in Dioptric explicui), facile credi poteft

non modo

lumen proximarum ftellarum, ut F &yj fed etiam remotiorum, ut Y, vim habere movendi oculos incolarum terrae, qui putandi funt non long abeffe centro S. Cm enim illarum, fimulque vorticum ipfas cir-

3o

i68.

Pars Tertia.

i8i

cumjacentium vires, in perptue aequilibrio verfentur, vis radiorum ab F venientium verfus S minuitur quidem^ materi vorticis AEIO ipfis renitente, fed

tamen non tota

5

deletur, nifi in centre

ideque
ali-

nonnulla pervenire poteft ufque ad terram, quae

a.

Voir

t.

V,

p. 388.

l82

Principiorum Philosophie
diftat

168-170.

quantulum

ab

iflo

centro. Itemque, radii ab

ad terram venientes, tranfeundo per vorticem nihil in eo fuarum virium amittunt, nifi ratione diflantiae; non enim eorum vim magis minuit materia
hu|jus vorticis, ex eo

Y AEV,

qud ab F recedere conetur,

verfs partem fuae circumferentiae

VX, qum auget

ex eo qud etiam tendat ab F verfus aliam partem

circumferentiae
CXXXI. An Fix in verts locis yideantur & quid fit
:

AE
eft

atque

ita

de

caeteris.

Hcque obiter

advertendum, radios ab

ad ter10

ram

venientes, obliqu incidere in lineas

AE & VX,
ifti

Firmamentum.

quae defignant fuperficies, in quibus vortices

terftel-

minantur,
las fixas

& ide

in ipfis refringi.

Unde

fequitur,

non

videri

omnes ex

in quibus rvera exfiftunt,

locis fuperficiei vorticis

tanquam in locis fed tanquam fi efifent in

terra,

AEIO, per

quae tranfeunt

illi

i5

earum radii, qui perveniunt ad terram, five ad viciniam Solis ac forte etiam unam & eandem ftellam in duobus aut pluribus ejufmodi locis apparere. Quae loc cm non deprehendantur fuifife mutata, ex quo ab Aft;ronomis notata funt, non puto aliud qum
;

20

iftas

fuperficies per

nomen Firmamenti

efije

intelli-

gendum.
CXXXII. Cur Cometet
nobis

non videantur, cm
funt extra nojlrum coelum : & obiter, cur carbones fint nigri,
~

Cometarum autem lumen, cm fit mult debilius qum Fixarum, non fatis habet virium ad oculos noftros movendos, nifi fub angulo fatis magno videantur,

25

& ide ratione difi:antiae non apparent, cm clo

notum enim efl;, qu magis nobis remotum efl;, e fub minori
;

cineres albi.

noftro funt nimis remoti

aliquod corpus

angulo

autem ad ipfum propis accedunt, variae efle pofifunt rationes, ob quas priufquam in illud ingrediantur, confpicui non fint quarum
videri.
:

Cm

3o

170-172.

Pars Tertia.
fit

18 j

quaenam

praecipua,
fi

non

facile eft definire.

fit

Nam,
adhuc

exempli cauff,

oculus fpeftatoris

verfus F, non-

dum

videbit

Cometam

in 2, quia ibi cingetur

materi vorticis ex quo egreditur;

5

& tamen

videbit
efife

illum in 4, ubi erit remotior. Cujus rei ratio

teft,

po-

quod

ra|dii fideris

F tendentes verfixs

2, ibi refrin-

184

PrINCIPIORUM pHILOSOPHIi^

17a.

gantur in fuperficie convex materise vorticis

AEIO,

qu Cometam adhuc

involvit,

&

refraftio illa ipfos

removeat perpendiculari, juxta ea quae in Dioptric explicui^: quia nempe radii iili mult difficilis tranfeunt per hanc materiam vorticis AEIO, qum per
illam vorticis

AEVX:

unde

fit,

ut long pauciores
fi

perveniant ad
fieret;

Cometam, qum

refradio

ifta

non
pof-

hique pauciores, inde ad oculum

reflexi,

funt effe nimis dbiles ad

ratio efl,

quod valde

fit

eum movendum, Alia ver credibile, quemadmodum ea-

lo

dem femper

Lunae facis terram refpicit, ita femper

eandem cujufque Cometae partem verfs centrum vorticis in quo verfatur, converti, eamque folam radiis refledendis aptam effe. Sic nempe, m Cometa efl
in 2, illa ejus pars quae radios potefl remittere,
fita efl

oppo-

i5

centro S, necide videri potefl ab

;

iis

qui funt

juxta F

fed progrediendo
F,

ad
ibi

invertit fe brevi

tempore verfs

atque ide

tune incipit videri.

efl,

Nam

rationi valde

confentaneum

primo, ut puteac

mus, dum Cometa tranfit ab N per C verfs 2, illam ejus partem quse fideri S obverfa efl, magis agitari &
rarefieri

propter adionem
tenuiores

iflius fideris,

qum

aliam

partem ab eo averfam. Secundo, ut putemus agitatione

ifl,

&

(ut ita loquar) molliores parz5

ticulas tertii elementi, quae funt in ejus fuperficie, ab

e feparari
dt,

unde

fit

ut radiis refledends aptior va-

qum

fuperficies alterius partis.

Quemadmodum

ex

iis

qux de ign infr dicuntur'', poterit intelligi,

:

14 Ejt vtarge
a.

NB. Vide
lxxx

fig.

pag. prc.

(/'" dil.).

Voir

t.

VI,

p. 93, eic. et suiv.

b.

Pars IV,

art.

lya-iy'*

Pars Tertia.

i8,

quam carbones extindi videntur nigri, non aliam effe qum qud omnis eorum fuperficies, tam interna qum externa, particulis iftis tertii elerationem ob
menti mollioribus contefta
liores
fit;
|

quse particulae

mol-

cm

ignis vi reliquis feparantur, carbones,

nifi

qui nigri erant, in cineres, non

ex duris

&

folidis

particulis conflatos atque ide albos, mutantur;

&

nulla funt corpora refledendis radiis magis apta

alba, nulla minus
10

qum

qum

nigra. Tertio, ut

partem illam rariorem Cometa^, ali ad motum, & ide, juxta leges Mechanicae, debere femper efle in concav parte lineae curvae, quam

putemus minus aptam efle

Cometa motu fuo

dis incedit,
i5

defcribit

quia

fie ali

paul tar-

&

cm, lineae iftius cavitas femper refpi-

ciat

centrum

vorticis in

quo

eft

Cometa
uno

(ut hc cavi-

tas ejus partis

NC

refpicit

centrum

S, cavitas partis

2^4

refpicit F &c.), ide illum ex

vortice in alium

tranfeundo converti. Ut videmus in

volantibus,
20

fagittis

per arem
ali

pennatam earum partem

efle

femper

inferiorem

cm

afcendunt,
aliae

&

fuperiorem

cm

defcen-

dunt. Denique plures

rationes dari poflent, cur

25

Cometae nobis non videantur, nili quamdiu tranfeunt per noflrum clum ex minimis enim momentis pendet, ut idem corpus radiis refledendis aptum fit vel ineptum & de ejufmodi particularibus efFedis, de quibus fatis multa exprimenta non habemus, fufficere debent verifimiles caufae, lict eae forte non iint verae. Praeter haec autem, obfervatur etiam circa Cometas, longam radiorum veluti comam fulgere, qu
: :

CXXXIII.

De Cometarum coma, & variis ejus pltcenomenis.

3o

nomen fuum
i5
:

accepe'runt
Vid.
fig.

atque

ifl;am

comam femper

En marge NB.

pag. 171 (/" dit.).

i86

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
:

173-174.

in parte Sole prseterpropter averf videri

fi

Terra

ilet in line

red

inter

Cometam
vifus

adeo ut & Solem,

crines in
Et

omnes Cometa anni

partes difperfi circa illum appareant.

1475,

cm primm

eft,

comam
quia in

prseferebat; in fine

autem
I

fuse apparitionis,

oppofit cli regione verfabatur,

hebat. Haec etiam

comam

poil fe tra:

coma

longior

efl vel

brevior

tum

ratione magnitudinis Cometae, in

minoribus enim

nulla apparet, nec etiam in magnis,

cm
;

noftro
10

afpelu recedentes perexigui efle videntur

ratione loci, cseteris
tior eft line

tum etiam

enim paribus, qu
longior
eft

terra renlo-

red, quse duci poteft Cometa ad

Solem, eo

ipfius

coma

& interdum

latente
inftar
iita
i5

Cometa fub

radiis Solis, ejus

comae extremitas

trabis igneae fola confpicitur.

Ac denique coma

interdum pauU latior efl, interdum anguilior; interdum refta, interdum curva & interdum Sole dire;

r.xxxiv.

De quddam rejraione, qu ijta coma

deptndet

d averfa, interdum non ita prsecif. Quorum omnium rationes ut intelligantur, novum quoddam genus refradionis, de quo in Dioptric non

20

adum

efl,

quia in corporibus terreflribus non nota-

tur, hc efl

confiderandum. Nempe, ex eo quod glo-

buli clefles

non

fint

omnes

inter fe quales, fed

paullatim minuantur certo

termino,

intra

qucm
25

continetur fphecra Saturni, ufque ad Solem, fequitur

radios luminis, qui per majores ex
iflis

globulis com-

municantur,

cm ad minores

deveniunt, non

modo

fecundm
CXXXV,
Explicaito
ijius re-

lineas redas progredi dcbere, fed etiam ex

parte ad latera refringi

& difpcrgi.
in

Confidcremus, excmpli caufT, hanc figuram,

multis globulis perexiguis incumbunt
alii

qu

3o

fraionis.

mult

ma

I74-76.

Pars Tertia.

187
in continuo

jores,

putemufque ipfos

efle

omnes

motu,

quemadmodum
fcripfimus
:

globulos fecundi elementi fupr de-

ade ut, fi unus ex ipfis verfus aliquam partem pellatur, exempli cauff, A verfs B, ejus aftio
5

aliis

omnibus qui

re-

perientur in line re-

d, ab ipfo verfs illam partem protenf,

10

mor communicetur. Ubi notandum eft, adio|nem quidem

fine

ifiam ab

ufque ad

C
1

integram perveni-

aliquam tamen ejus partem C ad B

re, fed

tranfire pofife, ac refi-

duum verfs D &

pellere

E difpergi. Globus enim

2

C non poteft

globulum
I

verfs B, quin fimul etiam pellat

20

D & E. Neque efl; par ratio, cm verfs C quamvis globus A pellit duos globos 4 & enim haec ejus adio duobus illis globis 4 & ita excipiatur, ut videatur etiam defledi verfs D & E, reft aequaliter tamen tendit ad C tum quia globi ifti 4 &
globulos

&

verfs

25

utrimque ab aliis fibi vicinis fufFulti, totam illam reilituunt globo 6 tum etiam quia continuus eorum motus efficit, ut nunquam per ullam temporis moram haec adio duobus fimul excipiatur, fed tantm, ut fuc;

ceffiv

3o

nunc ab uno & mox ab altero tranfmittatur. Cm autem globus C pellit trs fimul i, 2, j verfs B, non ita potefl, ejus adio ab illis ad unum aliquem remitti; &, quantumvis moveantur, femper aliqui ex
|

i88
ipfis

Principiorum Philosophie
;

176.

aftionem illam obliqu excipiunt ideque, quamvis prsecipuum ejus radium re verfs B deducant, innumeros tamen alios debiliores utrimque vexfs D
E difpergunt. Eodemque modo, fi pellatur globus F verfs G, cm ejus adio pervenit ad H, ibi communicatur globulis 7, 8, 9, qui prsecipuum quidam ejus radium mittunt ad G, fed alios etiam verfs D & B
difpergunt. Hcque notanda eft differentia, qu3e oritur

&

ex obliquitate incidentiae iflarum adionum in circu-

lum

CH

aio enim ab

ad C,

cm

perpendicula-

10

riter incidat in illum

circulum, radios fuos sequaliter

utrimque difpergit verfs

D&E

aftio

H, quse in eundem obliqu incidit, nifi verfs ipfius centrum, faltem

dentiae

autem ab F ad non difpergit fuos

fi

obliquitas inci1

tur

graduum 90 ver fupponaminor, nonnuUi quidem ejus aftionis radii etiam

fupponatur
effe
;

in aliam

partem mittentur, fed

nifi

aliis
ifta

mult debiliores,

&

ide vix fenfibiles,

:

cm

obliquitas efl valde

parva

contra autem radii, qui verfs centrum circuli

ifta obli-

obliqu fparguntur, e funt fortiores, quod

quitas efl major,
cxxxvi.
'^
''^nit^comct!^^^'^

20

Quorum omnium
efl

demonflratione percept, facile

:

illam transferre ad globulos clefles

fit

quamvis
iflis

enim nullus

locus, in

quo

fie

majufculi ex

globulis alios mult minores tangant, quia

tamen

ipfi

25

gradatim funt minores

&

minores, certo termino

facile credi potefl

ufque ad Solem, ut dilum efl%

non

minorem

effe difFerentiam, inter illos qui funt fupra

& illos qui funt juxta orbitam Terrae, qum inter majores & minores mox defcriptos atque
orbitam Saturni,
:

3o

a.

Art. Lxxxii et lxxxv, p. 137 et 140.

'76-178.

Pars Tertia.
iftius inaequalitatis
|

189

inde intelligi efedum

effe

debere in hac Terrae orbit,

qum

fi

non alium minimi ma-

jufculis

immdiate fuccederent; nec alium etiam in

locis intermediis, nifi

qud
quas

lineae
ifti

fecundm
fint

radii difper-

guntur, non

redae,

fed paulatim

injflexae.
fit

Nempe,
10 2 j

fi

Sol,

4 5 orbita per quam

Terra anni fpatio defertur

fecundm ordinem notarum 2, 3,4,

DEFG<H> terminus
i5

ille

quo globuli cle-

ftes

incipiuntgradatim

effe minores

& minores
dixi-

ufque ad Solem (quem

20

terminum fupr mus* non habere

figu-

ram

fphaerae perfeftse,

fed fphaeroidis irregularis,

verfs polos mul-

t depreflioris,
25

qum

verfs eclipticam),

&
>

fit

Cometa in noftro
:

clo exiflens

putan-

dum eft radios Solis in hune Cometam impingentes, ita inde re|fle;i verfs omnes partes fphaeroidis DEFGH,
3o

ut
a.

ii

qui perpondiculariter incidunt in F,

uvres. Hl.

maxim qui'*

Art. Lxxxi, p, i35-i37.

190

Principiorum Philosophie
,

178-179.

dem? ex parte, red pergant ufque ad ) fed tamen etiam nonnulli ex ipfis hinc inde fpargantur & qui oblique
;

incidunt in G,

non tantm red pergant verfus 4,

;

fed

etiam ex parte refrangantur verfus ) & denique qui incidunt in H, red non perveniant ad orbitam Terrae, fed tantm reflexi verfus 4 & 5, ficque de cseteris.

Unde patet, fi Terra fit in orbitae fuae parte 5 hune Cometam ex e vifum iri cum coma in omnes partes quod genus Cometse Rofam vocant radii difperf
,
:

enim

direfti

ad

5,

ejus caput;
5

alii

autem debi-

10

liores, qui

ex E

& G verfus

refleduntur, ejus crines

in 4,

idem Cometa ex e videbitur per radios redos CG4, & ejus coma, five potis cauda, verfus unam tantm partem protenfa,
exhibebunt. Si ver Terra
fit

per radios ex

H &

aliis locis,

quae funt inter

fi

G & H,
fit

i5

verfus 4 reflexos.

Eodemque modo,

Terra

in 2,

Cometa ex e videbitur ope radiorum redorum CE2, & ejus coma ope obliquorum qui funt inter CE2 &

CD 2,

nec

alia erit differentia, nifi

qud, oculo exi-

ftente in 2,

Cometa mane

videbitur,

& coma
Cometa
S,

ipfum
vide-

20

praecedet

oculo autem exiftente in

4,

bitur vefperi,
CXXXVII. Quomodo etiam trabes
appareant.

& caudam
oculus
fit

fuam

pofl: fe trahet.

Denique,
videbit

fi

verfus

pundum

impedietur
25

radiis Solis ne

Cometam ipfum

videre poffit, fed

CXXXVIII. Cur Cometarum cauia, non Jemptr in

tantm ejus comae partem, inftar igneae trabis, quae apparebit vel vefperi vel mane, prout oculus propior erit pundo 4 vel pundo 2 atque forte una mane & alia vefperi poterit apparere, fi oculus in ipfo pundo medio 5 exfiftat. Et quidem haec coma vel cauda interdum reda, interldum nonnihil incurva efle dbet interdumque in
;

3o

179.

Pars Tertia.

191

reft line, quae tranfit per centra Cometae

&

Solis,

parf : Sole dire

aveij'a,

nec femper

interdum nonnihil ab e defledens; ac denique interdum latior, interdum anguilior, vel etiam lucidior,

reS'a videatur.

cm nempe
roidis

radii latrales verfs

oculum convergunt.

Haec enim omnia fequuntur ab irregularitate fphae-

DEFGH
eft,

deprefior
gis

quippe verfs polos, ubi ejus figura caudas Cometarum exhibere dbet ma:

10

redas & l^tas in flexu qui eft inter polos & eclipticam, magis curvas, & Solis oppofito defledentes; & fecundm iftius flexs longitudinem, magis lucidas & anguftas. Nec puto quicquam hadenus circa Cometas fuiffe obfervatum, faltem quod nec pro fabula, nec pro miraculo fit habendum, cujus caufTa hc non
;

habeatur.
i5

Quseri tantm poteft, cur non etiam comae circa

ftellas fixas,

cxxxix.
Cur
taies

ac circa altiores planetas

Jovem

& Satur-

comce circa

Fixas aut Planetas

non appareant.

20

25

num, appareant. Sed facilis refponfio efl. Primo, ex eo qud non foleant videri in Cometis, cm eorum diameter apparens non efl major qum fixarum, quia tune ifli radii fecundarii non habent fatis virium ad oculos movendos. Ac deinde, quanfum ad fixas, quia cm lumen Sole non mutuentur, fed illud ex fe ipfis emittanr, ifla earum coma, fi quae fit, hinc inde in omnes partes fpargi dbet, atque efTe perbrevis jamque rvera circa ipfas talis coma efTe videtur neque enim
;
:

uniformi line circumfcriptae, fed vagis radiis undique cindae apparent & non mal forfan earum etiam
;

3o

tamen plures aliae caufae efTe pofTunt) hue referemus. Quantum autem ad Jovem & Saturnum, non dubito quin, ubi ar efl admodum punis, brves etiam interdum comae, in partem Sole
fcintillationem (cujus

192
|

pRiNciPiORUM Philosophie

179-180.

averfam protenfae, circa ipfos videantur; & fcio me taie quid alicubi olim legiffe, quamvis audoris non
recorder.

Quodque

ait Arifloteles,

i.

Mtorologie,

cap. 6, de Fixis, eas etiam ab igyptiis comatas non-

puto de his planetis potis effe intelligendum quod autem refert de coma cujufdam ex flellis quse funt in femore Canis, fe confped, vel ab aliqu in are valde obliqua refradione, vei
vifas fuiffe,
;

nunquam

potis ab

illius

oculorum

vitio proceffit

addit enim
in
10

minus
cxL.

fuiffe

confpicuam,
iis

ipfam intendebat,

cm oculorum aciem qum cm remittebat.

^^
^^picnetJ^^^'^

omnibus quae ad Cometas fpedant, revertamur ad Planetas, putemufque fidus N minoris agitationis effe capax, five minus habere foliver, expofitis
ditatis,

Nunc

qum

globulos fecundi elementi qui funt ver-

i5

fus circumferentiam noflri cli, fed

tamen aliquant

plus habere,
.

qum

aliquos ex

iis

qui funt verfs So-

lem.
Solis

Unde

intelligemus illud, flatim atque vortice

eft,

abreptum

continu verfs ejus centrum

20

defcendere debere, donec devenerit ad eos globulos

clefles, quibus in foliditate, five in aptitudine ad per-

feverandumln fuo motu perlineas redas, eft aequale. Cmque tandem ibi erit, non amplis ad Solem magis
accedet, nec etiam ab eo recedet,
aliquibus
aliis cauffis
nifi

quatenus ab
25

nonnihil hinc inde propelletur;

fed inter iftos globulos cleftes libratum, circa

affidu gyrabit,

Solem

&

erit Planeta.
ibi

Quippe

fi

propis ac-

cedcret verfs Solem,

i3

verfaretur inter globulos

(i^* dit.).

En marge NB.
:

Vide

fig.

pag. 171

a.

Voir ci-avant

la

Hgure de

la p. i83.

-,

i8o-i8i.

Pars Tertia.

193

cleftes paull minores, ac proinde quos fuperaret vi

ad recedendum centro circa quod gyrat & celeris motos, ac proinde quibus ifta ejus vis fimul cum agitatione augeretur, ficque inde rurfus regredi debe;

ret. Si
I

ver Sole magis recederet,

ei

occurrerent

globuli cleftes aliquant

minus

cleri ter moti, ac

proinde qui ejus agitationem minuerent; & paull majores, ac proinde qui vim haberent ipfum verfs

Solem
10

repellendi.

Aliae

autem

cauffse, quse

Planetam circa Solem

:

ita

CXLI.
Caujfcv, quibus ejus

libratum nonnihil hinc inde propellunt, funt primo, qud fpatium, in quo fimul cum tot materi cli rotatur,

crrores pendent. Pri-

non

fit

perfed fphaericum
eft,

necefle eft enim,

ubi hoc fpatium latius

i5

ut

ifta

materi cli lentis

CXLII.
Secunda.

fluat,

qum

ubi anguftius.

Secundo", qud materia primi elementi, ex quibufdam vicinis vorticibus verfs centrum primi cli
fluendo,

&

inde ad quofdam alios refluendo,

tum

globulos fecundi elementi, tum etiam Planetam inter

20

ipfos libratum, diverfimod poffit

commovere.
in

Tertio,

qud meatus qui funt

corpore

iftius

CXLIII.
Tertia.

Planetae, aptiores effe poflint ad parti culas ftriatas,

aliafve primi elementi quae ex certis

cli partibus
:

venjunt,
25

ut

qum ad reliquas, iftorum meatuum orificia,

unde fit, quse circa polos macurecipiendas

larum

fidera involventium formari

fupr diximus,
verfs alias ob-

verfs iftas cli partes potis

vertantur.
8 majores] minores (/" dit., faute).
a.

qum

cxLV.

Voir t. IV, p. 181, Voir aussi t. V,

1.

12-17.
1.

^^ mme, pour
7, etc.

les art. cxliii,

cxliv

et

p. 259,

194
CXLIV.
Quarta.

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
ifto

181-182.

Quarto, qud jam ant aliqui motus in

effe potuerint, qui diutiffim in
aliae cauflae

Planet

eo perfeverant, lict

rpugnent. Ut enim videmus turbinem^,

ab hoc folo qud femel puero intorqueatur, fatis virium acquirere ad perfeverandum in fuo motu per
aliquot horse minuta, interimque aliquot millia gyro-

rum

abfolvere, quamvis

mole

fit

exiguus,

& tum

ar

circumjacens,
adverfentur
:

tum etiam

terra, cui infiflit, ejus

motui
lo

ita facile credi pojteft,

ex hoc folo qud

efl, fuerit

aliquis Planeta,

cm primm fadus

motus,

eum

prima

mundi origine ad hoc ufque tempus,

celeritatis, circuitus
efl
:

abfque ull notabili imminutione

fuos continuare potuiiTe

quia mult brevius

temi5

pus quinque vel fex millium annorum, quibus mundus ftetit, fi cum magnitudine alicujus Planetae comparetur,
turbinis
cxLv.

qum tempus unius

horae minuti

cum

exigui

mole collatum. Quint denique, qud vis ita perfeverandi in fuo motu fit mult firmior & conilantior in Planet, qum
in materi clefi;i

eum

circumjacente

ac etiam

fir-.

20

mior
vis in

in

magno Planet qum

clefi:i

in minore.

Quippe
fint

ifla

materi

pendet ex eo, qud ejus globuli

fe
ut
25

fimul confpirent in

eundem motum; cmque

momentis
ita

mutu disjundi,

parvis ex

fieri potell,

nunquam tam celeriter movcri, qum globulos cleftes eum circumjacentes ctfi enim aquct illum corum motum, quo fimul cum
fequitur Planctam
:

modo Unde

plures,

modo

pauciores

fimul confpirent.

ipfis fcrtur,

illi

intrim habent alios plures, quatenus

funt.

fe
a.

mutu disjundi
t.

Inde etiam fequitur,

cm

3o

Voir

V,

p.

173.

i82-i83.

Pars Tertia.

195

horum globulorum cleftium motus acceleratur, vel tardatur, vel infleditur, non tantopere, nec tam cit
accelerari, vel tardari, vel infledi
inter ipfos verfantis.
5

motum

Planetae
cxlvi.
pianetarum.

Quse omnia fi confiderentur niliil occurret circa phsenomena Planetarum, quod non plan conveniat
,

.De omnium

prima produione

cum

legibus naturse nobis expofitis*, cujufque ratio

ex jam diftis non facile reddatur. Nihil enim vetat quomins arbitremur, vafliffimum illud fpatium in
10

quo jam unicus vortex primi cli continetur,

in

initio

quatuordecim plurefve

vortices fuifle divifum,

eofque
fuis

ita fuiffe difpofitos, ut fidera quae in centris

habebant, multis paulatim maculis tegerentur,

ifti

&

deinde
i5

vortices uni ab aliis deftruerentur,

:

modo

jam nobis defcripto ^ unus citis, alius tardis, pro diverfo eorum fitu. Ade ut, cm illi trs, in quorum
centris erant Sol, Jupiter

&

Saturnus, cteris eilent

20

minorum Jovem circumftantium verfabantur, verfs Jovem delapfa fint & quae in centris duorum aliorum Saturno vicinorum, verfs Saturnum (faltem fi verum eft duos
majores, fidera, quae in centris quatuor
;

25

jam Planetas circa ipfum verfari) &. Mercurius, Venus, Terra, Luna &. Mars (quae fidera etiam fingla fuum vorticem pris habuerunt), verfs Solem; ac tandem etiam Jupiter & Saturnus, un cum minori;

bus fideribus iis adjunclis, confluxerint verfs eundem Solem, ipfis mult majorem, poftquam eorum vortices fuerunt abfumpti Sidra autem reliquorum
;

iSaMumt
a.

{i"dit.).
xxxix
et xl, p. 62,

Pars

II, art. xxxvii,

63

et

65 ci-avant.

b. Art. cxv, cxvi et cxvii, p. 162-166.

196

Principiorum PhILOSOPHIvE
li

183-184.

vorticum,

unquam

plura fuerint

qum quatuorde-

CXLVIL
Cur quidam Plancfa'
Jitit aliis

a Sole re: iique ab eorum magniludine fol non penderr.

motiorci

hoc fpatio, in Cometas abierint. Sicque. jam videntes primarios Planetas, Mercurium,Venerem,Terram, Martem, Jovem & Saturnum, ad diverfas diflantias circa Solem deferri, judicabimus id ex eo contingere, qud eorum qui Soli viciniores funt, foliditas lit minor qum remotiorum. Nec mirabimur Martem, Terra minorem, ipf tamen magis cim
in

Sole diftare, quia folidior nihilominus effe poteft,

foliditas fol
CXLVIII.

cm
10

magnitudine non pendeat^.

iftis

Et videntes inferiores ex

Planetis, altioribus

Cur

Soli viciniorcs celeriiis aliis movc'antur ; & tamen ejus

tardijfi-

macul fiut

putabimus id ex eo fieri, qud materia primi elementi, quse Solem componit, celerrime gyrando, viciniores cli partes magis fecum abripiat qum re|motiores. Nec intrim mirabimur, qud maculse quse in ejus fuperficie apparent, mult
celeris in
ferri,

orbem

i5

tardis ferantur

qum

ullus Planeta

(quippe in bre-

viffimo fuo circuitu viginti fex dies

rius

impendunt, Mercutrs
20

autem
Sl

in fuo

plufqum fexagies majori, vix

qui
nifi

menfes,

Saturnus in fuo forte bis millies majori, an;

nos tantm triginta

celeris ipfis moveretur,

plus ccntum deberet impendere).

Hoc enim putabimus

elementi, ortae

acciderc exeo, qud particulse

tertii

continua macularum
circa Solem, atque ib
five aitheris

diifolutione,

congregat

fint

magnam quandam molem

forte ufque ad fphaeram

aris

25

componant,
fint

Merin-

curii vcl

etiam ulteris extenfam; cujus aetheris parvalde irreguhires

ticule,

cm
fie

&

ramofa,

fibi

viccm

adhaerent, ut

non disjundim concitentur,

quemadmodum
a.

globuli materite cleflis, fed

omnes

3o

Art. cxxi cC cixii, p. 170 et \ji,

i84-i85.

Pars Tertia.

197

fimul Sole rapiantur,

lares,

& cum

ipfis

tum maculse
:

fo-

tum etiam pars cli Mercurio vicina unde fit, ut non mult plures circuitus qum Mercurius, eodem tempore abfolvant, nec proinde tam cito moveantur. Deinde, videntes Lunam non modo circa Solem, fed fimul etiam circa Terram gyrare, judicabimus id
vel ex eo contingere, qud, ut Jovis Planetse verfs

CXLIX. Cur Luna circa. Ter^ ram gyret.

Jovem,
lO

fie

ipfa verfs

Terram

confluxerit,

priufquam

haec circa

Solem

ferretur; vel potis qud,

cm non
in

minorem habeat vimagitationis qum Terra,

fphaer circa
;

Solem debeat verfari minor, aequalem habens vim agitationis, celeris debeat ferri. Nam, Terra exifiente circa Solem S, in cir-

edem &, cm mole fit

culo
i5

NTZ, cum quo

celeris afta

defertur ab

N
|

per

verfs Z,

fi

Luna

parte circuli

eodem deveniat, in qucunque NZ eam initio efile contingat, brevi

accedet ad A, ubi vicini Terrse impedita ne red

198

Prin-cipiorum Philosophie

i5-i86.

ulteris pergat, defledet

curfum fuum verfus B

fie

dico

verfus B, potis

qum

verfus D, quia

line red

minus defleftet. Dum autem ita perget ab A verfus B, omnis materia cleftis contenta in fpatio ABCD, quse
ipfam defert, contorquebitur in

modum

vorticis circa

centrum T ficque etiam

;

efficiet

ut Terra circa

fuum
circu-

axem gyret, dum intrim hsec omnia fimul per lum NTZ circa centrum S ferentur^.
CL.

Cur Terra circafuum

axent vertatur.

Quanquam
circa

alise

prseterea fint
:

cauflae,

cur Terra
fuerit
10

proprium axem vertatur

fie

fi

enim antea

fidus lucidum, in alicujus vorticis centro confifl:ens,

ibi

procul dubio

elementi, in
CLI.

nunc materia primi ejus centro congregata, fimiles adhuc

gyrabat;
i5

&

Cur Luna celeris fcratur qum Terra.

CLII.

Cur femper Luna- faciis, quamproxim ecdem Jil Terne obVi-rja.

motus habet, ipfamque impellit''. Necmirabimur, hancTerramfer tricies circa fuum axem convolvi, dum Luna tantm femel circumferentiam circuli ABCD percurrit. Cm enim haec circumferentia ABCD fit circiter fexagies major Terrse ambitu, fie Luna duplo celeris adhuc fertur qum Terra; & cm ambae agantur ab edem materia clefl:i, quam credibile eft non minus celeriter moveri propeTerram qum prope Lunam, non videtur alia caufa efife majoris in Lun celeritatis, qum qud minor fit qum Terrai Non etiam mirabimur, qud femper eadem pars Lunae fit Terrae obverfa, vel cert non multm ab e deflelat; facile enim judicabimus id ex eo contingere, qud alia ejus pars aliquant fit folidior, & ide Terram circumeundo majorem ambitum debeat percurI

20

25

a.

Voir

t.

IV, p. 464-465; V,
p.

et

i.

V, p. 3i3,

1.

4, p. 346,

1.

i3, ci

p J88

b.

Tome

173.
1.

c. Ibid., p.

346,

34.

i86.

Pars Tertia.
;

199

rere

ad exemplum ejus quod paulo ant notatum eft* de Cometis. Et cert innumerae illae insequalitates

inftar

montium &

vallium, quae in ejus facie obverf

perfpicillorum ope deprehenduntur,

foliditatem videntur arguere
tatis
;

minorem

ipfius
folidi-

hujufque minoris

10

nunquam in confpedum noftrum venit, folm lumen dired Sole miffum excipiat, haec autem etiam illud quod ex terra refleditur. Neque magis mirabimur, qud Luna videatur aliquant celeris moveri, & in omnes partes curfu fuo minus aberrare, cm plena eft vel nova, qum cm dimidia tantm apparet five cm eft verfs partes
caufa
efl'e

poteft,

qud

alia ejus facis, quse

CLIII.

Cur Luna cedat, &

celeris in-

fuo motu medio minus aberret in conjunionibus,

qum
fit

in quadris ; & cur ejus clum non

rotundum.

cli
i5

vel D,

qum cm

eft

verfs

vel C.

Quia cm

globuli cleftes, qui continentur in fpatio ABCD, ratione magnitudinis & mots diverfi fmt, tam ab iis
a.

Art. cxix et cxxiii, p. 168 et p. 182.

200
qui funt infra verfs L,
iis

Principiorum Philosophi^e

186-187.

D verfiis K, qum
|

ab

iis

qui funt fupra

autem qui funt verfs

N &Z
non

fint fimiles,

liberis fe diffundunt verfs

A & C, qum

verfs

B
;

&
ac

D.

Unde

fequitur

ambitum

ABCD

effe

circulum

perfeftum, fedmagis ad

ellipfis

figuram* accedere

materiam cli lentis ferri inter C & A, qum inter B & D*"; ideque Lunam, quae ab ift materi cli defertur, & propis accedere debere verfs Terram, fi fit in motu ad accedendum, & magis removeri, fit in motu ad recedendum, cm ipfam contingit efife verfs A vel
C,
CLIV. Cur fecundarii Planetct

10

B vel D. Neque mirabimur qud Planetae'^,

efl

qum cm

verfs

qui juxta Satur-

qui funt circa Jo-

num
fum
a.

efle dicuntur, lentiflimo vel nullo

motu

circa ip-

vcm, tam celcnier ; qui ver funt circa

ferantur, contra
t.

autem qui funt juxta Jovem, circa

Voir

b.

c.

Tome Tome

V, p. 259, 1. 26. IV, p. 464. IX, p. 198 de la traduction franaise, note

e.

87-1 88.

Pars Tertia.

201

illum gyrent,

& quifque tant celeris & Terra,

irca

quant Jovi

eft

Saturnum, tm tard
vel nullo

modo mo-

vicinior. Hujusenimdiverfitatiscaufaeirepoteft,

qud

veantur.

proprium axem agatur; Saturnus autem, ut Luna & Gometae, femper eandem fui partem convertat verfs centrum vorticis in quo
Jupiter, ut Sol
|

continetur.

10

non mirabimur, qud axis, circa quem Terra diei fpatio convolvitur, non fit perpendiculariter eredus fupra planum eclipticae, in quo anni fpatio circa Solem rotatur, fed plufquam viginti tribus gradibus perpendiculo declinet unde oritur diverfitas aeftatis & hyemis in terra. Nam motus annuus Terrae
Praeterea
:

GLV.
Cur poli jEquatoris & Elipticee multm dijlent ab invicem.

in ecliptic praecipu determinatur confenfu totius

i5

20

Solem gyrantis, ut patet ex eo, qud omnes Planetae in eo quamproxim confentiant direftio autem ejus axis, circa quem fit motus diurnus, magis pendet partibus cli, quibus materia primi elementi verfs ipfam fluit. Quippe cm imaginemur omne fpatium, quod jam primo clo occupatur, fuifle olim divifum in quatuordecim plurefve vortices, in quorum centris erant illa fidera, quae nunc converfa funt in Planetas, fingere non poflumus illorum omnium fiderum axes verfs eafdem partes fuiffe converfos hoc enim cum legibus naturse non convemateriae cleftis circa
;
;

25

niret.

Sed valde credibile eftmateriam primi elementi,

quae in Terrae fidus confluebat, ex iifdem fer partibus

firmamenti veniffe, quas nunc adhuc ejus poli refpiciunt

;

atque

dum multi macularum cortices fupra hoc

fibi

fidus paulatim generabantur, particulas lriatas iftius

D

meatus in his corticibus efFormffe, ipfofque ad magnitudinem & figumateriae primi elementi multos

202

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
fie aptfle,

88-1 8g.

ram fuam

ut vel

nuUum

vel

non nifi

diffici-

lem tranfitumpraeberepoffintparticulisftriatis, quse ex fieque illas, quae aliis firmamenti partibus aeeedunt fibi aptos meatus per globum Terrae feeundm ejus axem eflformnint, em nune ad|hue per ipfum perptu fluant, efficere, ut ejus poli verfs eafdem partes
:

cli quibus veniunt, dirigantur*.

CLVI. Cur paullatim ad invicent accdant.

Intrim tamen, quia duse converfiones Terrae, annua

fcilicet

& diurna, commodis

peragerentur,

fi

firent
10

circaaxesparallelos, cauflse hocimpedientes paulatim

CLVII.
Ultima & maxime ge~ neralis caufa om-

utrimque immutantur; unde fit, ut fuccefifu temporis declinatio Eclipticse ab ^quatore minuatur. Denique non mirabimur, qud^omnes Planetae,

nium

incequalitatum, quce in motibus cor-

porum mundanorum
reperiuntur.

quamvis motus circulares femper affedent, nuUos tamen circulos perfeos unquam defcribant, fed modis omnibus, tam in longitudinem qum in latitudinem, femper aliquantulum aberrent. Cm enim omnia corpora, quae funt in univerfo, contigua
fint,

i5

atque in

fe

motus uniufcujufque motibus aliorum omnium dependet, atque ide innumeris modis variatur. Nec ullum plan phaenomenum in clis eminus confpedis obfervatur, quod non putem hc fatis fuiffe explicatum. Superefl;, ut deinceps agamusde illis, quae cominus fupra Terram videmus.
agant,
H.

mutu

20

Voir

t.

IV, p. 182,

1.

20.

PRINCIPIORUM

PHILOSOPHIE
PARS QUARTA.
De
Etfi

Terra.

credi nolim, corpora hujus

mundi adfpedabilis
qui fupr defcriptus

I.

genita
efl,

unquam

fuiffe illo

modo

Falfam hypothefim, qu jam ante ufi fumus,ejfe retinendam,

ut jam fatis praemonui^, debeo tamen

hypothefim adhuc retinere, ad ea quae

apparent explicanda; ut tandem
10
fi,

eandem fupra Terram

naturainde

ad veras rerum naturas explicandas.

quemadmodum

fpero, clar oflendam caufas

omnium rerum
efle

non autem ull merito concludatur, non aliam

lium hc
via,

ali, dari pofle,

earum naturam,
II.

qum
iS

fi

tali

modo

genitae eflent.
Quce fit generatio Terre,

Fingamus itaque Terram hanc, quam incolimus,

fuiffe

olim ex fol materi primi elementi conflatam,

fecundm iftam

inflar Solis,

quamvis ipfo

effet

mult minor

& vaftum
:

hypothefim.

vorticem circa
fed,

fe habuiffe, in

cujus centro confiflebat

cm

particulae ftriatae, aliaeque

non omnium mi-

nutiffimae minutiae iftius materiae primi elementi, fibi

20

mutu

adhsererent, ficque in
iis

verterentur, ex
a.

materiam tertii elementi primo maculas opaas in Terrae

Pars III,

art.

xlv, p. 99-100 ci-avant.

204

PRINGIPIORUM PHILOSOPHIiE

190-193.

fuperficie genitas effe, fimiles iis

quas videmus circa

Solem affidu generari ac diffolvi. Deinde particulas tertii dmenti, quae ex continua iftarum maculanim diffolutione remanebant, per clumvicinum difFufas, ma-

gnam ibi molem

aris, live aetheris, fucceffu

temporis
valde

compofuiffe; ac denique, poftquam

ifte sether

magnus fuit, denfiores maculas, circa Terram geni|tas, eam lotam contexiife atque obtenebraffe Cmque ipfae non poffent amplis diffolvi, ac forte permultae fibi mutu incumberent, fimuque vis vorticis Terram continentis minueretur, tandem ipfam, un cum maculis & toto are quo involvebatur, in alium ma.

10

jorera vorticem, in cujus centro eft Sol, delapfam

effe.
III.

Nunc ver,

fi

confideremus illam

nondum

ita

verfs

i5

Dijiinio Terr in trs regiones : & prin.ce

dejcriptio.

Solem delapfam, fed paul pfl delapfuram,

regiones valde diverfas dignofcemus.
^.-'.:'it*.*t:-^

trs in e

Harum prima &

I

intima

continere tan-

tm
non
in

videtur materiam
ibi

primi elementi, fe
ali ratione

20

qum
nifi

Sole commoventis,

nec alterius naturae,

minus pura quia quod aflidu ex Sole in maculas abit, non ita potefl ex e exfit
;

qud forte

a5

purgari. Et fan idcirco

mihi facile perfuadcrcm, jam totum fpatium I fol fer materi tertii elementi plnum effe, nifi inde fequi vidcretur, corpus
1

3o

errae

non

poffe

manere

tam

iga.

Pars Quarta.
,

205

vicinum Soli
foliditatem.

qum nunc

eft,

propter nimiam fuam

IV.
Defcriptio fecunda-.

Media regio
co
culis

tota occupatur corpore valde opa-

& denfo: cm enim

hoc corpus faftum fit ex partiminutiffimis (utpote quae pris ad primum elepertinebant),
fibi

mentum

invicem adjundis, nulli

effe, nifi

videntur in eo meatus relidi

folis illis particulis ftriatis

tam

exigui, ut

fupr defcriptis, ac reliquae

materiae primi
10

elementi, tranfitum praebere poffint.

Hocque

experientia teitatur in maculis Solis, quae

cm
qud

fint
fint

ejufdem naturse atque hoc corpus M, nifi mult tenuiores & rariores, tranfitum tamen
;

luminis impediunt
mittendos.

quod

vix poffent,

fi

earum mea-

tus eflent fatis lati ad globulos fecundi elementi adi5

20

25

meatus initio in materi fluid vel molli formati fint, haud dubi eflent etiam fatis redi & Iseves ad adionem luminis non impediendam. Sed ifl;se duae,interiores Terrae regiones parum ad nos fpeftant, quia nemo unquam ad ipfas vivus acceflit. Sola tertia fuperefl:, ex qu omnia corpora quae hc circa nos reperiuntur, oriri pofiTe deinceps ofi;endemus. Nunc autem nihil adhuc aliud in ipf efe fupponimus, qum magnam congeriem particularum tertii elementi, multm materiaeclefi;is circa fehabentium, quarum intima natura ex modo, quo genitae funt,

Cm

enim

ifl:i

V.
Defcriptio
tertio.'.

poteft agnofci.

Nempe, cm
3o

ortae fint

ex difiTolutione macularum,
fibi

VI.

quae minutiflimis primi elementi ramentis,

adjunftis, confi:abant
:

mutu
ifiiuf-

Particulas tertii dmenti, quw ftiiit in

imaquaeque ex plurimis
efl^e

hac
effe

terti

regionc,

modi ramentis componi dbet, atque

CEUVRXS.
III.

fatis

magna,
>s

debere fatis ma'gnas.

2o6
Ut

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

iga-igS.

impetum globulorum fecundi elementi, circa fe motorum, fufti|neat; quia quaecunque id non potuerunt, rurfus in primum vel in fecundum elementum
tint refolutae.

VII.
Ipfas a

primo &fecun-

do elemento pojffe immutari.

Verumenimvero, quamvis illse globulis fecundi elementi totae refiflant, quia tamen fingula ramenta ex quibus funt conflatae ipfis cedunt, femper eorum occurfu nonnihil poffunt immutari.

VIII.

Cmque ramenta
figuras,

ifla

primi elementi varias habeant

10

EJfe majores globulis Jecundi eletnenti,fed iijdem ejfe minus folidas 6 miniis agitatas.

non potuerunt plurima fimul tam apte con-

jungi, ad

unamquamque

ex

iftis

particulis tertii ele-

menti componendam, quin multos anguiliflimos meatus, foli fubtiliffims materiae

ejufdem primi elementi

;

permeabiles, in

ill

relinquerent unde

fit,

ut quamvis
i5

hse particulae fint

non

poffint

mult majores qum globuli clefles, tamen effe tam folidae, nec tantse agitatio-

nis capaces.

qud figuras habeant vald irregulares, & ad motum minus aptas, qum fint fphaericse iftorum globulorum. Cm enim ramenta ex quibus componuntur, innumeris modis diverfis conjunda fint, inde fequitur ipfas & magnitudine & foliditate & figuris plurimm ab invicem differre, ac fer omnes earum figuras efife admodum
etiam
facit,

Ad quod

20

irregulares.
IX.

Eas ab
t
^

initio Jibi

mu-

Hcque notandum

efl,

quandiu Terra

inflar

fixarum

25

incubuijjft

circa

in peculiari fuo vortice verfata eft,

necdum
invicem

verfs So-

1 crram.

lem delapfa
junftae,

erat, iftas particulas tertii elementi, quae

fe
efifent dif-

ipfam involvebant, quamvis

fas fuifle, fed

non tamen hinc inde per clum temer fpar-

omnes
;

circa

fphaeram^ conglobatas,

3c

unas

aliisincubuifife

quia pellebantur verfs centrum

igS-igS.

Pars Quarta.

207

globulis fecundi elementi, qui,

majorem

ipfis

vim

agitationis habentes, ab

eo centro recedere conaX.

Varia circa ipfas intervalla materice primi

bantur^.

Notandum etiam quamvis fibi mutu fie inumberent, non tam

I

&

fecundi
effe.

elementi

relia

apte tamen fimul juntas fuiffe,

quin per- :^^-~5!^3k^

multa intervalla circa fe

10

relinquerent, quae

non

modo

materi primi

elementi, fed etiam

globulis fecundi occu-

pabantur
i5

hoc enim fequi debuit ex eo, qud figuras

haberent valde irregulares ac diverfas,

unae aliis adjundae
efifent.

&

fine

ordine

Notandum
fuperiores
20
:

praeterea inferiores ex globulis, qui par-

XI.

ticulis iflis immifli erant, paull

minores

fuiffe

qum
efl^,

Globulos fecundi elementi, e minores initio fuiffe,

eodem modo quo fupr oilenfum

funt viciniores.
fuiffe,

qu centro

Terra

viciniores.

eos qui prope Solem verfantur, gradatim effe minores,

prout

ei

globulos non majores

Ac etiam iftos omnes qum jam illi fint qui re-

periuntur circa Solem, infra fphaeram Mercurii; fed

forte fuiffe minores, quia Sol
25

unquam Terra & qum nunc ii fint, qui hc

;

major eft, qum fuerit proinde ipfos minores etiam fuiffe,

circa nosver|fantur.

Hienim

fuperant

illos,

qui funt infra fphaeram Mercurii, quo-

niam Sole funt remotiores. Et notandum ifl:os globulos, vias

Voir t. IV, p. 465. b. Pars III, art. lxxv, p. 140.
a.

fibi

retinuiffe inter

XII.

Meatufque inter ipfas

habuiffe angufliores.

208

Principiorum Philosophi^e

195-196.

particulas tertii elementi, ad

dinis
:

accommodatas ita ut pauU majores per eafdem tranfire

XIII.

menfuram fuae magnitunon tam facile alii globuli

poflent.
accidiffe,

Notandum denique tune frquenter

ut

Non femper
res fuijjfe.

crajfiores,

tenuioribus infer to-

majores & folidiores ex iftis particulis tertii elementi, alias minores & tenuiores fub fe haberent, quia, cm
uniformi tantm motu circa Terrae axem volverentur,

atque ob irregularitates fuarum figurarum

facile adhaererent, etfi
fior erat,

fibi

mutu
IC

unaquseque, qu folidior & craf globulis fecundi elementi cirfe

e majori

vi

cumjacentibus verfus centrum pelleretur, non tamen

femper poterant folidiores

ordinem,
XVI.

minus folidis

ita extri-

care, ut infraipfas defcenderent; fed

non rar eundem

obtinuei5

quem cm;primm formarentur

rant, retinebant.
De prima formatione
diverforum corporum, in terti Terr
regione.

autem poftea globus Terrae, in trs illas regiones diftinftus, verfus Solem devolutus eft (vortice fcilicet in quo antea erat abfumto), non magna quidem mutatio in intima & mdia ejus regione potuit inde oriri fed quantum ad exteriorem, primm duo,
;

Cm

20

deinde
XV.

tria,

poftmodum quatuor, & plura alia corpora

paull poft expli-

diverfa, in e diftingui debuerunt.

Quorum corporum produdionem

cabo
;

De

aionibus quarum ope ijla corpora genita funt ; ac prima de generali globulorum ccele/tium motu.

fed priufquam hoc aggrediar, trs quatuorve

25

praecipuae adiones, quibus pendet, hc funt confide-

globulorum cleftium motus, generaliter fpeftatus. Secunda, gravitas. Tertia, lumen. Et quarta, calor. Per globulorum cleftium generalem motum, intelligo continuam|eorum agitationem, quae
randae.
eft

Prima

tanta
circa

eft,

ut

non modo

fufficiat

ad ipfos motu annuo

3o

Solem

&

diurno circa Terram dcfercndos, fed

I96-97-

Pars Quarta.
aliis

209

quamplurimis agendos. Et quia, in quamcunque partem ita moveri cperint, pergunt poftea quantum poffunt, fecundm
lineas reftas, vel redis
5

etiam ad eofdem interea modis

quam-minimm

defledentes:

hinc

fit

ut hi globuli cleies, particulis tertii elementi,

tertiae Terras
iis

corpora omnia

regionis componentibus,

immifti, varios in

effedus producant,

quorum

trs

praecipuos hc notabo.

10

Primus efl, qud pellucida reddant ea omnia corpora terreftria quae liquida funt, & confiant particulis
tertii

^^i.
^a/JUis

effearqu^

elementi tam tenuibus, ut globuli

ifli

circa ipfas

red^^t corpora peiiu-

omnes partes ferantur. porum meatus hinc inde habeant eorum particulas
in
1

Cm enim-per
affidu
fitu

iftorum cor-

moveantur, vimque mutandi, facile fibi vias

redas,
dae

five

redis aequipollentes,

& proinde transferenefibrmant. Sicque

adioni luminis idoneas, in

illis

omnino experimur, nullum

rum,
20

effe in

Terra liquorem pu-

& tenuibus particulis conftantem, qui non fit pel-

lucidus.

Quantum enim ad argentum vivum, craflores funt ejus particulse, qum ut globulos fecundi elementi
;

ubique circa fe admittant quantum ver ad atramentum, lac, fanguinem, & talia, non funt liquores puri,
fed plurimis pulvifculis

durorum corporum

infperfi. Et

quantum ad corpora dura,

5
efife

obfervari poteft ea

omnia

pellucida, quae

dum formabantur & adhuc liquida

quoiumque partes
retinent
pofitae funt

erant, pellucida fuerunt,

eundem

fitum, in

quo

globulis materiae
opaca, quo|

cleftis, dum circa ipfas nondum fibi mutu adhaerentes

movebantur. Contra ver

3o

illa

omnia

efife

rum particulae fimul jundae & connexae

funt vi aliqu

extern, motui globuloruni cleftium ipfis immiftorum

210

Principirum Philosophi^e
:

197-198.

non obfequente

quamvis enim multi meatus in his etiam corporibus reliai fint, per quos globuli cleftes hinc inde affidu difcurrunt, quia tamen hi meatus vafunt interrupti

riis in locis

& interclufi,
non

tranfmittendse

adioni luminis, quae nonnifi per vias reftas vel redis

aequipollentes defertur, idonei effe
XVII.

poffunt.

Quomodo corpus dum & durum

Joli-

fatis

multos meatus habere pojjfit, ad radios luminis tranjmittendos.

Utque hc intelligatur, quomodo corpora dura fatis multos meatus habere poffint, ad tranfitum prsebendum radiis luminis, ex quvis parte venientibus, poma, vel
alii

quivis globi fatis magni,

reticulo includantur,

& quorum

fuperficies

fit

10

laevis,

eoque ard conflrido,

ita

poma, fibi mutu adhserentia, unicum quafi corpus componant in quamcunque partem hoc corpus convertetur, meatus in fe continebit, per quos globuli plumbei fupra ipfum injedi, verfus centrum terrse, vi gravitatis fuse facile defcendent, fecundm lineas
ut
ifta
:

i5

redis aequipollentes; ficque fpeciem corporis pellucidi, folidi & duri exhibebit. Non enim opus ell ut globuli cleftes,
in

magis redos

& plures meatus inveniant

20

corporibus terreftribus, per quae radios luminis

tranfmittunt,
ter
XVIII.

qum

fintii

per quos globuli plumbei in-

poma

ifta

defcendunt.

De fecundo

ijlius

pri:

ma

aionis effeu

qud una corpora ab

aliis Jecernat,

&

H-

quarts expurget.

Secundus e'edus eft, qud cm particulae duonim vel plurium corporum terreftrium, prsefertim liquidorum, confuf fimul jundae funt, globuli cleftes quafdam ex ipfis unas ab aliis foleant feparare, ficque in varia corpora diftinguere, quafdam autem alias accuratis permifcere; ipfafque ita difponere, ut unaquae-

25

quc guttula liquoris ex iis conflati, caeteris omnibus ejufdem liquoris guttulis omnino fimilis exfiftat. Quippe, cm globuli cleftes moventur in meatibus
|

3o

198-199.

Pars Quarta.

211
tertii ele-

corponimterreftrium liquidorum, particulas

menti

fibi

obvias affidu loco expellunt, donec eas in-

ter aliquas alias ita difpofuerint

&

ordinrint, ut

non

magis qum
5

iftae aliae

ipforum motibus

obliftant, vel,

cm ita difponi non

gregrint. Sic

poffunt, donec eas reliquis fe-

videmus ex mufto faeces quafdam, non modo furfum & deorfum (quod gravitati & levitati trpoftea defaecatum, quamvis adhuc ex variis

bui poflet), fed etiam verfus vafis latera expelli, vi-

numque
10

particulis conflans, effe pellucidum,

aut craffius in imo

qum in

non denfius fummo apparere. Idemque

exiflimandum.
eft,
1

&

de

caeteris liquoribus puris eft

Tertius eflfedus globulorum cleflium

,
,

aquae alionimve liquorum guttas in are, aliove liquore

i5

...

qud
De in

^^: qubd liquorum guttas red-

tertio effeu

ab

iis

diverfo, pendentes, reddant rotundas, ut

jam

dat rotundaS'

Meteoris explicui*.

Cm

enim

ifti

globuli cleftes

long alias habeant vias in aquae gutt

lineas redas, vel ad
:

qum

in are

circumjacente, femperque quantum poffunt fecundm

10

redas quam-proxim accedentes, moveantur manifeftum eft illos qui funt in are, obr jeftu aqueae guttse minus impediri motibus fuis,

fecundm

lineas redis

continuandis,

quam-minimm defledentes, fiea fit perfed fphaerica, qum fi quamfortiatur. Si quae

cunque aliam figuram

25

enim

fit

pars in

fuperficie iftius guttae, quae ultra figuram fphaericam

promineat, majori

vi globuli

cleftes per

arem
fi

dif-

currentes in illam impingent,

qum in caeteras, ideoque

;

ipfam verfus centrum guttae protrudent ac

ejus, fuperficiei centro vicinior
3o
fit

quae pars

qum

reliquae, glo|

buli cleftes, in ipf gutt contenti, majori vi

a.

eam

Discours V. Voir

t.

VI, p. 280.

212

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
;

199.

centro expellent

atque

ita

omnes ad guttam

fphaeri-

cam faciendam
gentise,

concurrient. Et

cm angulus
red

contin-

quo folo linea

fit

circularis

diftat,

omni

angulo redilineo

minor,
fit

& in null linea curv prae-

terquam

ubique aequalis: certum eft, lineam reftam nunquam pofiTe magis sequaliter, & miin circulari

XX.
Explicatio Jecundce aionis, qux gravitas vocatur.

nus in unoquoque ex fuis pundis infledi, qum cm dgnrt in circularegi. Vis gravitatis terti ift globulonim cleftium

adione non multum differt. Ut enim illi globuli per folum fuum motum, quo fine difcrimine quaquaverfus
feruntur,

10

omnes cujufque
:

guttse particulasverfus ejus

centrum sequaliter premunt, ficque ipfam guttam faciunt rotundam ita per eundem motum, totius molis terrae occurfu impediti, ne fecundm lineas redas ferantur,

i5

omnes

ejus partes verfus

mdium

propellunt

atque in hoc gravitas corporum terreftrium confiait.

XXI.

Cujus natura ut perfed

fartes,

intelligatur,

notandum

eft

Omnes Terr

fifolfpeentur, non tffe graves, fed levs.

omnia fpatia circa Terram, quae ab ipfius Terrae materi non occupantur, vacua efifent, hoc eft, \ nihil continerent nifi corpus, quod motus aliorum corporum null ratione impediret nec juvaret (fie enim tantm intelligi poteft vacui nomen), & intrim haec terra circa fuum axem, fpatio viginti quatuor horarum, proprio motu volveretur, fore ut illae omnes ejus partes, quae fibi mutu non efifent valde firmiter alligatae, hinc inde verfus clum diflilirent eodem modo, quo videre licet, dum turbo gyrat, i\ arena
primo,
fi
:

20

25

fupra ipfum conjiciatur,

eam

ftatim ab illo recedere

;

atque in omnes partes difpergi

vis, fed

&

ita

Terra non gra-

3o

contra potis levis

efife

dicenda.

300.

Pars Quarta.

215
XXII.
In quo conjijlat levitas materice clejlis.

autem nullum fit taie vacuum, nec Terra proprio motu cieatur*, fed materi cleili, eam ambiente, omnefque ejus poros pervadeite, deferatur,
I

Cm

ipfa habet

rationem orporis quiefcentis

materia au-

tem cleilis, quatenus tota confentit in illum motum quo Terram defert, nullam habet vim gravi tatis, nec
levitatis
;

fed quatenus ejus partes plus habent agitain

10

hoc impendant, ideoque femper terrae bccurfu motibus fuis fecundm lineas redas perfequendis impediuntur, femper ab e quantum poffunt recedunt, & in hoc earum levitas confiftit. Notandum deinde, vim quam habent fmgulae partes materiae cleilis ad recedendum Terra, fuum effetionis

qum

XXIII.

Quomodo partes omnes

Terrce, ab ijl materi clefti deorjiem jpellantur,6itafiant

ftum
i5

fortiri

non

poffe, nifi,

dum

illae

afcendunt, ali-

quas partes terreftres in quarum locum fuccedunt, infra fe dprimant & propellant. Cm enim omnia

graves.

Terram, vel particulis corporum terreftrium, vel materi clefli occupentur; atque omnes globuli hujus materiae cleflis aequalem
fpatia quae funt circa
20

habeant propenfionem ad fe ab e removendos, nullam finguli habent vim, ad alios fui fimiles loco pellendos. Sed
ticulis

cm

talis

propenfio non

fit

tanta'' in

par-

corporum

terreftrium, quoties aliquas ex ipfis

fupra fe habent, omnino in,eas vim iftam fuam de35

bent exercere. Atque

terreftris

ita gravitas

cujufque orporis
ipfius

non propri
fi

efficitur

ab omni materi clefti

illud circumfluente, fed praecif

tantm ab e

corpus iftud defcendat, in ejus locum immdiate afcendit, ac proinde quae eft illi magnituparte, quae,
a.

Voir

t.

V, p. 388.

b. Ibid.j p. 173.

214

Principiorum Philosophi^e
Sit,

200-203.

dine plan aequalis.

reftre in
ti culis tertii

exempli cauff, B corpus

ter-

medio are exftens,

elementi,
^^-^ trt*.-:^-;^,^

& conllans pluribus

|

par-

qum moles
ac

aris ipfi aequalis,

proinde

pauciores

^''"^^i^^^'^fe^^t^

^^^ anguftiores

habens

0-^^'^^^^^^^i\^^
I
J^;=^^A^i|

^i^

cleftis
:

contineaeft,
fi

tur

manifeftum

hoc corpus B verfus

,^^

^i^j?;-/ defcendat, molem afVv^y ris ei aequalem in ejus

10

locum afcenfuram. Et quia in ift mole aris,

plus
materiae
cleftis
ipf
i5

qum
effe

in eo continetur,

manifeftum etiam

eft, in

XXIV.
Quanta Jit
quoque corpore gravitas.

vim ad illud deprimendum. Atque ut hic calculus red ineatur, confiderandum eft, in meatibus iftius corporis B effe etiam aliquid
materiae cleftis, quae opponitur aequali quantitati
fimilis materiae cleftis, quae in aris

tur,
effe

mole contineeamque reddit otiofam itemque in mole aris aliquas partes terre ftres, quae opponuntur to;

20

tidem

aliis

partibus trreftribus corporis B, nihilque

in eas efficiunt.

His autem utrimque detralis, quod

in
ift

reliquum
in
I

eft

materiae cleftis
eft

mole

aris,

25

agere in id quod reliquum

partium terreftrium

corpore B

atque in hoc uno ejus gravitatem

confiftere.
XXV.
Ejus quantitatem non
re/pondere quantitati materia cujufq uecorparis.

Utque nihil omittatur, advertendum etiam eft, per materiam clcftcm non hc intelligi folos globulos
fecundi elementi, fed etiam materiam primi
iis

3o

ad-

2oa-3o3.

Pars Quarta.

2I

miftam,

& ad

ipfam quoque

effe referendas illas

par-

ticulas terrellres, quse

curfum ejus

fequutae, caeteris

celeris moventur, quales funt ese

omnes

quae

arem

componunt. Advertendum praeterea, materiam primi dmenti, caeteris paribus, majorem vim habere ad
corpora terreflria deorfum pellenda,
fecundi, quia plus habet agitationis;

qum

globulos

&

hos majorem,

qum
10

particulas terrellres aris quas

fit,

fecum movent,

ob fimilem rationem. Unde

ut ex fol gravitate

non facile
vis,

poffit aeftimari,

quantum

materiae terreftris continatur. Et

quoque corpore fieri poteft, ut quamin

exempli cauff, mafla auri vicies plus ponderet,

aquae
ipfi aequalis,

qum moles
i5,

non tamen quadruplo

:

vel quintuplo plus materiae terreftris contineat

tum,

quia tantundem ab utrque fubducendum

eft,

propter

20

quo ponderantur; tum etiam, quia in ipf aqu, ut & in omnibus aliis liquidis corporibus, propter fuarum particularum motum, ineft levitas^, refpedu corporum durorum. Confiderandum etiam, in omni motu effe circulum corporum quae fimul moventur, ut jam fupr oftenfum eft^, nuUumque corpus gravitate fu deorfum ferri, nifi eodem temporis mon^ento aliud corpus magnitudine ipfi aequale, ac minus habens gravitatis,
arem
in

XXVI. Cur corpora non gravitent

in

locis

fuis

naturalibtis.

furfum feratur.

Unde

fit,

ut in vafe, quantumvis

profundo

&

lato, inferiores aquae alteriufve liquoris

guttae, fuperioribus

non premantur

nec etiam pre-

mantur
quot
a.

fingulae partes fundi, nifi

totidem guttis,

ipfis

perpendiculariter incumbunt.

Nam, exem-

b.

Voir t. V, p. 388. Pars II, art. xxxiii, p. SS-Sg.

2l6

Pringipiorum PhILOSOPHIvE

203-204.

pli cauff, in vafe

ab

aliis 2, 3, 4,

non premitur fupra ipfam exiftentibus, quia fi hc

aquae gutta
i

ABC,

deorfum ferrentur, deberent

aliae
,

guttae, 5,

7,

aut

fimiles

in
;

earum locum
quae
,

afcendere

cm

fint

aequ graves, illanim def-

cenfum impediunt. Hae autem guttse 1,2,5,4, jundis premunt partem viribus
,

fundi
ut defcendat, defcendent etiam

quia,

fi

efficiant

10

ipfae,

ac in earum lo-

cum

partes aris 8, 9, quae funt ipfis leviores, afcendent. Sed eandem vafis partem B non plufes guttse

premunt qum

haec

i, 2,

5,4, vel

aliae ipfis

aequipoli5

lentes; quia eo temporis

momento, quo haec pars B potefl; defcendere, non plures eam fequi pofTunt. Atque hinc innumera exprimenta circa corporum gravitatem, vel potis,
fi

fie

loqui licet, gravitationem,

quae mal philofophantibus mira videntur, perfacile

eft explicare.
XXVII. Gravitatem corpora
dtprimere verjus centrum Terne.

20

Notandum denique, quamvis particulae materiae cleftis eodem tempore multis diverfis motibus cieantur, omnes tamen earum adiones ita fimul confpirare, ac tanquam in aequipondio confiftere", unafque aliis
opponi, ut ex hoc folo qud terrae moles objedu fuo
25

earum motibus adverfetur, quaquaverfus aequaliter propendeant ad fe ab ejus vicini, & tanquam ab ejus centro, removendas nifi forte aliqua exterior cauffa**
;

diverfitatem hac in re confti|tuat. Talefque aliquot

a.

Voir

t.

V, p. 174.

b. Ibid., p. 388.

04.

Pars Quarta.
;

217

cauffae poflunt excogitari

fed an

earum

effe^his

fit

tantus, ut fenfu deprehendatur,

nondum mihi comllellis

pertum
5

eft.

Vis luminis, quatenus Sole ac

cli partes fe diflfundit,
cata^
:

in

omnes
D
eft

XX VIII.
terti aione, quar

jam

fatis

fupr fuit expli-

lumen; quomodo

fupereft

tantm ut hc notemus, ejus radios

particulas aris corn-

moveat.

Sole delapfos, Terrae particulas diverfimod agitare.

Quippe, quamvis in fe fpedata, nihil aliud fit qum preffio quaedam, quae fit fecundm lineas redas,
10

Sole in Terram extenfas

aequaliter

quia tamen

ifta prefTio

non

i5

20

omnibus particulis tertii elementi, quae fupremam terrae regionem componunt, fed nunc unis, nunc aliis, ac etiam, nunc uni ejufdem particulae extremitati, nunc alteri applicatur facile poteft inteliigi, quo pado ex ipf variae motiones in particulis iftis excitentur. Exempli cauff, fi A B fit una ex particulis tertii elementi, fupremam terrae regionem componentibus, quae incumbat alteri particulae C, atque inter ipfam & Solem aliae
:

multae interjaceant, ut D, E, F
hae interjacentes

25

nunc impedient, ne radii Solis G, G, premant extremitatem B, non autem ne premant A ficque extremitas A de:

primetur, atque alia

Et quia
iftae

attolletur.

particulae afidu H-

3o

tum mutant, pauUo pft opponentur radiis Solis tendentibus verfus A, non autem aliis tendentibus verfus B, ficque extremitas A rurfus attolletur, & B deprimea.

Pars III,

art.

lv

et seq., p. 108.

2l8
tur.

Principiorum Philosophi^e

204-205.

Quod idem

in

omnibus

terrse parti culis,

ad quas
a

Solis radii per|tingunt, habet

locum

& ide omnes

Solis
XXIX.

lumine agitantur.
five
fit

Haec autem particularum terreftrium agitatio,

efi

De

quart, quce
;

ca~

lor

quidJU,

&

quo-

orta

lumine, five ab ali quvis cauff, caloi vo-

modo fublato lumine

perfeveret.

catur; praefertim

fum

major folito & movet fencaloris enim denominatio ad fenfum tafts re-

cm

eft

fertur.

Notandumque
fie

eft

unamquamque

ex particulis

terreftribus

agitatam, perfeverare poftea in fuo

ic

motu

juxta leges naturse ^, donec ab aliqu ali caufif

fiftatur;

atque ide calorem lumine ortum, femper

praeterea particulas terreftres, radiis
fibi vicinas,

aliquamdiu poft fublatum lumen remanere.

XXX.
Cur altis peneiret, qum lumen.

Notandum
Solis
fie

impulfas, alias

ad quas

ifti

radii

non perveniunt,
confequenter.
veri, ut
fiftat,

agitare; hafque rurfus alias,

&

fie

i5

Cmque femper

tota Terrae medietas

Sole illuftretur, tt ejufmodi particulas fimul

comm-

quamvis lumen in prima opac fuperficie fubcalor tamen ab eo genitus ufque ad intimas
20
iftas

partes mediae Terrae regionis debeat pervenire.

XXXL
Cur corporafer
nia rarefaciat.
ont-

Notandum denique

particulas terreftres,

cm

calore plus folito agitantur, in tam angufto fpatio

vulg non pofle contineri,

qum cm

quiefcunt vel

minus moventur; quia figuras habent irregulares, quae minus loci occupant, cm certo aliquo modo jundae
quiefcunt,
fit,

25

qum cm afiduo motu

omnia
alia

disjunguntur.

Unde
par-

ut calor

fere corpora tetreftria rarefaciat,

fed
XXXII.

una magis,

minus, pro vario

fitu

& figura

ticularum, ex quibus conftant.

Quomodo Juprtma

His variis aftionibus animadverfis,

a.

fi

rurfus confi-

3o

Pars

II, art. zzzvii, p. 63.

2o5-ao7.

Pars Quarta.

219
Terr
rit

deremus Terram, jam primm ad viciniam Solis accedentem, & cujus fuprema regio confit particulis tertii dmenti, fibi mutu non firmiter annexis, quibus immifli funt globuli cleftes, aliquant minores
|

regio, in

duo

diverfa corpora fue-

primm

divifa.

iis,

qui reperiuntur in e cli parte per

quam

trant,

vel etiam in e ad

^uam

venit facile intelligemus mi:

nores

iftos

globulos, majuTculis qui

eam circumple-

ftuntur, loca fua relinquere, hofque majufculos, in illa

cum impetu mentes,

lO

in multas tertii elementi parti-

culas impingere, praefertim in craffiores, ipfafque infra

caeteras detrudere, juvante etiam

ad hoc

vi gravitatis,

atque

ita efficere ut iftae craffiores infra caeteras

de-

pulfae, figurafque

& varias, aris inter fe nedantur qum fuperiofes, & motus glohabentes irregulares
fit,

i5

bulorum cleflium interrumpant. Quo

ut fuprema

//;;", liji,

)'M

.''7

M
duo
fuperius

Terrae regio, qualis hc exhibetur verfus A, in

corpora valde diverfa diflinguatur, qualia exhibentur

verius

B & C quo|rum
:

eft

rarum, fluidum

220

PRINCIPIORUM PhILOSOPHI^E
efl

soj.

& pellucidum, inferius autem C fum, dunim & opacum.

XXXI'I.
Dijlinio pur*icula-

aliquatenus den-

rum
tria

terrejrium in

Jumnui gnera.

Deinde ex eo qud exiftimemus corpus C corpore B diftindum fuiffe per hoc folm, qud ejus partes globulis cleflibus deorfum prefTae, fibi invicem adhaererent, intelligemus etiam aliud adhuc corpus, quale efl D, inter ifta duo debere poftea generari. Etenim figurae particularum tertii elementi, ex quibus
confiant corpora

& C, admodum varise funt, ut fupr

lo

notatum efl% ipfafquehc in tria prsecipua gnera^ licet diflinguere. Nempe quaedam funt in varia quafi brachia divifae, atque hinc inde expanfae tanquam rami arborum, &alia id genus; atque hse funt potifTimm, quae materi clefli deorfum expulfae, fibi mutu adhaerefcunt, & corpus C componunt. Aliae funt folidiores, figurafque habent, non quidem omnes globi vel cubi,
fed etiam cujuflibet ruderis angulofi; atque hae,
fi

i5

mafi

jufculae fint, infra cseteras vi gravitatis defcendunt;

autem fint minufculae, manent prioribus immiflse, occupantque intervalla quae ab ipfis relinquuntur. Aliae
denique funt oblongae, ac ramis
;

20

deflitutae, inflar

ba-

cillorum atque hae prioribus etiam fe interferunt,

fatis
illis

cm
non
ut
25

magna
facile

inter ipfas intervalla reperiunt, fed

anneduntur.
rationi

XXXIV. Quomodo tertium

pi s
in ter

Quibus animadverfis,
cor-

confentaneum

efl

duo priera

credamus,
fibi

cm primm

particulae ramofae corporis

/cum/it.

mutu cperunt

implicari, plerafque ex oblongis

fuiffe ipfis interjeas,

18
.

eafque poflea,

dum

ramofae

illae,

fini]

(unt {r'dit.).
VIII, p.
t.

Art.

206.

b.

Voir

V,

p. 174.

ao7-ao8.

pARS QuARTA.

221

magis

& magis preffae, paullatim arftis

fuifle, in
|

jungebantur,
fimul con-

fupra ipfas afcendiffe verfus D, atque

gregatas

ibi

corpus duobus

aliis

&C valde

diverfum.
locis,

Edem

ratione qu videmus in paludofis

terram calcando, aquam ex e exprimi, quae

poftea ipfius fuperficiem tegit.

Nec dubium etiam,

'(Il

y/

m
quin intrim
qu3e
alise

plures ex corpore

delapfae fint,
c&

duorum inferiorum corporum C

initio,

D molem
obxxxv.
Inilslcnlrisinljlo corpore commeri.

auxerunt.
o

Quamvis autem

non

folae iftae particulae

aliae

longae ramofis interjeftae fuerint, fed

etiam, quse

tanquam rudera aut fragmenta lapidum folidae erant, notandum tamen has folidiores non tam facile fupra
ramofas afcendiffe, qum
5

illas

oblongas;

vel,

fi

quse

afcenderint, facilis poftea infra ipfas rurfus defcendiffe

:

oblongse enim, cseteris paribus, plus habent

fuperficiei pro ratione fuse molis; atque ide

ri clefli

mate-

per meatus corporis

III.

fluente, facilis exI

UYRES.

222
pelluntur
:

PRINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

308-200.

& poftquam

ad

pervenenint,

ibi tranl-

verfim jacentes fupra fuperficiem iflius corporis C,

non
XXXVI.
Duas tantm
ularum.
in eo effe

facile

meatibus occurrunt,

per*

quos

in

ipfum

regredi poffint.

fpecies iftarum parti-

dmenti verfus D congregatae funt; & quamvis initio non faerint inter fe*perfel sequales, nec fimiles, hoc tamen commune habuerunt, qud nec fibi mutu, nec aliis
Sic itaque multae oblongae particulae tertii
tertii

elementi

particulis

facile poffent

adhaerere,
10

qudque materi clefti ipfas circumfluente moverentur; propter hanc enim proprietatem corpore C
exceffenint, atque in
ibi

funt fimul coUeftae;

cmque

materia cleflis affidu circa

illas fluat, efficiatque

ut variis motibus cieantur,

&

unae in aliarum loca

fieri

tranfmigrent, fucceffu temporis

dbuerunt laeves

&

tereteSj

& quam-proxim

inter fe sequales, atque

ad

duas tantm fpecies reduci. Nempe, quse fuerunt fatis tenues, ut ab illo folo impetu, quo materi clefti
agebantur,
quae
flefti

poffent, circa alias paull craffiores,

20

non poterant, convolutae, ipfas fecum detulerunt. Atque hae duae particularum fpecies, flexifie flefti

lium

fcilicet

atque inflexilium,

fie

junftae facilisper-

feverrunt in fuo motu,

inflexiles potuiffent
:

qum

folae flexiles, vel folae

eft,

unde faftum

ut ambae in corillae

pore

remanferint; atque etiam ut

quae initio

25

circa alias fledi potuerunt, poftea fucceffu temporis,

affiduo ufu fe infleftendi,

magis

& magis

flexiles

red-

derentiir, fierentque inftar anguillarum aut

brevium
3o

funiculorum
fi

aliac

quam

ant

cm nunquam flederentur, flexilitatem habuerint, eam paullatim

autem,

amittercnt, ac telorum inftar rigidae manerent.

ao9-2io.

Pars QuARTA.

225
xxxvii.
p^,Tc^?p'/TrTa^L
>''"'' ^'''^"''

putandum eft corpus D pris diftingui c|piffe duobus aliis B & C, qum haec duo perfed formata effent, hoc efl, priufquam C effet tam durum, ut non amplis poffent ejus particulae arftis connefti, & inferis expelli motu materiae cleflis, ac priufquam particulae corporis B ita effent omnes orPrseterea

dinatae, ut

ifti

materiae clefti faciles

fe praeberent:

&

aequales vias

undique circa
10

ideque poftea multas

particulas tertii elementi fuiffe adhuc corpore

fus
rint

ver-

expulfas.

Atque

hae particulae,

fi

folidiores fue-

qiisaeu

congregatae erant in D, infra ipfas def-

cendentes corpori

fe

adjunxerunt, ac pro diverf

ratione fuarum figurarum, vel in ejus fuperficie

ferunt, vel infra ipfam penetrrunt
:

man-

ficque hoc

unum

corpus
ibi

in plura alia divifum efl; ac etiam forte in

iis

aliqu fu regione totum fluidum evafit,

congregatis,

particulis
fibi

quarum

figurae

impediebant ne

11^

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

au.

xyxviii.

De formationc

alterius
is

quarti corpot pra tertium.

Ju-

Imutu facile adhxrerent. Sed omnia hc explicari non poflunt. Ubi autem etiam particulae, minus folidae iis quae corpus D componebant, ex B deorfum lapfse funt, haeferunt in fuperficie hujus corporis D; ac quia pleraeque ex ipfis fuerunt ramofae, pauUatim fibi mutu

*1*

annexae, corpus
fluida, valde

durum

E,

duobus

& D,

quae funt

diverfum, compofuenint. Atque hoc cor-

pus E

initio

admodm

tenue erat, inftar cruftae vel

corticis fuperficiem corporis

contegentis

tempore
fe
illi

craffius evat, novis particulis

ex

adjungentibus; nec non etiam ex D,

cum corpore B quia, cm

:

fed

10

reliquis

ejufdem corporis D plan fimiles non effent, motu globulorum cleflium expellebantur, ut mox
iftae

dicam. Et quia
iis
I

particulae aliter difponebantur, in

aeftas,

i5

partibus terrae ubi dies erat vel

adhrrent] adhsrent
(i^* dit.).

qum

in

311-312.

Pars Quarta.

225

iis

ubi erat nox vel hyems, propter diverfas aftiones

luminis

&

caloris,

quod huic corpoii accedebat

in

un

un seftate, aliquo modo diftinguebatur ab eo, quod eidem accedebat in die vel seftate fequenti iicque ex variis quafi cruftis vel corticibus, fibi mutu
die, vel in
;

fuperindudis, fuit conflatum.

quidem non lon^o tempore opus fuit, ut Terrse r T-vn^i'A* luprema regio A in duo corpora B & C diltingueretur
Et

xxxix.

A-i

^^

m accreuone, &

}xujxis

quarii corpoter-

10

nec etiam ut multae particulae oblongse coacervarentur verfus D; nec denique, ut prima interior crufta corporis E formaretur. Sed non nifi fpatio plurium

tit

expurgatioue.

annorum

particulae corporis

ad duas fpecies pauU

fuit,

ant defcriptas" reduci, atque

i5

omnes cruftae corporis E

cur

formari potuerunt. Neque enim initio ratio

particulae quae confluebant verfus D,
aliis

non

effent unse

paull craffiores

&

longiores,

nec etiam cur

ao

adhuc fcabritiei habere potuerint, quamvis non tantum haberent, ut ide ramofis annefterentur; potueruntque etiam fecundm longitudinem planae effe vel angulofa?, ac craffiores in un extremitate qum in altra. Cm autem fibi mutu non adhaererent, ideque materia cleflis affidu circumfluens, vim haberet ipfas movendi,
effent plane laeves
teretes, fed aliquid

&

pleraeque paullatim
as

mutuo

attritu

laeves

&

teretes

evaferunt, atque inter fe aequales

& fecundm

longi-

tudinem aequaliter
vias tranlibant,

craffae;
alice in

propterea quod per eafdem

&

aliarum loca fuccedebant,

recipere, nec

quae loca

non poterant majores

mino-

ribus tota impleri. Sed pleraeque etiam,

o

cm ad com-

munem

aliarum

normam

reduci

non

poffent, paulla-

a. Art. XXXVI, p. 222.

220

Principiorum PhILOSOPHI;E

3i2-at3.

tim motu globulorum cleftium ex hoc corpore

ejedae funt
;

& harum

quidem nonnuUae

fe corpori

D C

adjunxerunt, fed

maxima pars furfum

afcendit verfus

XL. Quomodo hoc tertium

corpus fuerit n oie immimttum, & fpatium aliquod interfe

& B, materiamque augendo corpori E fulpminiftravit. Quippe tempore diei & aeftatis, cm Sol unam medietatem corporis D vi luminis & caloris rarefaciebat,
E

non poterat omnis materia

corpora vicina

iftius
;

medietatis inter duo

& quartum
rit.

relique-

C &

E contineri

neque

hsec corpora

vicina, quse dura erant, locis expellere, atque ide ple-

raeque ejus materiae particulae per poros corporis E

10

verfus

B afcendebant,
ift

quse deinde tempore nodis

&

hyemis, ceffante

ob gravi tatem fuam rurfus defcendebant. Multae autem cauffae erant, propter quas particulae tertii elementi, quae lie ex corpore
rarefaftione,

egrediebantur, non poterant

omnes poflea
ortse,

in illud

i5

reverti.

Nam

majore impetu exibant, qum redibant;

quia major eft vis dilatationis |calor

vitatis. Et idcirco multse
ris

qum gra-

per anguftos meatus corpo20

viam faciebant ad afcendendum, quse poea nullam invenientes ad revertendum, in ejus fuperficie confiftebant ac etiam nonnullae, meatibus iftis imE
fibi
;

paftae, ulteris
ris vias

afcendere non valentes,

aliis

defcenfucaeteris

occludebant.

Praeterea quaecunque
laevi

magis diftabant, folo globulorum cleftium motu extra corpus D pellebantur, ideque primae fe ofFerebant ad afcendendum verfus E & B atque horum corporum particulis occurrendo, non rare figuras fuas mutabant, & vel illis adhaercbant, vel faltcm definebant aptae efl'e ad revericndum verfus D. Undc fequi dcbuit poft multos
erant tenuiores,

&

figura

&

tereti

25

dies

& annos, ut magna pars hujus corporis D eflet ab-

21 3-2 14'

Pars Quarta.

227

^umpta,
iiifi

& nullae amplis in eo particulae reperirentur,

;

duarum fpecierum ant defcriptarum^ ac etiam ut corpus E effet fatis denfum & craffum, quia fer omnes particulae quae ex D recefferant, vel ejus poris
impaae denfius illud effecerant, vel occurfu particularum corporis B mutatae, illifque an|nexae, verfus E
relapfae erant, ficque craflitiem ejus auxerant
;

ac de-

nique ut fpatium

fatis

amplum

F, inter

D & F relinque-

-W

10

quod non alimateri potuit impleri, quam e ex qu conflatur corpus B; cujus fcilicet particulae tenuiflimae per meatus corporis E facile tranfierunt in loca quae ab aliis pauU craflioribus ex D exeuntibus
retur;

relinquebantur.
Ita
i5

corpus

E,

quamvis gravius

&

denfius

qum

F,
rcL'

XLI.

ac forte etiam

qum

D, aliquandiu tamen ob fuam

Quomodo
in
fint.

miiltcc fijju-

q.iarto faa.'

duritiem, fornicis inftar, fupra

fit.

D&

F fufpenfum man-

Sed notandum efl ipfum, cm primm formari cpit, meatus habuiffe quam-plurimos, ad menfuram corporis D excavatos. Cm enim ejus fuperfciei tune
incumberet, non poterat non pra^bere tranfitum
a.

20

iflis

Art. XXXVI, p. 222.

28

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

2i4-i6.

particulis quae quotidie, vi caloris motae,

interdiu

verfus

B afcendebant, ac nou rurfus defcendebant, femperque fe mutu confequentes, iftos meatus im-

plebant.

Cm autem poftea, corporeD mole imminuto,

ejus particulae
5

non amplis

omnes meatus corporis E occupnint, aliae minores parti culae, ex B venientes, in earum loca fuccefferunt cmque hae iftos meatus corporis E non fatis implerent, & vacuum in natur non detur, materia cleftis, qu fol omnia exigua intervalla, quae circa particulas corporum terreftrium reperiuntur, impleri poffunt, in illos mens, eorum figuras immutabat, impetumque faciebat ad quofdam
;

lo

ita

diducendos, ut hoc ipfo

alii vicini

anguftiores red-

derentur.

Unde facile

contingebat, ut, quibufdam par-

tibus corporis E fe
fiiTurae,

mutuo

disjunftis, in eo firent

i5

quae poftea fucceffu temporis majores

& ma-

jores evaferunt.
aeftate in terra

Edem plan
|

ratione,

qu videmus
ficcitas
so

multas rimas aperiri,

dum Sole ficca-

tur,

eamque magis

&

magis hiare que diutis

perfeverat.
XL*'-

Cm
.

autem multae
fibi

taies rimae effent in corpore E,

Quomodo ipfum invarias partes jxt con-

atquc

^ ^ fpiae icmpcr

augerentur, tandem ejus partes tam

adhaeferunt, ut

-,

fratum.

parum

mutu

non amplis

in

mo25

dum

fornicis inter F

confraftum, in

& B pofTet fuftineri, & ide totum fuperficiem corporis C gravitate fu

haec fuperficies fatis lata

delapfum
effet,
tia,

eft.

Cmque
|

non

ad omnia

illius

fragmenta

fibi

mutu adjacen-

& fitum quem

prius habuerant fervantia, recipien-

da, quaedam ex ipfis in latus inclinari atque

alia

unain
3o

recumbere debuerunt. Nempe, fi ex. gr. in eo tradu corporis E, quem haec figura repraefentat, praeci-

ai6.

Pars Quart a.
fiffurae ita

229
i
,

puae

fuerint difpofitae in locis

2,

4,

6, 7,

ut duo fragmenta 23 6>l6j pauUo prisqum reliqua cperint delabi & aliorum quatuor fragmentorum
;

extremitates

2, 5

& 6 pris qum

oppofitae

& v;

itemque extremitas
delapfa
fit,

qum

fragment! 45 aliquant prius extremitas v fragment! v6: non du5

bium

eil,

quin ipfa jam debeant eo

modo efe difpofita,

fupra fuperficiem corporis C, quo hcdepia funt; ita

fciliet, ut
10

fragmenta

pori C, alia

autem

& 67 proxim jungantur corquatuor in latus fint reclinata, &

2
5

una

in alia

recumbant, &c.

50
XLII.

PRINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

.216-417

(^ontdo tertium corpus J^ufra quartum

ex

pckrte afcenderit,

6 ete

parte infra re-

manjerit.

Nec dubium etiam, quin corpus D, quod fluidum eu. & minus grave qum fragmenta corporis E, occupet quidem, quantum poteft, inferiores omnes cavitates fub illis fragmentis relidas, nec non eorum rimas & meatus fed praeterea etiam, quia totum in illis coatineri non poteft, quin fupra inferiora ex iftis fragmen;

tis,

ut

& 6 7)

afcendat.

XLIV.
Inde in Juperficie Terre ortos ejfe montes campas, maria, Se.

Jamque confideremus, hc per corpus B & F arem per C, quandam terrae cruftam interiorem intelligi
;

crafliffimam. ex

qu metalla oriuntur; per D, aquam

E,

10
;

ac denique per corpus

terram exteriorem, quse ex

lapidibus, argill, aren

&

limo

eft conflata

facile

etiam per aquam, fupra fragmenta 2 j & 67 eminentm, maria per alia fragmenta molliter tantm incli;

nata,

&

nullis aquis tefta, ut 89,

nities; ac

per alia

& vx, camporum plamagis erefta, ut 12 & 94 v, montes

cm fragmenta
funt, eo-

i5

intelligemus. Et denique adverte|mus,

ifta vi

propriae gravitatis
fibi

hoc pafto delapfa

diffiluiffe,
i,

rum

cxtremitates,

mutu

fortiter allifas, in alia

multa minora fragmenta

quae faxa in qui-

20

bufdam

litoribus maris, ut in

& multiplicia montium

217-218.

Pars Quarta.

231

juga, partim altiffima ut in 4, partim remiffiora ut in 9 & V, ac etiam fcopulos in mari, ut in 5 & 6, compofuerunt.

Atque
5

intimae

horum omnium
primo ex
iis

naturse ex

jam

diftis
Quce

XLV.
fit aris

erui poffunt.

Nam

natura

cognofcimus, arem

nihil aliud efle debere,

tertii

qum congeriem particularum

elementi,

tam tenuium

&

fe

mutu disjunda-

rum, ut quibuflibet motibus globulorum cleflium

obfequantur; ideque illum effe corpus valde rarum,
10

fluidum
rse

& pellucidum, &

ex minutiis cujuflibet figu-

poffe componi. Quippe, nifi ejus particulae fe

effent plan disjundse,
;

mutu

jamdudum
unaqu

adhaefilTent

corpori E

cmque

disjunftae fint,

^jque

movetur

independenter vicinis, occupatque totam illam exi1

guam

fphseram,

quam ad motum
requirit,
|

circularem circa proex e vicinas omnes

XLVI. Cur facile rarfit &
denfetur.

prium fuum centrum

expellit.

&

Quamobrem nihil refert, cujufnam nt figurse.

:

20

25

Ar autem frigore facile denfatur, & rarefit calore cm enim ejus particulae fer omnes fint flexiles, inftar mollium plumularum, vel tenuium funiculorum, qu celeris aguntur^ e latis fe extendunt, & idcirco majorem fpatii fphaeram ad motum fuum requirunt; atque notum eft ex diftis^, per calorem nihil hc aliud qum accelerationem mots in iilis particulis, & per frigus ejufdem imminutionem debere intelligi. Denique ar, in vafe aliquo violenter compreflus, vim habet refiliendi, ac per ampliorem locum fe protinus extendendi. Unde fiunt machinse, quae ope folius
dris,

XLVII.

De

violerit ejus
in

com-

prejjfione

dam

quibufmachinis.

aquas furfum verfus,

inflar

fontium

& alise quae

3o

tela
a.

cum magno
Art. XXIX, p. 218,

impetu, arcuum

inflar, jaculantur.

2?2 y

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
efl,

318-319.

Hujufque caufla
ad

qud are
fibi foli
;

ita

compreflb, una,

quaeque ejus particula fphaericum illud fpatiolum quod

motum fuum requirit,

vicinse in

ipfum ingrediantur

non habeat, fed aliae cmque intrim idem

XLVIII.

Dt aqu natur & cur

:

facile

mod in arem,
in glaciem yer-

eadem agitatio iftarum parti cularum, confervetur motu globulorum cleftium, aflidu circa ipfas fluentium, eae fuis extremitatibus fe mutu versrent & loco expellant, ficque omnesfimul impetum faciant ad majus fpatium occupandum. Quantum ad aquam, jam oilendi* cur duae tantm particularum fpecies in e rcperiantur, quarum unae
calor, five

10

mod
tatur.

funt flexiles,

aliae inflexiles
illae

atque

fi

ab invicem fepa-

rentur, hae falem,

aquam dulcem componunt. Et quia jam omnes proprietates, cm falis tm aquae dulcis, ex hoc uno fuhdamento deduftas, fuf in Meexplicui,non opus
efl

i5

teoris*'

ut plura de ipfis hc fcriinter

|

bam. Sed tantm notari velim, qum apte omnia

fe cohaereant,

& quomodo
eam
efle

ex

tali

generatione aquae
20

fequatur, etiam

debere proportionem, inter

ejus particularum craffitiem

rum

aris;

itemque

& craffitiem particulainter ipfas, & vim qu globuli fecm

ifti

cundi elementi eas movent, ut

globuli paull

minus
tis,

folito agunt,

ticulas aris in

tenuiores

aquam in glaciem mutent, & paraquam; cm autem agunt paull foraquae particulas, eas nempe quae funt
vertant.

25

flexiles, in

arem

XLIX. Dejuxu S re/luxu

maris.

Explicui etiam in Meteoris^ cauffas ventorum,

quibus mare variis irregularibus modis agitatur. Sed

a.

Art. XXXVI, p. 222.

b.
c.

Discours III et V. Voir t. VI, Discours IV. Ibid.t p. 265.

p.

249

et

279.

aig.

Pars Quarta.

V
quo
bis in die fin-

fupereft alius regularis ejus motus,

gulis in locis attollitur

&

deprimitur, interimque femfluit.

per ab Oriente in Occidentem

Ad

ctijus

mots

cauflam explicandam, ponamus nobie ob oculos exi-

guum

illum cli vorticem, qui Terram pro centro

& cum Lun in majori vortice circa Solem fertur. Sitque A B C D ille exiguus vortex
habet, quique

cum

ill

EFGHTerra; 1254
10

fuperficies maris, quo, majoris

Terram ubique tegi fupponimus; & 5678 fuperficies aris mare ambientis. Jamque confideremus, fi nuUa in ifto vortice Luna effet, puntum T, quod eft centrum Terrse, fore in punfto M, quod eft vorticis centrum; fed Lun exfiflente verfus B,
perfpicuitatis cauff,
a.

Voir

t.

V, d. 260.

1.

7.

2J4

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
effe

aig-aai.

hoc centrum T
veatur

debere inter

M&D

quia,

materia cleflis hujus vorticis aliquant celeris

cm mo-

qum Luna vel Terra, quas fecum defert, ni pundum T aliquant magis diftaret B qum D,
Lunae praefentia impediret, ne
poTet inter
illa

tam
;

libr fluere

B&

T,

qum inter T & D

eam

cmque locus
nifi

Terrse in iflo vortice

litate

non determinetur,

ab sequa-

virium ma|terise cleflis

eft

circumfluentis,,

evidens

ipfam idcirco nonnihil accedere debere

verfus D. Atque
rae

eodem modo, cm Luna

debebit inter

erit in

C,Ter-

lo

centrum

effe

M&A

licque femper

Terra nonnihil Lun recedit. Praeterea, quoniam hoc

pafto, ex eo

qud Luna fit verfus B, non modo fpatium

fluit inter

per quod materia cleflis

illud per

B&

T, fed etiam
:

quod

fluit inter

T & D,

redditur anguflius
ibi

i5

inde fequitur iflam materiam cleflem

fluere,

celeris

atque ide magis premere,tumfuperficiemaris

8,

in 6

&

tum fuperficiem aquse

diametro

in 2
;

& 4, qum Luna

corpora
ob|fe20
ifli

non

effet in vorticis

BD cmque

aris

&

aquse fint fluida,

&

facile prc^moni

quantur, ipfa minus alta

effe

debere fupraTerrae partes

& H, qum
1 ,

Luna

ac contra effe
cies aquae
'
^

hanc diametrum BD; altiora verfus G & E, ade ut fuperfieffet extra

5
,

& aris

7, ibi

protuberent.

Jam

ver, quia pars Terrae quae

efl

"eJda" s^horis 0]
tujuendat.

giO^c pundi B, ubi mare

nunc efl in F, requam-minim altum,

25

G, regione punli C, ubi efl altilTmum, & pofl fcx alias horas in H, regione punfti r, atque ita confcquenter vel potis, quia Luna etiam
in
;

p^j fg^ horas cHt

intrim nonnihil progrcditur B verfus C, utpote quae

3o

menfis fpatio circulum

ABCD

percurrit, pars Terrae

391.

Pars Quarta.

2?5

quae

nunc

eft in F,

regione corporis Lunse, pofl fex

horas

cum

12 minutis, praeterpropter, erit ultra

pun-

G, in e diametro vorticis ABCD, quae illam ejufdem vorticis diametrum, in qu tune Luna erit, ad angulos reftos interfecat tuncque aqua erit ibi altiffi;

dum

ma;
alta,

& poil
&c.

fex alias horas

cum duodecim minutis,

erit

erit

ultra

pundum
Unde

H, in loco ubi aqua

clar intelligitur
in

quamminim

aquam

maris, fingulis

duodecim horis cum 24 minutis,

10

uno

& eodem loco

LI.

fluere ac refluere debere*.

hune vorticem ABCD non effe aecurat rotundum, fed eam ejus diametrum, in qu

Notandum

eft

Cur

ce/lus

maris Jint

majores, cm Luna plena ejl vel nova.

4 qu] quo (/"

a.

dit.).

Voir

t.

IV, p. 466 et 467-468.

2}6

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
eft

221-233.

nova vel plena, breviorem effe ill quae ipfam fecat ad angulos redos, ut in fuperiore parte oflenfum eft" unde fequitur fluxus &. refluxus maris debere effe majores, cm Luna nova eft vel plena, qum in temporibus intermediis^.
;

Luna verfatur cm

LU. Cur
in etquinoiis Jint

maxtmi.

Notandum etiam, Lunam femper effe in piano Eclipticae vicino, Terram autem motu diurno fecundm planum aequatoris converti quae duo plana in aequinodiis fe inter|fecant, in folftitiis autem multm undc fequitur, maximos aeftus ab invicem diftant
;
:

10

maris
LUI.

effe

debere circa initia Veris

&

Autumni.

Praterea
a

notandum

eft,

dum

Terra fertur ab E per

Cur air S aquafemper

Pars III,
t.

b. Voir

art. cliii, p. 199. IV, p. 467-468.

232-223.

Pars Quarta.
five

257
ab Oriente ad Occidentem Jluant

F verfus G,

ab Occidente in Orientem, aquae tu-

856, qui nunc parti Terrae E incumbunt, paullatim ad alias ejus par-

morem
tes

412, itemque aris

tumorem
;

magis Occidentales migrare ita ut poft fex horas incumbant parti Terrae H, & poft horas duodecim parti Terrae G. Idemque etiam de tumoribus aquae & aris 234 & 678 eft intelligendum. Unde fit, ut aqua & ar ab Orientalibus Terrae partibus, in ejufdem parts Occidentales fluxu continuo ferantur*.

10

Qui fluxus, lict non admodm celer, manifeft tamen deprehenditur ex eo qud magnae navigationes
I -

LIV.

Cur

fint

mult tardiores

&

difficiliores
;

verfus

partes
in qui-

edem poli altitudirie, regiones qiicL' mare habent ad

in

Orientem, fini

aliis

Orientales

qum

verfus Occidentales

& qud

magis temperatce.

i5

bufdam maris anguftiis, aqua femper fluat verfus occafum Si denique qud, caeteris paribus, eae regiones quae mare habent in Oriente, ut Bralia, non tantm
;

Solis calorem fentiant,

qum

eae

quae longos terrae

tradus habent ad Orientem

ut Guinea
20
;

& mare

ad Occidentem,
frigidior eft,

quoniam ar qui mari venit,

qum qui Terra. Notandum denique, totam quidem Terram mari

non tegi, ut paull ant aftumpfimus ^; fed tamen, quia Oceanus per omnem ejus ambitum fe diffundit, idem de illo, quantum ad generalem aquarum motum, efle intelligendum, ac fi totam involveret. Lacus autem & ftagna, quorum aquae ab Oceano funt disjunftse, nullos ejufmodi motus patiuntur quia eorum fuperficies tam latae non funt, ut mult magis in un parte qum
:

LV.

Cur

nuUiis fit fluxus nec refluxus in lacu-

bus & Jlagnis : aut cur in variis litoribus variis horisfiat.

i5

in ali,
a.

ob Lunae praefentiam, materi

t.

coelefti

pre-

Voir

IV, p. 468.

b. Ci-avant, p. a33,l. 8-9.

uvres.

111,

17

2j8

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

aa3-a24.

mantur. Atque propter insequalitatem iinuum

&

an-

fraduum, quibus cingitur Oceanus, ejus aquarum incrementa & dcrmenta diverfis horis ad diverfa litora perveniunt, unde innumerae eorum varietates
oriuntur.
LVI.

Quanim omnium varietatum

cauff

caufae particulares de-

Quomodo

ejus

particulares, in Jingulis litoribus fini

inveJligandcB.

duci poteruntexdidis^,

fi

conderemus aquasOceani,
hor fext, tam

cm Luna nova
matutin
depreffas,

eft vel

plena, in locis litoribus re-

motis verfus Eclipticam

& ^quatorem

qum

vefpertin, effe altilimas,

;

& ide vereffe

10

fus litora fluere

hor autem duodecim,

illa

maxime
:

&

ide litoribus ad
|

loca refluere

ac

prout litora funt vicina vel remota, prout aquae ad

magis reftas vel obliquas, latas vel anguftas, profundas vel vadofas, ad ipfa citis aut tardis, & in majore aut minore copia deferri. Ac
ipfa tendunt per vias

i5

etiam, propter

admodm
iis

varios

&

insequales

eorum
lit-

anfraftus, faepe contingere ut aquae verfus

tus tendentes,
rant,

unum

quae ab alio litore veniunt occur20

earum curfus diverfimod mutetur. Ac denique varios ventos, & quorum nonnuUi quibufutque
ita

dam

in locis ordinarii funt, iftas

aquas

diverfis

mo-

dis impellere. Nihil

enim puto uUibi obfervari circa

25

fluxum
LVII.

&

refluxum maris, cujus cauffse in his paucis

licet

non contineantur.
Circa terram interiorem C, notare
inte-

eam con-

Di

natur Terrce
riorii.

ftare particulis cujufvis figurae, ac

tam craffis, ut globuli fecundi elementi ordinario fuo motu eas fecum non abripiant, fed tantm deorfum premendo graves
reddant, ac per meatus, qui plurimi inter ipfas repeb. Art. L, Li et lu, p.

3o

234-a36.

22\'2ib.

Pars Quarta.
tranfeundo,
nonnihil

2J9

commoveant. Quod etiam facit materia primi elementi, eos ex iftis meaac idem faciunt tibus, qui anguftiffimi funt, replens particulae terreflres fuperiorum corponim D & E,
riuntur,
;

quae faepe in eos qui funt

omnium

latiflimi

defcenfu-

dunt, atque inde nonnullas ex craffis hujus corporis

particulis

fecum abducunt. Quippe credibile

eft,

periorem ejus fuperficiem conftare partibus ramofis,

fibi
lO

quidem mutu valde firmiter annexis; utpote quae, dum hoc corpus formaretur, impetum globulorum
cleilium per corpora
fuftinuerunt

B
;

&D

difcurrentium, primae
ut per ipfa partialiae

&

fregerunt

fed inter quas nihilominus

permulta funt intervalla

culae aquae dulcis,
i5

fatis lata,

&

falis,

nec non etiam

angu-

lofae
I

aut ramofae, excorpore E delapfae, tranfire poffint.

infra iftam fuperficiem, partes corporis

Verm

LVIII.

minus

arft fibi

mutu

adhaerent; ac etiam forte in

De naturS argentivivi.

qudam ab
20

ipfa diflanti, multae fimul funt congre-

gatae, quae figuras

habent tam teretes

fibi

& tam

laeves, ut,

quamvis ob gravitatem fuam

nec,

mutu incumbant,

quemadmodum
agitentur,

aquae partes, globulos fecundi

elementi undique circa fe fluere permittant, facile ta-

men
qui
25

tum minutioribus ex

iftis

globulis,

nonnuUa etiam
angulos

fpatia inter ipfas inveniunt,

tum

praecipu materia primi elementi, quae

ftiflimos
ibi reliftos replet.

omnes angu-

3o

Atque ide liquorem componunt valde ponderofum & minime pellucidum, cujufmodi eft argentum vivum. Praeterea, quemadmodum videmus eas maculas, quae quotidie circa Solem generantur, figuras habere

LIX.

De

incequalitate colo-

ris interiorem

Ter-

admodm

irregulares

&

varias, ita

exiftimandum

eft

rant pervadentis.

240

PrINCIPIORUM PHILOSOPHiE
Terrae

2a5-3a6.

mediam

regionem M, quae ex materi iftis maculis fimili conflata eft, non ubique effe aequaliter denfam & ideo quibufdam in locis tranfitum prsebere majori copiae primi dmenti, qum in reliquis atque hanc materiam primi elementi, per corpus C tran;
|

V-

m
'>Jrs^

feuntem, ejus partes quibufdam in locis fortis qum in aliis commovere, ficuti etiam calor Solis radiis
excitatus, atque, ut fupr

didum

eft% ufque ad intima

Terrae pertingens,

non uniformiter agit in hoc corpus C, quia facilis ei communicatur per fragmenta corporis E, qum per aquam D atque altitudo mon:

lo

tium efficit, ut quaedam Terrae partes Soli obverfae, ac mult magis incalefcant, qum ab illo averfae denique aliter incalefcunt verfus vquatorem, aliter
:

verfus polos, calorque

viciflitudinem

ifte

per vices variatur propter

praecipu
aeflatis

i5

tum

diei

& nodis, tum

&
Lx.

hyemis.

Unde

fit,

ut

omnes

particulae hujus terrae interioris

^*
'{aonf'^'^"

femper aliquantulum, & modo plus modo minus moveantur; non ea folm quse vicinis non annexai
t.

20

Art. xxz, p. a 18.

226-227'

Pars Quarta.

241
dulcis,
;

funt, ut particulae argenti vivi,

& falis, & aquse

& alise

quaevis in majoribus ejus meatibus contentse

fed etiam ese quae funt

omnium
;

tu quam-firmiffim adhaerent.

ab invicem plan

fe|pareritur

muNon quidem qud hae fed eodem modo quo

duriffimse, ac fibi

10

videmus arborum ramos ventis impulfos agitari, & eorum intervalla nunc majora reddi, nunc minora, quamvis iilse arbores idcirco radicibus fuis non evellantur ita putandum efl craffas-& ramofas corporis C particulas ita connexas effe atque implexas, ut non foleant vi caloris ab invicem plan disjungi, fed aliquantulum duntaxat concutiantur, & meatus circa fe relidos modo magis modo minus aperiant. Cmque
:

duriores fmt
i5

aliis

particulis, ex fuperioribus

cor-

poribus

D &

E in meatus

illos delapfis, ipfas facile

motu

iflo

fuo contundunt

&

ctmiminuunt, ficque ad
quae hc funt confiLXI.
Defuccis acribus & acidis,

duo gnera figurarum reducunt,

deranda.

Nempe
20
efl,

particulae

quarum materia paull

meatibus
iflis

folidior

quales funt

falis,

interceptae at-

ex quibus fiunt

que contufae, ex teretibus & rigidis planae ac flexiles non aliter qum ferri candentis virga redduntur rotunda crebris malleorum ilibus in laminam oblon:

atramentum, futorium, alumen, &c.

gam
25

poteft complanari.

Cmque

intrim hae partiiftos ferafiriftae,

culae, vi caloris aae,

hinc inde per meatus

allifae

pant, duris

eorum

parietibus

atque

gladiolorum inflaracuuntur, ficque in fuccos qofdam

acres, acidos, erodentes vertuntur
:

qui fucci poftea

cum
3o

metallic materi concrefcentes

futorium;

cum

lapide,

alumen;

&

atramentum fie alia multa

,

componunt.

242
LXII.

Principiorum Philosophie

337-238.

De

maleri oleagine

bituminis,fulphuris, &c.

autem molliores, quales funt plerseque ex terra exteriori E delapfae, nec non etiam eae aquae dulcis, ibi penits elifae, tam tenues evadunt, ut motu
Particulae

materiae primi elementi difcerpantur, atque in multos

minutiffimos

& qum-maxim
|

flexiles

ramulos

divi-

dantur
rentes,

qui ramuli,terreftribus

aliis particulis

adhae-

componunt fulphur, bitumen,

five oleagine, quse in
fie tria

&

alia

omnia

pinguia
LXIII.-

fodinis reperiuntur.

Atque
prin-

hc

habemus, qu pro tribus vulgatis

10

De Chymicorum
cipiis

& quomodo ; metalla in fodinas

Chymicorum
:

principiis, fale, fulphure ac Mercurio,

fcilicet

afccndant.

fumi poiTunt fumendo

fuccum acrem pro

fale,

molliiimos ramulos oleagineae materiae pro fulphure,

ipfumque argentum vivum pro illorum Mercurio. Credique poteft omnia metalla ide tantm ad nos pervenire, qud acres fucci, per meatus corporis C fluentes, quafdam ejus particulas ab iis .disjungant, quse
deinde materi oleagine involutae atque veilitae, facile

i5

ab argento vivo calore rarefado furfum rapiuntur,

&
20

pro diverfis fuis magnitudinibus ac figuris, diverfa

metalla conftituunt. Quse fortaffe fingula defcripiifTem

hoc

in

loco,

fi

varia exprimenta, quse ad certam

eonim cognitionem requiruntur,

cuifTet.
L.CIV.

facere

hadenus

li-

Jam

ver confideremus Terram exteriorem E, cujus

alia in

De Terra

exteriore, S de origine j'on'ium.

fragmenta qusedam fub mari delitefcunt,

cam-

sS

pos extenduntur, alia in montes attolluntur. Et note-

quo pafto fontes & flumina oriantur & quamvis femper in mare fluant, nunquam tamen ipforum aqua deficiat, nec mare augeatur aut, dulcefcat. Quippe, cm
inprimis,
facile in

mus

qum

e
;

poflit intelligi,

3o

t. Art. LTiii et Lxj, LXII, p.

239, 241 et 242.

228-329-

Pars Quarta.

245

campos & montes magnae fint cavitates aquis plenae, non dubium eft, quin multi quotidie vapores,
infr

hoc
5

eft,

aquae particulae vi calons ab invicem dis-

junftae ac celeriter motse, ufque ad exteriorem

cam-

ponim

fuperficiem
;

atque ad

fumma montium juga

perveniant videmus enim etiam plerofque iftiufmodi

vapores ulteris ufque ad nubes attoUi, ac facilis per terrae meatus afcendunt, ab ejus particulis fuf|

fulti,
10

qum

per arem, cujus

fluidae

ac mobiles par-

ticulae ipfos ita fulcire

ifti

non poffunt. Poftquam autem

vapores
quae

fie

afcenderunt, frigore fuccedente tor-

pefcunt, &-amiff vaporis forma rurfus in

aquam

ver-

tuntur
illos
i5

aqua defcendere non poteft per eofdem meatus, per quos vapor afcendit, quia funt ni;

mis angufti; fed aliquant latiores vias invenit, in intervallis cruftarum five corticum, quibus tota exterior terra conflata eft
;

quse viae ipfam obliqu fecun-

dm
20
ficie

vallium

& camporum
fubterraneae
vallis,

declivitatem deducunt.

Atque ubi

iftae

aquarum

viae

in fuperibi

montis, vel

vel
rivi

campi terminantur,

fontes fcaturiunt,

quorum

multi fimul congregati

flumina componunt,
rse fuperficiei

&

per decliviores exterioris ter^^^

Cur
viare non augeatur exco, quodjiu^^na miiiud jiuant.

partes in mare labuntur.

.

25

Quamvis autem affidu multae aquae ex montibus n vertus mare iluant, nunquam tamen idcirco cavitates ex quibus afcendunt, poftunt exhauriri, nec mare augeri. Haec enim terra exterior non potuit modo pauU ant defcripto* generari, nempe ex fragmentis corpor.

28

En marge NB.
:

Vid.

fig.

pag. 226

(z'* dit.).

a. Art. xLii, p.

228.

244
ris

Principiorum Philosophi^e

a2g-23o.

E in fuperficiem corporis

cadentibus, quin aqua

iftis

multos

fibi

patentillimos meatus fub

fragmen-

tis

retinuerit

per quos tanta femper ejus quantitas

mari verfus radies montium redit, quanta ex montibus egreditur.

Atque

ita,

ut animalium fanguis in

eorum venis
LXVI. Cur fontes non Jint JaU f\, nec mare dulcejcat.

&

arteriis, fie

aqua

in terrse venis

&

in

iluviis circulariter fluit.

Et

quamvis mare

fit

falfum, folae

tamen aquae dulcis

10

particulae in fontes afcendunt, quia

nempe funt tenues ac flexiles, particulae autem falis, cm fint rigidae ac durae, nec facile in vapores mutari, nec ullo modo
per obliquos
|

terrae

meatus

tranfire poflunt. Et

quam-

vis affidu ifla

tatur,

aqua dulcis in mare per flumina revernon ide mare dulcefcit, quia femper sequalis
i5

quantitas falis in eo manet.

LXVII,

Cur

in

teis

quibufiam puaqua fit fal/a.

Sed tamen non valde mirabimur, (i forte in quibufdam puteis, mari valde remotis, multum falis reperiatur. Cm enim terra multis rimis fatifcat, fieri
facile potcfl, ut
illos

aqua

falfa
:

non percolata ufque ad

quia maris fuperficies
;

puteos perveniat
alta eft atque

five

30

aqu

ipforum fundus

five

etiam quia,

s3o-33i.

Pars Quarta.
funt fatis
latae, facile falis particulae

245

ubi
lis

viae

parti cu-

aquae dulcis per corporis duri declivitatem furfum

li-

attoUuntur. Ut experiri

cet in vafe, cujus labra nonnihil fint repanda, quale eft

ABC dum
:

enim aqua

fal-

fa in eo evaporatur,

omnes

ejus orae falis cruft veiliri

folent.
10

Atque hinc etiam potefl intelligi, quo pafto in montibus nonnullis, magnae falis moles inftar lapidum concreverint. Quippe, aqu maris e afcendente, ac
particulis flexilibus aquae dulcis ulteris pergentibus,

LXVIII.

Cur etiam ex quibufdam montibusjal ej~

fodiatur.

folum
i5
fit,

fal in cavitatibus, quae

cafu ibi fuerunt, reman-

ipfafque implevit.

Sed
figura
fal

&

aliquando

falis particulae

nonnuUos

fatis an-

Lxrx.

De

guftos terrae meatus pervadunt, atque ibi nonnihil de

nitro aliifque faitbus, /aie marino

&

quantitate fu deperdentes, in nitrum, vel

vel quid fimile mutantur.

diverfis.

ammoniacum,

Quin-

2d

etiam plurimae

terrae particulae oblongae,

non ramofae,
aliorum fafitae

ac fatis rigidae, ab ori|gine fu ni tri

eae formae,
gae,
25

&

lium formas habuerunt. Neque enim in alio

funt

qum qud

illorum particulae

fint

oblon-

non

flexiles,

nec ramofae, ac prout de caetero va-

riae

funt, varias falis fpecies

componunt.
edudos,
De
LXX.
vaporibus, fpiriti-' bus, & exhalationibus terrd interiore
dentibus.

Praeter vapores ex aquis fub terra latentibus

multi etiam fpiritus acres,

&

oleagineae exhalationes,

nec non vapores argenti

3o

vivi,

aliorum metallorum

ad exteriorem afcen-

particulas fecum vehentes, ex terra interiori ad ex-

teriorem afcendunt
ris

atque ex diverfis eorum miflufpiritus acres

omnia

foffilia

componuntur. Par

246

PRINGIPIORUM PhILOSOPHI/E

231-232.

fuccorum acrium, nec non etiam falium volatilium, ab invicem fejundas, & tam celeriter fe commoventes, ut vis qu in omnes partes mointelligo particulas

veri perfeverant, praevaleat

eorum

gravitati.

Fer exha-

lationes

autem

intelligo particulas ramofas, tenuiffifie

mas, oleagineae materise,

aquis,

etiam motas. Quippe in

;

LXXI. Quomodo ex varia eorum miftur, varia

lapidum, aliorumque
fo/JUlium gnera ori-

& aliis fuccis, &oleis, particulse tantm repunt fed in vaporibus, fpiritibus, & exhalationibus, volant. Et quidem fpiritus majori vi fie volant, & faeilis
angultos quofque terrae meatus pervadunt, atque
intereepti firmis haerent,
efficiunt,
ipfis
10

&

ide duriora corpora

antur.

qum

exhalationes aut vapores.

fit

Cmque
ipfis
i5

permagna

inter haee tria

diverfitas,

pro diverfitate

particularum ex quibus confiant, multa etiam ex

lapidum, aliorumque foffilium non tranfparentium gnera oriuntur, cm in anguftis terrae meatibus inclufa
haerent, ipfiufque particulis permifcentur
;

&

multa

gnera foflilium tranfparentium, atque gemmarum,

cm

in rimis

colliguntur,
fluidis

& cavitatibus terrae primm in fuccos & deinde paulatim, maxime lubricis &
|

20

eorum

particulis abeuntibus, reliquse fibi

mu-

tu adhaerefcunt.
LXXII.

Quomoio metalla ex
terri interiore ad exteriorem perveniant,

Sic etiam vapores argenti vivi, terrae rimulas

&
25

majufculos meatus perreptando, particulas aliorum

S quomodo minium
fiai.

metallorum

fibi

admiftas in

iis

relinquunt,

&

ita illam
;

auro, argento, plumbo., aliifque impraegnant

ipfique

deinde ob eximiam fuam lubricitatem ulteris pergunt, aut deorfum relabuntur; aut etiam aliquando
per quos regredi pofifent, fulphureis exhalationibus impcdiuntur. Atque tune ipfae
ibi haerent,

cm meatus

3o

argenti vivi particulae, minutiflim iftarum exhalatio-

23a-233.

Pars Quarta.
quafi lanugine veftitee,

247

num
talla,

denique fpiritus
ut
aes,

minium componunt. Ac & exhalationes nonnulla etiam me,

ferrum, llibium, ex terra interiore ad

exteriorem adducunt.

Notandumque
dere ex
iis

eft,

ifta

metalla fer tantm afcen-

lXXIII.

partibus terrae interioris, quibus fragmenta

funt.

Cur non
terrce

in
locis

omnibus
metalla

exterioris
figura, ex

immdiate conjunfta
5

Ut

ex. gr. in

hac

inveriantur.

verfus v, quia per aquas evehi

fit,

non pof-

funt.
10

Unde

ut

non pafim omnibus

in locis metalla

reperiantur.

Notamdum
fus radies

etiam, haec metalla per terrae venas verCur

LXXIV.
potijfimitm inveniantur in radicibus

montium

folere attoUi, ut hc verfus v,

ibique potiffimm congregari, quia ibidem terra pluribus rimis

i5

montium, verjus Meridiem 6' Orieniem,

qum

in aliis locis fatifcit

&

quidem

in

iis

montium

partibus, quse Soli meridiano vel Orienti

obverfse funt, magis

qum

in aliis congregari, quia

major
in
illis

ibi eft calor,

cujus

vi attolluntur. Et

ide etiam
LXXV.
Fodinas omncs
ejfe in
;

prsefertim locis fofforibus quaeri folent.

eft,

Neque putandum
20

uU unquam
fi

fodiendi perti:

naci, ufque ad interiorem terram pofTe perveniri

terra exteriore
pojfe

nec

tum quia
res

exterior nimis eft crafTa,

|

ad

hominum

vi-

unquam ad interiorem fodiendo

comparetur; tum praecipu propter aquas intermedias, quae e majore cum impetu falirent, qu pro-

perveniri.

fundior effet locus in quo

25

primm

aperirentur earum
LXXVI. De fulphure, bitumine,
argill, oleo.

venae, fofforefque

omnes obruerent.

Exhalationum particulai tenuiffimae, quales paull ant defcriptae funt^, nihil nifi purum arem folae

componunt, fed tenuioribus fpirituum

7

particulis facile

En marge NB. Vide

:

fg.

pag. 226

(/** dit.).

a.

Art. Lxx, p. 245-246.

248

Principiorum Philosophie

a33-234.

anneftuntur, illafque ex laevibus

&

lubricis ramofas

reddunt
tallicis

ac deinde hae ramofae, fuccis acribus ac

me-

quibufdam

particulis admiftae, fulphur confti-

tuunt

& admiflae

particulis terrae, multis etiam ejuf-

modi

fuccis gravidae, faciunt

particulis terrae

& cum folis conjunae, fciunt argillam & denibitumen

;

LXXVII. Quomodo Jiat terrce

motus.

que folae, in oleum vertuntur, cm earum motus, ita lng^efcit, ut fibi mutu plan incumbant. Sed cm celeris agitantur, qum ut ita in oleum verti poffint, fi forte in rimas & cavitats terrae magna copia affluant, pingues ibi & craflbs fumos componunt, non abfimiles iis qui ex candel recens exflinft egrediuntur;

10

ac deinde,

fi

quae forte
illi

ignis

fcintilla in iftis cavitatibus excitetur,

fumi protii5

nus accenduntur, atque fubit rarefadi, omnes carceris fui parietes

magn vi

concutiunt, praefertim
:

cm

multi fpiritus

ipfis

funt admiili

& ita

oriuntur terrae

motus.
LXXVIII.

Contingit etiam aliquando,

ut parte terrae disjed

cm

hi

motus
fit,

fiunt,
20

Cur ex quibufdam
montibus ignis erumpat.

& apert, flamma per juga monibi

tium coelum verfus erumpat. Idque

in humilioribus locis
;

potis

qum

funt cavitats,

tum quia fub montibus plures tum etiam, quia magna illa fragmenta,
fe

quibus confit terra exterior, in

faciliorem
ibi

invicem reclinata,

praebent exitum flammae,

qum

in ullis

25

aliis locis. Et

quam|vis claudatur terrae hiatus, fimul

fieri poteft,

ac flamma hoc pafto ex eo erupit,

ut tanta

fulphuris aut bituminis copia ex montis vifceribus ad

fummitatem expulfa fit, ut ibi longo incendio fufiiciat. Novique fumi poftea in iifdem cavitatibus
ejus

3o

rurfus colledi,

&

accenfi, facile per

eundem hiatum

334-335.

Pars Quarta.
;

249

enimpunt unde fit, ut montes nonnulli crebris ejufmodi incendiis fint infmes, ut JEina, Siciliae, Vefuvius
Campanise, Hecla
horas, aut dies
Iflandiae,

&c.
LXXIX. Cur plures concuj/ionei Jieri foleant
in

Denique, durt aliquando terrae-motus per aliquot

;

quia non una tantm continua cavi-

tas effe folet, in

qu pingues

&
;

inflammabiles fumi
exhalatio in

colliguntur, fed plures diverfae, terra multo fulphure

terr motu : ficque per aliquot horas aut dies interdum duret.

aut bitumine fatur disjundae

cmque

unis accenfa terram femel concuffit, aliqua

10

mora

in-

tercedit,

priufquam flamma, per meatus fulphure opLXXX. De natur ignis,

tate.

pletos, ad alias poffit pervenire.

Sed hc fupereft ut dicam, quo pafto in iftis cavitatibus flamma pofTit accendi, fimulque ut explicem ignis naturam. Particulae terreflres, cujufcunque fint
i5

ejuf-

que ab are diverji-

magnitudinis aut
elementi

figurae,

cm

fmgulae feorfim primi

motum

fequuntur, ignis

formam habent

ut

etiam habent aris formam,

di elementi volitantes,

cm

inter globulos fecun-

Sicque prima
20

&

eorum agitationem imitantur. praecipua inter arem & ignem diffeceleris hujus

rentia

eft,

qud mlt

qum

illius

pareft,

ticulae agitentur.

Jam enim fupr

fatis

oftenfum

motum materiae primi elementi mult celeriorem effe qum fecundi. Sed alia etiam eft permagna difFerentia,
qud
25 etfi cralTiores tertii

elementi particulae, quales

vivi, poiint

funt
aris

eae

quibus conftant vapores argenti

in|duere,

formam

non tamen ad
ille

ejus confervatiofit,

nem

fint neceifariae,

ac contra

purior

minuf-

que corruptioni obnoxius, cm

ticulis conftat. Crafliores
3o

folis minutifimis parnifi

enim,

calore continuo

agitentur, pondre fuo

deorfum labentes, fpont exufine crafiiufculis cor-

unt ejus formam. Ignis autem,

250

Principiorum Philosophie
terreftrium particulis, quibus alatur

335-336.

porum
LXXXI. Quomodo primm
excitetur.

& rnove-

tur, effe

Cm

non poteft. enim globuli fecundi elementi occupent omnia

intervalla circa Terram, quse fatis

magna funt ad

illos

capiendos,

& fibi mutu

omnes

ita

incumbant, ut uni

moveri non poffint (nif forte circulariter circa proprium axem), quamvis materia primi elementi, omnes exiguos angulos globulis iftis reliftos replens, in ipfis quam-celerrim moveatur, fi tamen non
abfque
aliis

habeat plus
tur,

fpatii,

qum quod
fe

in

iftis

angulis contine-

10

non

poteft ibi habere fatis virium ad particulas

terreftres, quae

omnes

mutu

& globulis
alicubi

fecundi

elementi fuftinentur, fecum rapiendas, nec proinde ad

ignem generandum. Sed ut ignis

tetur,

primm

excii5

debent aliqu

vi expelli globuli cleftes,

ab in-

tervallis

nonnuUarum particularum

terreftrium, quae

deinde ab invicem disjundae, atque in fol materi

primi elementi natantes, celerrimo ejus
tur
LXXXII. Quomodo confervetur.

motu rapianparticulae
20

&

quaquaverfus impellantur.
ille

Utque
aptae, ut

ignis confervetur, debent

iftae

terreftres effe fatis craffae, folidae, atque

ad

motum
vim haita
25

materi primi elementi

fie

impulfae,

beant globulos cleftes, loco

illo in

quo
;

eft ignis,

&

in

quem

redire parati funt, repellendi

ifti

atque

impediendi ne globuli
valla

rurfus ibi occupent inter-

primo ele|mento relida, ficque vires ejus frangendo ignem exftinguant.

LXXXIII. Cur egeat alimenlo.

Ac

praeterca particulae terreftres, in globulos iftos

iis

impingcntes, non poffunt ab

pcrgant,

impediri, ne ulteris
3o

& cgrcdiendo ex

eo loco in quo primm cle-

mentum

fuas vires exercet, ignis

formam

amittant.

01

Pars Quarta.
ibi ignis
iflis

5^

abeantque in fumum. Ouapropter nullus remaneret, nifi eodem tempore aliquse ex

lis

diu

particu-

terreilribus, in aliquod

corpus are

craffius

impin-

gendo, alias

fatis folidas partipulas

ab eo disjunge materi primi generarent.

LXXXIV.
Quomodo ex
filicibus

rent, quse prioribus fuccedentes,

&

dmenti

abreptae,

novum ignem continu

Sed ut haec accuratis intelligantur, confideremus primo varios modos quibus ignis generatur, deinde

excutiatur.

omnia

qu2e ad ejus confervationem requiruntur,

ac

10

denique, quales

fint

ejus effedus. Nihil ulitatius

;

eft,

qum
fieri

ut ex filicibus ignis excutiatur

hocque ex eo

exiftimo,

qud

filices

fmt

fatis

duri

&

rigidi,

fimulque

fatis friabiles.

Ex hoc enim quod

fint

duri

&

2^2
rigidi,
fi

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI/E

a36-38.

percutiantur ab aliquo corpore etiam duro,

fpatia quae multas

eorum

parti culas interjacent,

&

globulis fecundi elementi folent occupari, folito fiunt

anguftiora,
ter

& ide ifti globuli exfilire coadi, nihil praeillas reliniftae

5

folam materiam primi elementi circa

;

quunt
vicem
nunt.

deinde ex eo qud

fint friabiles,

fimul ac

filicum particulse
diffiliunt,

non amplis iu premuntur, ab

in-

ficque materiae primi elementi, quae

fola circa ipfas reperitur, innatantes,

Ita,
fi

ignem compolo

fit filex,

inter cujus anteriores particu-

las globuli fecundi

elementi confpicui funt,

reprse-

fentabit

eundem

filicem,
|

cm

ab aliquo corpore duro

percutitur,

meatus angufi;iores fafti. nihil amplis nifi materiam primi elementi poffunt continere C ver eundem jam percufTum, cm quaedam ejus particulae ab eo feparatse, ac folam materiam primi elementi circa fe habentes, in ignis fcintillas funt
ejus
;

&

i5

converfae. Lxxxv.
Quomodo ex
ficcis.

si tur,

lignum, quantumvis ficcum, hoc

pado

percutia20

lignis

non idcirco IcmtiUas ita emittet, quia cum non ade durum fit, prima ejus pars quae corpori percutienti occurrit, fleditur verfus fecundam, eamque atI

-n

tingit,

priufquam haec fecunda fledi incipiat verfus ter-

tiam. Sicque globuli fecundi elementi

noneodemtemi

pore ex multis eorum

aliquandiu

intervllis, fed fuccefv

ex uno, nunc ex alio difcedunt. Atqui

nunc hoc lignum

25

&

fatis valid fricetur, inaequalis ejus par-

ticularum agitatio

&

Vibratio, quae oritur ex ift fri-

dione, poteft ex pluribus earum intervllis globulos

fecundi elementi excutere, fimulque ipfas ab inviccm
disjungere, atque ita in ignem mutare.
3o

a38-a39.

Pars Quarta.

255
LXXXVI.
Quomodo ex
colleio-

Accenditur etiam ignis ope fpeculi concavi, vel

vitri

convexi, multos Solis radios verfus

dirigentis.

eundem

ali-

ne radiorum Solis.

quem locum

Quamvis enim iflorum radioeft

rurn aftio globulos fecundi elementi pro fubjedo fuo

habeat, mult tamen concitatior

ordinario

eorum

motu, & cm procdt materi primi elementi, ex qu Sol eft conflatus, fatis habet celeritatis ad ignem excitandum, radiique tam multi fimul colligi pofTunt, ut fatis etiam habeant virium, ad particulas corporum
10

terreftrium

edem

ift celeritate

agitandas.
LXXXVII. Quomodo folo motu
valde yiolento.

qu caufla particulae terreftres celerrim moveri primm incipiant. Sed quamvis antea
Quippe
nihil refert,

i5

20

tantm innatent materiae primi elementi, ex hoc folo protinus celerrimam agitationem acquirunt edem ratione qu navis, nullis funibus alligata, in aqu torrente efife non- poteft, quin fimul cum ipf feratur. Et quamvis eae terreftres particulae nondum primo elemento fie innatent, fi tantm qulibet ali cauf fatis celeriter agitentur, hoc ipfo fe mutu, & globulos fecundi elementi circa fe pofitos,
fuerint fine motu,
fi
:

ita excutient, ut ftatim ei in|natare incipiant;

& porr

ab
nis

illo in

motu fuo confervabuntur. Quamobrem om-

25

5o

motus valde concitatus fufficit ad ignem excitandum. Et talis in fulmine ac turbinibus folet reperiri, cm fcilicetnubes excelfa, in aliam humiliorem ruens, arem interceptum explodit, ut in Meteoris explicui*. Quanquam fan vix unquam ifte folus motus ibi eft ignis caufiTa; nam fer femper ari admifcentur exhalationes, quarum talis eft natura, ut facile vel in flammam, vel faltem in corpus lucidum vertantur. Atque
a.

LXXXVIII. Quomodo diverforum

corporum mijlur.

Discours VII. Voir

t.

VI, p. 32i.
il

uvres.

III.

254

Principiorum PhILOSOPHItE

239-240.

hinc igns fatui circa Ten"am,

&

fulgetrae in nubibus,

& flellae trajicientes & cadentes in alto are excitantur.

Quippe jam diftum
lis

efl*

exhalationes conftare particu-

multos quafi ramulos divifis, quibus involutse funt aliae pauU craffiores, ex fuccis acritenuiffimis,

& in

bus aut falibus volatilibus edudae. Notandumque eft hos ramulos folere effe tam minutos & confertos, ut nihil per illorum interftitia, prseter materiam primi elementi tranfire poffit inter particulas autem iftis ramulis veftitas, effe quidem alia majora intervalla, quse globulis fecundi elementi folent impleri, tuncque exhalatio non ignefcit; fed interdum etiam accidere,
;

10

ut occupentur particulis alterius exhalationis aut

LXXXIX.
In fulmim-, inftellis
trajicientibus.

fecundum elementum expellentes, primo duntaxat locum relinquunt, ejufque motu protinus abreptse flammam componunt. Et quidem in fulmine, vel fulgetris, cauffa quae
fpirits, quae inde

i5

plures exhalationes fimul compingit, manifefta

eft,

propter unius nubis in aliam lapfum. In are autem

tranquillo,

un exhalatione frigore denfat

&

quie-

20

fcente, facile alia,

particulis ad

ex loco calidiore adveniens, aut

aptioribus
|

motum

conftans, aut etiam

porosimpetum facit, atque ex iis fecundum elementum expellit; cmque particulae prions exhalationis nondum tam ard fimul
aliquo leni vento impulfa, inejus

25

jundae funt, quin hoc aliarum impetu disjungi

poffint,
ftellas

hoc ipfo
XC.
tn
lis

in

flammam erumpunt

qu ratione

trajicientes accendi puto.

qute lucent
:

S non

Cm
craffum
a.

autem exhalationis

particulae in corpus
ita

tam
3o

unint

ut

in Jlellit

&

vifcidum coaluerunt, ut non

disjungan-

cadenitbus.

Art. Lxxvi 61 Lxxvii, p. 247-348.

240-241.

Pars Quarta.

255
illi

tur,

lucem duntaxat aliquam emittunt, fimilem

quae in lignis putridis, in pifcibus fale conditis, in guttis

aquae marin ae,

folo,

&
fit

fimilibus folet apparere. Ex

hoc

enim
5

qud globuli fecundi dmenti materi

lumen, ut ex fupr diftis ^ fatis patet. Cmque pluriumparticularum terreftrium fimul jundanim intervalla tam angufta funt, ut foli primo
primi pellantur,

elemento locum dent,

10

etfi

forte

hoc primum elemen-

tum non fatis habeat virium ad ipfas disjungendas, facile tamen habet fatis ^ ad globulos fecundi elementi
circumjacentes, alione
ill

quam pro lumine fumenfiel-

dam

efle

diximus, impellendos. Et taies puto eife

;

las cadentes

faepe

enim earum materia humi delapfa,

:

vifcida
i5

&

tenax effe deprehenditur"

fuifife

quanquam

fan

non

fit

certum,

illam ipfam vifcidam materiam,

quae habuit lucem:

potuit enim

efife

aliqua tenuis
XCI.
In guttis aquce mari' n, in Ugnis putn
dis,

flamma

ei

adhaerens.

At
20

in guttis aquae marinae, cujus

naturam fupr

ex:

plicuimus^ facile eft videre quo pado lux excitetur'^ j-11 t r n-1 nempe, dum illae earum particulae quae lunt ilexiles,
fibi

& fimilibus.

mutu manent

implexae,

aliae

quae funt rigidae ac

laeves, vi tempeftatis, alteriufve cujuflibet

mots, ex

gutt excutiuntur,

& fpiculorum
|

inflar vibratae, facile

ex ejus vicini globulos'

25

fecundi elementi expellunt,

In lignis

ficque

lucem producunt.
oriri puto,

autem
iis

putridis,

&

pifcibus qui ficcari incipiunt,

&

talibus,

non aliunde
fie

lucem
a.

qum qud

in

dum

lucent,

Pars III,

art.

lv et seq., p. io8.
art. cii, p.

b.
c.

Voir ci-aprs,

261.

Art. Lxvi, p. 244.

d. Cf. Mtores, Discours III.

Voir

t.

VI,

p. 255.

256
multi
XCII.
In
lis

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
fint

241-242.

meatus tam angulli, ut folum primum

ele-

mentum admittant. Qud ver alicujus

:

fpirits aut liquoris particulae,

quce incalefcunt
ut in

& non lucent fno inclufo.

meatus corporis

duri, vel etiam liquidi, fubeundo,

i^em

aliquatido poffint excitare, oflendunt

alicubi conclufum, calx

fnum

madidum
noti, qui

aqu afperfa, fermentationes omnes, liquorefque non pauci Chymicis

dum

inter fe permifcentur, incalefcunt, ac

etiam aliquando inflammantur.

Non enim

alia ratio eft

fit

cur

fnum

recens,

fi

recondatur antequam

ficcum,

10

pauUatim incalefcat, flammamque fponte concipiat, qum qud multi fpirits vel fucci, per herbarum viridium poros ab earum radicibus verfus fummitates fluere afiTueti, atque ibi vias ad menfuram fuam accommodatas habentes, maneant aliquandiu in herbis excifis
;

i5

quae,

fi

intrim angufi:o loco includantur, particulse

iftorum fuccorum ex unis herbis in alias migrantes,

multos meatus in
niunt,

ipfis

jam

ficcari incipientibus inve-

pauU

angufi:iores

qum ut illos
;

fimul

cum gloillos
20

bulis fecundi elementi fubirc poffint

fluentes, fol

ideque per

materiprimi elementi circumdantur, qu celerrim impulfae, ignis agitationem acquirunt. Ita, exempli cauf, H fpatium quod
eft inter

duo corpora B

&

C, reprstaS

fentet

unum

ex meatibus alicujus
i, 2, j,

herbae virentis, ac funiculi

exiguis

orbiculis

circumdati, fu-

mantur pro

particulis

fuccorum

five

fpirituum, globulis fecundi ele-

menti per cjuf|modi meatus vehi

inter corpora

folitis

fpatium autem

D &

fit

alius

meatus anguftior herbae

a4-243.

Pars Quarta.

257
particulae
i, 2, j,

ficefcentis,

quem fubeuntes esedem

:

non amplis fecundum elementum, fed primum duntaxat circa fe habere poffint perfpicuum efl ipfas inter

& C motum moderatum fecundi D & E motum celerrimum primi,

B
refert,

dmenti, fed inter

fequi debere.
iftius
eft,

Nec

qud perexigua tantm quantitas

primi

10

qud ipfi totse innatent quemadmodum videmus navem fecundo flumine delabentem non minys facile ipfius curfum fequi, ubi tam anguflum eft ut ejus ripas
elementi circa ipfas reperiatur. Satis'enim
:

utrimque fer attingat, qum ubi eft latiflimum. Sic autem celeriter motae, multo plus habent virium ad particulas corporum circumjacentium cncutiendas, qum ipfum primum elementum ut navis etiam in
:

i5

pontem aliumve obicem impingens, fortis illum quatit qum aqua fluminis quo defertur. Et idcirco in
duriores fni particulas irruendo, facile ipfas feparant

ab invicem, praefertim
tibus in
20

cm
;

plures fimul diverfis par-

eandem ruunt cmque fatis multas hoc pafto disjungunt fecumque abducunt, fit ignis cm autem concutiunt duntaxat, nondumque habent vim multas
;

fimul ab invicem disjungendi, lente tantm

calefaciunt

fnum
^^"|"
'^^

&

corrumpunt.

Edem
25

ratione credere licet,

cm

lapis excoquitur
&

in calcem, multos ejus meatus, folis antea globulis

^'

reVquu!'''^

fecundi elementi pervios, ade laxari, ut aquae particulas, fed

primo tantm elemento cindas. admittant. Atque, uthc omnia fimul compledar, quoties aliquod

3o

corpus durum admiftione liquoris alicujus incalefcit, exiftimo id ex eo fieri, qud multi ejus meatus fint
|

talis

menfurae, ut

iftius liquoris particulas, fol

ma-

258

Principiorum Philosophi^e

243.

teri primi elementi cindas, admittant.

Nec difparem

rationem effe puto,

affunditur
:

cm unus
implexis
:

liquor alteri liquori

femper enim alteniter confit particulis

ramofis, aliquo

modo

&

nexis,

atque

ita

corporis duri vicem fubit

ut de

ipfis

exhalationibus

paull ant* intelleum

xc:v. Quomodo incavitatibus
terr ignis accendatur.

efl.

His autem omnibus modis, non tantm in

perJScie, fed

terrae fu-

etiam in ejus cavitatibus, ignis poteft

ibi fpiritus

accendi.

Nam

acres craflarum exhalatioiis

num meatus
accendant;

ita

poffunt pervadere, ut in

flammam

10

& faxorum

vel filicum fragmenta, fecreto

aquarum lapfu

aliifve caufis exefa,

ex cavitatum for-

nicibus in fuBflratum folum decidendo,

terceptum magn vi poffunt explodere,

tum arem intum etiam filii5

cum

collifione

ignem excitare atque ubi femel unum

;

corpus flammam concepit,

vicinis corporibus,

facile

ipfam etiam
aptis,

aliis

communicat. Flammae enim parti culae, iftorum corporum particulis occurrentes, ipfas movent & fecum abducunt. Sed hoc non tam fpedat ad ignis generationem,

ad eam recipiendam

20

qum ad
agendum.
XCV.
Quomodo candela
ardeat

ejus confervationem

de qu deinceps

ell

Confideremus, exempli cauf, candelam accenfam

AB, putemufque
flamma
qu

in

omni

fpatio

CDE,

per quod ejus

25

fe extendit,

multas quidem volitare particulas

oleagineae, ex

cerae, vel cujuflibet alterius materiae

haec candela conflata eft,

multofque etiam globu-

23 exempli cauf] ex. ca. {r'dit.).

pag. feq.
{i^* f^dit.).

En marge NB.
:

Vide

fig.

a. Art. Lzxzix, p.

354.

343-244-

Pars Quarta.

259

los fecundi elementi, fed

tam hos qum illos materiae primi elementi fie innatare, ut ejus motu rapiantur; & quamvis fe mutu faepe tangant & impellant, non tamen omni ex parte fufful|ciant, quemadmodum folent aliis in locis, ubi nullus eft ignis.

Materia autem primi elementi, quse

magn copia

in

xcvi.
Quontodo ignis
in e
:^:.fervetur.

hac flamm reperitur, femper conatur egredi ex loco in quo eft, quia celerrim movetur & quidem egredi furfum verfus, hoc eft, fe removeat centro Terrae,
;

10

quia, ut fupr

didum

eft^, ipfis

glo-

bulis cleftibus, aris meatus occu-

pantibus,
buli,

eft levior;

& tum

hi gloI I

tum omnes

particulae terreftres

aris circumjacentis, defcendere coi5

nantur in ejus locum, ideque protinus

flammam

fuffbcarent,

fi

folo

20

primo elemento conftaret. Sed particulae terreftres, ab ellychnio F G affidu egredientes, ftatim atque primo elemento immerfae funt, ejus curfum
fequuntur,

&

occurrentes

iis

aris

particulis, quae paratae erant

ad defcendendum in loXCVII.

cum flammae, ipfas repellunt, ficque ignem confervant.

Cm autem hae furfum verfus praecipu tendant, hinc

25
fit,

ut flamma foleat efle acuminata. Et quia mult

Cur

ejus flatnvia

fit

celeris aguntur repellunt,

qum

iftae

particulae aris

quas

acuminata, & Jmv.us ex e egrediatur.

fie

non

pofl'unt

ab

iis

impediri,

quominus
fe

ulte-

9 fe removeat,
plutt
fe

sic /** dit. ; les autres

?

donnent ut

removeat. Lire

removere

a.

Art. XXII et xxv, p. 21 3 et 214.

lO

Principiorum Philosophive

244-a45.

ris pergant verfus H, ubi paullatim agitationem

fuam

deponunt, ficque vertuntur in fumum.

XCVIII.

Quomodo ar & alia corpora Jlammam

alant.

Qui fumus nullum in toto are locum reperiret, quia nullibi vacuum eft, nifi, prout egreditur ex flamm, tantundem aris verfus ipfam circulari motu regrederetur. Nempe, dum fumus afcendit ad H, pellit inde arem verfus I & K, qui ar, lambendo l fummitatem candelae B ac radies ellychnii F, ad flammam accedit, eique alendae infervit. Sed ad hoc non fufficeret, propter partium fuarum te|

10

nuitatem, ni multas cerae particulas,

calore ignis agitatas, per ellychnium

fecum adduceret. Atque

tur,

ita

flamma

i5

dbet affidu renovari ut conferve-

XCIX.

De motu

magis eadem manet, qum flumen ad quod novae femper aquae accedunt. Motum autem circularem aris & fumi licet expeverjus

& non

a'ris

ign m.

riri,

quoties

magnus

ignis in cubiculo aliquo exci-

30

enim cubiculum ita fit claufum, ut praeter tubum camini per quem fumus exit, unum tantm aliquod foramen fit apertum, fentietur continu magnus ventus, per hoc foramen ad focum tendens, in locum
tatur. Si

fumi abeuntis".
De
Us quce ignem

25

exjlinguunt.

Atque ex his patet, ad ignis confervationem duo requiri primum, ut in eo fint particulae terrefires, quae, primo elemento impulfae, vim habeant impediendi, ne ab are aliifve liquoribus fupra ipfum pofitis fuffocetur. Loquor tantm de liquoribus fupra ignem
:

3o

a.

Voir

t.

III, p. 58;.

34^346.

Pars Quarta.
:

261

pofitis

quia,

cm

fol fu gravitate verfus illum feeft,

rantur, nullum periculum

ne ab

iis

qui infra ipinverfae

fum

funt, poffit extingui. Sic

flamma candelae
confervat
;

obruitur liquore qui alis

igns
reflres
alii fieri

eam

& contra,
&

poffunt, in quibus fint particulae ter-

tam

folidae,

tam

multae, ac tanto

cum impetu
ab e
CI.

vibratae, ut

ipfam aquam affufam repellant,

10

non poffint. Alterum quod ad ignis confervationem requiritur, efl, ut adhaereat alicui corpori, ex quo nova materia poffit ad illum accedere in locum fumi abeuntis
exftingui
,
:

Quid

requiratur, ut aliquod corpus alendo igni aptumjit.

ideque iftud corpus dbet in

|

fe

habere multas par;

ticulas fatis tenues, pro ratione ignis confervandi

eafque inter
i5

fe, vel

etiam

aliis craffioribus, ita

junin-

ftas, ut

impulfu particularum

illius ignis,

cm ab

vicem, tum etiam vicinis fecundi elementi globulis

fejungi poffint, ficque in

ignem

converti.
Cil.

Dico particulas
20

iftius

corporrs effe debere fatis te-

Cur flamma exfpiritu

vini linteum

nues, pro ratione ignis confervandi; nam, exempli

cauf,
fi

non urat.

vini fpiritus linteo afperfus

flammam conce-

perit, depafcet

quidem

haec

flamma tenuiffima totum

illum vini fpiritum, fed linteum,quodalius ignis facile

combureret, non attinget: quoniam ejus particulae

25

3o

non funt fatis tenues, ut ab e moveri poffint. Et quidem fpiritus vini facillim alit flammam, quia non confit, nifi particulis valde tenuibus, & quia in iis ramuli quidam funt, tam brves quidem & flexiles, ut fibi mutu non adhaereant tune enim fpiritus in oleum verteretur fed taies ut multa perexigua fpatia circa fe relinquant, quae non globulis
:

cm.
Cur fpiritus
vini facil-

lim ardeat.

19-20 exempli cauf] ex. ca.

{i''*dit.)

202

PrINGIPIORUM PHILOSOPHIiE

246-347.

fecundi elementi, fed fol materi primi poffint occupari.

crv.

Conx autem aqua videtur igni valde adverfa, quia

particulis confit
laevibus

Cur aqua

dijffcillim.

&

glabris

non modo craffiufculis, fed etiam quo fit, ut nihil obftet, quominus

globuli fecundi elementi undique illas cingant

&

fe-

quantur; atque infuper

flexilibus,

quo

fit,

ut facile
iis

fubeat meatus corporum quae uruntur,

particulas arcendo, impediat ne
CV.
aliae

&

ex

ignis

ignefcant.
10

Cur

vis

magitorum
aU'

ignium ab aqud aut

falibus injeis geatur.

Sed tamen nonnuUa corpora talia funt, ut aquae parquia ticulae eorum meatibus immiffae ignem juvent
;

inde

cum impetu

refilientes, ipfae ignefcunt. Ide fa-

bri carbones foffiles

aqua afpergunt.
praeftant
|

Et aquse parva

copia, ingentibus flammis injeda, ipfas auget.

Quod
eorum
i5

etiam falia potentis

particulae rigidse fint

cim enim

& oblongae,

fpiculorum inflar in

CV.

flamm vibrantur, & in alia corpora impingentes magnam vim habent ad ipforum minutias concutiendas unde fit, ut metallis liquefaciendis foleant adjungi. nia autem q^ae alendo igni communiter adhiben:

20

Qualia

Jint

corpora

quce facile uruntur.

tur, ut ligna

&

fimilia, confiant variis particulis,

qua-

rum quaedam

funt tenuifimai,

alise

paull crafliores,

&

gradatim

aliae crafTiores,

&

pleraeque funt ramofae,

:

quo fit ut ignis iflos ingreffae, primo quidem tenuiffimas, ac deinde etiam mdiocres, & earum ope crafores celerrim commoveant ficque globulos cleftes, primo ex anguflioribus intervallis, ac deinde etiam ex rcliquis excutiant; ipfafque omnes (folis crafTifTimis cxceptis, ex quibus cineres fiunt) fecum

magnique meatus particulae, meatus

ipfas interjacent

25

3o

abripiant.

247-248.

Pars Quarta.

26}
CVII.

Et

cm e^ufmodi

uritur,

quod fimul egrediuntur, funt tam multae ut vim haparti cul, quae ex corpore,

Cur qucedam

inflam-

meniur, alla non.

beant globulos cleftes ex aliquo aris vicini fpatio

expellendi, fpatium illud

flamm implent.

Si

ver

fint

pauciores,

fit

ignis fine flamm, qui vel paulatim per

fomitis fui meatus ferpit,

cm materiam quam
:

pofit

depafcere,
chniis

ibi

nancifcitur ut in
eft in

iilis

funibus

five elly-

quorum ufus

bello ad

tormentorum pulCVIII.

10

verem incendendum. Vel cert, fi nullam talem materiam circa fe habet, non confervatur, nifi quatenus inclufus poris corporis oui inhseret, tempore aliquo eget ad omnes ejus
particulas ita diflblvendas, ut fe ab
iis poffit

Cur ignis aliquandiu in

;

jf

unis Je confervet.

liberare.

Hocque videre
i5

eil in

carbonibus accenfis, qui cineri-

bus tedi, per multas horas ignem retinent, propter

hoc folm, qud|ille ignis

tenuibus

infit

quibufdam

parti culis

&

ramofis, quae aliis craflioribus implicatae,

quamvis celerrim agitentur, non tamen nifi unse pofl: alias egredi pofiTunt ac forte priufquam ita egredian;

20

tur,

longo motu deteri,

& fingulae

in plures alias di-

vidi debent.

Nihil ver celeris

ignem concipit, nec minus diu

pulvis tormentarius, ex ful-

CIX.
Depulve. e tormentario

illum confervat,

qum

ex fulphure,

nitro

&

phure, nitro,
25

&

carbone confelus. Quippevel folum

cfl;,

carbone confeo ; ac primo de fulphure.

fulphur

quam-maxim inflammabile

quia confit

particulis
fis

fuccorum acrium, quae tam tenuibus

foli

& fpif-

materiae oleagineae ramulis funt involutae, ut per-

multi meatus inter iflos ramulos

pateant.
3o

primo elemento

Unde

fit,

ut etiam ad

ufum medicinae fulphur

calidiflimum cenfeatur.

Nitrum autem confit

particulis oblongis

&

rigi-

ex.

De

nitro.

264
dis, fed in

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

248-249^

communi diverfis, qud in un extremitate fint craffiores, qum in ali ut vel ex eo patet, qud aqu folutum, non ut fal commune, figura
hoc
fale
:

quadrat in ejus fuperficie concrefcat, fed

vafis

fundo

& lateribus
CXI.

adhaereat.

De fulphuris S

nitri

conjunione

quantum ad magnitudinem particularum, putandum eft talem effe inter illas proportionem ut
Et
,

fuccorum 'acrium, quae funt in fulphure, primo elemento commotse, facillim globulos fecundi ex
eae

intervallis

ramulorum

materiae oleagineae excutiant,

quae ipfis funt craffiores,

10

fimulque
exagitent.
CXII.

nitri particulas,

De motu particulamm
nitn.

qu parte funt craffiores, gravitate fu deorfum tendunt, earumque ide prsecipuus motus eft in parte acutiore, quae furfum erela, ut in B, agitur in gyrum, primo exiguum, ut in C fed qui (nifi ^ J ^'w'

Atque

hae nitri particulae,

iS

D'^'^^kS^

quid impediat) ftatim

ut in

fit

major,
20

cm

intrim fulphuris particulae, celerrim

latae,

verfus
viffimo
CXIII.

omnes partes

ad alias

nitri particulas bre-

tempore perveniunt.
nitri

Et

quoniam harum
fpatii exigunt,
fit,

particularum fingulae mulfui

Cur Jlamma hujuspulveris valde dilatetur,

tum

prctcipu agat ver-

Jus Juperiora.

dos, hinc
latetur
;

mots defcribenut hujus pulveris flamma plurimum diad circulos

iftos
eft,

&

quia circulos

defcribunt e cufpide,

aS

quae furfum verfus erefta

hinc tota ejus vis tendit

ad fuperiora
noxi in
CXIV.

& cm &

valde ficcus

&

fubtilis eft, in-

manu

poteft accendi.

Sulphuri autcm

nitro carbo admifcetur, atque

Cive
3o

De

carbone.

ex hac miftur, humore aliquo afperf, granula

pilula fiunt, quae deinde exficcantur.

Quippe

in car-

a49-a5o.

Pars Quarta.
:

265

bone multi funt meatus tum quia plurimi antea fuerunt in corporibus, quorum uftione faus eft, tum
etiam quia,
ex
5

cm corpora ifta
:

urebantur,

multmfumi
quse,

iis

evolavit. Et

duo particularum gnera duntaxat

in eo reperiuntur

unum

eft

craffiufcularum
;

cm

folae funt,

cineres

componunt

aliud tenuiorum,
ignis vi

quae facile

quidem ignefcunt, quia jam ant

fuerunt commotae, fed longis

implexae,
10

&

multiplicibus ramis
:

ex eo,

non fine aliqu vi disjungi pofTunt ut patet qud aliis in fumum praecedente uftione abeun-

tibus, ipfae ultimae remanferunt.

Itaque facile fulphur

tus ingrediuntur,

&

nitrum latos carbonis meaparticulis involvun-

<^xv.
ie^Hs!^s in"quo pr-

&ramofis ejus
;

tur atque
i5

conftringuntur

praefertim

cm humore
rei

^E^^

'^^"' "'*

'^''""

aliquo madefafta,

&

in grana, vel exiguas pilulas,

compafta, poftea ficcantur. Hujufque

alias, fed multae fimul

ufus

eft,

ad

efficiendum ut nitri particulae, non tantm unae poft

uno

& eodem

temporis

mo-

jo

mento incendantur. Etenim cm pri|mm ignis aliunde admotus grani alicujus fuperficiem tangit, non ftatim illud inflammat & diffolvit, fed tempore quodam
illi

opus

eft,

ut ab

ift

grani fuperficie ad interiores

ejus partes perveniat; ibique fulphure pris incenfo,

paullatim etiam nitri particulas exagitet, ut tandem

5

ipfae

viribus aflumtis,

&

majus fpatium ad gyros fuos

defcribendos exigentes, carbonis vincula difcerpant,

totumque granum confringant. Et quamvis hoc tempus fit admodum brve, ad horas aut dies referatur, notandum tamen effe fatis longum, fi comparetur 3o cum fumm ill celeritate, qu granum ita diffiliens flammam fuam per totum arem vicinum fpargit.

206

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

a5o-25i.

cm, exempli cauf, in bellico tormento, pauca quaedam pulveris grana, ellychnii alteriufve fomitis ign contada, prima omnium accenduntur, flamma ex iis erumpens, in minimo temporis momento, per omnia granorum circumjacentium intervalla difpergilur; ac deinde, quamvis non tam fubit ad interiores ipfonim partes poffit penetrare, quia tamen eodem tempore multa attingit, efficit ut multa fimul incendantur & dilatentur, ficque magn vi tormen-

Nam

tum explodant.
celeritatem,

Ita carbonis

refiftentia valde

auget

lo

qu ni tri parti culae in flammam erumpunt; & granorum diftindio neceflaria eft, ut fatis magnos circa fe habeant meatus, per quos flamma
pulveris

primm

accenfi ad multas pulveris refidui

i5

partes libr accdt.

cxvi.

Poft illum ignem, qui

eft,

omnium minime

durabilis

^'
^Ztniib^'!^'^''

confideremus an dari

poffit aliquis alius,

qui
:

contra fine ullo alimento diutiffim perfeveret

hypogaeis, ubi

ut

narratur de lucernis quibufdam, quse aliquando in

mortuorum corpora fervabantur,

|

poft

20

multos annos inventae

fubterraneo

funt'accenfae^.

Nempe in

loco

&

ardiffim claufo, ubi nuUis vel minifor-

mis ventis ar unquam commovebatur, potuit

tafle contingere, ut multae

ramofae fuliginis particulae

fibi

circa

flammam

lucernae colligerentur, quae

incumbentes manerent immotae, atque ita quafi fornicem con^ponentes, fufficerent ad impedien-

mutu exiguum

aS

dum, ne ar circumjacens iftam flammam obrueret ac

I

exempli cauf]
Voir
t.

ex. ca.

(/"

dit.).

t.

IV, p. 97.

35I-253.

Pars Quarta.
;

267
fie

fufFocaret

nec non etiam ad ejufdem flammae vim

frangendam
vel ellychnii
pofiTent

&

obtundendam, ut nullas amplis olei particulas, fi quae adhuc refiduae erant,

inflammare.

Quo

fiebat,

ut materia primi
in exigu

elementi, fola ibi remanens,

&

tanquam

qudam

fl:eli

celerrim femper gyrans, undique fe

repelleret globulos fecundi, quibus folis, inter parti-

culas circumpofitae fuliginis, tranfitus adhuc patebat,

10

lumen per totum conditorium diffunderet guum quidem & fubobfcurum, fed quod externi
ficque

exi-

aris

motu, cm locus aperiretur, facile vires pofifet refumere, ac fuligine difcuff lucernam ardentem exhibere.

Nunc veniamus ad eos

ex modis quibus
i5

ignis efeftus, qui

nondum
De

cxvii.
reliquis ignis

oritur

&

confervatur, potuerunt

effeibus.

agnofci.

Quippe jam ex
calefaciat,

diftis patet,

quomodo
;

luceat,

quomodo
alitur, in

quomodo corpora omnia, quibus

dififolvat

multas particulas
ifl;is

nec non etiam,

forte prio-

quomodo ex
nues
20

corporibus primo loco maxime te-

&

lubricae,

deinde

aliae

non quidem

ribus

crafliores, fed

magis ramofae atque implexae

particulae egrediantur, eae fcilicet quae,

rietibus adhserentes,

caminorum pafuliginem componunt; folaeque

cineres remaneant. Sed fuperefl;
|

omnium
25

crafliflimae in

ut breviter ofi:endamus, quo pafto

ejufdem ignis

vi,

quaedam ex corporibus quibus non

alitur, liquefcunt

&

bulliunt, alia ficcantur

&

durefcunt, alia exhalan-

tur, alia in

calcem, alia in vitrum convertunfur.

CXVIII. Queenam corpora illi admota liquefcant &
hulliant.

Corpora omnia dura, conflata ex particulis, quae non mult difficilis unae qum aliae vicinis fuis feparan3o

tur,

& aliqu ignis

vi pofifunt disjungi,

dum ifl:am vim

eft

patiuntur, liquefcunt. Nihil

enim aliud

liquidum

268
effe,

Principiorum Philosophie

i5a-353.

qum

conflare particulis fe

mutu disjundis,
tantus
eft

& quae in aliquo fint motu. Cmque

particularum motus, ut qusedam ex

iftarum
vel

ipfis in

arem
ad

ignem vertantur, ficque

folito plus fpatii

motum
liquida

fuum
CXIX.
Qucenam ficcentur

exigentes, alias expellant, corpora

ifta

eflfervefcunt

& buUiunt.
particulse te-

Corpora autem quibus infunt multae

nues,
intertextae, fed
illas

& durejcanu

flexiles, lubricae, aliis craffioribus

aut ramofis
10

exhalant,

non valde firmiter annexas, igni admota hocque ipfo ficcantur. Nihil enim aliud

efl

ccum

effe,

qum

carere fluidis

illis

particulis,
li-

quae,

cm

fimul funt congregatae,

aquam aliumve

quorem componunt. Atque hae fluidae particulae, durorum corporum meatibus inclufae, illos dilatant, aliafque ipforum particulas motu fuo concutiunt: quod eorum duritiem toUit, vel faltem imminuit fed
;

i5

iis

exhalatis, aliae quae rmanent, arlis jungi

&

fir-

cxx.

mis nedi folent, ficque corpora durefcunt. Et quidem particulae, quae fie exhalantur,
gnera diftinguuntur. quae funt ade mobiles

in varia
20

De

aquis ardentibus,

injipidis, acidis.

Nam primo, ut eas omittam & tenues, ut folae nullum corpoflint, poft ipfas

pus
quae

praeter

arem conflare
|

omnium
illae

tenuiflimae,

quaeque facillim exhalantur, funt

vafis

Chymicorum

cepta,

undique accurat claufis exac fimul colledae, componunt aquas ardentes,

quales x vino, quales funt
tritico, aliifque

25

five fpiritus,

multis

corporibus

elici folent.

Sequuntur deinde aquae dulces

eae quae

ive infipidae,

explantis aliifve cor-

poribus deftillantur. Tertio loco funt aquae erodentes

&

acidae, \sq fucci acres

qui ex falibus

non

fine

ma-

3o

gna

ignis vi educuntur.

a53-a54.

Pars Quarta.
particulse
craffiores,

169

Qusedam etiam
eae

quales funt

CXXI.

argenti vivi,

&

falium, quae, vaforum fummitati

De fublimatis 6

oleis.

adhaerentes, in corpora dura concrefcunt, fatis

vi

magna

opus habent, ut in fublime

difficillim

attollantur.
ficcis

Sed olea

omnium

ex duris

&

corporibus ex-

halantur; idque
perfici dbet.

non tam ignis vi, qum arte qudam Cm enim eorum particulae tenues fmt
frngeret atque difcerperet,

& ramofae, magna vis eas

10

i5

priufquam ex iftorum corporum meatibus educi poffent. Sed ils afFunditur aqua copiofa, cujus particulae laeves & lubricae, meatus iflos pervadentes, paullatim illas intgras eliciunt ac fecum abripiunt. Atque in his omnibus ignis gradus eft obfervandus: eo enim variato, femper aliquo modo efFedus variatur. Ita multa corpora, lento primm igni, ac deinde gradatim fortiori, admota, ficcantur, & varias particulas exhalant
:

CXXII.

Quod mutato ignis

gradu mutetur
effeus.
ejus

quales non emitterent, fed potis

fi

tota liquefcerent,
rentur.
ao

ab

initio validis ignibus

torqueCXXIII.

Modus etiam ignem applicandi, varit ejus efifedum.

Sic quaedam,
li fi

tota fimul incalefcant, liquefiunt; fed

De

cake.

25

3o

flamma ipforum fuperficiem lambat, illam|in calcem convertit. Quippe corpora omnia dura, quae fol ignis aftione in pulverem minutiffimum reducuntur, fradis fcilicet vel expulfis tenuioribus quibufdam eorum particulis, quae reliquas iimul jungebant, vulg apud Chymicos dicuntur in calcem verti. Nec alia inter cineres & calcem differentia efl, qum qud cineres fint reliquiae eorum corporum, quorum magna pars ign confumtaeft, calx ver lit eorum, quae fer
valida
tota poft abfolutam uflionem manent.
uvres.
III.
19

2/0
CXXIV.

Principiorum Philosophi^e
ell calcis

354-355.

Ultimus ignis effedus,

uruntur, tenuiores

De vitro, quomodofiat.

&

cinerum in

vi-

tnim converlio. Poflquam enim ex corporibus, quae

omnes

particulae evulfse ac rejedae

funt, caeterae, quae pro calce vel cineribus

tam non
lares
fibi

folidae funt

&
:

craffse,

ut ignis vi

manent, furfum attolli

incumbentes,
in mi-

poffint; figurafque

habent ut plurimm irregualiis

nifi forte

&

angulofas

unde fit, ut unae

mutu non

adhaereant, nec etiam,

nutiffimis

quibufdam punis,

fe contingant.

Cm

au10

tem poftea validus & diuturnus ignis pergit in illas vim fuam exercere, hoc eft, cm tenuiores particulae tertii elementi, un cum globulis fecundi materi primi abreptae, celerrim circa ipfas in omnes partes moveri pergunt, paullatim earum anguli atteruntur,

&

fuperficies laevigantur,

&

forte etiam nonnullse ex

i5

ipfis

infleduntur, ficque unae fuper alias repentes

&

fluentes,

CXXV.
Quomodo ejui particu
la Jimul jungantur.

non punftis duntaxat, fed exiguis quibufdam fuperficiebus fe contingunt, & hoc pado fimul connexae vitrum componunt. Quippe notandum eft, cm duo corpora, quorum fuperficies aliquam latitudinem habent, fibi mutu fecundm lineam redam occurrunt, ipfa non pofle tam prop|ad invicem accedere, quin fpatium aliquod intercdt, quod globulis fecundi elementi occupetur; cm autem unum fupra aliud obliqu ducitur*
vel rpit, ea

2C

25

cauf,

fi

mult ardius jungi poffe. Nam, exempli corpora B & C fibi invicem occurrant fecun-

dm

lineam

AD,

globuli clefl;es,
ex. ca.

eorum

fuperficie-

2G-27 exempli cauf]

a.

(/"

dit.).

Voir

t.

V,

p,

174.

255-a56.

Pars Quarta!'

171

bus intercepti, contadum immediatum impediunt. Si autem corpus G hinc inde moveatur fupra corpus H, fecundm lineam redam E F, nihil impediet quomi-

^
nus immdiate ipfum tangat
fuperficies fint Iseves
:

faltem
fi

fi

utriufque

&

planae

autem

fint

rudes

hoc ipfo motu laevigantur explanantur. Itaque putandum eft, calcis & cinerum
inaequales, paulltim

& &

particulas ab invicem disjundas, hc exhiberi per

10

C; particulas autem vitri fimul junas, per corpora G & H. Atque ex hac fol diverfitate, quam perfpicuum eft in illas, per vehementem & diuturnam ignis adionem, debere induci, omnes vitri
proprietates acquirunt.

corpora B

&

i5

Vitrum enim, cm adhuc candet, liquidum eft, quia ejus particulae facile moventur ill ignis vi, qu jam
ant fuerunt laevigatae atque
inflexae.

CXXVI.
Cur
fit

liquidum

cm

Cm

ver inci-

candet, omnefque figuras facile induat.

pit refrigerari, quaflibet figuras poteft induere.

que omnibus corporibus ign liquefadis eft mune; dum enim adhuc liquida funt, ipforum
20

Hoccomparti-

culae

non

aegr fe

accommodant ad

quaflibet figuras,

& cm
rum
25

poftea frigore concrefcunt, eafdem retinent,

|

quas ultim induerunt. Poteft etiam in

fila

capillo-

inftar tenuia extendi, quia ejus particulae,

jam

concrefcere incipientes, facilis unae fupra alias fluunt

qum ab invicem

disjungantur.

272
CXXVIl.
Cur, cmfrigidum eft, fit yalh durum.

PrINCIPIORUM PniLOSOPHIyE

356-257.

deinde vitrum plan refriguit, eft valde durum, fed fimul etiam valde fragile, atque e fragilius

Cm

qu
quae
fibi

citis refriguit.

Nempe

duritiei cauffa eft,

qud

conftet tantm particulis fatis craffis

&

inflexilibus,

non ramulorum

intextu, fed

immdiate contaftu

invicem adhaerent. Alia enim pleraque corpora

ide

moUia

funt,

qud eorum
eas jungunt.

particulae fint flexiles,

flexiles,

vel cert definant in

fibi

ramulos quofdam

qui

mutu annexi corporum firmior

oritur ex

NuUa autem duorum adhsefio effe poteft, qum ea quse ipforum immdiate contaftu; cm fcilicet
fit

10

ita fe

invicem tangunt, ut neutrum

in

motu ad fe ab
craffities,

alio

fejungendum; quod accidit vitri

:

particulis, ftatim

atque ab ign remotae funt

contiguitas,
fint

quia earum

&
i5

&

figurse inaequalitas

impediunt, ne pof-

ab are circumjacente in eomotu, quo ab invicem

disjungebantur, confervari.
CXXVIII.

Cur

valde fragile.

At nihilominus vitrum eft valde fragile, quia fuperficies fecundm quas ejus particulae fe invicem tangunt, funt admodum exiguae ac paucae. Multaque alia
corpora molliora
difficilis

20

franguntur, quia

eorum
quin

partes ita funt intertextae, ut feparari

non

poffint,

ipfarum multi ramuli rumpantur

CXXIX.
Cur ejui fragilitas minuatur,fi lente refrigeretur.

&

evellantur.

Eft

etiam fragilius
;

cm

celeriter,

qum cm

lente,
23

refriguit

enim meatus funt fatis laxi dum candet, quia tune multa materia primi elementi, fimul cum
ejus

globulis fecundi, ac etiam forte

cum

nonnullis ex

tenuioribus

tertii particulis,

per

illos tranfit.

Cm

au-

tem
foli

refrigeratur| fponte, redduntur anguftiores; quia

globuli fecundi elementi, per ipfos tranfeuntes,

fpatii

3o

minus

rcquiruni

atque

{\

refr

^ratio

nimis cele-

,-i58.

Pars Quarta.

27 j

riter fit,
ita

vitrum pris

potuerint arftari:

durum, qum ejus meatus quo fit, ut globuli ifti femper

eft

poflea

impetum
;

faciant ad ejus particulas ab invicem

cmque hae particulae folo contadu fuo jundae fint, non poteft una tantillum ab ali feparari, quin flatim alise plures, ei vicinae fecundm eam
disjungendas
fuperficiem in qu
ifta

feparatio

fieri

ccBpit,

etiam

feparentur, atque ita vitrum plan frangatur.

Quam

10

i5

ob cauffam, qui vitrea vafa conficiunt, ea gradatim ex fornacibus removent, ut lente refrigerentur. Atque fi vitrum frigidum igni apponatur, ita ut in un parte mult magis qum in aliis vicinis calefiat, hoc ipfo in ill parte frangetur quia non poflunt ejus meatus calore dilatari, meatibus vicinarum partium immutatis, quin illa ab iftis disjungatur. Sed fi vitrum lento primm igni, ac deinde gradatim vehementiori admoveatur, & fecundm omnes partes aequaliter incalefcat,
:

non frangetur: quia omnes eodem tempore laxabuntur.

20

ejus meatus aequaliter

&
^
cxxx.
Curfit pellucidum.

Praeterea vitrum
tur,

efl:

pellucidum, quia,

dum

gnera-

liquidum

eft,

& materia ignis,

particulas fluens, innumeros ibi

undique circa ejus meatus fibi excavat,

per quos poftea globuli fecundi elementi libr tranfeuntes, aftionem luminis in omnes partes fecundm
a5
^

lineas reftas transferre pofiTunt.

necefife eft, ut fint
fint interrupti
:

Neque enim ad hoc

accurat

reti, fed

adeo ut
craffis,

fi,

tantm ut nullibi exempli cauf, fingamus

vitrum conftare particulis accurat fphaericis

libus,
o

&

aequa-

fed

tam

ut globuli fecundi elementi

tranfire poflint

per fpatium illud trian|gulare, quod

(/* dit,).

27 exempli cauf] ex. ca.

274
inter trs fe

Principiorum Philosophie

258.

mutu tangentes manere

quamvis
fit
fit

dbet, vitrum

illud erit plan pellucidum,

mult folidius

omni
CXXXI. Quomodo fit coloratutn.

eo,

Cm
alia

quod nunc habetur. autem materiae ex qu

vitrum, metalla vel

corpora permifcentur, quorum particulse magis

igni refiftunt,

& non tam facile laevigantur, qum alise

ipfo
fit

quse ipfum

componunt: hoc

minus pellucidum,
duriores particulse

& varios
cludunt.
CXXXII. Cur
rigidum infiar arcs; & gner aliter,
fit

induit colores, prout

iilse

meatus ejus magis, aut minus,

& variis
:

modis, inter10

cur rigida, cm infiexafunt, /ponte re-

deant ad priorem
figurant.

Denique vitrum eft rigidum ita fcilicet, ut nonnihil quidem vi extern ei poflit abfque fraftur, fed poftea cum impetu refiliat, arcs infiar, & redeat ad priorem figuram ut evidenter apparet, cm in fila valde tenuia dutum eft. Atque proprietas hoc pado refiliendi, generaliter habet locum in omnibus corporibus duris, quorum particulae immediato contadu, non ramulorum intextu, funt conjunae. Cm enim innumeros habeant meatus, per quos aliqua femper
:

i5

materia movetur, quia nullibi vacuum

figura; aptae funt

eft,

& quorum
talia

20

ad liberum

ifti

materiae tranfitum prae-

bendum, quia ejus ope antea formati fuerunt,

corpora nullo

modo

fledi pofl'unt, quin iftorum

:

meaa5

tuum

figura nonnihil varietur

quo

fit,

ut particulae

materiae, per illos tranfire afluetae, viasibifolito

minus
pa-

commodas
rietes,
fi,

invenientes,

impetum

faciant in

eorum

ad priorem figuram ipfis reddendam. Nempe exempli cauf, in arcu laxo, meatus, per quos tranfolent globuli fecundi elementi, fint circulares,
eft

fire

putandum

eofdem, in arcu intenfo

.
ca.

five inflexo, effe

3o

28 exempli cauf]

(/"

dit.).

a 58-2 5g.

Pars Quarta.

275

ellipticos,

&

globulos, per ipfos tranfire laborantes,

impingere in eorum parietes fecundm minores diamtres iflarum ellipfium, licque vim habere illis fi|

guram circularemreftituendi^.

Et

quamvis

ifla vis in

fingulis globulis fecundi elementi exigua

fit,

quia ta-

quamplurimi per ejufdem arcs quamplurimos poros meare conantur, illorum omnium vires fimul jundae, atque in hoc confpirantes, ut arcum reducant, fatis magnae efle poflunt. Arcus au-

men

affidu

10

tem diu intentus, praefertim fi fit ex ligno alive materi non admodum dura, vim refiliendi pauUatim
amittit
:

quia ejus

meatum figurae, longo attritu

parti-

cularum materiae per ipfos tranfeuntis, fenfim ad earum menfuram magis & magis aptantur.
i5

Hatenus naturas aris, aquae, terrae, & ignis, quse hujus globi, quem incolimus, elementa vulg cenfentur, fimulque prsecipuas eorum vires & qualitates explicare conatus fum; fequitur nunc, ut etiam agam de

CXXXIII.

De

magnete. Repetitio

eorum ex ant diis,

quce ad ejus explica-

tionem requiruntur.

20

enim ejus vis per totum hune Terrae globum fit dij6fufa, non dubium eft, quin ad generalem ejus confiderationem pertineat. Jam itaque revocemus
magnete''.

Cm

nobis in memoriam, particulas

elementi, quae fupr in

illas ftriatas

primi
87*^,

tertiae partis

articulo

&

fequentibus, fatis accurat defcriptae funt. Atque id

25

omne, quod

dium

eft,

ab articulo 105 ad 109"^ de fidere I de Terra hc intelligentes, putemus effe

ibi

multos meatus in medi ejus regione, axi parallles,

a.

Voir

t.

I, p.

341,

1.

i3, et p. 58o-58i.
1.

b.
c.

Tome
Pages

III, p. 67P,

3, et p.

678,

1.

19.

Ci-avant, p. 142.
1

d.

53-1 56.

276

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

259-260.

per quos particulae ftriatae, ab uno polo venientes, libr ad alium pergant, eofque ad illarum menfuram
ita effe

excavatos, ut

ii

qui recipiunt parti culas ftria-

tas polo Auflrali venientes, nullo

modo

poffint reci-

pere alias quse veniunt polo Boreali; nec contra;

qui recipiunt Borales
fcilicet in
,

Auflrales admittant

quia

modum

cochlearum

intortae funt, unae in

unam

partem,

aliae in

oppofitam.

Ac
|

praeterea etiam

eafdem particulas per unam tantm partem iftorum meatuum ingredi poffe, non autem regredi per adverfam, propter tenuiffimas quafdam ramulorum extre-

10

meatuum inflexas verfus eam partem, fecundm quam progredi folent, & ita in admitates in fpiris iftorum

verfam partem affurgentes, ut ipfarum regreffum impediant. Unde fit, ut poftquam iftse particulae ftriatse
per totam

i5

mediam Terram, fecundm

lineas reftas,
"*,

vel reftis aequipollentes, ejus axi parallelas

ab uno

hemifphaerio ad aliud tranfiverunt,

ipfae

per aetherem
20

circumfufum revertantur ad illud idem hemifphaerium, per quod pris Terram ingreflae funt, atque ita rurfus
illam permeantes,

quendam

ibi quafi

vorticem com-

ponant.
CXXXIV.
Nulles
in

are nec in

aqu

ejfe meatus recipiendit particulis

quoniam ex illo aethere, per quem particulas ftriatas ab uno polo ad alium reverti dixeramus, quaEt

jiriatis idoneos.

tuor diverfa corpora genita efle poffe oftendimus

25

nempe

Terrai cruftam

interiorem

five
;

metalbcam,

aquam, terram exteriorem,

articulo iij tertiae partis^,
25 poffe] poftea
a.

&

arem notavimufque, nuUa, nifi in craffioribus

(/' dit.,

faute).

Voir

t.

V,

p.

388.38g.

b. Ci-avant, p. 161-163.

36o-36l.

Pars Quarta.

277
parti-

iftius aetheris particulis,

meatuum ad menfuram

cularum flriatarum efFormatorum vefligia manere potuilTe advertendum eft hoc in loco, iftas omnes craffiores particulas ad interiorem Terrse crullam initio confluxilTe, nullafque in aqu nec in are effe poffe
:

tum quia nullse ibi particulae quia, cm ifta corpora fluida

affidu fitum mutant,

fatis craflae
Tint,

tum etiam

ipforum particulae

fent taies meatus,

10

& proinde, qui olim in iis fuifcm certum & determinatum fitum
cxxxv.
Nullos
ullis

requirant,
I

jamdudum ift mutatione corrupti effent. Ac prseterea, cm fupr didum fit^, Terrae cruftam
fibi

interiorem confare partim ramofis particulis

mu-

etiam

eJJ'e

in

corporibus terrce

tu annexis, partim
i5

aliis quae
ifli

pr ramofarum inter-

exterioris

prceter-

quant in/erro.

valla hinc inde moventur,

etiam meatus in his mo-

bilioribus effe

non

poflunt, propter rationem

nwx

al-

latam, fed in ramofis duntaxat. Et

quantum ad terram

exteriorem, nuUi quidem etiam in e taies meatus

initio fuerunt,
eft
:

quoniam

inter

aquam & arem formata

fed

cm

poftea varia metalla ex terra interiore

20

ad hanc exteriorem afcenderint, quamvis ea omnia,

quae ex mobilioribus

&

folidioribus illius particulis

conflata funt, ejufmodi meatus habere

cert illud

25

quod ex ramofis ^ craffis, folidis particulis conftaty non poteft iis efle deftitutum. Et valde rationi confentaneum eft, ut credamus
ferrum taie
efle.

non debeant, fed non ade

Nullum enim

aliud metallum

tam

difficulter

malleo
Cur

CXXXVI.
taies

fleditur, vel ign liquefcit,

nec ullum etiam ade du:

meatus Jint

injerro.

rum
3o

fine alterius corporis miftur reddi poteft

quae

tria indicio funt, ejus.

a. Art. Lvii, p.

rameuta magis ramofa

five

an-

238-239.

278
gulofa
effe,

Principiorum Philosophi^e

361-262.

qum

cseterorum,

&

ide

fibi

invicem

fir-

mis annedi. Nec obflat qud nonnullse ejus glebae fatis facile prima vice igni liquefcant tune enim earum ramenta, nondum fibi mutu annexa, fed una ab aliis disjunda funt, & ide caloris vi facile agitantur. Prseterea, quamvis ferrum fit aliis metallis durius & minus fufile, efi: tamen etiam unum ex minime pon;

derofis,

& facile rubigine corrumpitur, aut aquis

:

forti-

bus eroditur quae omnia indicio funt, ejus particulas non effe aliorum metallorum particulis folidiores, ut funt crafliores, fed multos in iis meatus contineri.
CXXXVII.
Qu
ratione etiam Jint in Jingulis ejus ramentis.

10

Nolo tamen hc
eife intgra

affirmare, in fingulis ferri ramen|tis

foramina, in

modum
ipfis

cochlearum intorta,
ut etiam nolo
:

per quae tranfeant particulse

negare, quin talia multa in
fufficiet,
fi

ftriatae;

reperiantur

fed hc

i5

in

putemus iftiufmodi foraminum medietates fingulorum ramentorum fuperfciebus ita efife inf-

cuptas, ut,

cm

iftae

fuperficies apte junguntur, fora-

mina intgra componant.

fiores illas

Et facile credi poteft, crafterrae

20

ramofas

&
fit

foraminofas interioris

particulas, ex quibus

ferrum, vi fpirituum five fuc-

corum acrium,
ut dimidiata

llam permeantium, ita fuiffe divifas,

ifl:a

foramina, in fuperficiebus ramento-

rum
haec
iftis

quae ab ipfis feparabantur, remanerent; atque

ramenta poftea per venas terrae exterioris, tum ab fpiritibus, tum etiam ab exhalationibus & vapori-

25

CXXXVIII. Quomodo ijli meatut

apti reddantur, ad particulasjlriatjs ab utrvii parle venientes,

bus protrufa, paullatim in fodinas afcendiffe. Notandumque eft ipfa fie afcendendo, non femper in eafdem partes converti pofTe, quia funt angulofa,

&

diverfas

inaequali'tates in terrae venis ofiendunt;

30

amittendai.

atque

cm

particulae ftriatae,

quae terra interiore

363-263.

Pars Quarta.
venientes, per totam exteriorem
fibi

279
vias

cum impetu

ramentorum meatus ita fitos inveniunt, ut, ad motum fuum fecundm lineas reftas continuandum, per illa eorum orificia, per quae pris
quserunt, iflonim

egredi confueverant, ingredi conentur, ipfas ibi oc-

currere perexiguis

iilis

ramulorum extremitatibus,

quas inter meatuum fpiras eminere, ac regrefluris particulis ftriatis affurgere, fupr didum eft^; hafque

ramulorum extremitates
10

initio

quidem

illis refiilere,

fed ab ipfis faepe fsepius impulfas, fucceffu temporis

omnes
quibus

in contrariam

partem
poftea

fledi, aut

etiam nonnul-

las frangi;
I

cmque

ifli

meatus, ramentorum

infunt fitu mutato, alla fua orificia particu-

lis ftriatis
i5

obvertunt, bas rurfus occurrere extremita-

ao

ramulorum in meatibus aflurgentium, ipfafque pauUatim in aliam partem infledere, & quo faepius atque diutius hoc iteratur, e ramulorum iftorum in utramque partem inflexionem faciliorem evadere. Et quidem ea rameuta, quae faepe hoc pado per exterioris terrae venas afcendendo, modo in unam, modo
tibus

cxxxix.
Quce fit natura magnetis.

partem converfa fuere, five fola fimul colleda fint, ve aliorum corporum meatibus impada, glebam ferri componunt. Ea ver quae vel femper eundem fiin aliam

tum
25

retinuerunt, vel cert,

fi

ut ad fodinas pervenifuerint, faltem

rent, illum aliquoties

mutare coada

ibi poftea, lapidis alteriufve

corporis meatibus firmi-

ter

3o

impada, per multos annos immota remanferunt, faciunt magnetem. Atque ita vix ulla eft ferri gleba, quae non aliquo modo ad magnetis naturam accdt, & nuUus omnino eft magnes, in quo non aliquid ferri
a.

Pars III,

art. cvi, p. 154.

28q
contineatur
;

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

263-264.

et forte aliquando iftud ferrum aliqui-

bus
^^^Quomodo fujxone fit chaiybs, & quodyis
ferrum.

aliis

corpo'ribus

tam

arft adhaereat, ut facilis

ign corrumpi,

qum ab

iis

educi

poffit.

Cm

autem

111

lerrum aut

111 chalybem

ferri glebae igni

admotse liquefiunt, ut
*

vertantur,

earum ramenta

vi

caloris agitata,

& ab

heterogeneis corporibus disjun-

a, hinc inde
aliis,

fe

contorquent, donec applicent fe una

fuperficies, in

fecundm eas

quibus dimidiatos
idoneos, inflo

meatus, recipiendis particulis

iftorum

ftriatis

culptos, eife paull ant ditum eft; ac etiam donec

meatuum medietates tam

apte congruant, ut

integros meatus efForment.

particulae llriatae, quae
aliis

Quod

ubi accidit, ftatim

in ign

non minus

corporibus reperiuntur, per

illos

qum in li|beris qum

i5

per alia loca fluentes, impediunt ne exiguae fuperficies,

conjundione exfurgunt, tam facile qum pris (itum mutent & ipfarum contiguitas, vel faltem vis gravitatis, quae ramenta omnia deorfum premit, impedit ne facile disjungantur. Cmque intrim ramenta ipfa propter agitationem ignis pergant moveri, multa fimul in eundem
fitu
;

ex quarum apto

&

20

motum
fcilicet,

confpirant,

&

totus liquor ex

iis

conflatus in
:

varias quafi guttulas aut grumulos diilinguitur

ita

ramenta quae fimul moventur, unam quafi guttam conficiant, quae gutta fuam fuperficiem motu fuo ftatim laevigat & perpolit. Occurfu enim aliarum guttarum, quidquid eft rude atque angulofum in ramentis, ex quibus conftat, ab ejus fuut
illa

omnia

25

perficie

ad partes interiores detruditur, atque

guttulae partes

ita
3

omncs cujufque
junguntur.

quam-ardiflim fimul

304*265.

Pars Quarta.

281
CXLI. Cur chalybs fit
durus, rigidus,
gilis.

Et totus liquor,

hoc pado

in guttulas five

diftindus, celeriter frigefcat,

grumulos concrefcit in chalybem

fere ut vitrum.
fibi

valde

&fra-

admodm durum, rigidum & fragilem,

Quippe durus
eft,

quia confit ramentis

mutu

hoc eft, talis ut, fi fledatur, fpont redeat ad priorem figuram, quia
ardiffim conjundis;
rigidus,

&

flexione ift ejus

ramentorum
foli
;

exiguae fuperficies

non

disjunguntur, fed

de vitro didum
10

eft"

meatus figuras mutant, ut fupr denique eft fragilis, quia gutfibi

tulae, five

mutu non adhaerent, nifi per fuperficierum fuarum contadum atque hic contadus non nifi in pauciffimis & perexigrumuli, quibus confit,
;

guis locis immediatus

efife

poteft.
CXLII.
Quce
fit differentia in-

Non autem omnes

i5
;

glebae aequ aptae funt, ut in

chalybem vertantur ac etiam illae eaedem, ex quibus optimus & duriflimus chalybs fieri folet, .vile tantm ferrum dant, cm ign non convenienti funduntur. Nam, fi glebae ramenta fint adeo angulofa &
I

ter chalybem,

& aliud

ferrum.

confragofa, ut
20

fibi

mutu
;

pris adhaereant,

qum

fu-

perficies fiias apte poflint ad invicem applicare, atque

in guttulas diftingui

vel

fi

ignis

non

fit

fatis fortis

ad

liquorem
ipfas
fi fit

ita in

guttulas diftinguendum,
;

&

ramenta

componentia fimul conftringenda

vel contra,

tam

fortis, ut

iftorum ramentorum aptum fitum

25

difturbet:

non chalybs, fed ferrum minus durum

habetur.

&
CXLIII.

magis

flexile

Ac etiam chalybs jam fadus, fi rurfus igni admoveatur, etfi non facile liquefcat, quia ejus grumuli
nimis
3o
crafi

Quomodo chalybs temperetur.

funt

&

folidi ut

ab ign integri movean-

tur,
a.

&

ramenta quibus unufquifque grumulus conf-

Art. cxxxii, p. 274-275.

282
tat,

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

265-266.

nimis ard compada, ut locis fuis plan extrudi

:

poffint

mollitur tamen, quia

;

omnes
fi

ejus particulae

calore concutiuntur

&

poftea

lente refrigeretur,
rigoreni, nec fra-

non refumit priorem duritiem, nec

gilitatem, fed
fit

flexile inftar ferri vilioris.

hoc pado refrigeratur, rameuta angulofa gfa, quae ex grumulorum fuperficiebus ad interiores

Dum enim & confra-

eorum partes vi caloris protrufa erant, foras fe exferunt, & una aliis implicata, tanquam uncis quibufdam perexiguis, unos grumulos aliis annedunt quo fit, ut rameuta ifta non amplis tam ard in grumulis fuis compada fint, atque ut grumuli non amplis immediato contadu, fed tanquam hamis vel uncis quibufdam alligati, fibi mutu adhaereant; & ide chalybs non admodum durus, nec rigidus, nec fragilis, fed mollis & flexili^ vadt. In quo non difFert ferro communi, nifi qd chalybi iterum candefado, &
:

10

i5

deinde celeriter refrigerato, prior durities

tas reddatur,

&

rigidi-

ratio efl,

non autem qud rameuta

ad

ferro, faltem tanta.

Cujus
20

in chalybe

non tam long

abfint fitu

maximam
:

diuritiem convenienti, quin

facile illum ignis vi

refumant,

&

in celerrim refrige-

cm autem in ferro talem fitum nunquam habuerint, nunquam etiam illum refumurit.
ratione retineant
Et

quidem, ut
folet

ita

chalybs aut ferrum candens celerri-

25

refrigeretur, in
;

aquam

aliofve liquores frigidos

mergi

ac contra in oleum vel alia pinguia, ut

lentis frigefcat. Et quia,

quo durior

&

rigidior,,

e
3o

etiam fragilior evadit, ut gladii, ferra, lima;, aliave inftrumcnta ex eo fiant, non femper in frigidiffimis li-

quoribus exftingui dbet, fed in temperatis, prout in

266-267.

Pars Quarta.
iftis

283

unoquoque ex
litas eft

inftrumentis magis mitiufve fragi-

vitanda

qum

certis liquoribus ita

optanda & ide dum mergitur, non immerit dicitur

durities
;

temperari.

Quantum autem ad meatus

ftriatis

recipiendis particulis
Quce
ter

CXLIV.
fit differentia

in-

idoneos, fatis quidem patet ex diftis", permulin chalybe

meatus magnetis,

tos

tam

qum

in ferro efle debere

ac etiam

chaly^is,

& ferri.

eos effe in chalybe magis integros

10

& perfeos,

ramu-

lorumque extremitates in ipforum fpiris eminentes, cm femel in unam partem flexse funt, non tam facile in contrariam pofle infledi, quanquam etiam in hoc facilis, qum in magnete fleftantur; ac denique omnes iftos meatus, non in chalybe aut alio ferro, ut
in

magnete,

orificia fua recipiendis particulis ftriatis

i5

ab Auftro venientibus idonea, in unam partem, & idonea recipiendis aliis Bore venientibus, in contrariam convertere fed eorum fitum varium atque incertum effe debere, propterea qud ignis agitatione
;

20

25

3o

mor, qu haec ignis agittio frigore liftitur, tt tantm ex iftis meatibus verfus Auftrum & Boream converti poffunt, quot particulae ftriatae, polis Terjae venientes, fibi tune temporis per illos viam quaerunt. Et quia iftae particulae ftriatae omnibus ferri meatibus multitudine non refpondent, omne quidem ferrum aliquam vim magneticam accepit ab eo fitu, quem habuit refpedu partium terrae, cm ultim candefadum refriguit, vel etiam ab eo in quo diu immotum ftetit, fi diu in eodem fitu fteterit immotum fed pro multitudine meatuum quos in fe continet, poteft habere adhuc majorem.
turbatur. Et in breviffim
)

ill

a.

Art. cxxxiv-cxi., p. 376-280.

284
CXLV.
Enumeratio propritatum virtuis magnetic.

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

367-268.

Quse omnia ex principiis Naturse fupr expofitis ita fequuntur, ut quamvis non refpicerem ad illas magneticas proprietates, quas hc explican.das fufcepi,

ea tamen fion aliter fe habere judicarem. Deinceps autem videbimus, horum ope tam apte & perfpicu omnium iftarum proprietatum dari rationem, ut hoc
etiam videatur
effe,

fufficere,

ad perfuadendum ea vera

quamvis ex Naturse principiis fequi nefciremus. Et quidem magneticae proprietates, quae ab ipfarum admiratoribus notari lolent, ad haec capita poffunt
referri.

10

magnete duo fint poli, quorum unus ubique locorum verfus Terrae polum Borealem, alius
1.

Quod

in

verfus Auftralem fe convertit^.

2.

Qud

iftimagnetis poli, pro diverfis Terrae locis

i5

quibus

infiftunt,

diverfimod verfus ejus centrum fe

inclinent ^
j.

(Juod

fi

duo magnetes

fint fphrici,

unus verfus
ipfis

alium eodem

modo

fe convertat,

ac quilibet ex

verfus Terram'^.
[4.

20

Qud poflquam
*".

funt ita converfi, ad invicm

accdant
5

Qud

fi

in contrario fitu detineantur, fe

mutu
25

rfugiante
6.

Qud

fi

magnes dividatur piano,

fe

linese

per fuos

polos dulae parallelo, partes fegmentorum, quse pris

jundae erant,
a.

mutu etiam
xxxix et

rfugiant^.

Pars

II,

art. xxxvii,

d. Art. cMi, p. 291. e. Art. CLiii, p. 292.

XL, p. 62, 63 et 65.

b. Art.

CL ci-aprs,

p. 289.

f.

Art. CLiv, p. 294.

c.

Art. CLi, p. 290.

g. Art. CLV, p. 295.

368-369<

Pars Quarta.

285

7.

Quod

11

dividatur piano, lineam per polos du-

dam ad

angulos reftos fecante, duo punda pris con-

tinua fiant poli diverfae virtutis, unus in uno, alius

in alio fegmento^.

10

Qud, quamvis in uno magnete fint tantm duo poli, unus Auftralis, alius Borealis, in unoquoque tamen ex ipfius fragmentis duo etiam fimiles poli reperiantur ade ut ejus vis, quatenus ratione polorum diverfa videtur, eadem fit in quvis parte ac in toto''. 9. Qud ferrum magnete iftam vim recipiat, cm tantm ei admovetur*=. 10. Qud pro variis modis quibus ei admovetur,
8.
;

eam diverfimod
11.
i5

recipiat **.

Qud ferrum oblongum, quomodocunque maadmotum,

illam femper

gneti

fecundm fuam longi-

tudinem
12.

recipiat*.

Qud magnes
Qud

de

vi

fu nihil amittat, quamvis

eam
20

ferro

communicet^
ipfa breviflimo

quidem tempore ferro communicetur, fed temporis diuturnitate magis & magis in eo confirmetur*. 14. Qudchalybs duriffimus eam majorem recipiat,
13.

&
25

receptam conftantis fervet, qum vilius ferrum ^. Qud major ei communicetur perfediore 5 magnete, qum minus perfedo'. 16. Qud ipfa etiam Terra fit magnes, & nonnihil de fu vi ferro communicet'.
.
1

a. Art. CLvi ci-aprs, p. 295.

f.

Art. CLxi, p. 297.

b. Art. CLVii,
c.

ibidem.

g. Art. cLxii, p. 298,

Art. CLViir, p. 296.

h. Art. CLxiii, ibidem.

i
.

d. Art. CLxix, ibidem.

Art. CLxiv, ibidem.

Art. CLiv, ibidem.
20

e. Art. CLX, p, 297.

').

uvres.

III.

286
17.

Principiorum Philosophi^e

a6^.

Quod haec vis in Terra, maximo magnete, minus fortis appareat, qum in plerifque aliis minoribus*. 18. Quod acus magnete tadae fuas extremitates eodem modo verfus Terram convertant, ac magnes
fuos polos''.
19.

Quod

eas

non accurat verfus

Terrae polos condclinent*^.

vertant, fed vari variis in locis ab

20.
1
.

iis

Quod illadeclinatiocumtempore mutari poif*. Quod nulla fit, ut quidam ajunt, vel forte quod 2 non eadem nec tanta fit, in magnete fupra unum ex fuis polis perpendiculariter ereo, qum in eo cujus
poli aequaliter Terra diilant^.

10

Quod magnes trahat ferrum^ 2j. Quod magnes armatus mult plus neat, qum nudus^. 24. Quod ejus poli, quamvis contrarii,
22.

ferri fuftii5

fe

invicem

juvent ad idem ferrum fuflinendum^.

25.

Quod

rotulae ferreae,
vi

in utramvis
26.

partem
vis

magneti appenfae, gyratio magnetic non impediatur'.

poffit

Quod
.

unius magnetis vari

augeri vel

20

minui, varia magnetis alterius aut ferri ad ipfum applicatione

27.

Qud magnes, quantumvis

non
poffit''.

fortis,

ferrum

fe

diflans,

ab alterius debilioris magnetis contadu rei5

trahere
28.
a.

Qud

contra magnes debilis, aut exiguum ferg. Art. clxxii, p.

Art. CLvi ci-aprs, p. 299.

3o2.

b. Art. CLXvii, p. 3oo.

c. Art.

h. Art. clxxiii, p. 3o3.

i. J.

CLxvin, ibidem.

d. Art. CLxix, p. 3oi.

e.
{.

Art. clxxiv, p. 304. Art. clxxv, p. 3o5. Art. clxxvi, ibidem.

Art. CLXX, ibidem.

Art. CLXxi, p. 3o2.

k.

269-270.

Pars Quarta.
)

287

rum,
29.

faepe aliud

ferrum

fibi

contiguum feparet ma-

gnete fortiore*.

Qud
ille

polus magnetis,

quem dicimus

Auftra-

lem, plus ferri fuftineat in his Borealibus regionibus,

qum
jo.

quem dicimus Borealem^. Qud limatura ferri circa unum,

fe

aut plures

magnetes, certis quibufdam modis

ji.

difponat^

Qud lamina

ferrea, polo

magnetis adjunda,

ejus
10

vim trahendi

vel convertendi ferri defledaf*.

j2.

Qud eandem nuUius

alterius corporis inter-

pofitio impediat*'.
j 5
.

Qud magnes ad Terram

fi

aliofve vicinos

ma-

gnetes aliter converfus manens,

verteret,
i5

qum

fponte fe con-

nihil ejus

motui obflaret, fuccefTu temporis

ifta vis

fuam vim amittat^

J4. ditate

Qud

denique

etiam rubigine, humi-

& fitu
ali

minuatur, atque ign tollatur; non aunobis cognit ratione^.

tem uU
20

Ad quarum

proprietatum cauiTas intelligendas, pro-

CXLVI.

ponamus nobis ob oculos Terram A B, cujus A eft polus Auftralis, & B Borealis notemufque, particu;

Quomodo
ftriatce

particulce per Terre

meatus jluant.

las ftriatas,

ab Auflrali cli parte E venientes, alio

intortas effe,

plan

modo
fit,

qum

venientes Boreali

F
25

quo

ut unae aliarum meatus ingredi plan

non

Notemus etiam, Auftrales quidem reft pergere ab A verfus B per mediam Terram, ac deinde per arem ei circumfufum reverti B verfus A eodemque
pofint.
;

a. Art. CLxxvii ci-aprs, p.

b. Art. CLxrviii,
c. Art.

3o6.

e.
f.

Art. cLxxxi, p. 3 10.

ibidem.

Art. CLXxxii, ibidem.

CLxxix, p. 307.

g. Art. CLZxxiii,

ibidem.

d. Art. CLzxx, p. 309.

288

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

370-371.

tempore Borales tranfire B ad A per mediam Terrain, & reverti ab A ad B per areih circumfufum quia meatus, per quos ab un parte ad aliam vn:
|

rant, funt taies, ut per ipfos regredi

non

poffint.

cxLvn.
Qudd
dijficilis tranj-

Intrim vero, quot novae femper accedunt partibus

cli E

e<ant per a'rem, a^juam, 6 terrant ex^fricrem, quart per ifUeriorem.

&

F, tt

per alias partes cli

G & H abfcedunt,
non regionem
;
:

vel in itinere di(ripantur,.& figuras fuas amittunt

quidem tranfeundo per mediam Terrae quia ibi meatus habent ad menfuram fuam excavatos, per quos fine ullo ofiendiculo celerrim fluunt; fed rcdeundo per arem, aquam & alia corpora terrae ex-

10

2JI-2-J3.

Pars Quarta.
|

289

terioris, in

quibus nulles ejufmodi meatus habentes,

mult difficilis moventur, particulifque fecundi & tertii dmenti affidu occurrunt, quas cm loco expellere laborant, interdum ab ipfis comminuuntur.

magnetem ibi offendant, cm in eo inveniant meatus ad fuam figuram conformtes, eodemque modo difpofitos ac meatus terrae interioris, ut pauU ant diximus, non dubium efl, quin mult facilis per illum tranfeant,
ver,
fi

Jam

forte

iftae

particulae ftriatae

CXLVIII.
Qud/aciliits tranfeant

per magnetem, qum per alia corpora hujus terrce exterioris.

10

qum
faltem

per arem vel alia corpora terrae exterioris

cm ifte magnes ita fitus eft, ut habeat fuorum meatuum orificia converfa verfus eas Terrae partes,
quibus veniunt ea^ particulae
libr ingredi poffunt.
iS

ftriatae,

quae per illa

CXLIX.
Qui Jtnt poli magnetis.

Et quemadmodum in Terra, fi in

magnete, pundum
orificia

mdium

ejus partis, in

qu funt

meatuum,

per quae ingrediuntur particulae

Auftrali cli parte,

ftriatae

venientes ab

dicemus polum Auftralem; punalterius partis, per

ftum autem mdium

20

quam

hae

particulae ftriatae egrediuntur,

&

aliae

venientes Sep-

tentrione ingrediuntur, dicemus polum, Borealem.

polum, quem vocamus Auftralem, vocent Borealem; neque enim e de re vulgus, cui foli jus competit nomina rbus mal con-

Nec moramur, qud vulg

alii

25

venientia frequenti ufu approbandi, loqui folet.

Cm

autem

hi poli

magnetis non refpiciunt eas

Cur
ftriatae,
iftae
ijli

CL.
poli Je conver-^

Terrae partes, quibus veniunt eae particulae

tantverfus polos Ter-

quibus liberum tranfitum praebere

So

pofifunt,

tune

ne*.

particulae ftriatae obliqu in magnetis

illum impellunt e vi
a.

meatus irruentes, quam habent, ad perfeveran1.

Proprit

i, p.

284 ci-avant,

12.

290

Principiorum Philosophie

272-373.

dum in fuo motu fecundm lineas reas, donec ipfum

ad naturalem fitum reduxerint
|

ficque quoties null

extern vi retinetur, efficiunt, ut ejus polus Auftralis

verfus

polum

Terrse

Borealem convertatur,

&

Bo-

\v

quoniam ese quae Terrae polo Boreali per arem ad Auflrum tendunt, venre pris ab Auftrali cli parte per mediam Terram, & venre Bpreali quae ad Boream revertuntur.
realis verfus

Auftralem

CLI.

Efficiunt
ra-

etiam ut magnes, pro diverfis

terrae locis
10

Cur eiiam

certi

tione verfut ejut centrumjt reclinent*.

quibus
a.

infiilit,
2, p.

unum
284,
1.

ex polis fuis altero magis aut

Proprit

i5.

273-275.

Pars Quarta.
inclinet.

291
in itquatore qui-

minus verfus illam

Nempe

polus Auftralis magnetis L, verfus B Borealem Terrae; & b, Bo|realis ejufdem magnetis, verfus Auftralem Terrse dirigitur; ac neuter altero magis deprimi-

dem

a,

tur,

quia particulse

ilriatse

cum

sequali vi ab utrque

parte ad illos accedunt. Sed in polo Terrse Boreali

polus a magnetis

N omnino

deprimitur,

&

Z>

ad per-

10

autem intermediis, magnes M polum fuumZ magis aut minus erigit, &polum a magis aut minus deprimit, prout magis aut minus vicinus eft polo Terrae B. Quorum cauffa eil, qud
pendiculum
erigitur. In locis

Auftrales particulse

flriatae,

i5

ab interioribus Terrse lineas redas furgant; Borales ver, ab hemifphaerio Terrse D A C, circumquaque per arem verfus eun-

magnetem N ingrefjfurae, partibus per polum B fecundm

dem magnetem N

venientes,

non magis obliqu pro-

gredi debeant, ut ad ejus fuperiorem partem,

qum
B &

ut ad inferiorem accdant

Auftrales ver ingreflurse

magnetem M,
20

toto Terrse tradu qui eft inter

25

3o

vim habeant ejus polum a oblique deprimendi, nec Borealibus, quse tradu Terrae AC ad alium iplius polum b non minus facile accedunt, cm eredus eft, qum cm depreflus, impediantur. Cm autem iftse particulse ftriatse per fingulos magnetes eodem plan modo ac per Terram fluant, non aliter duos magnetes fphsericos unum ad alium, qum ad totam Terram debent convertere. Notandum enim ipfas circa unumquemque magnetem mult majore copia femper efle congregatas, qum in are inde remoto quia nempe in magnete habent meatus, per
afcendeiites,
:

CLII.

Cur unus magnes ad alium Je convertat & inclinet, eodem modo

atque ad terram
".

a.

Proprit

3, p.

284,

1.

18.

292

Principiorum Philosophie

875-276.

quos multo facilis fluunt qum per arem circumjacentem, quo idcirco juxta magntem retinentur; ut etiam, propter meatus quos habent in Terra interiore, major eil earum copia in toto are, aliifque corporibus Terram ambientibus, qum in clo. Et ita, quantum ad vim magneticam, eadem plan omnia putanda funt de uno magnete, refpedu alterius magnetis, ac de
CLIII.

Cur duo magnetes ad

invicem accedan
-,

&

maximus magnes dici poteft. Neque ver duo magnetes fe tantm ad invicem convertunt, donec polus Borealis unius polum AuftraTerra, quae ipfa

10

quctjitcujufqu( 'pluera aivitatis '.

poftquam funt ita converfi, ad invicem accedunt, donec fe mutu contingant, fi nihil ipforum motum impediat. Notandum
alterius refpiciat; fed praeterea
|

lem

enimeft particulas

ftriatas celerrim

moveri, quamdiu
i5

verfantur in meatibus

magnetum, quia ibi feruntur impetu primi elementi ad quod pertinent cmque inde
;

egrediuntur, occurrere particulis aliorum corporum, eafque propellere, quoniam hae, ad fecundum aut

tertium elementum pertinentes, non tantum habent

cleri tatis. Ita
illae

quae tranfeunt per

magntem O,

20

^
celeritate

tj.;,j3n!:^^5:v:V:":"-:-:-:v

ad B, atque B ad A, vim acquinint ulteris progrediendi fecundum lineas

16 quodj
.

qu feruntur ab

quem

{indit.).

Proprit 4, p. 284,1. ai.

a7-377.

Pars Quarta.

293

redas verfus R
fecundi aut

&

S,

tertii

donec ibi tam multis particulis dmenti occurrerint, ut ab ipfis

utrimque refledantur verfus V. Totumque fpatium RVS per quod ita fparguntur, vocatur fphaera virtutis, five aftivitatis, hujus magnetis O; quam patet eo majorem effe debere, qu magnes efl major, praefertim qu longior fecundm lineam A B, quia particulse
ftriatae

longis per illum progredientes majorem agiIta

tationem acquirunt.
10

etiam quse tranfeunt per

i5

utrimque pergunt verfus S & T, atque inde refleduntur verfus X, totumque arem in fphaer fuae adivitatis contentum propellunt fed non ide expellunt, nullum habeat locum qu poffit rcedere, ut nullum habet, cm iilorum magnetum fphaerae virtutis funt ab invicem disjundae. Sed cm in unam coalefcunt, tune primo facilius eft particulis ftriatis, quae veniunt ab O verfus S, red pergere ufque ad P in locum earum quae ex T per X ad S & ^

magnetem

P, reft

revertebantur,
20

qum

refledi verfus

V&

R,

qu non
eft

difficulter

pergunt venientes ab X; faciliufque

ve-

nientibus P ad S pergere ufque ad O,

verfus X, qu etiam

qum

refledi

non

difficulter

pergunt venientes

i5

ab V; ficque iftse particulae ftriatae non aliter tranfeunt per hos duos magnetes O & P, qum fi unicus effet. Deinde facilius eft particulis ftriatis, red pergentibus ab O ad P^ atque P ad O, arem intermedium
expellere ab S verfus

3o

locum magnetum O & P, ficque efficere, ut hi magnetes ad invicem accdant, donec fe contingant in S, qum per totum iftum arem eniti ab A ad b, atque ab V ad X quse duae viae breviores unt, cm hi duo magnetes ad invicem

R& T

in

294
accedunt, vel,

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E
fi

277278.

unus retineatur, cm faltem

alter

ad

ipfum
cLiv. Cur inter dum fe invicem rfugiant'.

venit.

Poli
^
. .

autem cognomines duorum magnetum, non fie

ad invicem accedunt, led contra potius,

j^rj

^>y** nimis
11

admoveantur, recedunt. Particulae enim flriatae unius magnetis polo, qui alteri magneti obverfus eft, venientes, cm hune alterum ingredi non poffint, fpa^

prope ab eo

tium aliquod exigunt inter iftos duos magnetes qu tranfeant, ut ad alium magnetis ex quo egreffbe funt polum revertantur. Nempe egredientes ab O per polum A, cm ingredi non poffint in P ^^^ki^^J^ per ejus polum a, fpatium aliquod Y
exigunt inter
feant verfus

10

A & a^ per quod tranV & B, atque vi, qu

;
1
:

magnetem P ficque egredientes P pellunt magnetem O faltem cm eorum axes B A & a^ funt in edem line red. Sed cm tantillo magis in unam partem qum in aliam inflexi funt,
motae funt

B ad A,

pellunt

tune

ifti

magnetes
;

fe convertunt,

modo

paull ant
20

eorum converfio impediatur, non autem motus reus, tune rurfus unus magnes alium fugat fecundm lineam redam. Ita fi magnes O,
explicato
vel
fi

hsec

exiguae cymbae impofitus, aquae

fie

innatet, ut

fem-

per ejus axis maneat ad perpendiculum eredus,

&
25

magnes
verfus

P, cujus polus Auilralis Auftrali alterius obeft,

manu moveatur

verfus Y, hinc

fiet,

ut

magnes

recdt verfus Z, antequam magnete

tangatur. In

quamcunque enim partem cymba

ftriatae,

fe

coniftos

vcrtat, requiritur

femper aliquod fpatium inter

ex
iis

duos magnetes, ut particulae

a.

per po-

3o

Proprit 5, p. 384,

1.

23.

278-279-

Pars Quarta.
a egredientes, verfus

295
tranfire poffint.
fi

los

A&

V& X

Et ex his facillim intelligitur, cur

magnes

fece-

tur piano parallelo lineae per ejus polos dudae, feg-

CLV. Cur fegmentorum magnetis partes, qu

antefeionemjuncB erantje mutu etiam
rfugiant
'.

mentumque
trarium ejus
partes

libr fufpendatur fupra

eft,

magnetem ex

quo refedum

fponte

fe convertat,

&

fitum con;

quem

pris habuerat, affedet

ita ut,

fi

que

A & a pris B & b, poftea

B
:

jundae fuerint, itemb vertat fe verfus A,

&
10

a verfus

Auflralis

nempe antea pars unius Auftrali alterius junda

quia
ftriatae

eratj&Borealis Boreali,poft divifionem

ver particulae

per Auilralem
|

i5

partem unius egreffae, per Borealem alterius ingredi debent & egrefifae per Borealem, ingredi per Auftralem Manifeftum etiam eft, cur fi magnes dividatur piano, lineam per polos duam ad angulos reflos fecante, poli fegmentorum, quae ante fedionem fe mutu tangebant, ut
;

CUVT. Cur duo puna,

quce

pris in uno magnete contigua erant, in

ejus fragmentis fint pli diverfce virtutis*-.

b&a, fint
20

contrariae virtutis

quia partiiftis

culae ftriatae, quae per

unum

ex

polis egrediuntur,

per alium ingredi debent.

Nec minus manifeftum

vis
eft in polis,
25

eft,
:

magnetis parte ac in toto

eandem efiTe vim in quneque enim ifta vis alia

fed tantm

CLVII. Cur eadem fit vis in quvis magnetis

parte, ac in toto".

qum

in reliquis partibus,
illos

major videtur, quia per

ftriatae,

egrediuntur particulae

quae per longifimos magnetis

meatus

tranfie-

runt,

&

quae inter
:

omnes ab edem

parte venientes

mediae funt
a.

faltem in magnete fphserico, ad cujus

1.

b.

Proprit 6, p. 284, Proprit 7, p. 285,

25.
i.

Voir

t.

IV, p. 469.

1.

c. Proprit 8, ibid.,

1. 5.

2yo

Principiorum Philosophi^e
efle

279-280.

exemplum in reliquis ibi poli maxima vis apparet. Nec etiam

polo

cenfentur,
in

ubi

ifta vis alia eft

uno

qum

in alio, nifi

unum

ingreffae,

quatenus particulje ftriatse, per per alium egrediuntur atqui nuUa

:

eft tantilla

pars magnetis, in qu,

fi

habent ingreffum,

CLVIII.

Cur magnes fuam vint ferro Jibi admoto

communicet *.

non habeant etiam egreffum. Nec mirum eft, qud ferrum, magneti admotum, vim magneticam ab illo acquirat. Jam enim habet
meatus recipiendis particulis ftriatis idoneos,nihilque ip deeft ad iftam vim acquirendam, ni qud exiguae quaedam ramulorum, ex quibus ejus ramenta
conftant, extremitates hinc inde in
;
|

10

meatibus promineant quae omnes verfus unam & eandem partem fledi debent, in iis meatibus per quos tranfire poffunt particuise ftriatse ab Auftro venientes, & verfus
iftis

i5

oppofitam in
lae ftriatae,

aliis.

Atqui, magnete admoto, particu-

magna

vi

& magn
iftas
;

Copia, torrentis inftar,

CLIX. Cur ferrum pro

ramulorum extremitates hoc pado infledunt ac proinde ipfi dant id omne, quod in eo ad vim magneticam defiderabatur. Et quidem pro variis partibus magnetis, ad quas
in ferri
variis

meatus irruentes,

20

modit, quibus magneti aJmovetur, ip-

ferrum applicatur, vari accipit iftam vim. Sic pars

ferri

fam diyer/imod'e recipiat

R
25

RST,

fi

applicetur polo
fiet

Boreali magnetis F,

po-

lus Auftralis ferri, quia per

illam ingredientur particulae

&

per partem

ab Auftro venientes, ingredientur Borales, ex polo A per

ftriatae

Proprit 9, p. 285, J. 10. b. Proprit 10, ibid., I. 12.

a.

280-38 1.

Pars Quarta.
reflexae.

297

arem

Eadem pars

R,

fi

jacet fupra aequato-

rem magnetis,

&

refpiciat ejus

polum Borealem, ut
;

in C, fiet rurfus polus Auftralis ferri

fed

fi

invertatur

&
5

refpiciat

polum Auftralem, ut

in D, tune amittet

vim poli Auftralis, & fiet polus Borealis. Denique, fi S pars mdia iftius ferri tangat polum magnetis A,
particulae ftriatse Borales, illud ingreflae per S, utrim-

que egredientur per R & T ficque in utrque extremitate recipiet vim poli Auftralis, & in medio vim poli
;

10

Borealis.

Quaeri tantiim poteft, cur

iftae

particulae ftriatae, ex

magnetis polo
tur verfus
i5

ferri

partem S ingredientes, non

potis hinc inde refletan-

red pergant verfus

E, fed

CLX. Cur ferrum oblongum ecm non recipiat, nifi fecunditm fuam longitudinem
".

& T; ficque
,

hoc ferrum fecundm fuam

latitudinem,

longitudinem

potis

qum fecundm

vim magneticam recipiat. Sed facilis refponfio eft, quia mult magis apertas & faciles vias inveniunt
in ferro,

qum

in are,

quo idcirco verfus ferrum

fi

refleftuntur.
20

Facilis etiam refponfio eft,

nihil amittat

quaeratur cur
ferro

magnes

communicat. NuUa enim in magnete mutatio fit, propterea qud particulae ftriatae, ex eo egredi entes, ferrum potis
de fu
vi,

cm eam

CLXI. Cur magnes nihil amittat de fu vi, quamvis eam ferro cornmunicet
*>.

qum quodvis
25

aliud corpus ingrediuntur

nifi

forfan

qud, liberis per ferrum

tranfeundo, copiofis
ei

qum per alia corpora etiam ex ma^ete, cm ferrum

;

adjunum

eft,

egrediantur

quo tantum

abeft, ut

ejus vis minuatur, quin potis augtur.

1

reflexae] reflexas

(/"

dit.).

a.

b.

Proprit ii, p. 285,1. 14. Prpprit 12, ibid., 1. 17.

uvres.

III.

298
CLXII.

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

281-282.

Et breviffimo

Cur hac

tempore

ifta vis

ferro accedit, quia

.

vis

celerrim

ferro communicetur, fed diutumitate temports in eo confirme-

particulae ftriatae

celerrim per

ipfuih fluunt

fed

long mor in eo confirmatur, quia qu diutius ra-

tur:

mulorum

extremitates in

unam partem

flexse

manfevilius

nint, e difficilis in contrariam refleduntur.

CLXIII.

Cur chalybs ad eam

Jit,

Et chalybs iftam

vim majorem accipit qum

recipiendam aptior quant vilitis fer-

ferrum, quia plures

tis fervat, quia

& perfediores
in

habet meatus, par-

rum*'.

ticulis ftriatis recipiendis idoneos.

Eamque conflanmeatibus promiflexiles.

10

ramulorum

iis

nentium extremitates habet minus

CLXIV. Cur major et communicetur per/eiore

major ei communicatur majore & perfediore magnete tum quia particulae ftriatae, majori cum imEt
:

magnete qum minits per/eo '.

petu in ejus meatus irruentes, ramulorum in

;

iis

proi5

minentium extremitates magis infledunt tum etiam quia plures fimul e mentes, plures ejufmodi meatus fibi aperiunt. Notandum enim eft, plures effe taies meatus in chalybe, |qui fcilicet ex folis ferri ramentis confit, qum in magnete, in quo multum eft materiae lapideae, cui ferri rameuta infixa funt; atque ide, cm paucae tantm particulae ftriatae ex magnete debili ferrum ingrediantur, non omnes ejus meatus aperiunt, fed paucos tantm, & quidem illos, qui extremitatibus ramulorum quam-maxim flexilibus
claudebantur.
CLXV.
Cur ipfa etiam terra vim magneticamferro tribuat
*.

20

Unde

fit,

ut etiam vile ferrum, in quo fcilicet

iftae

25

ramulorum extremitates funt valde flexiles, ab ipf Terra, magnete quidem maximo, fed admodm det.

Proprit i3, p. 285,1. 19.

1.
1.

b. Proprit 14, ibid.,

c.

22.
24-

Voir

t.

IV, p. 470.

Proprit i5, ibid.,

d. Proprit 16, ibid.,

1.

26.

a82-283.

Pars Quarta.

299

bili,

nonnullam vim magneticam breviffimo tempore poffit accipere. Nempe fi fit oblongum, null tali vi adhuc imbutum, & un fu extremitate verfus Terrain inclinetur, protinus ex hoc folo acquiret, in ift extremitate verfus Terram inclinat, vim poli Auftralis

in his Borealibus regionibus

& momento
fi

illam ejus
CLXVI.
Cur
magnetica in Terra debilior fit,
vis in

amittet, ac plan contrariam acquiret,

eadem

extremitas attollatur,

&

oppofita deprimatur.

Sed
10

fi

quaeratur, cur ifta vis in Terra,

fit

maximo ma-

gnete, debilior

qum

in aliis minoribus, refpondeo,

me non putare

illam effe debiliorem, fed potis mult

ill

qum

parvis
".

ma-

gnetibus

quam totam particulis ftriatis perviam efife fupr didum eft ^ verm iftas particulas ftriatas, ab ipf egrefifas, maxim
fortiorem, in mdia
Terrse regione,
;
1

ex parte reverti per interiorem illam fuperioris Terrae

regionis cruftam, ex qu metalla oriuntur,

&
;

in

qu

funt etiam multi meatus

iis

recipiendis idonei

atque

idcirco perpaucas ufque ad

nos pervenire. Judico

cruft interiore,

enim
20

ifl:os

meatus, tum in

ill

tum
conpar-

etiam in magnetibus,
verfos

&

ferri

ramentis, quae in venis

hujus exterioris continentur, plan alio

efife,

modo
:

qum meatus

mediae regionis

ita ut

ti culae fi:riatae,

quae per hanc

mediam regionem ab

Auftro ad Boream fluunt, revertantur Bore ad

a5

Auflrum per omnes quidem fuperioris partes, fed

praecipu per ejus crufl;am interiorem, itemque per

magnetes

&

ferrum

exterioris

qu cm maxima

earum pars fe confrt, paucae fuperfunt quae per hune nofl:rum arem, & alia circumjacentia corpora.
a.

Proprit 17, p. 286

1.

i.

b. Art. cxxxiii et seq., p. 275.

}0P

PrINCIPORUM PHILOSOPHIiE
deftituta, fibi

a83284.

meatibus idoneis

viam quaerant. Quae

fi

red
fuper

conjicio,

magnes

terra excifus,

&

in

cymb

aquam

libr collocatus,

andem

illam faciem,

qu femper antea, dum terrae haerebat, Septentriones fpeftavit, dbet adhuc in Septentriones convertere
:

ut Gilbertus, virtutis magneticae praecipuus indagator,

&

CLXVII.
Curacus magneie tace femper fu virtutis
polos in extremitatibusjuis habeant*.

primus inventer, expertum fe effe affirmt. Nec moror quod alii contrarium putent fe vidifle forfan enim iis impofuit, qud cm illa ipfa pars terrae, ex qu magnetem excidi curaverant, effet magnes, poli magnetis excifi ad eam fe converterent ut pauU ant didum eft, unius magnetis fragmentum ad aliud converti. Jam ver, cm ifta virtus magnetica non communicetur ferro oblongo, ni fecundm ejus longitudinm certum eft acum ipf imbutam fuas femper extremitates verfus eafdem terrae partes debere convertere, verfus quas magnes fphaericus polos fuos convertit; & femper ejufmodi acus fu magneticae
ejus quae in Terra
eft
;
:
:

10

i5

virtutis polos in extremitatibus iftis praecif habere.

CLXVIII.

20

Et quia facilis

earum extremitates

reliquis par-

Cur

poli

virtutis

magnetic non femper

tibus dignofci poffunt,

qum

poli magnetis,

ipfarum

accurat verjus Terre poloi dirigantur, fed ab Us vari dclinent*.

magneticae virtutis polos non ubique Terrae po|los accurat refpicere, fed vari variis in
eft,

ope notatum
locis

ab

iis

declinare. Cujus declinationis cauffa, ut

folas inaequali-

25

jam ant Gilbertus animadvertit, ad

Manifeftum enim
eft, in

tates quae funt in hac terrae fuperficie, referri dbet.

unis hujus exterioris terrae

partibus, mult plura ferri ramenta, plurefque

.

ma-

Proprit i8, p. a86

1.

3. 6.

b. Proprit 19, ibid.,

I.

384-385.

Pars Quarta.

JOI
fit,

gntes reperiri,
ftriatae,

qum

in aliis:

quo

ut particulse

terra interiori egredientes, majori copia ver-

fus quaedam loca fluant,

qum

verfus alia, licque ab

itineribus fuis faepe defledant. Et quia

polorum mainflelio-

gnetis,vel extremitatum acs, converfio pendet folo

curfu iftarum particularum,

omnes earum
rei

nes fequi dbet. Hujufque

licet in
fi

experimentum facere magnete, cujus figura non fit fphaerica nam

:

10

acus exigua fupra diverfas ejus partes collocetur, non femper eodem plan modo ad ejus polos fe con-

aliquantum declinabit. Nec putandum efl; in eo difparem efife rationem, qud inaequalitates, quae funt in extim terrae fuperficie, ad
vertet, fed faepe

ab

ipfis

i5

tof^m ejus molem comparatae, perexiguae fint; non eniifr ciim ipf, fed cum acubus & magnetibus in quibus.declinatio fit, funt comparandae, ficque fatis

magnas

effe apparet.

20

Sunt qui dicunt, iftam declinationem non femper in iifdem terrae locis eandem manere, fed cum tempore mutari. Quod minime mirum videri dbet non
:

CLXIX. Cur etiam interdum ija declinatio cum

tempore mutetur*.

modo

quia ferrum quotidie ex unis terrae partibus

25

hominibus transfertur, fed etiam quia ejus glebae, quae funt in hac terra exteriqre, quibufdam in. locis cum tempore corrumpi poflunt, & aliae in aliis generari, five ab interiore terra fubmitti. Sunt etiam qui dicunt, illam declinationem nullam in magnete fphaerico, fupra polum fuum Auftraeffe lem in his Borealibus regionibus, vel fupra Borealem
in alias ab
I

CLXX.
Cur in magnete fupra unum ex fuis polis
ereo
pofjit,

minor

effe

qum cm ejus

a.

Proprit 20, p. 286,

1.

8.
21

uvres.

III.

302
poli cequaliter Terra diftanf.

PRINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

285.

in Auftralibus, perpendiculari ter fiante,

illumquehoc

pado cymbae impolitum, quandam aequatoris fui partem femper accurat eandem verfus Boream,& oppoAuftrum convertere. Quod an verum lit, nullo mihi adhuc experimento compertum efl. Sed facile mihi perfuadeo non omnino eandem, nec forte etiam tantam efle declinationem, in magnete ita confitam verfus
ftituto,

qum

in eo cujus poli aequaliter

Terra

diftant.

Nam particulae ftriatae, in hac fuperiore Terrae regione,

non modo per lineas aequaliter ab ejus centro diftantes ab uno polo ad alium revertuntur, fed etiam ubique
(praeterquam fub aequatore) nonnullae ab interioribus
ejus partibus
10

afcendunt

&

magnetis fupra polos

i5

ab his ultimis, declinatio ver prioribus praecipu dependet.

erefti converfio
CLXXI.
Cur magnes trahat ferrum *.

Prseterea

magnes

trahit ferrum, five potis

;

magns
ibi

&

ferrum ad invicem accedunt

eft,

neque enim ulla

tradio

fed ftatim atque ferrum efl intra fphaeram

aftivitatis
lae

magnetis, vim ab eo mutuatur,

&

particu20

ftriatae,

ab utroque egredientes, arem interme:

dium expellunt quo fit, ut ambo ad invicem non aliter qum duo magnetes accdant. Im etiam ferrum liberis movetur qum magnes, quia conftat iis tantm
ramentis, in quibus particulae
tus,
CLXXII. Cur magnes armatus,
iieat,

ftriatae

fuos habent

mea

mull plusjcrrifujiqum nudus '.

magnes autem mult materi lapide gravatur. Sed multi mirantur magnetem armatum, five laminam ferream magneti adjundam, plus ferri poffe fuftinere, qum folum magnetem. Cujus tamen ratio
a.

b.
c.

Proprit 21, p, 286, 1. 9. Proprit 22, ibid., 1. i3.

Proprit 23, ibid.^X. 14.

a85-286.

Pars Quarta.

joj

detegi poteft ex eo,

fuftineat,
|

qud etiamfi plus fibi appenfi ferri non tamen idcirco plus ad fe alliciat, fi vel
;

minimum ab eo removeatur nec etiam

fi

plus fuftineat,
:

corpus aliquod, quantumvis tenue, interjaceat hinc enim apparet, iftam majorem ejus vim ex fol
differenti
:

contads oriri qud nempelaminae ferrese meatus aptiffim congruant cum meatibus ferri ipfi appenfi, & ide particulae ftriatae, per hos meatus ex uno ferro in aliud tranfeuntes, omnem arem interme10

dium

expellant, efficiantque ut

eorum
eft^,

fuperficies, fe

invicem immdiate contingentes, difficillim disjungantur: jamque fupr oftenfum

nullo glutino

20

duo corpora melis ad invicem poiTe alligari, qum immediato contau. Meatus autem magnetis non ita congruunt cum meatibus ferri, propter materiam lapideam quae in eo eft; hincque fit, ut femper aliquantulum fpatii inter magnetem & ferrum debeat remanere, per quod particulae ftriatae ex unius meatibus ad meatus alterius perveniant. Mirantur etiam nonnulli, qud quamvis poli magnetis contrariae virtutis efle videantur, fe tamen invicem juvent ad ferrum fuftinendum
laminisferreisarmentur, poflint
fer
:

CLXXIII.

Cur

ejus poli,

quamvis

contrarii, Je invicem

ita ut,

fi

ambo
F

juvent ad ferrum fuftinendum ".

^^^

duplo plus
eft

ferri fimul fufti-

25

nere,
fi

qum unus

folus.

Nempe,

AB

magnes, cujus polis

adjundae funt laminae C D

ita

& E F,

utrimque prominentes, ut ferrum

fuperficie fatis lat ipfas tangat
II, art. lv, p. 71.
:

GH

iis

applica-

tum
a.

hoc ferrum

GH

Pars

b.

Proprit 24, p. 286,!. 16.

304

Principiorum Philosophi^e
effe poteft,

286-387.

duplo fer gravius

ex
iftis

qum

fi

ab un tantm

laminis fuftineretur. Sied hujus rei ratio evi-

dens
cato

eft,
:

ex motu particulanim ilriatarum jam expli|

quamvis enim

in eo contrariae fint,

qud quae
5

non poffint etiam ingredi per alium, hoc non impedit quomins in fuftinendo ferro confentiant; quia venientes ab Auflrali magnetis polo A, per laminam
per
ingrediuntur,

unum polum

chalybeam
diuntur

CD

reflexae,

ingre10

partem b, in qu faciunt ejus polum Borealem atque inde fluentes ufque

ferri
;

unam

ad Auflralem
per

a,

occurrunt

alii

laminae chalybeae FE,

;

quam afcendunt ad B, polum magnetis Borealem

&

armaturam EF, ferrum appenfum H G, aliamque armaturam DC, revertuntur

vice verf egreflae ex B, per

i5

ad A.
CLXXIV.
Curygratio rotulceferr~ vi magnetis cui
appenfa ejl, non impediatur .

Hic autem motus particularum ftriatarum per magnetem & ferrum non ita videtur confentire cum motu
circulari ferrearum rotularum,
quae, turbinis inftar
20

magnete pendentes, qum cm ab eo remotae terrae infiflunt. Et fan, particulae ftriatae motu tantm redo agerentur, & fingulos ferri meatus per quos ingredi debent, regione meatuum
contortae, diutius gyrant

magnetis ex quibus egrediuntur, offenderent, judicarem eas fiftere debere gyrationem iftarum rotularum.

2 5

Sed quia femper ipfaemet gyrant, unae in

tem,
aliae in

unam

par-

contrariam,

&

obliqu tranfire debent ex

ferri,

meatibus magnetis in meatus

quomodocunque
3o

rotula vertatur, sequ facile in ejus meatus ingrediuna.

Proprit 25, p. 286,

1.

18.

Voir

t.

IV, p. 470.

a87-a88.

Pars Quarta.
il

505
ipfius

tur, ac

effet

immota, minfque

motus impe-

ditur

contau magnetis, cm
modis
vis

ei fie

appenfa gyratur,
CLXXV.
Quomodo & quare
vis

qum contaftuTerrae, cm
Variis
5

fuo pondre illam premit.

unius magnetis augetur vel mi-

nuitur, alterius magnetis aut ferri acceffu. Sed

una

in

hoc generalis rgula eft, qud quoties ita fiti funt ifti magnetes, ut unus in alium particulas ftriatas mittat, fe invicem juvent; contra autem, fi unus ab alio eas abducat, fibi obflent. Quia quo celeris & copiofis
|

unius magnetis augeat vel minuat vint

alterius*.

10

iftae

particulae per

unumquemque magnetem

fluunt, e

major in eo eft virtus, & magis agitatae, ac plures, ab uno magnete vel ferro in alium mitti poffunt, qum eo abfente ab are, aliove ullo corpore in ejus locum
i5

non modo, cm polus Auftralis unius magnetis polo Boreali alterius conjundus eft, fe invicem juvant ad ferrum aliis fuis polis appenfum fuftinendum; fed etiam cm disjundi funt, & ferrum inter utrumque collocatur. Exempli grati, magnes C juvatur magnete F, ad ferconftituto. Sic

20

rum D E
f,

fibi
;

conjunlum

retinendum

& vice

ver-

magnes F juvatur a magnete C, ad hujus ferri extremitatem E in are fuftinendam poteft enim effe tam gravis, ut ab eo folo fie fuftineri non poffet, fi
:

a5

alia extremitas

D alteri

corpori

qum magneti C

inniCLXXVI.
Cur magnes quantumvis fortis, ferrum fibi

teretur.

Sed intrim qusedam vis magnetis F impeditur magnete C, nempe illa quam habet ad ferrum DE ad
18 Exempli grati] Ex. gr. {1" dit.).
fl.

Rroprit 26, p. 286,

1.

20.

306
non contiguum, magnete debiliore attrahere non pofjit .

PrINGIPIORUM PhILOSOPHI^E

288-289.

fe alliciendum.

diu tangit

Notandum enim eil hoc ferrum, quammagnetem C, attrahi non pofTe magnete
tangit, etiamfi

hune illo mult potentiorem efle fupponamus. Cujus ratio efl, qud particulae flriatae per hos duos magnetes, & per hoc ferrum, tanquam per unicum magnetem, modo fupr explicato^ tranfeuntes, sequalem fer habeant vim in toto fpatio quod efl inter C & F, nec ido poffint ferrum DE, non fol ift vi magnetic, fed infuper contadu fuo magneti C alligatum, verfus F adF
|

quem non

10

ducere.
CLXXVII.
Cur magnes
debilts,

Atque hinc

patet, cur faepe

magnes

debilis, aut exi-

aut ferrum, magnete fortiori fer-

guum
tiore.

ferrum, detrahat.aliud ferrum magnete for-

rum
pojjit

Jibi

contiguum
'.

detrahere

Notandum enim eil hoc nunquam fieri, niii cm magnes debilior tangit illud ferrum, quod detrahit

i5

magnete fortiori. Quippe, cm duo magnetes ferrum oblongum polis diffimilibus tangunt, unus in uh extremitate, alius in ali, & deinde ifli duo magnetes ab invicem removentur, ferrum intermedium non femper debiliori, nec etiam femper fortiori, fed modo uni, modo alteri adhseret nullamque puto eife rationem, cur uni potis qum alteri adhaereat, nifi qud eum
:

20

cui adhaeret, in majori fuperficie

CLXXVIII.

qum alium

tangat.

Cur

Borealibus regionibu3,polus Auin his

Ex eo ver, qud magnes F juvet magnetem

25

Jralis

magnetis
'.

fit

fortior Boreali

C
nendum, manifeflum
t.

ad ferrum

DE

fufli-

eil

cur

ille

polus magnetis, qui

Proprit 27, p. 286,

Proprit 28, p. 286,

1.

23.

b. Art. cLiii, p. 292.

c.

i.
1.

26..
3.

d. Proprit 29, p. 287,

289-390.

Pars Quarta.

J07

nobis vocatur Auftralis, plus ferri fuftineat

alter, in his

qum

Borealibus regionibus
juvatur,
;

etenim Terra

maximo magnete
gnes

eodem plan modo ac ma-

magnete F

contra autem alius polus, propCLXXIX.

De
quce ohfervari pojjunt in ferri limatura circa magnetem
iis

non convenientem, Terra impeditur. Si paull curioiis confideremus, quo pao limatura ferri circa magnetem fe difponat, multa ejus ope
ter fitum

advertemus, quae hatenus difta confirmabunt.

in priitais
10

Nam

fpar/d\

notare

licet,

ejus pulvifculos

coacervari, fed unos aliis

non confuf incumbendo, quofdam quafi

flriatae libe-

tubulos compo|nere, per quos particulae

ris

qum

per arem fluunt, quique idcirco earum

vias defignant. Quae viae ut clar ipfis oculis cerni poffint,

i5

fpargatu^r aliquid illius limaturae fupra

fit

planum,

in
fit,

quo

foramen cui magnes fphaericus ita immiffus ut polis fuis utrimque planum tangat, eo mo4o
reftam repraefentent,

quo Aftronomorum globi Horizontis circulo immitti

folent, ut fphaeram
ibi fparfa
20

&

limatura

difponet fe in tubulos, qui flexus particu-

larum

fl:riatarum circa

magnetem,

five

etiam circa

globum
Deinde,
alterius
25

Terrae, nobis fupra defcriptos^ exhibebunt.

fi

alius

magnes eodem modo

priorem inferatur,
refpiciat,

&

piano juxta polus Auftralis unius Borealem

ifli

limatura

circumfparfa

oftendet

duos magnetes tanquam per unicum moveantur. Ejus enim

particulae ftriatae per iftos

etiam, quo

pado

mutuo refpicientibus ad alium porrigentur, erunt omnino rdi; alii ver, qui ab uno ex adverfis polis ad alium pertintubuli, qui ab

uno ex

polis

fe

a.

Proprit 3o, p. 287,

1.

6.

b. Art. czLvi, p. 287.

^o8

Principiorum Philosophie
:

ago-agi.

gent, erunt circa magnetes inflexi

ut hc funt lineae
aliquid limaturae

BRVXTa.

Notari etiam poteft,

cm

ferri
fi

ex polo, ex. gr. Auftrali, unius magnetis pendet, polus Auftralis alterius magnetis infr pofiti ver|fus

illam convertatur,

& pauUatim ei appropinquetur, quo

fcilicet ese particulae flriatae, quae
aliis

pado

tubuli ex e confedi primo furfum fe retrahunt

:

&

infledunt

quia

per

illos fluunt,

repelluntur ab

quae veniunt

magnete inferiore. Ac deinde, fi ifte mult potentior fit fuperiore, tubuli

inferior
ifl;i

magnes
lo

diffolvuntur,

&

limatura decidit in inferiorem

quia

fcilicet parti-

culae flriatae ex

hoc

inferiori afcendentes,

impetum

faciunt in fingulos iflius limaturae pulvifculos, quos

cm

ingredi

non

poffint, nifi

per eafdem illorum fui5

magneti fuperiori adhaerent, eos ab hoc fuperiore disjungunt. Contra ver, fi polo Auperficies quibus
ftrali

fuperioris magnetis, cui limatura ferri adhaeret,

polus Borealis inferioris obvertatur, haec limatura tubulos fuos reft verfus inferiorem
poteft producit
:

dirigit,

& quantum
ftriatis,

quia utrimque particulis

ab

ao

uno magnete in alium tranfeuntibus, viam praebent; fed non ide fuperiori feparatur, nifi pris inferiorem tetigerit, propter vim contafts, de qu egimus

391-393.

Pars Quarta.

309

paullo ant*. Atque propter iftam

eandem vim,

fi

li-

matura, magneti quantumvis forti adhaerens, tangatur ab alio debiliori magnete, vel tantm ferreo aliquo
bacillo, nonnullse ejus partes fortiorem

magnetem

re-

linquent,
tur
:

& debiliorem, five ferreum bacillum, fequenfcilicet, quae

illae

majori fuperficie hune

qum

illum tangent.
rise fint

&

enim exiguae iftae fuperficies vainaequales, femper accidit, ut quafdam li-

Cm

maturse particulas uni magneti vel ferro, alias alteri

10

firmis jungant.

i5

Lamina ferrea, quae, polo magnetis admota, ejus vim fuflinendi ferri multm auget, ut ant didum eft, impedit ejufdem vim ferri ad fe alliciendi aut convertendi. Nempe lamina DCD impedit ne magnes AB, cujus polo adjunda eft,
|

CLXXX.
Cur amina ferrea polo
ejus

magnetis conjuna, vim trahendi vel convertendi ferri im-

pediat *.

acum E F ad fe alliciat aut convertat. Jam enim advertimus particulas ftriatas, quae progrederentur B verfus E F
20

abfque hac lamina, in e refledi ex

tates

verfus extremi-

DD,

propterea qud liberis per ipfam

ullae

qum

per arem fluunt, ficque vix

niunt.

ad acum E F pervediximus*^, paucas

Eodem modo quo fupr

25

medi Terrae regione ad nos pervenire, quia maxima earum pars, per interiorem cruftam fuperioris Terrae regionis, ab uno polo ad alium revertitur; unde fit,
20 Aprs lamina, la
ajoute effet
a.
;

i''*

dit.

la 2* dit.
effet.

: fi

abfque hac lamina

d'o la rdaction de

b.
c.

Art. CLxxvi et clxxvii, p. 3o5 et 3o6. Proprit 3i,p. 287,1.8.

Art. CLxvi, p. 287.

JIO

Principiorum Philosophi-e

392-293.

Ut debilis tantm vis magnetica totius Terrae hc apud

CLXXXI.
Cur eandem
nullius alterius corporis interpojitio impediat'.

nos fentiatur. Sed prseter ferrum aut magnetem, nullum aliud corpus in locum laminae C D poni poteft, quo magnes AB impediatur, ne vim fuam
in

acum EF exerceat. Nullum

enim habemus, in hac exteriore terra, quantumvis folidum & durum, in quo non fint plurimi meatus non quidem ad menfuram particularum flriatarum efformati, fed mult majores, utpote
:

10

qui etiam globulos fecundi elementi recipiunt,

& per

quos idcirco
tranfire

non minus libqr poffunt qum per arem, in quo iftos etiam
iflae

particulae ftriatae

globulos fecundi elemei^ti obvios habent.

CLXXXII. Cur magnetis pofitio
non conveniens ejus vires paullatim imminuat ".

i5

ferrum aut magns diu detineatur aliter converfus ad Terram aliofve vicinos magnetes, qum fponte fe converteret nihil ejus motum impediret, hoc
Si

ipfo vires fuas paullatim amittit

ftriatae,

quia tune particulae

20

CLXXXIII.

magnetibus vicinis advenientes, obliqu vel averf ipfius meatibus occurrendo, paullatim eorum figuras mutant & corrumpunt. Denique vis magnetica humiditate, rubigine, ac fitu
|

ex Terra

vel aliis

Cur

rubigo, humiditas 6jilus,eat etiam im-

valde minuitur;

&

valido ign plan deletur. Rubigo

minuat, 6 vehemens ignis plan tollat'.

enim, ex

ferri

ramentis efflorefcens,

meatuum

orificia
fitus,

25

occludit; idemque praeftat aris humiditas

&

quia rubiginis initia funt. Ignis autem agitatio iftorum ramentorum pofitionem plan difturbat. Nihilque puto
a.

b.
c.

Proprit 32, p. 287, 1. 10. Proprit 33, ibid., I. la.

Proprit 34, ibid.,
1.

16.

393-294.

Pars Quarta.
circa

Jii

hadenus

magnetem

ver ac pro certo fuiffe obiis

fervatum, cujus ratio, ex

intelligatur.

quae explicui,

non

facile

Hc autem occalone maernetis qui trahit ferrum,

1.

glxxxiv.
De
vi attraionis

aliquid
vitro

addendum

&

de luccino, gagate, cera, relina, milibus, quae omnia minuta corpora etiam
elt

'

in

fuccino,cerd,rejin,

^^^

trahunt.
laria

Quamvis enim mei non fit inftituti, particuuUa explicare, nifi quatenus requiruntur ad ge;

10

nec examinare poflim iftam vim in gagate vel fuccino, nifi pris ex
neraliora, de quibus egi, confirmanda
variis experimentis plures alias

eorum

proprietats
:

deducam, & ita intimam ipforum naturam invelligem quia tamen eadem vis in vitro etiam efl, de quo mihi
paull ant* fuit
i5

agendum ad

ignis effedus

demon-

ftrandos,
fcripfi,

eam explicarem, alia forfan quae de illo poffent in dubium revocari. Praefertim quia
nifi

nonnuUi, videntes iftam vim in fuccino, cera, refin, & oleagineis fer omnibus reperiri, putabunt
forte

ipfam in eo confiftere, qud tenues quaedam

20
fae

iftorum corporum particulae,

ramofridione commotae

&

25

enim ad illam vim excitandam requiri folet), per arem vicinum fe difiundant, ac fibi mutu adhaerefcentes protinus revertantur, & minuta corpora quae in itinere offen|dunt, fecum trahant. Quemadmodum videmus ejufmodi pinguium liquefadorum guttas, bacillo appenfas, levi motu ita excuti poffe, ut un earum parte bacillo adhaerente, alia pars ad aliquam
(fridio

diftantiam ab eo recdt, ftatimque revertatur, nec

non
3o
a.

feftucas, aliave obvia corpufcula

fecum adducat.
fi

Nihil

enim

taie in vitro licet imaginari, faltem

na-

Art. cxxiv-cxxiiii, p. 270-275.

312

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
fit

294-395-

tura ejus

talis,

qualem eam fupr defcripfimus

iflius

ac

proinde in ipfo alia

attradionis caufla

efl affi-

gnanda.
CLXxxv.
t^c^ioniswyUrJ!''

Nempe

ex

modo quo

illud generari

didum

eft^,
5

facil colligituf, prseter illa

majufcula intervalla, per

quse globuli fecundi elementi verfus

tranfire poffunt,

omnes

partes

multas etiam rimulas oblongas inter

ejus particulas reperiri; quse

cm

lint angufliores,

qum

ut iflos globulos recipiant,

;

foli

materise primi
eft,
lo

hanc materiam primi elementi, omnium meatuum quos inelementi tranfitum praebent

putandumque

greditur figuras induere afluetam, per rimulas iilas

tranfeundo, in quafdam quafi fafciolas tenues, latas,

&

oblongas efformari, quse,

cm

fimiles rimulas in
1

non inveniant, intra vitrum fe continent, vel cert ab eo non multm evagantur, & circa ejus particulas convolutse, motu quodam circulari, ex unis ejus rimulis in alias fluunt. Quamvis enim materia primi elementi fluidiflima fit, quia tamen conare circumjacente
fit art.

minutiis insequaliter agitatis, ut in

tertise partis
efl,

20

87

&

88

explicui*', rationi

confentaneum

ut

credamus multas quidem ex maxime concitatis ejus minutiis vitro in arem alfidu migrare, aliafque ab are in vitrum earum loco reverti fed, cm ese quse revertuntur, non fint omnes sequ concitatse, illas quse
;

25

minimum habent
nulli

agitationis, verfus ri|mulas

quibus
ibi

meatus
aliis

in are correfpondent, expelli,

atquc
;

unas

adhserentcs, fafciolas iflas

componcre

quai

fafciolse idcirco fuccefTu

a.

tcmporis figuras acquirunt

Art. cxzv, p. 270.

b. Ci-avant p. 14a et 144.

295-396.

Pars Quarta.

jij

detrminatas, quas non facile mutare poflunt.

fit,

Unde

ut

11

vitrum

fatis valid fricetur, ita

ut nonnihil

10

hoc motu foras excufTae, per arem quidem vicinum fe difpergant, aliorumque etiam corporum viinorum meatus ingrediantur fed quia non tam faciles ibi vias inveniunt, flatim ad vitrum revolvantur, & minutiora corpora, quorum meatibus funt implicitae, fecum adducant. Quod autem hc de vitro notavimus, de plerifque alus corporibus etiam credi dbet nempe quod mterincalefcat, ipfse
; :

clxxxvi.
, re/i^l]

etiam w-

ftitiaquaedamintereorum particulas reperiantur, quae,

deri.

cm
fint
is

nimis angufla fmt ad globulos fecundi elementi

admittendos, folam materiam primi recipiunt,

& cm
ma-

majora

iis

quae in are circumjacente foli

ifli

terise

primi elementi etiam patent, implentur minus

mutu adjundae, particulas componunt, diverfas quidem habentes figuras, juxta diverfitatem iftorum interflitiorum, fed maxim
agitatis ejus minutiis; quae fibi

ex parte fafciolarum inilar tenues, latas

20

&

oblongas

corporum quibus infunt fe convolvendo, affidu moveri pofint. Interflitia enim quibus figuram fuam mutuantur, cm debeant effe valde angufla, ut globulos fecundi elementi non admittant, nifi effent oblonga rimarum inflar, vix pofTent effe maita ut, circa particulas

a5

jora

iis,

quae inter aris particulas globulis ejufdem

etfi

fecundi elementi non occupantur. Quapropter,

non

negem, aliam cauffam attradionis ant expofitam^ in aliquibus forte corporibus locum habere poffe, quia tamen non efl ita generalis, & attradio ifta in valde
|

3o

multis corporibus obfervatur,

a.

non aliam puto

in

illis,

Art. cLxxxiv, p. 3ii.

Principiorum Philosophi^e

296.

vel faltem in

maxim illonim parte, qum

in vitro efle

quaerendam.
CLXXXVII.

Ex

Caeterm hc notari velim, particulas

tibus

iftas in

mea-

diis intelligi, qucenam caujfce ejfe

pojjint

reliquorum omnium mirabilium

effeuum, qui ad
oc-

cultas qualitates re-

ferrifoient.

corponim terreflrium, ex materi primi elementi efformatas, non modo variarum attradionum, quales funt in eledro & in magnete, fed & aliorum innumerabilium & admirandorum effeuum caulTas effe poffe. Quae enim in unoquoque corpore formantur, aliquid fingulare habent in fu figura, quo differunt reliquis
omnibus, in
neant
aliis

corporibus formatis

cmque

reti-

10

maximam

agitationem primi elementi, cujus

fieri poteft,

funt partes, minimas ob caufTas

tra corpus in

ut vel exin

quo funt non evagentur, fed tantm

ejus meatibus hinc inde difcurrant ; vel contra celer-

rim ab eo difcedant,

&

alia

omnia corpora

terreftria

i5

pervadentes, ad loca quantumlibet remota breviffimo

tempore perveniant, ibique materiam fuse adioni recipiendae idoneam invenientes, raros aliquos effedus
producant. Et fane quifquis confiderabit,

qum mirae fint magnetis & ignis proprietates, ac qum diverfae ab qum iis quas vulg in aliis corporibus obfervamus ingens flamma ex minim fcintill momento temporis poflit accendi, qum magna fit ejus vis; ad quam im;

20

manem

diftantiam

ftellae fixae

lumen fuum circumquacauffas,

que diffundant;

&

reliqua,

quorum

meo judi-

25

cio, fatis videntes, ex principiis

omnibus

notis

&

ab

omnibus admiffis, figura fcilicet, magnitudine, fitu & motu particularum materiae, in hoc fcripto deduxi
:

facile fibi perfuadebit, nullas efle vires in lapidibus

aut plantis tam occultas, nulla fympathiae vel antipa26 cxj

3o

& {j"dit.).

Voir ci-aprs p,3i5,

l.

4 et p, 328,

l.

12.

296-297-

Pars Quarta.
|

315

miracula^ tam ftupenda, nihil denique in natur univerf, quod ad cauffas tantm corporales, five
thise

mente

&

cogitatione.deftitutas, debeat referri, cujus

illis

ratio ex iifdem

principiis deduci

non

poffit

adeo
CLXXXVIII.

ut aliqua alia ipfis adjungere

non

fit

neceffe.
De
quce ex traationibus de animali & de homine, ad reiis,

Plura non adderem in hac quarta Principiorum Philofophiae parte,

fi

(quemadmodum mihi antehac

alias,

in

animo
lO

fuit)

duas adhuc

quintam

fcilicet

de vi-

ventibus, five de animalibus

&

plantis, ac fextam de

rum materialium cognitionem mutuanda

funt.

homine effem
quibus in
iis

fcripturus^. Sed quia

nondum omnia, de

agere vellem, mihi plan perfpeda funt,

fatis

nec

fcio

an

unquam

otii

habiturus fim ad ipfas

alias refervrim,

abfolvendas, ne priores idcirco diutius retineam, vel

i5

pauca quaedam de fenfuum objedis hc fubjungam. Quippe hadenus hanc Terram, totumque ade hune mundum
iis

quid in

defideretur,

quod ad

afpedabilem, inflar machinse defcripfi, nihil praeter figuras & motus in eo confiderans fenfus autem noflri
;

multa
20

alia

nobis exhibent, colores

fcilicet,

odores,

fonos

&

fimilia,

de quibus

fi

plan tacerem, praeci-

puam

explicationis

rerum naturalium partem viderer

CLXXXIX.
Quid fit fenfus, & quomodofiat.

omififTe^

25

Sciendum itaque humanam animam, etfi totum corpus informet, praecipuam tamen fedem fuam habere in cerebro, in quo folo non modo intelligit & imaginatur, fed etiam fentit hocque opre nervorum, qui, filorum inflar, cerebro ad omnia reliqua membra protenduntur, iifque fie annexi funt, ut vix uUa pars
:

a.

Voir

t.

V/p. 389.
V, p. 291,
1.

b.
c.

Ibidem.

Voir

t.

27, p. 292,

1.

i3.

ji6

Principiorum Philosophie

297-298.

humani corporis tangi poffit, quin hoc ipfo moveantur aliquot nervorum extremitates per ipfam fparfae, atque earum motus ad alias eorum nervorum extremitates, in cerebro circa fedem animae coUeftas;, tranfferatur, ut in Dioptricse ca|pite quarto ^ fatis fuf explicui.
tur,
5

Motus autem qui

fie

in cerebro nervis excitn-

animam

five

mentem

intim cerebro
ipfi

conjunam^
ex
iitis

diverfimod afficiunt, prout

diverfae

funt diverfi. Atque hae

mentis affetiones,

five cogitationes,

^^C-

motibus immdiate confequentes, fenfuum perceptions, five, ut vulg loquimur; fenfus appellantur. Horum fenfuum diverfitates primo ab ipforum nerdeinde a divenitate motuum, qui ^^ finguHs ncrvis fiunt, dpendent. Neque tamen fin-

10

De fenfuum
ne
:

dijinio-

ac prima de in-

vorum

-. ^ diverlitate, ac

'

i*

*animiaffeaibfs','de
"''^"''^'

lib'JJ'^'^"'

guli nervi faciunt fingulos fenfus reliquis diverfos,

i5

fed feptem tantm praecipuas difFerentias in

licet,

iis

notare

quarum

duae pertinent ad fenfus internos, aliae

quinque ad externos. Nempe nervi qui ad ventriculum, fophagum, fauces, aliafque interiores partes, explendis naturalibus defideriis deflinatas, protenduntur, faciunt

20

unum

ex fenfibus internis, qui appetitus

naturalis vocatur. Nervuli ver qui ad cor

dia,

&

praecor-

quamvis perexigui fint, faciunt alium fenfum internum, in quo confifi;unt omnes animi commotiones,
five

pathemata,

& afFelus, ut Isetiti, trifl:iti3e,

Nam, exempli
caufiT,

amoris,

25

odii,

&

fimilium.

fanguis rite

temperatus, facile ac plus folito in corde fe dilatans,

nervulos circa orificia fparfos ita laxat

&

movet, ut

inde alius motus in cerebro fequatur, qui naturali

a.

b.

Tome Tome

VI, p. 109. V, p. 3i3, 1. i5,ctp. 347,

1.

7.

298.299-

Pars Quarta.
fenfu hilaritatis
afficit
:

jij

quodam

quaivis caufTae, nervulos iftos

mentem ac etiam alise eodem modo moventes,

fenfum dant. Ita imaginatio fruitionis alicujus boni, non ipfa fenfum laetitiae in fe habet, fed fpiritus ex cerebro ad mufculos, quibus illi nervi inferti funt, mittit, eorumque ope orificia cordis expanduntur, & ejus nervuli mo|ventur eo motu, ex quo fequi dbet ille fenfus. Ita, audito grato nuncio, mens primm de ipfo judicat, & gaudet gaudio illo
laetitiae

eundem illum

10

quod fine betur, quodque idcirco

intelleduali,

ull corporis

commotione

ha-

Stoici dixerunt cadere poffe in

illud imaginatur, fpiritus ex

fapientem

deinde,

cm

cerebro ad praecordiorum mufculos fluunt,

vulos movent,
i5

& ibi ner-

excitant, qui

quorum ope alium in cerebro motum mentem afficit laetitiae animalis fenfu.

Edem ratione fanguis nimis craffus, maligne in cordis ventriculos fluens, & non fatis ibi fe dilatans, alium quendam motum in iifdem praecordiorum nervulis facit,

qui cerebro communicatus fenfum

triftitiae

ponit
:

20

in mente,

quamvis

ipfa forte nefciat cur triftetur

aliaeque plures cauflae

alii

idem praeftare pofTunt. Atque motus iftorum nervulorum efficiunt alios affedus,
irae,

ut amoris, odii, mets,

&c., quatenus funt taneft,

tm
2S

affeftus, five

animi pathemata, hoc

quatenus

funt confufae qusedam cogitationes, quas

mens non

habet

fe fol, fed
eft,

ab eo qud corpore, cui. intim

conjunda
vel

aliquid patiatur.
iis

Nam

diftindae cogitafunt,

tiones, quas

habemus de

quae

ampledenda

3o

optanda, vel fiigienda &c., toto gnre ab iftis affedibus diftinguuntur. Non alia ratio eft appeti-

tuum naturalium,
UVRKS.
III.

ut famis,

fitis

&c., qui nervis ven-

^l8
triculi,

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE

agq-Soo.

faucium &c., pendent, funtque voluniute comedendi, bibendi &c., plan diverfi; fed quia, ut plurimum, ilta voluntas five appetitio eos comitatur,
idcirco dicuntur appetitus.

CXCI.

Quantum ad
:

fenfus externos, quinque vulg nu-

De

Jenfibus exiemis ac primo de tau.

merantur, propter quinque diverfaobjedorum gnera, nervos iis fervientes moventia, & totidem gnera co-

gitationum confufarum, quae ab

excitan|tur.

iftis

motibus in anima
lo

Nam

primo, nervi in univerli corporis cuill

tem

definentes,

mediante quibuilibet terrenis

corporibus tangi polTunt,

&

ab^ illis integris

moveri,

uno modo ab illorum

dis vel

duritie, alio gravitate, alio

calore, alio ab humiditate &c.;

quotque

diverfis

mo1

moventur, vel motu fuo ordinario impediun-

tur, tt in

mente diverfos fenfus

excitant, ex quibus

tottadiles qualitates denominantur.

ifli

Ac praeterea, cm
tamen
fenfus
ft

nervi folito vehementis agitantur, fed ita

ut

nuUa

Isefio

in corpore inde iequatur, hinc

titillationis,

menti naturaliter gratus, quia vires coreft, ei

poris, cui

ard conjunda
inde fequatur,
fit

teftatur

fi

ver

ali-

20

qua

laefio

fenfus doloris. Atque hinc

patet, cur corporea voluptas

ftent
fint.

&

dolor tam parum di-

ab invicem in objedo, quamvis in fenfu contrarii

alii

CXCII.

Dcinde
fparfi,

nervi, per linguam

&

partes

ei

vioinas

25

De

gvftu.

ab eorundem corporum particulis, ab invicem

disjunftis,

& fimul cum faliv in ore natantibus, diverfigurae funt diverfae,

efficiunt.
30

fimod moventur, prout ipforum

ficque diverforum
CXCIII.

faporum fenfus

De

odoratu.

duo etiam nervi, five cerebri appendices extra calvariam non exferta, moventur ab eorundem
Tertio,

3oo-3oi.

Pars Quarta.

?i9

orporum particulis disjundis, & in are volantibus, non quidem quibuflibet, fed iis quse fatis fubtiles ac
fimul fatis vividse funt, ut in nares attradae per
offis
;

fpongiofi meatus ufque ad illos nervos perveniant

&

diverfis
fenfus.

eorum motibus
alii

fiunt

diverforum odorum

Quarto, duo

nervi, in intimis

aurium cavernis

cxciv.

reconditi, excipiunt tremulos

&

De

auditu.

vibratos totius aris

circumjacentis motus. Ar enim

lO

membranulam tym;

pani
I

concutiens,
ifti

fubjunam trium officulorum caatque

diverfitate,

tenulam, cui

nervi adhaerent, fimul quatit

ab horum

motuum

diverforum fonorum
CXCV. De yifu.

fenfus oriuntur.

Deniqlie nervorum opticorum extremitates, tunii5

cam, retinam didam, in oculis componentes, non ab are nec terrenis ullis corporibus ibi moventur, fed folis globulis fecundi elementi, unde habetur fenfus luminis & colorum ut jam fatis in Dioptric* & Me;

teoris explicui.
20

Probatur autem evidenter, animam ^ non quatenus

eft in

CXCVI.

Animam
niji

ngulis membris, fed tantm quatenus

eft in

ce-

non fentire, quatenus eft in

rebro, ea quae corpori accidunt in fingulis

:

25

nervorum ope fentire folum cerebrum afficientes, omnem fenfum tollant, vel perturbent ut & ipfe fomnus, qui eft in folo cere;

membris primo, ex eo qud morbi varii,

cerebro.

bro, quotidie nobis

magn ex
illaefo,
fi

parte adimit fentiendi

reftituit.
viae,

facultatem,

quam poftmodumvigilia

Deinde,

ex eo qud, cerebro
a.

tantm

per quas

b.

Discours VI. Voir t. VI, p. i3o. Discours VIII et Discours IX.

t.

Tome

VI, p. 325 et p. 345.

Voir

aussi

V, p. 390.

J20
nervi

Principiorum Philosophle

3oi-3o3.

membris externis ad illud porriguntur, obftrudae fint, hoc ipfo illorum membrorum fenfus etiam prit. Ac denique, ex eo qud dolor aliquando fentiatur tanquam in quibufdam membris, in quibus nulla tamen eft doloris caufla, fed in aliis per quae tranfeunt nervi, qui ab illis ad cerebrum protenduntur. Quod ultimum innumeris experimentis oftendi poteft, fed

unum hc ponere fufficiet. Cm puellse cuidam, manum gravi morbo affedam habenti, velarentur oculi
quoties Chirurgus accedebat, ne curationis apparatu
turbaretur, eique poil aliquot dies brachium ad cubi10

tum ufque, ob gangraenam

putatum,
fe

in eo ferpentem, fuiflet
ita fubftituti,

am-

&

panni in ejus locum

effe

ut eo

privatam

plan ignoraret, ipfa intrim varios

i5
|

nunc in une ejus mans quae abfciffa erat digito, nunc in alio fe fentire querebatur quod fan aliunde contingere non poterat, qum ex eo qud
dolores,
:

nervi, qui pris ex cerebro

ad

manum

defcendebant,

tuncque in brachio juxta cubitum terminabantur, eodem modo ibi moverentur, ac pris moveri debuiflent in manu, ad fenfum hujus vel illius digiti dolentis,
animae in cerebro refidenti imprimendum.
CXCVI.
Mentent
naturce, ut Jolo corporit motu varii /enJus in e pojfint exciejfe talis

20

Probatur deinde talem

ut ex eo folo

effe noftrae

mentis naturam,

qud quidam motus

in corpore fiant, ad

quaflibet cogitationes, nullam iflorum

motuum imaillas

25

tari.

ginem

referentes, poffit impelli;

&

fpeciatim ad

confufas, quae fenfus, five fenfationes, dicuntur.

Nam

videmus verba,

five

ore prolata, five tantm fcripta,

quaflibet in animis noftris cogitationes

& commo3o

tiones cxcitare. In

edem

chart,

&

atramento,

tantm calami

cum eodem calamo extremitas certo modo

3o2-3o3.

Pars Quarta.

521

fupra chartam ducatur, literas exarabit, quae cogitationes prseliorum, tempeftatum, furianim, affedufque

indignationis

&

triftitiae

in leftorum animis concitafer fimili

bunt;
tiir,

fi

ver alio

modo

calamus movea-

cogitationes valde diverfas, tranquillitatis, pacis,

amnitatis, affedufque plan contrarios amoris

Isetitise efficiet.

&

Refpondebitur

fortafle,

fcripturam vel

loquelam nullos affedus, nullafque renim fe diverfarum imaginationes, immdiate in mente excitare,
10

tantummodo diverfas intelleiones quarum deinde occafione anima ipfa variarum rerum imagines in fe efformat. Quid autem dicetur de fenfu doloris &
fed
;

titillationis ?

fcindit
i5

Gladius corpori noilro admovetur, illud ex hoc folo fequitur dolor, qui fan non mi-

nus diverfus eft gladii, vel corporis quod fcinditur, locali motu, qum color, vel fonus, vel odor, vel fapor. Atque ide, cm clar videamus, doloris fenfum in nobis excitari ab eo folo, qud aliquae corporis noftri partes contau alicujus alterius corpo|

20

ris

localiter

moveantur, concludere

licet,

ab aliquibus tibus localibus, omnium aliorum fenluum affediones

effe talis naturae, ut

noflram

mentem etiam mo-

pati poffit.

25

non deprehendimus ullam differentiam inter nervos, ex qu liceat judicare, aliud quid per unos qum per alios, ab organis fenfuum externorum ad cerebrum pervenire, vel omnino quicquam e pervenire praeter ipforum nervorum motum localem. Videmufque hune motum localem, non modo fenfum
Prseterea
titillationis vel doloris exhibere, fed

cxcviii.
Nihil nobis in objeis e.rternis fenfu deprel.endi, prceter

ipfo-

rum figuras, magnitudines

&

motus.

3o

etiam luminis

&

fonorum.

Nam

fi

quis in oculo percutiatur, ita ut

22

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI^E

3o3-3o4.

ils vibratio

ad retinam ufque perveniat, hoc ipfo

videbit plurimas fcintillas luminis fulgurantis,

lumen extra ejus oculum non erit. fuam digito obturet, tremulum quoddam murmur audiet, quod folo motu aris in e inclu procedet.
Denique
advertimus alorem, aliafve fenfiles qualitates, quatenus funt in objeis, nec non etiam
fsepe

quod Atque fi qui s aurem

formas rerum pure materialium,

ignis,

ut, ex. gr.,

formam
lo

motu locali quorundam corporum oriri, atque ipfas deinde alios motus locales in aliis corporibus efficere. Et optim comprehendimus quo pafto varia magnitudine, figura & motu particularum unius corporis, varii motus locales in alio corpore excitentur; nullo autem modo poflumus intelligere, quo pado ab
iifdem (magnitudine
aliud producatur,
fcilicet, figura

&
ab

motu) aliquid
ipfis naturse,

i5

omnino

diverfae

quales funt
reaies,

illae

formae fubftan^iales
elfe multi

&

qualitates

quas in rbus

fuppo|nunt; nec etiam

quo pafto poftea illae qualitates aut formae vim habeant in aliis corporibus motus locales excitandi. Quae cm
ita fint,

20

&

fciamus eam

elfe

animae noftrae naturam,

ut diverfi

motus locales
;

fufficiant

ad omnes fenfus in

e excitandos experiamurque illos reipf varios fenfus

in

e excitarc, non autem deprehendamus quicquam

aliud, praetcr ejufmodi

motus, fenfuum externorum

:

25

organis ad cercbrum tranfire

c(l,

omnino concludendum
ea, quae in objcdis

non etiam nobis animadvcrti,

frigoris
&.

externis, luminis, coloris, odoris, faporis, foui, caloris,

aliarum tadilium qualitatum, vel

3o

etiam formarum fubftantialium, nominibus indigita-

mus, quicquam aliud

effe

qum

iftorum objcdorum

3o4-3o5.

Pars Quarta.

P}

varias difpofitiones, quse efficiunt ut nervos noflros

variis

modis movere poffint. Atque ita facili enumeratione colligitur, nulla naturse phaenomena fuiffe me in hac tradatione pr^etermiffa. Nihil enim inter natura phaenomena eft recenfendum, nifi quod fenfu deprehenditur. Atqui exceptis magnitudine, figura & motu, quae qualia fint in unoquoque corpore explicui, nihil extra nos pofitum fentitur, nifi lumen, color, odor, fapor, fonus,

cxcix.
Nulles natur phaenomena in hac traatione fuijfe pratermiffa.

10

&

tadiles qualitates

quse nihil aliud effe, vel fal-

tem nobis non deprehendi quicquam aliud effe in objedis, qum difpofitiones quafdam in magnitudine, figura & motu confiflentes, hadenus eft demonftratum.
i5

Sed velim, etiam notari, me hc univerfam rerum rnaterialium naturam ita conatum effe explicare, ut nuUo plan principio ad hoc ufus fim, quod non ab Ariftotele, omnibufque aliis omnium feculorum Philofophis fuerit admiffum ade ut haec Philofophia
:
|

ce.
Nullis

me

in ea prinejfe,

cipiis

ufum

quce

non ab omnibus recipiantur ; hancque Ph i lofoph iam no n

effe

novam, fed

maxime antiquam &

vulgarem.

20

non

fit

nova, fed
figuras

omnium maxime

antiqua

& vulgaris.

Nempe

& motus &

magnitudines corporum

25

fecundm leges Mechanicae, certis & quotidianis experimentis confirmatas, quidnam ex iftorum corporum mutuo concurfu fequi debeat, examinavi. Quis autem unquam dubitavit, quin corpora
confideravi, atque

moveantur, variafque habeant magnitudines & figuras, pro quarum diverfitate ipforum etiam motus varientur, atque ex mutu coUifione, qu majufcula funt in multa minora dividantur, & figuras mutent ? Hoc non
3o

uno tantm

fenfu, fed pluribus, vifu,

tadu, auditu

deprehendimus; hoc etiam diftind imaginamur

&

J24
intelligimus
:

PrINCIPIORUM PhILOSOPHLE

3o5-3o6.

quod de reliquis, ut de coloribus, de fonis & caeteris, quae non ope plurium fenfuum, fed fingulonim duntaxat percipiuntur, dici non potefl femper enim eorum imagines in cogitatione noflr funt confufae, nec quidnam illa fint fcimus.
:

Dart particulas corpo

^.^\'

rum

infenjius,

fmerulis corporibus r particulas confio r defo, quae nullo fenfu percipiuntur quod illi fortaffe
:

At multas in

non probant, qui fenfus fuos pro menfur cognofcibilium fumunt. Quis autem potefl; dubitare, quin multa corpora fint tam minuta, ut ea nullo fenfu deprehendamus ? fi tantm confideret, quidnam fingulis
horis adjiciatur
iis

lo

quae lente augentur, vel quid de-

trahatur ex

iis

quae minuuntur. Crefcit arbor quotidie,

nec

potefl: intelligi

majorem

illam reddi

qum

pris
i5

fuit, nifi

fimul intelligatur aliquod corpus ei adjungi.

Quis autem unquam fenfu deprehendit, quaenam fint illa corpufcula, quae in un die arbori crefcenti accefferunt? Atque faltem illi, qui agnofcunt quantitatem
effe

indefinit divifibilem, fateri debent ejus partes

|

reddi pofle

tam exiguas, ut nullo fenfu percipiantur. Et fan mirum efife non dbet, quod valde minuta corpora fentire nequeamus; cm ipfi noftri nervi, qui
moveri debent ab objedis ad fenfum efficiendum,non fint minutiflimi, fed, funiculorum inftar, ex multis
particulis fe minoribus conflati
tifiimis
;

20

nec proinde minu-

25

corporibus moveri

poflint.

Nec puto quem-

quam
fit,

ratione utentem negaturum, quin long melis

ad exemplum eorum quae in magnis corporibus accidere fenfu percipimus, judicare de iis quae acci-

dunt

in

minutis corpufculis, ob folam fuam parvitacfl'ugientibus,

3o

tem fenfum

qum ad

haec explicanda,

3o6-3o7.

Pars Quarta.

P5
iis

novas res neicio quas, nullam

cum

quae fentiuntur
CCII.

fimilitudinem habentes, excogitare.

10

At Democritus etiam corpiifcula qusedam imaginabatur, varias figuras, magnitudines & motus habentia, ex quorum coacervatione mutuifque concurfibus omnia fenfilia corpora exfurgerent; & tamen ejus philofophandi ratio vulg ab omnibus rejici folet. Verm nemounquam illamrejecit,propterea qud in e confiderarentur quaedam corpora tam minuta ut fenfum efFugerent, quse varias magnitudines, figuras & motus
habere dicerentur; quia

Democriti Phil ofo phiam non minus differre nojir, quant vulgari.

multa rvera talia fint, jefta eft, primo, quia illa corpufcula indivifibilia fupponebat, quo nomine etiam ego illam cejicio; deinde,
i5

nemo potefl dubitare, quin ut modo oftenfum eft. Sed re-

quia vacuum circa ipfa effe fingebat, quod ego

dari pofiTe demonftro
;

nuUum
cm
fo-

tertio,

quia gravitatem iifdem

tribuebat,

quam ego nullam

in ullo corpore,

20

lum fpedatur, fed tantm quatenus ab aliorum corporum fitu & motu dependet atque ad illa refertur, intelligo ac denique, quia non oftendebat, quo pado
;

res fingulae ex folo corpufculorum concurfu orirenI

tur, vel

a de aliquibus
iis,

id oftenderet,
:

rationes inter fe cohaerebant

non omnes ejus faltem quantum judi-

care licet ex
25

quse de ipfius opinionibus mmorise

prodita funt.

An autem

ea quae hadenus de Philo-

bphi
linquo.

fcripfi, fatis

cohsereant, aliis judicandum re-

3o

corporum particulis determinatas figuras & magnitudines & motus affigno, tanquam fi eas vidiffem, & tamen fateor efle infenfiles atque ide quaerent fortafife nonnuUi, unde ergo quales fint
At
infenfilibus
;

CCIII.

Quomodofiguras & motus

particularum

in-

fenjilium

cogno/ca-

mus.

JZ

PrINCIPIORUM PHILOSOPHIiE
:

3o7-3o8.

agnofeam. Quibus refpondeo

fimpliciffimis

me primo
eft,

quidem, ex

& maxime

notis principiis,

quorum

co-

gnitio mentibus noftris natur indita

confiderffe,

generaliter

qucnam praecipuae diiFerentiae inter magnitudines & figuras & fitus corporum, ob folam exiguitatem fuam, infenfilium efle poffent, & quinam
fenfiles efielus

ex variis eorum concurfibus feque-

rentur.

Ac

deinde,

cm

fimiles aliquos efFeus in

fimili

rbus fenfibilibus animadverti, eas ex

talium

corporum concurfu ortas

exiftimffe; praefertim

cm

lo

nullus alius ipfas explicandi

modus

excogitari poffe

videbatur. Atque ad hoc arte fada

non parum me

adjuverunt

nullum enim

aliud, inter ipfa

&

corpora

naturalia, difcrimen agnofco, nifi

qud

arte

fadorum
i5

operationes, ut plurimum, peraguntur inftrumentis

ade magnis, ut fenfu facile percipi poffint hoc enim requiritur, ut ab hominibus fabricari queant. Contra autem naturales efFedus fer femper dpendent ab
:

aliquibus organis ade minutis, ut

efFugiant. Et fane nuUse funt in

omnem

fenfum
20

Mechanic rationes,

non etiam ad Phyficam, cujus pars vel fpecies ell, pertineant nec minus naturale ell horologio, exhis vel illis rtis compoto, ut horas indicet, qum arbori
quae
:
|

ex hoc vel

illo

femine
ut
ii

ortae,

ut taies frudus producat.

25

Quamobrem,
funt exercitati,

qui in confiderandis automatis

alicujus machinae

cm

ufum

fciunt

&

nonnullas ejus partes afpiciunt, facile ex

iftis,

quo
:

modo

alise

quas non vident

fint fadae,

conjiciunt

ita

ex fenfilibus efFedibus
lium, quales
fint

&

partibus corporum natura-

corum

cauflae

&

particulsc infcnfiles,

3o

invcfiigare conatus fum.

3o8-3o9.

Pars Quarta.
forte

VI
quomodo
CCIV.
Sufficere fi de infenfibilibus qualia effe
foffint,
etfi

At quamvis
res

hoc pado
fieri

intelligatur,

omnes naturales

potuerint,
fie

non tamen ide

effe.

concludi dbet, ipfas rvera

fadas

Nam

explicuerim, forte non talia

quemadmodum ab eodem

10

i5

duo horologia fieri poflunt, quae, quamvis horas aequ bene indicent, & extrinfecus omnino fimilia fint, intus tamen ex valde diffimili rotularum compage confiant ita non dubium eft, quin fummus rerum opifex omnia illa, quae videmus, pluribus diverfis modis potuerit efficere. Quod equidem verum effe libentiffim concedo, fatifque mepraeftitum effeputabo, fi tantm ea quae fcripfi talia fint, ut omnibus naturae phaenomenis accurat refpondeant. Hocque etiam ad ufum vitae fufficiet, quia & Medicina, & Mechanica, & caeterae artes omnes, quae ope Phyficae perfici pofifunt, ea tantm quae fenfilia funt, ac proinde inter naturae phaenomena numeranda,
artifice
:

fint.

pro

fine

habent. Et ne quis forte

fibi

perfuadeat,

Ariftotelem^ aliquid amplis

voluifiTe,
20

praeflitifTe,

aut praeftare

ipfemet in primo Meteorologicorum, initio

iis

capitis feptimi, expreff teftatur, de

quae fenfui

non
de-

funt manifefta, fe putare fuflicientes rationes

&

monllrationes afierre,
pofife,
I

{\

tantm oftendat ea

ita fieri

ut fe explicantur.
CCV.

25

Sed tamen, ne qua hc veritati fraus fit, confiderandum eft quaedam efife quae habentur certa moraliter, hoc eft, quantum fufl[icit ad ufum vitae, quamvis
{\

Ea

tamen quae explicui, viderifaltem maraliter certa.

ad abfolutam Dei potentiam referantur,

ex. gr.,
fi

fint incerta.

Ut
3o

dem
a.

literis,

quis lgre velit epiftolam, latinis quifed non in ver fignificatione pofitis,

fcriptam,
Voir
t.

&

conjiciens, ubicunque in e eft A, legen1.

V, p. 55o,

4.

328

PrINCIPIORUM PhILOSOPHI/E
effe B,

3o9-3io.

dum

ubi

B legendum C, atque

ita

pro un-

proxim fequentem effe fubftituendam, inveniat hoc pado latina quaedam verba ex iis componi non dubitabit quin illius.epiftolse verus fenfus in iflis verbis contineatur, etfi hoc fol conjedur

quque

liter

cognofcat,

&

fieri

forfan poffit, ut qui

eam

fcripfit,

non

proxim fequentes, fed aliquas alias loco verarum pofuerit, atque fie alium in e fenfum occultaverit hoc enim tam difficulter poteft contingere,
literas
:

ut non credibile videatur. Sed qui advertent

qum

10

multa de magnete, de ign, de totius Mundi fabric, ex paucis quibufdam principiis hc deduda fint, quamvis ifta principia tantm cafu & fine ratione

me affumpta
potuiffe
fi

tamen agnofcent, vix contingere, ut tam multa fimul cohsererent,

effe

putarent, forte

i5

falla effent".

ccvi.
nt

T^m^^

^ora.

quaedam funt, etiam in rbus naturalibus, ^^^ abfolut ac plufquam moraliter certa exiftimamus, hoc fcilicet innixi Metaphyfico fundamento, qu6d Deus fit fumm bonus & minime fallax, atque
Prseterea

20

ide facultas

quam

nobis ddit ad verum falfo diju-

dicandum, quoties ea red utimur,

diftincl

&

quid ejus ope

Taies funt Macognitio

percipimus, errare non

;

poffit.

qud res materialcs exfiflant; & talia funt evidentia omnia numerum ratiocinia, quai de ipfis fiunt. In quorum
thematicae demonftrationes
talis eft
|

fortaffis

etiam haec noftra recipientur ab

iis,

qui con-

quo pado ex primis & maxime (implicibus cogniiionis humanre principiis^ continua ferie deduda fmt. Praefcrtim fi fatis intelligant, nulla nos objeda
fiderabunt,
a.

3o

Voir

t.

V,

p.

3o9,

1.

i6.

3 10.

Pars Quarta.
nifi

P9

ab iis aliquis motus localis in nervis noftris excitetur; talemque motum excitari
externa fentire poffe,

non

poffe flellis

fixis,

longiffim hinc diflantibus,

il

nifi fit

etiam aliquis motus in

:

lis

& in toto clo interomnia, faltem gene-

jacente

his

enim

admifl[is, caetera

raliora quae de

Mundo & Terra

fcripfi, vix aliter

qum
OCVII. Sed me omnia mea Ecclefice

me
:

explicata funt, intelligi poffe videntur.

10

At nihilominus, memor meae tenuitatis, nihil affirmo fed haec omnIa, tum Ecclefiae Catholicae auftoritati, tum prudentiorum judiciis fubmitto; nihilque
ab uUo credi velim,
ratio perfuadebit.
nifi

auoritatifub-

mittere.

quod

ipfi

evidens

&

invi6:a

FINIS.

INDEX

PRINCIPIORUM PHILOSOPHIvE
m
I

Avertissement
Epistola Dedicatoria

PARS PRIMA.
De
1.

principiis cognitionis

human.
corpus, five inter

Veritatem inquirenti, femel

in vit de

&

rem
'

omnibus, quaneffe

cogitantem
5

&

corpoream,
7

2.

tum fteri potelt, tandum Dubia etiam pro

benda

dubi9.

hinc agnofci

Quid
per
fe

fit

cogitatio

falfis

ha

10.

Quae fimpliciffima funt

&

nota, definitionibus
inter cognitiones

3.

Hanc intrim dubitationem ad ufum vitae non efle referendam

Logicis obfcuriora reddi.

&

talia

4.

Cur poflimus dubitare de

rbus fenfibilibus

1
.

non efle numeranda Quomodo mens nodra no(ludio acquifitas

tior
fit

5.

Cur etiam de Mathematicis

demonftrationibus
6
12.

qum corpus

Cur non omnibus aeque

innotefcat

6.

Nos habere liberum arbitrium, ad cohibendum affenfum in dubiis,ficque ad errorem vitandum

i3.

Quo rum
Ex

fenfu reliquarum re-

cognitio Dei cogni

tione dependeat
14.

7.

Non

pofle nobis dubitari,

eo qud exiilentia ne-

quin exiilamus dum dubitamus ; atque hoc efle pri-

mum, quod ordine piiilofophando cognofcimus.

.

noftro de Deo conceptu contineatur, reft concludi Deum exfiftere.

cefljaria in
.

10

i5.

8.

Diftinlionem inter

animam

Non eodem modo in aliarum rerum conceptibus

5P
fed

Index
partium materiae, numerus
flellarum &c., pro indefi-

(7-8)

exMentiam neceffariam contingentem dumlo

taxat contineri
i6. Praejudicia impedire,

nitis

habenda
differeritia
fit

14
inter
i5

quomins iila neceditas exftentiae Dei ab omnibus

clar cognofcatur
....

27. Quae

indefinitum
28.

& infinitum..

Non
efle

caufas finales rerum

creatarum, fed efficientes

17.

Qu
ideis

cujufque
objeftiva

ex noftris
perfeftio
29.

examinandas
efle

Deum non
cauflam

errorum
.

eft, eo ejus cauflam debere majorem rurfuS' concludi, 18. Hinc

major
elle

16

11

30.

Hinc
ac

fequi

omnia

quae

clar percipimus, vera efle,

>

Deum
19. EtflDei

exftere

tolli

dubitationes ant

naturamnon com-

recenfitas

prehendamus, ejus tamen

perfefHones omni ali re
claris nobis cognofci
ao.
.
.

^i
12

Errores noftros,fi ad
referantur, efle

De^m

gationes;
tiones
33.

fi

tantm nead nos, priva17

Nos non nobis ips, fed Deo falos, eumque proinde exfiftere

Duos tantm in nobis efle modos cogitandi, perceptionem fcilicet intellels, & operationem voluntatis.

3 1 . Exflentiae noilrae duratio-

nem
32.

fufficere

ad

exfiften-

tiam Dei demonrandam.

i3

33.

Ex

noftro

modo

exfillen-

Nos non errare, de re non fatis

nifi

cm

perfpel

tiam Dei cognofcendi, omnia ejus attributa naturali

judicamus 34. Non folm intelleftum, fed

etiam voluntatem, requiri

ingenii vi cognofcibilia -

mul cognofci
3 3.

adjudicandum
35. Hancillolatispatere,erro-

18

Deum
nec
velle

noneffecorporeum, fentire ut nos, ncc

malitiam peccati 34. A Dei cognitione ad craturarum cognitionem pervenirl,

efle infinitum,

36: Errores noftros

rumque cauflam inde efle. Deo impu-

tarinonpofle
37.

Summam efle hominis perfedionem, qud

agat
li-

recordando & nos

eum
fni-

bre, five per voluntatem,

tos

14

&

per hoc laude vel vitu

a3. Cfedefida eHe

omnia qux Deo revelata funt, quamvis captum noftrum excdant

1

perio dignupi r^4di ,

38. Efle

defeaum in'.noftr aflione, non in noftr natur, qud erremps; &

faepe
aliis

|36.

Nunquam difputandum tS&

de infinito fed tantm ca in quibus nuUos 6nes ad;

fubditorum
dominis,

culpas
19

nunquam
.

autcm Deo,
fe

tribui pofle.

vertimut, qualia funt ex-

39. Libertaiemarbitrii efle per

tenGo mundi,

divifibilitas

notam

(8-9)

PrINCIPIORUM pHILOSOPHIiE.
eCfe

}}}
uni-

40. Certum etiam omnia

Sa.

Qu6d menti & corpori

Deo
41.

prseordinata
noflri
li-

20

Quomodo arbitrii
bertas
tio

&

Dei praeordina

fimul concilientur

43.

Quomodo, quamvis nolimus falli, fallamur tamen

per noilram voluntatem.
.

voc conveniat, & quomodo ipfd cognofcatur. 53. Cujufque fubfiantiae unum effe praecipuum attributum, ut mentis cogitatio,
. .

24

corporis extenfio

25

54.

Quomodo

claras &. diftin-

43.

Nos nunquam
folis clar

falli,

cm
.

ftas notiones

habere

polfi-

&

diftinl per.
.

mus,fubftantiae cogitantis,
si
55.

ceptis afTendmur,

.-.

& corpores, item

Quomodo
numerus etiam
intelligantur
56.

Dei ....
ordo,
difiind

44.

Nos femper mal judicare, cm afTentimur non clar

perceptis,
etfi

duratio,

cafu incida;

26

mus
ex

in veritatem

idque

Quid

fint

modl, qualitates,
attributa effe in

eo contingere qud fupponamus ea fuiffe antea

,

attributa
Sj.

Quaedam

fatis

nobis perfpea.

...

rbus, jalia in cogitatione.

45. Quid t perceptio

clara,

Et quid duratio
58.

&

tempus.

quid diftinla
46.

Numerum &
omnia
effe

univerfalia

Exemplo
tur,

doloris odendiefle poffe

etfi

tantm modos

claram ceptionem,
ftinla
;

per59,

cogitandi

27
quinque vuiacci

non fit dinon autem didin22

Quomodo univerfalia fiant,

&

quae. fint
:

ftam,
47.

nifi fit clara

gta

genus, fpecies, dif-

Ad
cia

primae statis praejudi-

ferentia,

proprium,

emendanda,
effe

fimplices
60.

dens

notiones
das,

confideranfit

De

diftinilionibus, ac pri-

&

quid in quque

mo

de

reali

28 29 3o

clarum
48.

61, 62. 63.

Omnia quae fub perceptionem noftram cadunt, fpeftari ut

De De

difiindione modali. ...

diftinlione rationis...

Quomodo
tenfio

cogitatio

&

ex-

res

rerumve
ut

affe-

difiind

cognofci
corporis

liones,
veriiates
ratio
;

vel

aeternas

poflint, ut conftituentes na-

& rerum enume

64,

turam mentis

&

Quomodo
fubftantiae

etiam ut modi
3
r

49. iEternas veritates

ita

non pofle
elle

enumerari, fed nec

percipi, fed

65.
23

Quomodo
fint

50.

opus Eas clar

ipfarum modi etiam cognofcendi ...

fenfus, affeclus

32

non
24

66.

Quomodo

omnes ab omnibus, propter praejudicia

&
iis

appetitus, clar cognof-

cantur, quamvis faspe de

5i.

Quid
iftud
ris

fit

fubftantia

;& qud

mal judicemus
nos
falli

nomen Deo & creatuIII.

67. In ipfo de dolore judicio

faepe
23

nonconveniatunivoc.

UYRKS.

J34
68.

Index
in
iftis id,

(9)

Quomodo
in

quod
fit

defatigemur
fenfibus

ad

ea,

quae

clar cognofcimus, ab eo

praefentia
;

non
ide

quo

falli

poflumus,
cognofci

funt, attendendo

&

diftinguendum
69.

33

aflueti

fimus de

illis

non

Long

aliter

ma-

ex praefenti

perceptione,

gnitudinem, figuram &c.,

fed ex jiraeconcept opi-

qum
70.

colores, dolores

&c

Nos
de
ferre

poffe

duobus modis
judicium
erroaliq in

fenfibilibus
:

quorum uno

nione Judicare. .-. Quartamcauflameffe, qud 74. conceptus noftros verbis, quae rbus accurat non
jS.

37

rem praecavemus,

errorem incidimus 71. Praecipuam errorum tau-

34

Summa eorum
fophandum

refpondent, alligemus .... quae obferrefl philo-

vanda funt ad
35

fam
72.

praejudiciis infantiae

38

procedere

76. Autoritatem divinam per-

Alteram errorum caufam

ceptioni noftrae effe praefe-

73.

qud praejudiciorum oblivifci nequeamus Tertiam cauiifam effe, qud

effe,

rendam;fedefecluf, non
36
decere Philofophum
aliis
.

qum

perceptis affentiri.

69

PARS SECUNDA.
De
Principiis

rerum materialium.

1.

Quibus rationibus
t

rerum
40
6.
7.

&

materialium exfiftentiacercognofcatur
2.

de vacuo, hanc corporis naturam obfcuriorem facere

-.

Quibus etiam cognofcatur

corpus

humanum

effe ardt
3.

menti conjunt^um. ..
.

41

Quomodo fit rarefadlio ... Eam non polTe ullo alio modo intelligibili explicari

42 43

Senfuum

pcrceptiones, non
8.

quid rvera fit in rbus, fed quid humano compofito profit vel obfit, doccrc
4.

9.

Quantitatem cS: numerum diffcrrc tantm ratione rc quanta & numcrat.. Subltantiam corpoream
.

44

Naturam

corporis,

non

in

cm

quantitate fu di-

pondre, duritic,
aut fimilibus, fed
Prtejudicia

colore,
in fold

Hinguiiur, confuf concipi

tanquain incorporcam

...

45

extenfioncconfiflcrc
5.

42

10.

Quid

fit

fpatium, five lo-

de rarefa^ionc

cus intcrnus

(9-o)

Principiorum pHILOSOPHIiG.
in re

JJ5
55

11.

Quomodo

non

diff-

contigua ejus quod move-

rt fubftanti corpore.
12.

46
29.

tur

Quomodo ab edem diffrt in modo quo concipitur

Nec

referri, nifi

ad ea cor-

pora contigua, quae tan

quam
tur
30.

quiefcentia fpeftan

i3.

14.

Quid fit locus externus ... 47 In quo diffrant locus &

fpatium

Cur, ex duobus corporibus contiguis quae-feparantur ab invicem,

potis

i5.

Quomodo

locus externus

unum
56

pro fulperficie corporis ambientis reil fumatur.

.

qum
in

aliud moveri

48
3i.

dicitur

16.

Repugnare ut detur vacuum, five in quo nulla

plan
fit r es

Quomodo

eodem

cor-

pore innumeri diverfi

mo57

49

tus effe poiTint

3a.

17.

Vacuum

ex vulgi ufu

non
.
.

excludere
18.

omne

corpus.

Quomodo emendandum fit

praejudicium de racuo abfolut

etiam motus propri fumptus, qui in quoque corpore unicus eft, pro pluribus fumi poffit.
.

Quomodo

fumpto

5o

33.

Quomodo
integer

19.

Ex

his ea confirmari, quag

omni motu circulus corporum

in

de rarefa6lione dida funt. 30. Ex his etiam demonftrari,

nullas
ai.

34.
5

fimul moveatur Hinc fequi divifionem materiae in

58

atomos dari

poffe.

particulas rvera

Item
nit

mundum
extenfum

effe indefi-

indefinitas,

quamvis

eae

52
elle
;

nobis
biles

fint

incomprehenfi59"
fit ifta
fit

22. Item

unam & eandem

coeli

materiam
ac plures
poffe

&

terrae
effe

35;

Quomodo

divifio;

mundos

non

&

qud non
quin

dubitanetfi

23.

Omnem
nem,

materiae variatio-

five

omnem ejus

for-

non comprehendatur 36. Deum effe primariam mofit,

dum

60
.

marum
dere
24.
25.

diverfitatem, pen

motu Quid fit motus juxta vulgarem fenfum Quid fit motus propri
fumptus

caufam, & eandem femper mots quantitatem

tus
in univerfo confervare.
. .

61

53

37.

Prima lex naturas qud unaquque res, quantum

:

in fe
ftatu

eft,

femper in eodem
,

26.

Non

plus adionis requiri

perfeveret

ficque

ad motum, tem
27.

qum

ad quie-

quod femel movetur, fem54

per moveri pergat
38.

Motum &
tantm

quietem

effe

De motu projeforum
natur
:

62 63

diverfos

modos
55

39. Altra lex

qud

corporis moti
28.

omnis motus ex
rlus
laritcr
;

fe ipfo fit

Motum
non

propri

fumtum

&

ide quae circu-

referri, nifi

ad corpora

moventur, tendere

j}6
femper ut recdant centro
circuli

Index
quem
:

(io-id

56.Fluidorumparticulasaequali

defcri-

vi

verfus

omnes

partes

bunt.
40. Tertia
lex

63

moveri. Et corpus

durum
ad
71

qud omne

in fluido exfiftens, mini-

corpus, alteri fortiori oc-

currendo, nihil amittat de

ma vi poffe determinari motum

S-j.

motu occurrendo ver mios forti, tantum amittere quantum in illud

fuo
;

Ejufdem
quse
tardis

rei

demonftratio.
particulae

yl

58. Si

fluidi

moveantur qum

transfert 41. Probatio prioris partis hujus regulae

65

corpus
ftens,
fluidi

durum
illud

in ep exfi-

hac in parte rationem non hayS

42. Probatio pofterioris partis. 43. In

66
59.

bere.....

quo confiftat vis cujufque corporis ad agendum

vel refiftendum

Corpus durum, ab alio duro impulfum, non om-

44.

Motum non

effe

motui
;

contrarium, fed quieti & determinationem in unam

nem fuum motum ab eo mutuari, fed partem etiam fluido circumjacente

60.

Non

partem determinationi in partem oppofitam

67

45.

Quomodo
nari

pofft

determi-

tamen ab iflo fluido majorem celeritatem acquirere, qum habeat duro, quo impulpofle

quantum

cujufque
61.

fum

eft

76

motus mutetur propter aliorumcorporum occurfum,idque per regucorporis

las fequentes

Cm

corpus fluidum totum fimul verfus aliquam partem fertur, neceflari fecum dferre corpus du-

Prima 47. Secunda

46. 48. Tertia

68
6a.

rum quod
fie

in fe continet.

Cm corpusdurum fluido
defertur,

non

idcirco

49. Quarta 50. Quinta

Si. Sexta
52.
153.

69

moveri 63. Cur quaedam corpora tam dura fint, ut, quamvis
parva,

jy

Septima

non

facile

manibus

Harum regularum ufum

efl*e

noftris dividantur

difficilem,

propterea

64.

Non
fic

alia principia in

Phy-

qud unumquodque corpusmultisfimultangatur. Qus fint corpora dura, 54.

55.

qum

in

Geometri,
nec
optari,

70

vel in Mathefi abflrat^l,

me
quia

admitti,
fie

qux fluida Durorum partes

carum quietc

nullo alio

omnia naturoe phsenomena explicantur,

glutino fimul jungi,

qum
71

&

certx de

iis

demonflra78

tiones dari pofTunt

(II-I3

Principiorum Philosophle.

PARS TERTIA.
De Mundo
1.

ad/peabili.

Opra Dei nimis ampla co^cari non poQe. 80

i5.

Eafdem Planetarum apparentias, per varias

hypo-

2.

Cavendum
tientes,
fibi

ne nimis fuperb de nobis ipfis fenefle,

16.

fines

quos

Deus
17.

propofuit in creando
intelligi

mundo, nobis fupponamus

3.

84 Hypothefim Ptolemaei ap> parentis non fatisfacere. 85 Hypothefes Copernici & Tychonis non differre, in
thefes pofTe explicari
.

quantum hypothefes
18.

Que

fenfu dici poflit,

omnia
81

Tychonem verbo minus,

fe(f re

propterhominemfaftaeffe.
4.

plus mots Terrs

De phsnomenis,
mentis,

five experi-

tribuere,

qum Coperni

& quis eorum ufus

>

cus
19.

5.

ad philofophandum Quae fit ratio diilantiae

Me

&
8i

magnitudinis inter Solem,

qum Copernicum, & veris qum Tychonem, Terrae motum

accuratis

Terram
6.

& Lunam

negare
ao. Fixas fupponendas effe

86

7.

8.

Quae fit didantia reliquorum planetarum Sole Fixas non poffe fupponi nimis remotas Terram clo confpedlam non apparituram effe nifi ut Planetam, love aut Saturno minorem

Saturno quammaxim di|

santes
p

21.

Solem,

inflar

flammae, ex

materi quidem valde

bili conftare, fed

mo-

non ide

ex uno loco in alium mi

grare
22.

9.

Solem

&

Fixas, propri luce

fulgere
10.

83
alios

Lunam &
Terram
Planetis

Planetas

lucem Sole mutuari

1
.

23.

ratione liiminis

Solem flamm differre, qud non ita egeat alimento Fixas omnes in edem fphaer non verfari, fed

87

is.

non differre Lunam, cm nova eft,

Terra illuminari

84

unamquamque vailum fpatium circa

fixis
,

fe

habere,

aliis

deflitutum

i3.

Solem

inter Fixas,

&

Ter

24.

ram

inter Planetas pofle

25.

numerari
14 Fixas eandem femper
fe

a6.

Clos effe fluidos 89 Clos omnia corpora in fe contenta fecum dferre. Terram in clo fuo que.

mutu dillantiam retinere, non autem Planetas

dvrss. in.

fcere, fed

nihilominus ab

eo deferri

jjS
27.

Index
effe

Idemque fentiendum de omnibus Planetis

42,

Omnia

90

28.

Terram, propri loquendo, non moveri, nec ullos Planetas, quamvis clo
transferantur

quae hc in Terra videmus, ad phaenomena etiam pertinere, fed non opus efle initio ad cunla
refpicere

98

29.

Nullum etiam motum Terrae efle tribuendum, quamvis

motus impropri juxta

vulgi fumatur; fed

ufum

tune reft dici alios Planetas moveri

30. Planetas

91
circa

Vix 6ri pofle quin cauflae, ex quibus omnia phaenomena clar deducuntur, fmt verae 44. Me tamen eas, quas hc exponam, pro hypothefibus.tantm haberi velle.
43,
.

99

omnes

So92

45.

Meque etiam
falfas efle

hc nonnullas

lem clo
3i.

deferri

aflumpturum, quas conftat

Quomodo
deferantur

finguli Planetae

46.

Quaenam fmt

ea, quae hc

32.

Quomodo
culae

etiam Solis

ma93
cir-

aflumo ad phaenomena omnia explicanda 100

47.

33.

Quomodo etiam Terra

Harum
fitatem

fuppofitonum
ea,

fal-

ca proprium centrum, & Luna circa Terram vehatur

efle

non impedire, quaquae

minus

ex

ipfis

deducentur, vera
efle poflint

&

certa
loi

34.

Motus clorum non

perfed circulares

94

48.

Quomodo omnes
materiae

cleftis
faftas

35.

DeaberrationePlanetarum
in latitudinem

particulae

fmt fphaericae
49. Circa iftasparticulas fphaerics aliam elle debere

io3

36.

De motu

in longitudinem.

95

37.

Phaenomena
intelligi

omnia

per

ma104

hanc hypothefin facillim

teriam fubtiliorem
5o,

Hujus

fubtilioris materiae

38. luxta

fim

Tychonis hypothediccndum efl'e, Ter96

particulas facillim dividi.

5i. 52.

3o.

ram moveri circa proprium centrum Ac ciiam illam moveri circa Solem rrtotu annuo..
nul-

Eafdem celerrim moveri. Tria efle hujus mundi ad-

53.

97
54.
55.

fpeftabilis elementa io5 Trs etiam in illo clos diftingui pofle 106

40. Tcrrac tranflationcm

Quomodo
matae fmt

Sol

&

fixae

for-

lam

cfficcre

adfpels di-

107
108
in

vcrfitatcm in Fxis,proptcr

maximam ipfarum
tiam
41.

didan

56.

Quid fit lux Quis conatusad motum

rbus inanimatis
ligendus
fit

intcl

Hancctiam fixarum
tiam
rcquiri

diftan-

ad

motum
98

57.

Quomodo

in

codem

cor<

Comctarum, quos jamcoH'

(Ut efle in clo

porc conatus ad divcrfos

motus fimul

efle poflint

(12-13)

Principiorum Philosophi^e.
ea, quae circula-

}}9
mate-

58.

Quomodo
riter

72

Quomodo moveatur
ri,

moventur, conentur

quae

Solem componit. I25

inaequalitates

recedere centr fui

tus
1

mo109

73 Varias

elfe

in fitu corporis Solis

74- Varias

59.

Quanta t
nats

vis iftius co-

m
lia

etiam

effe in

ej(Us

matejiae
75.

motu
fit

128

60.

Hune conatum
Ipfum
Solis

reperiri in

Eas tamen non impedire,

ne ejus figura
rotunda. 129
elementi,
i3i

materi clorum
61.
efficere, ut

corpora
fint ro-

76.

De motu primi

&

Fixarum

dum
77-

verfatur inter globu-

tunda
62.

los fecundi

Eundem
ri

efficere, ut

mate-

clei^is

ab omnibus

Quomodo Solis lumen non modo verfus Eclipticam,

fed etiam verfus polos fe

pundis circumferentiae cujufque ftellse vel Solis rece-

diffundat
1 1

dere conetur
63. Globulos materiae coeleflis
fe

78

Quomodo
cam
fe

verfus Eclipti-

diffundat
facile,

i33

mutu non impedire

lucis

in

Qum
114

ad

motu m

io conatu
64.

unius exigui corporis, alla

Omnes
in ifto

proprietates
:

quammaxim abeoremota
moveantur
80,

conatu invenri ade ut lux ejus ope cerni podet tanquam ex ftellis

Quomodo lumen
dat verfus polos

Solis ten1

34
35

manans,
in ipfis

etfi

nulla vis effet

81.

An

aequalis

fit

ejus vis in
1

ftellis

ii5
8a,

polis

&

in Ecliptic

65. Cujufquevorticis clorum polos, tangere partes aliorum vorticum ab eorum

polis remotas
66.

116
infle6li,

Motus iftorum vorticum

aliquo

modo

ut

Globulos fecundi elementi Soli vicinos minores effe, ac celeris moveri qum remotiores, ufque ad certamdidantiam, ultra quam funt omnes magnitudire
aequales,

inter fe confentiant

117
fe

& e celeris moqu funt Sole

137
celeris

67.

Duorum vorticum
iftos elfe

polos

ventur,

mutu tangere non

68. Vortices

poffe. 118
83,

remotiores

magni119

Cur

remotiffimi

tudine inaequales
69. Materiam primi elementi

ex polis ctijufque vorticis

fluere verfus

84.

moveantur qum aliquant minus remoti Cur Solis proximi celeris

etiam ferantur,
l remotiores

centrum,

&

qum

pau1

ex centro verfus alias partes 85.

38

Cur iidem
fint

Solis

proximi

70.

Idem de materi fecundi elementi non pofleintelligi.

Quae
fit

remotioribus

mino140

12 x
86.

res.

71.

ratio

hujus diver,.,..,... 1??

fitatis

Globulos fecundi elementi variis modis firaul moveri,

340

Index
circa

(13-14;

quo fit ut plan fplMerici reddantur 142 87. Varies efle gradus celeritatis in minutiis primi d menti
88.

Solem

&

flellas

gene-

retur.

Huncque aetherem
ad tertium

& iflas maculas &

102.

elementum refexri 1 5o loi. Macularum produftionem

diffolutionem cauflis
valde incertis pendere. ... t5i

Eas ejus minutias quae mi-

nimum
facile

Iibent celeritatis,

idipfum quod
adhaerere
fibi

ha144

bent

aliis transferre,

ac bi

Quomodo eadem macula totum aliquod fidus tegere

poft

mutu6

89. Taies minutias,

mutu

io3.

Cur Sol aliquando

efl

vifus

adhaerentes, praecipu inveniri in e materi primi

obfcurior;

&

cur qua-

rundam
tudines
b

flellarum magni-

elementi, quae polis ad

apparentes

mui52
difpa-

centra vorticum fertur ...

90. Qualis
fit

tentur
104.

figura

iftarum

Cur

aliquae fixas

minutiarum, quae particulae

reant, vel ex improvifo ap-

flriatae

deinceps voca

pareant
io5. Multos effe meatus in
culis,

buntur
91. lilas particulas,
tis

ma1

ab oppofi145

per quos libr tranflriatae. ...

polis venientes, contra-

feunt particulae
106. Quae
fit

53

rio

modo

effe intortas.

difpofitio iflorum
;

92. Trs tantiim flrias in ipfis

effe

meatuum
ftriatae

& cur particulae

per illos retrogredi

93. Inter particulas flriatas,

&
107.

omnium
rias effe

minutiffimas, va-

aliarum magnitu-

dines in primo elemento.. 147 J94. Quomodo ex ils maculae in Solis vel flellarum fuperficie generentur

non poffint 154 Cur etiam quae veniuntab une polo, non tranfeant per eofdem meatus, qum
quae veniunt ab alio

108.

materia primi elementi per iflos meatus

Quomodo

95.

Hinc cognofci praecipuas harum macularum proprietates

Hut
109.

i55

Qud
illos

148
iftae

etiam meatus decuffatim interfealii

96.

Quomodo
rentur

maculae

dif-

cent
iio.
a

i56
flellae

folvantur, ac novae gene-

Qud lumen
maculam
fire

per

vix pofGt tran-

97.

Cur

in

quarundam

eztre1 1 1 .

157
1

mitate colores iridis apparcani

98.

Defcriptio flellae ex improvifo apparentis

58

Quomodo

maculae in facu,

12. Defcriptio

Aellae

paula-

las vcrtantur, vel conir.

149
11 3.
1

99. In
100.

qualcs particulas

ma5o

tim difparcntis 160 In omnibus maculis multos

cula: diffolvantur

meatus

particulis

Quomodo

ex ipfis xther

flriatis

cxcavari

161

(I4-I5)

Principiorum Philosophie.
ftellam poffe pcr

341
per1

14.

Eandem

men ad Terram ufque

veniat
1

vices apparereacdifparere. 16a

11 5.

80

aliquando vorticem, in cujus centre eft

ftella,

Totum

An

fixae

in veris locis vifit

deantur;& quid

Fjrma183

deftrui poffe
'deftrui
poffit,

mentum
i33.

116.

Quomodo

Cur Cometae
videantur,

nobis

non

antequam multae maculse

circa ejus ftellam Tint congregatae

cm

funt extra

164
permultae mai33.

noftrum coelum ; & obiter, cur carbones fnt nigri, &

cineres albi
variis ejus
. .

117.

Quomodo
cule circa
effe poffint,

~>

aliquam ftellam

De Cometarum coma, &

phsnomenis.
. .

antequam ejux
1

i85

vortex deftruatur
118.

66

il

34.

Quomodo iftae mults maculae

De qu&dam refralione, qu ifta coma dependet.

nis

186

generentur

i35. Explicatio iftius refraflio-

119.

tetur in

Quon)odo Stella fixa muCometam, vel in

168
talis Stella,

i36.

Explicatio
comae

apparitionis

Planetam
130. Qu5 feratur cm primm
effe.

188
etiam
trabes

137.

Quomodo
appareant

denit fixa
169
i38.

190

131.

ditatem,

Quid per corporum foli& quid per eorum

.

Cur Cometarum cauda non femper in parte Sole

direl averf, nec

femper

agitationem intelllgamus
133. Soliditatem

170
139.

refta videatur

non

fol

Cur

taies

comae

circa

materi, fed etiam

ma173
140.

gnitudine ac dere
133.

figura pen-

Fixas aut i^lanetas appareant

non
.

191

De
netae

principio

mots Pla193

Quomodo

globuli caeleftes

integro aliquo fidere foUdiores effe poffint

124.

141. Cauffae quibus ejus errores pendent. Prima 193

143.

Quomodo
fint

etiam
folidi

effe

pof-

Secunda
Quarta
1

minus

173
(Int

143. Tertia 144.

125.

Quomodo quidam
alii

94

aliquo fidere magis folidi,

145. Quinta
1

minus
principio

74

126.

De De
tices

mots Co-

metae
127.

146. De prima produftione omnium Planetarum 147. Cur quidam Planeta fint
aliis

195

continuatione mots

Cometae per diverfos vor176

148.

Sole remotiores ; idque ab eorum magnitu-

dine fol non pendere..

196

138. 139. i3o.

Phaenomena Cometarum. 178

Cur

Soli viciniores cele-

Horum
plicatio

Phaenomenton ex1

ris aliis

moveantur
maculas

&
ilnt

79

tmen

ejus

Quomodo Fixarum

lu-

tardifOmae

>

J42
149. i5o.

Index
Cur Luna
circa

Terram
197

154.

Cur

fecundarii

Planetae

gyret

Cur Terra circa fuum axem vertatur 198 i5i. Cur Lunaceleris feratur

qui funt circa lovem, tam celeriter; qui ver6 funt

circa Saturnum, tam tard velnullomodomoveantur. 200 i55. Cur poli ^quatoris &
Eclipticae

qum Terra
i52.

Cur femper Lunae facis quamproxim eadem fit

Terrae obverfa

multm

diftent

ab invicem 301 1 56. Cur paullatim ad invicem

accdant..
iSj. Ultiraa
ralis
.

i53.

Cur Luna
dat,

celeris ince-

202
inae-

&

fuo

motu medio

&

maxime gene-

mins aberret, in conjuntionibusquminquadris;

caufa

omnium

qalitatum, quae in moti-

& cur

ejus

cium non

fit

bus corporum mundano199

rotundum

rum

reperiuntur

PARS QUARTA.
De Terra.
Falfam hypothefim, qu jam ant ufi fumus, effe retinendam ad veras rerum Quae
naturas explicandas fit generatio Terrae

Effs

ab

initio fibi

10.

2o3
fe-

3.

cundmiftam hypothefim.
3. Diftinftio

Il

Terrae in trs re-

206 Varia circa ipfas irttervalla materiae primi & fecundi elementi relifta effe 307 Globulos fecundi elementi e minores initio fuiffe,qu
centro Terrae viciniores
.

cubuifTe circa

mutu Terram

in-

giones,

& prim^ defcriptio

tertiae
tertii

304
3o5
>

4. Defcriptio fecundae
5.

13.

Meatufque

inter ipfas ha>

Defcriptio

buiffe anguftiores
i3.

6. Particulas

elementi,

Non femper

craffores tefuiffe.

quae funt in hac terti re-

nuioribusinferiores
14.

208

gionc,

effe

debere

fatis

De prima formatione
verforum corporum
ti

di-

7. Ipfas

8.

fecundo elemcnto polfe immutari. 206 Effe majores globulis fe-

magnas primo

in ter

&

Terrae regione

i5.

De aftionibus,quarumope
ifta

corpora genita funt; ac

cundi elementi, fed iifdem

cife

minus

foiidas

&

minus

agitatas

16.

primo de generali globulorum clcfiium motu De primo hujus primae

(i5-i6)

Principiorum Philosophle.
effe|lu,

H)
Terrae
diverla cor-

aionis
17.

qud red209

Sa.

Quomodo fuprema
regio in

dat corpora pellucida

duo

Quomodo

18.

corpus folidum fatis multos meatus habere poflit ad radios luminis tranfmittendos 210 De fecundo illius primas adionis efifelu, qud una corpora ab aliis fecernat, & liquores expurget

pora fuerit
33. Diftindio

&

durum,

primm divifa. 218 particularum

terreflrium in tria

fumma
220

gnera
34.

Quomodo
inter

tertium corpus
fit.

duo priora faftum

tantm
ifto

35. Particulas

generis in
tineri 36.

unius corpore con221

19.

De tertio effeftu, qud liquorum guttas reddat rotundas

211

Duas tantm

in eo efle fpe-

cies iftarum particularum.

222

37.

Quomodo infimum

corpus

20. Explicatio fecundae a6lionis, quse gravitas vocatur.

C
212
38.

in plura alia fuerit divi-

21.

Omnes
lae

Terrae partes,

fi

foeffe

fum De formatione
tium

223
al ter lus

fpelentur,

non

quarti corporis fupra ter-

graves, fed levs

22. In

224
quarti corporis

quo

confiftat

levitas

39.

De hujus
accretione,

materiae cleftis
23.

2i3

&

tertii

expur-

Quomodo
terrae
lefli

partes

omnes
40.

gatione

325
tertium cor-

ab i materi c-

Quomodo hoc

deorfum pellantur,
graves
fit

&

ita fiant

pus fuerit mole imminutum, & fpatium aliquod

inter fe

24.

Quanta

in

quoque cor41.
42.

&

quartum

reli-

pore gravitas 214 25. Ejus quantitatem non refpondre quantitati materiae

querit..

226
multae
fifiurae

Quomodo
quarto
partes

in

falae fint

227
in varias

cujufque corporis

Quomodo ipfum
fit

26.

Cur corpora non

gravitent
.

in locis fuis naturalibus

2i5

27. Gravitatem corpora deprimere verfus centrum Terrae

confralum 228 43. Quomodo tertium corpus fupra quartum ex parte afcenderit, & ex parte infra remanferit

216
terti
;

23o

28.

De

a^one, quse

eft

las aris

lumen quomodo particucommoveat 217

quart, quae
fit,

44. Inde in fuperficie Terrae ortos effe montes, campos,

maria &c
45. Quae
fit

29.

De

eil

calor

aris natura

23

quid
30.

& quomodo

fu.
.

46.

Cur
fetur

facile rarfit

& den-

blato lumine perfeveret.

218
47.

3i.

Cur altiijs penetret, qum lumen Cur corpora fer omnia

rarefaciat
,

De

violenta ejus comprefin

fione

quibufdam ma

chinis

48.

De aquae

natur,

& cur fa-

^44
cil,

Index

(16-17)

modo in arem, modo

233

66.

Cur

fontes

non

fint

falfi,

in glaciem, vertatur

nec mare dulcefcat

67.
68.

244
>

49. 50.

De

fluxu

&

refluxu maris.

Cur

in
fit

quibufdam puteis
falfa

Cur aqua
dat,

horis 6 i/5 afceii23'4

aqua

&

horis 6 i/5 defcen-

Cur etiam ex quibufdam

montibus
fal effodiatur,
. .

dat
5i.

245

Cur
res,

aeftus

maris

cm
nova

majoLuna plena eil

fint
^
'.
. .

69.

De De

nitro aliifque falibus,

fale

marino

diverfis

vel
52.

70.

vaporibus, fpiritibus,

&

53.

Cur in maximi Cur ar

Oriente
fluant

equinoliis

Tint

exhalationibus terra inte-

236

riore ad exteriorem afcen-

& aqua femper

in

ab
71.

dentibus

Occidentem
poli altitu-

Quomodo

ex varia

eorum

54.

Cur

in

edem

miftur varia lapidum, aliorumque foffilium g-

dine, regiones quae

mare
72.
.

nera oriantur

246
exteriorem

habent ad Orientem, fmt aliis magis temperatae. 237 55. Cur nuUus fit fluxus nec refluxus in lacubus aut (lagnis & cur in variis iito.
.

Quomodo
interiore

metalla ex terra

ad
fit

perveniant;
73.

& quomodo

minium Cur non

in

omnibus

terrae

ribus variis horis

56.

fit

locis metalla inveniantur.

247

Quomodo

ejus cauffae par-

74.

ticulares, in fingulis Iito-

Cur potiffimm inveniantur in radicibus montium,

verfus Meridiem

ribus fmt invefligandae.

157.

238

&

Oriens

De
ris

natur

terrae

interio75,

tem
Fodinas

omnes
;

elfe

in

58.

59.

De De

natur argenti vivi

inaequalitate caloris in-

239

terra exteriore

nec pofTe

unquam ad

interiorem fo-

teriorem
dentis 60. 61.

terram

perva76.

De

diendo perveniri fulphure, bitumine,

argill, oleo

De De

iius caloris a6lione... 240

fuccis acribus

&

acidis,

77. 78.

Quomodo fit terrae motus.

Cur ex quibufdam montibus ignis erumpat

248

ex quibus fiunt atramen-

6s.
63.

tum futorium, alumen&c. 241 ^. materii oleagine bituminis, fulphuris &.c

79.

Cur
fieri

plures

concufliones
aliquot

242

foleant in terrae motu,

De Chymicorum piis, & quomodo De

Princi-

ficque per

horas
.

metalla

aut dies interdum duret.

80.

249
>

in fodinas afcendant

De

natur ignis

ejufque
excite-

64.
65.

Terrft exteriore,

&

de
>

ab are diverfitate
81.

origine fontium

Quomodo primm
tur

Cur mare non augeatur ex eo, qu6d flumina in illud

fluant

25o
confervetur..
.
.

82.

Quomodo
Cur

243

83.

egeat alimento

1 1

(I7-I8)

Principiorum Philosophle.
ex filicibus ex-

H
262

84.
85.

Quomodo
cutiatur

106. Qualia fint corpora quae

86.

Quomodo exlignis ficcis.. Quomodo ex collelione

radiorum Solis

a5 a5a

facile

uruntur.

107.
108.

Cur quaedam inflammentur, alia

non
in

263

253

Cur

ignis aliquandiu
fe

87. 88.

Quomodo

folo

motu

val

prunis
109.

confervet

deviolento

De

pulvere tormentario,

Quomodo

diverforum
ftellis traji-

corporum miftur
89. In fulmine, in

ex fulphure, nitro & carbone confelo : ac primo,

de fulphure

cientibus 90. In
iis
:

254

0.

quae lucent ut in
ftellis

&

non

111.

De nitro De fulphuris &

junftione

nitri

con-

urunt
tibus

caden1

264
ni

12.

De motu particularum
tri

91. In guttis aqux marinae, in lignisputridis,&fimilibus. 255 92. In

iis

13.

Cur flamma hujus pulveris

quae incalefcunt
:

&
in-

valde dilatetur,
agat verfus

& praefupe >

non lucent
clufo

ut in

fno

cipu

256

riora 114.

93. In cake aqu afperf,

reliquis

&
257

5.

De carbone De granis hujus

in

pulveris,

94. 95. 96.

Quomodo
terrae ignis

in

cavitatibus

quo praecipua

ejus vis

Quomodo Quomodo
fervetur

accendatur ... 258 candela ardeat.

ignis in e con-

confiftat
1

265

16.

De

lucernis diutiflim ar-

dentibus

266

259

117.
118.

97.

Curejus flammat acuminata, & fumus ex e egrediatur

De reliquis ignis effeftibus 267 Quaenam corpora illi admotaliquefcant& bulliant.

19.

Quaenam
refcant

ficcentur

& du268

98.

Quomodo

ar

&

alia cor-

pora flammam alant 260 99. De motuarisverfusignem

100.

120.

De
De

aquis ardentibus, infublimatis

fipidis, acidis
1

De

iis

quae

ignem

exftin

1 .

&

oleis

269

guunt
ICI.

22
23.

Quod, mutato ignis gradu,

mutetur ejus
efeftus

Quid requiratur ut aliquod corpus alendo igni aptum fit 261 102. Cur ftamma ex fpiritu vlni linteum non urat io3. Cur fpiritus vini facillim
ardeat
104.
io5.
.>.
.

124.
12 5.

De cake De vitro, quomodo

fit.

270

Quomodo

ejus particulae

fimul jungantur
126. Curfit
det,
cile

liquidumcmcanomnefque figuras fa27

eft,

Cur aqua difficillim. 262 Curvismagnorumignium

ab|

induat

127. Cur,
28.

aqu autfali bus injedis

cm frigidum fit valde durum

Cur valde
fragile

272

augeatur

J46
129. Curejus fragilitas
tur,
fi

Index
minua.
.

(18-19)

ram exteriorem, qum per

272 273
interiorem
148.

lente refrigeretur
fit

a88
tranfeant

pellucidum i3i. Quomodo fit coloratum. 274 i32. Cur fit rigidum inftar arcs & generaliter, cur
i3o.
;

Cur

Qud
alia

facilis

per magnetem,
exterioris

qum

per

corpora hujus
fint poli
ifti

terrae

289
magnetis.
.

rigida,

cm

inflexa funt,

149. i5o.

fponte redeant ad priorem

Qui Cur

poli fe convertant

figuram.
i33.

verfus polos Terrae

i5i.

De magnete. Repetitio eorum ex ant dilis, quae

Cur etiam
clinent

cert ratione

verfus ejus centrum fe in-

ad ejus explicationem requiruntur 275 1 34. Nulles in are nec in aqu

effe

290

i52.

Cur unus
alium
clinet,
fe

magnes

ad
in-

convertat

&

meatus

recipiendis

particulis ftriatis idoneos.

276

i35. Nulles etiam efle in ullis

eodem modojatque ad Terram 291 i53. Cur duo magnetes ad invicem accdant,
tis

ris,

corporibus terr'ae exteriopraeterquam in ferro. 277

.

& quae
fe

fit

cujufque fphaera aftivita'

i36.

Cur
ferro

taies

meatus

fint in

292

154.

Cur interdum
rfugiant

invicem

137.

Qu

ratione etiam fint in

294

fingulis ejus ramentis ....

278

i55.

Cur fegmentorum magnetis

i38.

Quomodo

ifti

meatus apti

partes, quae ante fe(fliojunftae erant, fe

reddantur ad particulas riatas, ab utrvis parte venientes, admittendas ... 139. Quae fit natura magnetis. 279
140.

nem
i56.

mu295

tu etiam rfugiant

Cur duo pun6la, quae pris in eodem magnete

contigua
fae

Quomodo
rus, rigidus

fufione

fit

erant,

in

ejus

chalybs&quodvisferrum. 280 141. Cur chalybs fit valde du-

fragmentis
virtutis

fint poli

diver

&

fragilis. ... 281

157.

Cur eadem
vis

fit

vis in qu-

142. Quse

fit

differentia inter

magnetis parte, ac in

chalybem
143.

& aliud

ferrum.

toto i58.

Quomodo
rctur
fit

chalybs tempe

Cur magnes fuam vim ferro fibi admoto communicet

144. Quae

differentia inter

296
variis

meatus magnetis, chalybis Aferri 283 145. Enumeratioproprietatum

viriutis magnetica:

159.

Cur ferrum pro

modis, quibus magnctiadmovetur, ipfam diverfi-

284
160.

modc

recipiat

146.

Quomodo

pariiculx' (Iria-

147.

larpcrXcrrx' meatus Huant. 287 Qud difficilis tranfcant

Cur ferrum oblongum eam non recipiat, nifi fccundm fuam longitudi-

per aerem, aquam,

&

ter-

ncm

297

2 3

(19)

Principiorum PhilosophivE.
Cur magnes
de fu
vi,

M7
fer-

i6i.

nihil amittat

174.

Cur
reae,

gyratio rotulae

quamvis eam ferro communicet 297

162.

vi magnetis cui apeft,

penfa
175.

non impediatur. 3o4

Cur
ferro

haec

vis

celerrim
in

communicetur, fed
temporis

quare vis unius magnetis augeat vel

Quomodo &

diuturnitate

eo confirmetur i63. Cur chalybs ad

298

176.

piendam aptior
vilius

eam recifit, qum

3o5 minuat vim alterius Cur magnes, quantumvis non fortis, ferrum fibi contiguum, magnete debilioreattraherenonpoflt.
.

ferrum

164.

Cur major
cetur
gnete,
fefto

communiperfeftiore maei

177.

Cur magnes
ferrum

debilis, aut

ferrum, magnete fortiori

fibi contiguum

qum

minus

per

pof-

fit

detrahere

3o6
Borealibus
fortior

i65.

Cur

ipfa etiam terra

vim

178.

Cur, in his
lis

166.

magnetis ferro tribuat Cur vis magnetica in Terra debilior fit, qum in parvis magnetibus 299 167. Cur acus magnete ta6t femper fuae virtutis polos

regionibus, polus Auftra-

magnetis
iis

fit

Bo

reali

179.

De

quae obfervari pof-

funt in ferri limatur circa

180.

in extrcmitatibus fuis ha-

magnetem fparf 3o7 Cur lamina ferrea, polo

magnetis conjunda, ejus

beant
168.

3oo
poli magneticae vir-

Cur
tutis

vim trakendi
181.

vel conver-

non femper accurat

iis

tendi ferri impediat

309

verfus Terrae polos diri-

Cur eandem
rius corporis

nullius alteinterpofitio

gantur, fed ab dclinent

169.

vari

ifta

impediat
182.

3io
pofitio

Cur etiam interdum

declinatio

Cur magnetis

non

cum tempore
3qi

conveniensejus vires paullatim imminuat

i83.

mutetur
170.

Cur

in

magnete fupra
poffit,

Cur rubigo, humiditas

fitus,

&

unum
minor

ex fuis polis ereclo

effe

eas etiam imminuat,

ignis plan

qum

&
184.

vehemens

cm
171.

ejus poli aequaliter

tollat

Terra diftant

De

vi attraftionis in fuc-

Cur magnes

trahat

fer-

cino, cer, refin,

&

fimi-

rum
172.

302

libus
i85.

3ii
fit

Cur

magnes
ferri

armatus,
fuflineat

Quae

cauffa

iftius

at3
1

mult plus

traftionis in vitro

qum nudus
173.

186.

Eandem

ipfius

cauflam in
3
1

Cur

ejus poli,

quamvis

reliquis etiam videri

contrarii, fe

invicem juvent ad ferrum fuftinen3o3

I187.

Ex nam

didis

intelligi,

quae-

cauffae effe pofint re-

dum

liquorum omnium mira-

548
bilium efeduum, qui ad
occultas qualitates referri
folent.

Index
praeter

^o)

3i4
quae, ex tratationi-

ipforum figuras, magnitudines & motus. 32i 199. Nulla naturae phaenomena
. .

i88.

De

iis

in

iiac

tra^latione

fuifle

bus de animali & de homine, ad rerum materialium cognitjonem mutuanda funt 3i5
189.

praetermifTa.

323

200. Nullis

me

in e principiis

ufum efle, quae non ab omnibus recipiantur; hancque Philofophiam non efle novam, fed maxime antiquam & vulgarem
201.

Quid

fit

fenfus,

&

quo
:

modo fit 190. De fenfuum

diftinlione

ac primo de internis, hoc

eft, de animi affedibus, & de appetitibus naturalibus. 3 16 191. De fenbus externis ac primo de tadu 3 18
:

Dari

particulas

coppo-

rum

infenfiles

324

202. Democriti

Philofophiam nonminsdifferrenoftr,
325

192.

193.
194. 195. 196.

De guftu De odoratu De auditu De vifii...

203.

qum vulgari Quomodo figuras & motus

319

particularum infenfilium cognofcamus 204. Sufficere fi de infenfilibus,

qualia
eflie

Animam non
quatenus
eft

fentire, nifi
.

poflint,

explitalia

in cerebro.

cuerim,
fint

etfi forte

non

197.

Mentem
ut

efle talis naturae,

327

folo corporrs

motu
320

205. 206.

Ea tamen quae explicui,videri

varii fenfus in

e podint

tamen moraliter
plus

certa.

excitari

Im
fiae

qum

moraliter. 328

198. Nihil nobis in objeflis

externis fenfu deprehendi,

207. Sed

me omnia mea Eccle.329

au^loritati fubmittere

OEUVRES
DE

DESCARTES
PUBLIES
PAR

Charles

ADAM &

Paul

TANNERY

sons LES AUSPICES

DU MINISTRE DE L'INSTRUCTION PUBLIQUE

EPISTOLA AD G. VOETIUM LETTRE APOLOGETIQUE

NOT^

IN

PROGRAMMA
VUI

(SECONDE PAitTlB)

PARIS

LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE
d,

J.

VRIN
24

Place de la Sorbonme, v

AVERTISSEMENT
La seconde
partie de ce

tome VIII
p.

contient, ainsi

que nous

Tavions annonc au tome VII,

les trois pices suivantes
i"

xi-xii
:

de V Avertissement,

de Descartes

Epijiola

ad Celeberrimum Virum D, Gisbertum Voe^

tium;
2*
3*

Lettre Apologtique, ou Querela Apologetica;

Not

in

Programma quoddam,
la

etc.

La premire de
la

ces trois pices parut au mois de

mai

643

seconde porte

date du 16 juin 1645 et du 21 fvrier 1648;

la troisime est de la fin de 1647.

Examinons-les toutes

trois

successivement.

La premire
ment en
1

dition de la Lettre
:

Voet parut simultan-

en flamand Renati Des-Cartes, Ad celeberrimum Virum Epifiola D. Gisbertum Voetium. In qu examinantur duo libri, nuper pro Voetio Vltrajedi Jtmut editi : unus de Confraternitate Marian, alter de Philofophi Carte/ian. (Amflerodami,
latin et

Apud Ludovicum
2

Elzevirium, CID. IDC. XLIII.

ff.

Marque

la

Minerve. Pet. in-12, 6

limin.,

282 pp., 3

flF.

blancs.)

Briefvan Ren Des Cartes, aen D. Gisbertus Voetius. Inden jvelcken overwoghen nforden ttvee boecken, onlangs
poor den felven Voetius
tt

Vtrecht uyt'gegeeven, den eenen

IV

Avertissement.
Mariana, ende het ander. Phi' Amfterdam, by Rieuwerdt Dircksz.

geintituleert Confraternitas

lofophia Cartejiana.

(t'

van Baardt, a 1643. In-4, 8 fF. limin., et 160 pp.) Le texte latin fut rimprim, partir de i65o, au

mme

volume que

dans un Appendice, avec une pagination part, qui comprenait d'abord les 5" et les 7" Objections et Rponses, puis la Lettre au P. Dinet.
les Mditations,

On
dans

le

retrouve l, dans les cinq ditions successives des

Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670 et 1678; et partir de i685,

les ditions des Blaeu,

Amsterdam. (Voir notre

t.

VU,

p. viii-x

de V Avertissement, et p. xxiv.) Le texte flamand parut au mme endroit dans

texte, d'ailleurs, n'tait

les ditions

flamandes des uvres

de Descartes, traduction Glazemaker.

lui-mme qu'une traduction, suivant une note, de la main de Descartes, crite, il est vrai, au sujet de la Lettre Apologtique ci-aprs, mais qui s'applique galement sans doute la Lettre Voet:

Ce

rayfait traduire

cet ejcrit

en Flamend; mais pource que

ie

c'eft

vne langue que i'entens fort peu,

ie

prie ceux qui le

liront d'auoir

principalement gard au Franois, duquel

>

feul

puis refpondre.

(Voir

t.

V,

p. i25,

1.

3-6.)

Nous sommes donc suffisamment

seulement
l'original, qui est ici

autoriss ne pas donner

place, dans la prsente dition, la traduction flamande, mais

en

latin.

Ce

texte,

dans toutes

les ditions successives

partir de

i65o, est identique l'imprim de 1643.

Nous n'avons donc

eu qu' nous procurer cette dition princeps, qui est d'ailleurs

assez rare
(il

en existe un exemplaire Nancy, Bibliothque de

reproduire
:

la Ville), et la

aucune

difficult

ne se prsentait
de
la publication

pour
de

la reconstitution

du

texte.

Quant

la date et toutes les circonstances

la Lettre

Voet, ce n'est pas

le lieu

de les rappeler dans

la

cet Avertissement.

On

les trouvera

dans maint endroit de

Cojrrespondance (lettres du 7 dcembre 1642, du 23 mars, 23 avril, 3o mai, 6, 9] et 28 juin 1643, etc., au t. III, pages

Avertissement.
598, 642, 647, 674, 675, 677, 680, 695, 696, etc.), et dans

v
un

chapitre spcial de la vie du philosophe.

La

seule difficult

ici

(mais ce n'tait pas peu de chose),

les

consistait

donner tous

renseignements et claircissements

ncessaires l'intelligence

du

texte,

pour tou^ ce qui

s'tait

pass en ce temps-l Utrecht, Groningue et Bois-le-Duc, et

que Descartes rappelle incidemment. Car la Lettre Voet est un crit polmique, o le philosophe rpond deux ouvrages, dont chacun a lui-mme deux titres 1 Philofophia Cartejtana, ou Admiranda Methodus ; 2^ Confraternitas Mariana, ou Spcimen AJJertionum, etc. Ces titres se trouvent reproduits
:

tout au long ci-aprs, p. 5, note a, et p. 6, note a.

Le premier

de ces deux ouvrages, sans nom d'auteur, parat tre la fois l'uvre de Gisbert Voet et d'un professeur rcemment nomm l'Universit de Groningue, Martin Schoock. Le second porte le nom de Voet lui-mme. Nombreuses sont les citations de Vnn et de l'autre ouvrage dans la Lettre Voet. Il tait donc
ncessaire de se les procurer tous les deux. L' Admiranda

thodus ou Philofophia Cartejiana est extrmement rare,

Memme

en Hollande, o

l'on n'en connat

;

qu'un exemplaire, et dans

il

une bibliothque prive

en France,

en existe au moins deux

exemplaires, l'un Paris, Bibliothque Victor Cousin, la

Sorbonne, l'autre Nancy, Bibliothque de la Ville. Quant la Confraternitas Mariana, ou plutt Spcimen Affertio-

num,

un exemplaire nous en a t obligeamment prt par la Bibliothque de l'Universit d'Utrecht. Je me plais remercier ici publiquement M. le Bibliothcaire van Someren, qui, non seulement m'a aussitt envoy ce volume Nancy, mais a bien voulu m'indiquer un ouvrage rcent, qui fournit
etc.,

les

plus

minutieux

dtails,

prcisment sur Gisbert Voet.

L'auteur, A.-C. (Arnold-Cornelis) Duker, avait dj publi,

en 1861, un premier ouvrage, sous ce titre HistorischKritische Studie van den Strijd tusschen Voetius en Descartes. (Leyden, D. Noothoven van Goor, in -S, 238 pages.) Mais il reprit ensuite le sujet, pour le traiter
:

VI

Avertissement,

avec beaucoup plus d'ampleur, et en faire une histoire

plte

comparu
J.

de Gisbert Voet.
:

La premire

partie
deel.

seule a

entirement
Brill, 1897,

Gisbertus Voetius, Eerste

vol. in-8,

(Leyde, E.

SgS plus cxl pages.)

:

La seconde
[Ibid.,

partie

est en cours de publication

Gisbertus Voetius. Tjveede deel,

1904,
suite paratra trs prochainement.

(Hoogleeraarschap,
in-8,

1634-1676. Eerste stuk.

i32 et XL pages.)

La

Cet ouvrage, d'une rudition des plus consciencieuses, donne, jusque dans le dernier dtail, l'historique de tous les vne-

ments de

la vie si agite

de Voet, avec de copieux extraits de

correspondances du temps et de pamphlets pour la plupart

devenus introuvables. A. -G. Duker, qui je me suis adress, s'est mis aussitt ma disposition, avec une complaisance dont je lui sais un gr infini. Il a mme bien voulu se dessaisir
en ma faveur, et m'envoyer de Harlem, o il rside, un ouvrage capital pour le dbat qui nous occupe, ouvrage que
j'avais

demand en vain aux

principales

bibliothques

de

Hollande (Utrecht, Groningue, Amsterdam, Leyde, La Haye),

et qu'il avait la

JJltima patientia

bonne fortune de possder Samuelis Maresii tandem expugnata, etc. (Groningue, 1645.)
:

Je suis heureux de

lui

en tmoigner

ici

toute

ma

recon-

naissance. Grce ces secours, les difficults qu'offrait, pour

le

commentaire,

la Lettre

Voet, ont pu tre, nous l'esprons

du moins, peu prs rsolues.

II

La
d'

Lettre Apologtique

aux Magistrats
difficult

(ou

Vroedschap)

Utrecht prsentait

d'abord une
?

de texte. Quel

texte choisir, en effet

Cette Lettre fut publie, pour la premire

Amsterdam,
titre

six

ans aprs

la

fois, en latin, mort de Descartes, sous le

suivant

Magni

Cartejii

Mnes ab

ipfomet defenji, Jive

N.

V.

Avertissement.

vii

Renati Des-Cartes Querela Apologetica ad Amplijpmum Magiftratum Vltrajetinum, Qu techn, calumni, men^
dacia,

falforum teftimoniorum fbric, aliaque crimina Voetiorum & Demaiii, plen reteguntur, Opufculum antea ineditum, nunc vero opponendum quotidianis Voetii & Voetianqrum criminationibus. Us nominatim quas fut Theologi

Naturalis

haud ita pridem emiferunt (Vriftadii, Apud Lancellotum Mifopodem, ab infigne Fortunae volatilis in fuburbio, i656. In-4, 28 pages, plus une prface

Reformat

titulo

de 3 pages,

ainsi date

Vrifiadii, x.

Augujli 16S6.)

La mme
les soins

Lettre parut plus tard en franais, au

tome

III,

p. 1-49, des Lettres de

M.
:

Descartes, en 1667, Paris, par

t.

de Clerselier. (Voir notre

I, p.

xxxvi de VlntrO"

duction.) L'en-tte portait

Lettre Apologtique de
la Ville d'Vtrech (sic).

M. Descartes, Aux Magtftrats de

Contre MeJJteurs Voetius, Pre

&

Fils:

Lettre

I.

Renati Descartes Epijtolce^ Partim Latino fermone confcript, partim Gallico in Latinum verf, lequel ne parut qu'en i683, Amsterdam,
III

Au tome

de

l'dition latine,

chez les Blaeu,

la

Querela Apologetica figure aussi

la

premire,

Epijiola I, avec le
Il

mme

texte exactement que celui de i656.

les ditions

en est

ainsi

dans toutes
14 fvrier

qui suivirent.
fait

D'autre part, V Inventaire des papiers de Descartes,

Stockholm,

le

i65o

(et

dont

il

existe

une copie

manuscrite parmi

les papiers

de Huygens, Leyde, Biblio-

thque de l'Universit, et une autre, provenant de Clerselier,

Paris, Bibliothque nationale), cet inventaire donne les deux
indications suivantes
:

L.

Renati De/cartes Un
.

querela apologetica ad amplijfimum

Magiftratum Vltraiedinum contra Voetium

O.
efcrit contenant
.

& Dematium,

neuf cahiers en forme de Lettre

MeJJteurs.

contre

le S'' Voetius.

En

i656, Pierre Borel, Vit Renati Cartesii

Summi Phi^

lofophi,

Compendium.

(Paris,

apud loannem

Billaine

&

viduam

VIII

Avertissement.

Mathurini Dupus), donna une version latine du

taire.

mme

inven-

L.
O.

On y lit,

p. 8 et p. 9 Querela Apologetica ad amplijjtmum Senatum Vitra"

:

teinum, contra Voetium

Codices nouent fub forma Epijlol ad Dominos,

sait

& Dematium.

On

que

les papiers,

dont l'inventaire fut ainsi dress,

p. xvii-xviii

ont t transports de Stockholm Paris, et finalement remis

entre les mains de Clerselier. (Voir
traduction.)
t.

I,

de Vin-

On

peut donc tre assur que le texte franais,

publi par celui-ci en 1667, est parfaitement authentique. Cler-

lui-mme d'une grande importance ; aussi lui a-t-il donn la premire place au tome III des Lettres, et l'a-t-il signal tout particulirement au Lecteur dans la Prface de ce tome III. (Voir t. V, p. 652, 1. 17-26, de la prsente
selier d'ailleurs le jugeait

dition.)

Nous

le

suivrons donc en toute confiance.

Cependant cette Lettre Apologtique parat avoir d'abord Des documents, relevs aux Archives d'Utrecht et publis par nous ci-avant, tome IV, p. 226, le disent en propres termes i3 (nouveau style 23) Junij 1645. Gelefen een Latijnfe MiJJive van Des Cartes aen Burgermeejteren ende Vroetfchap defer Stadt (Utrecht), gedateerdt t' Egmond den XVI defer, Jiilo nopo, die den Secre taris is te tranjlateren,
4t crite en latin.
:

Plus tard, songeant quitter la Hollande, peut-tre pour n'y

plus revenir, Dscartes adressa encore la Lettre Apologtique au Vroedschap d'Utrecht, mais cette fois en franais et en flamand
:

Dynfdachs den XIIII''' (nouveau style, XXIV) Martij 1648, Ontfangen ende gelefen een mifjtve van Monjieur

's

Des Cartes gedateerdt t' Egmond den 21"" Februarij lejlleden, waerby hy aen de Ed, Vroetfchap overfendt twee gefchreven
exemplaren, een
notre
t.

int

Franchois ende een

int

Duyis.

(Voir

V,

p. I25.)

Le

texte flamand a t conserv aux Archives d'Utrecht,

Avertissement.
il

ne

une note additionnelle, de la main de Descartes, que nous avons reproduite plus haut, p. iv, 1. 19 ce texte n'est qu'une traduction, et non pas l'original; et encore, une traduction dont Descartes avoue lui-mme qu'il ne peut pas rpondre. Nous sommes donc pleinement autoriss
:

se voit encore, mais avec

carter de notre dition cette version flamande, et ne

retenir que les deux textes, latin et franais.

Le

plus simple serait de les considrer

titre gal, et

comme

tant tous
les

deux de Descartes

de

les

imprimer avec

caractres rservs aux textes authentiques du philosophe.

On

les mettrait

en regard l'un de
serait

l'autre, et le lecteur pourrait

se reporter, son gr, au latin ou au franais, pour sa plus

grande commodit. Mais ce

choses
:

admettre implicitement deux

l'une,

que

le texte

franais, publi par Clerselier en

1667, est bien l'original, qu'il a trouv dans les papiers ren-

voys de Stockholm (O)

l'autre,

que

le texte latin,

publi

Amsterdam en i656
les

et reproduit ensuite partir

de i683, est

parfaitement conforme l'autre original qui se trouvait dans

mmes

papiers (L).

Or

si

l'on peut

en tre certain pour

le

le texte franais,

un doute subsiste pour

d'ailleurs),
:

texte latin.

Le

texte publi

Amsterdam en
1.

16 56 est, en effet, prcd d'une

Prface (non signe,

(ci-aprs, p. 280,

6)

o on

lit

cette dclaration

Profeurus

in

Sueciam

(Cartefius, ou,

comme

l'appelle

l'auteur de la Prface, nojler Hros)

tibi

hanc Apologiam quant

damus, Gallic fe confcriptam. Latine verfam ab A mico, reliquerat in his oris, cum animo eam evulgandi, fi, privatim
nihil operaretur.

Le tmoignage
pour
la

est formel

Descartes, la veille de partir

Sude, avait laiss en Hollande sa Lettre Apologtique,

c'est

un ami qui la traduisit en latin [Latine). Le texte publi en i656 ne serait donc qu'une traduction. Peut-tre diffrerait-elle trs peu de l'original latin,
crite

en franais {Gallic)^ et

qui a aussi exist.

Peut-tre (l'auteur de la Prface s'tant

tromp) serait-elle cet original mme. Mais, faute de pouvoir

Avertissement.
la

nous en assurer, nous sommes bien obligs de

prendre

pour ce qu'elle se donne elle-mme, c'est--dire pour une traduction; En consquence, nous l'imprimerons, non pas comme le texte authentique de Descartes (en 14), mais en caractres
plus petits (en
9), p.

283-3 17 ci-aprs.
:

On

peut regretter qu'il en soit ainsi

efiPet,

il

et t plus com-

mode, en

d'avoir sous les yeux, en regard l'un de l'autre,

le texte latin et le texte franais, tous

deux imprims avec

difficile.

les

mmes

caractres. Htons-nous de dire cependant, pour ter

tout regret, que la chose et t bien

En

effet,

la

Lettre Apologtique,

comme prcdemment

la Lettre

Voet,

a besoin, presque chaque page, et souvent plusieurs

une

mme
l

fois en page, d'claircissements emprunts aux pamphlets

fils,

des deux Voet, pre et

De

de Schoock, de Desmarets, etc. de longues notes au bas des pages, notes en latin pour

Les et-on mises d'un ct seulement, sous le texte latin, par exemple ? Ou bien les et-on rparties des deux cts, sous le latin et sous le franais galement ? Et les appels de
la plupart.

notes? Eussent-ils figur en double, aux endroits correspon-

dants du texte franais et du- texte latin

Quelle complication

Nous avons mieux aim annoter c'est--dire le texte franais. Le

texte franais qui prcde, et

le texte principal

seulement

notes, mais avec renvois, page par page, la pagination

imprim sans du par consquent au commentaire

texte latin est

Ajoutons que de Hollande pour venus

de

celui-ci.

les

mmes

secours, qui nous taient

le commentaire de la Lettre Voet, nous ont servi pareillement pour la Lettre Apologtique. Les travaux dj publis par A.-C. Duker, ainsi que les livres de

sa bibliothque, nous ont fourni une large contribution.

Donc, pour

la

Lettre Apologtique, nous donnons d'abord,

comme un

original authentique, le texte franais publi par

Clerselier en 1667,

tome

III,

page

1-49, des Lettres de

Af Desim-

cartes; puis,

comme une

simple traduction,

le texte latin

prim Amsterdam en 1 656.

Avertissement.

xi

III

Le

troisime crit,

Not

in

Programma
:

etc., fut publi

commencement de 1648 Renati Des Cartes Not in Programma quoddam, fub finem anni 1647 in Belgio editum, cum hoc Titulo Explicatio
d'abord au
:

Mentis human,Jive Anim rationalis, ubi explicatur quidjit, & quid ejfe pojjit (Amftelodami, Ex Officin Ludovici Elzevirii,
.

CIO IDG XLVIII.

Pet. in- 12, 63 pages en tout.)

Opuscule des plus rares, dont L. Elzevier a t l'diteur,

,

mais qui sort des presses de Fr. Hackius Leyde

p.

ajoute

Alphonse Willems,
(Bruxelles, 1880).

269-270 de son ouvrage. Les El{epier

texte fut reproduit, au

Ds i65o,

le

mme

volume des Mdiles

tations en latin, aprs les

6"" Objections
celles
t.

et

Rponses, dans

cinq ditions successives des Elzevier, i65o, 1654, i663, 1670

et 1678, et plus tard

dans

des Blaeu, Amsterdam,

ix-xii.)

partir de i683. (Voir notre

VII, p.

Cependant

Clerselier avait donn, au

tome

I,

p.

434-462, de

ses Lettres de M'' Descartes, 1657, la suite de la lettre 99,

Not in Programma, sous le titre Ren Descartes, Sur vn certain Plasuivant cart imprim aux Pays-Bas vers la fin de l'anne 1647, qui
une version franaise des
:

Remarques de
:

portoit ce titre
raifonnable,

Explication de l'Efprit humain, ou de l'Ame

il

monftr ce quelle eft & ce quelle peut eftre. Verfion. Clerselier avertit, dans la Prface de ce tome I, qu'il a fait autrefois cette version lui-mme. (Voir notre t. V,
o,

eft

p. 625,
elle n'a

l.

25-28.) N'tant donc qu'une version de Clerselier,

pas figurer dans une dition des

uvres de Desl'original, qui

cartes, et

nous n'avons nous occuper que de

publier celui-ci,
lui

est le texte latin.

Nous aurions pu
pour sa version, en

comme
la

a fait Clerselier

donnant place dans

Correspondance

xn

Avertissement.
t.

'

de Descartes. (Voir notre

ces Notes ou
parler, elles ont fait
petit

V,

p. 109-110.)

Mais, outre que

Remarques ne ont pas une

elles doivent

lettre

proprement

l'objet d'une publication part, en

un

donc aussi figurer sparment dans notre dition. D'ailleurs (et cette raison du retard que nous avons mis les publier, n'est pas la moins bonne),

volume in-12;

l'dition princeps,

dont nous avions besoin,

est,
.

bibliographe des Elzevier,

des plus rares

comme dit le Oh n'a pa? pu

demande

nous

la

trouver en Hollande, bien que nous l'ayons

toutes les bibliothques principales du pays. L'exemplaire

que nous avons fini heureusement par dcouvrir, se trouve (l o nous aurions d le chercher d'abord) Paris, Bibliothque belle reliure aux Nationale, R. 24^6. Le petit volume,

armes de France,
bert Velthuysen)
:

contient, en outre, un opuscule (de LamDifputatio

& Infinito, In qu defenditur fententia Clarijftmi Cartejti, De Motu, Spath & Corpore. (Amftelodami, Apud Ludovicum Elzevirium, CID 10 CLL
De
finito
Pet. in-12,

4 fF. limin., 80 pp.) L'dition princeps prsente cet avantage sur la version frant. I

aise de Clerselier (et aussi sur le texte latin publi au

des ditions latines des Lettres de Descartes, partir de 1668), de donner une prface au lecteur [Ledori]^ puis des vers en

'honneur de Descartes, prface et vers en

latin,

bien entendu.
toutes

On

les

retrouve en tte des

Not

in

Programma, dans

les ditions suivantes

des Mditations, en i65o, etc. Nous les

donnerons galement ci-aprs, p. 337 ^^ ^40' Ajoutons enfin que, ces Not ayant un caractre purement philosophique (sauf quelques pages au commencement et surtout la
fin),

et le

Programma

qu'elles visent tant d'ailleurs

il

reproduit en entier par Descartes lui-mme,

ici

n'y a point lieu

une annotation aussi tendue que pour les deux pices

prcdentes, qui ont un caractre de polmique personnelle,

Lettre Apologtique et Lettre Voet.
sistait

Aucune
:

difficult

ne sub-

donc, du jour o nous avons russi mettre la main sur

l'dition

un exemplaire de

princtps

nous n'avions plus qu'

Avertissement.
donner
le

xiii

texte fidlement, avec quelques petites notes et

l, et c'est

ce que nous avons

fait.

C. A.
Nancy, 25
juillet

1905.

Ci -aprs les frontispices des trois pices, telles que les

donnent

les

premires ditions

1 Epiftola

ad Celeberrimum Virum D. Gisbertum Voetium.

2 Querela Apologetica etc. 3

Not

in

Programma

etc.

E r

T O L A
I

R E

N A T DBS-CARTES
Ad cUbirrlmum Ytrum

D.GISBERTUM VOTIUM.
In qfut ixminntitr dm Ghri
Confratirnitati
, nuperpt Vo*iivVUrjai jtmiU-tditi unu k
,

Mariau

4/ffr

de Philcfopbi CarreJMtd.

jltajftrdamt

Afiud

LuJovKum

Elzcviiium

MAGNI CARTESII MANES

alf

ipjomet defenji^

N.v.

RENATI DES

CARTES
Magiftratmn yitrajeSlimm
,
cac
,

^erela Apologetica ad Amplifsimtim

Qu

technse
fttioritm

calumnise
fabri,

mendaia , falforum tcftimoniorum

aliaque crimina

&

'XnmatU

fUnl

utegunur,

Opu/culum antca incditiim,

nendum
auocidianis Voetii &:

niioc veroppoVoetianorum criqiinatio-

nibus I hs noroinacim quas f ub.

tUid

Theologi/B Na^
emiftrnM,

TURALis Reformata
hui
ita

fjtdem

VR

I S

T A D

I I

ApudLancellotum Miropodem ad infignefortuiue

voUIis inluburbio 16^6

RENATI DIS CARTES

N OT
I

M
fi\b
:

Programma quoddami
cdtium
*

fincm Anni 1647. in Bcigio

,

cam koc

Titulo

>

EXPLICATIO
Mtfit htttmtn
,

fire

Anim*

rtit-

mk'

ttbt

expUtniur qiinl jiti

CoJS.VuL'-vi

amstelouam',
ExOfScina Lvdovici EiztviRii.

Cl3 l7C SLTlIIi

EPISTOLA

RENATI

DES CARTES
AD CELEBERRIMUM VIRUM

D.

GISBERTUM VOETIUM
Itbrt)

In qu examnantur duo

nuperpro Voetio Ultrajei

Jmul editi : unus de Confraternttate Marian,

alter de Philofophi Cartejian.

ARGUMENTUM'
Ex quo edidi quaedam fpecimina ejus Philofophiae quam veram & ufibus humanis apprim utilem puto,
multi ex
5

caeteris

& quidem praecipu ex illis qui prae ingeniofi & dofti ab omnibus exillimantur, me
literatis,

ad illam excolendam, atque integram evulgandam hortati funt. Sed quamvis eorum judicio multum tri-

10

tamen pro ipf teflimonium praebere mihi videntur alii nonnuUi fcholarum controverfiis innutriti, qud eam malediftis obniere, ac tanqfuam in
certius

buam,

herb extinguere,

fummo

fludio laborent. Tarn libe-

rum enim femper

fuit philofophari,

& tam multi hade-

i5

nus circa rerum naturalium cognitionem innoxi errarunt, ut fi ego pofl alios fallar, nihil inde periculi humanae genti fit timendum; fed fi forte veritatem invenero,

ut

ii

expedanda & ideo fieri poteft, qui amant veritatem, ob tenuem & dubiam fpem

magna

utilitas

ejus in meis fcriptis inveniendae,

invitent.
20

me

ad ipfa vulganda

Sed non videtur ulla caufa efife pofle, cur alii meas opiniones tant cum acerbitate impugnent, qum
a.

Le

texte

de cet Argumentum

est

l'dition princeps, sans alina, jusqu'aux

ci-aprs,

1.

13.

De plus, la pagination n'est pas indique

imprim tout d'une venue, dans mots tdium minuatur, p. 1

;

c'est

pourquoi

on met

ici les

numros des pages entre parenthses.

EpISTOLA
firmiter fibi perfuadeant effe veras,
|

(1-3)

qud
ne,
fi

&

timeant

Veritas cognofcatur,
fcholafticis
confiilit.
hi.
iftis

rus

fit

nuUus amplis honos futucontroverfiis, in quibus eorum

dodrina

Quoniam autem
tredationibus
dere.
tius,

non

rationibus, fed folis obfoleo ipfis refpon-

me impugnant, non

Verm unus

ex eorum numro, Gisbertus Voe-

non contentus, ut cseteri, me erroris & ignorantiae infimulare, tam atrocia crimina mihi affingit, viifque tam obliquis fuam in me maledicentiam exercet, ut ejus injurias taceri me non debere judicarim. Cmque, anno fuperiore, judicium quoddam nomine Academiae Vltrajeinae, cujus tune Reftor erat, edidiflet,

lo

quo meam Philofophiam eo praetextu condemnabat, qud fingeret varias, f alfas, & abfurdas opiniones ex e confequij pugnantes cum orthodox Theologi^ : cogit me ad iftud judicium fcripto cuidam, quod
in

i5

tune forte habebam fub praelo, inferendum, adjunft ipfius refutatione, ac fimul Voetii virtutum brevi defcriptione
:

ut,

quia

me non

rationibus, fed fol autho-

20

ritate aggrediebatur,

thoritas
ijlas

quantum ejus valere debeat auomnibus notum facerem, eumque ad falfas

& abfurdas opiniones, pugnantes cum orthodox Tho|

me Philojophi fequi dixerat, proferendas adigerem. Quamvis enim ab iis qui fuprem utuntur poteftate, rationem judicati petere non liceat
logij quas ex
:

cert

fi

illc

qui alium, in

quem

nihil

habet

juris,

aufus

eftcondcmnare, caufas

iftius

condemnationis petenti

a. Jugement du 17 mars 1642, dont le texte est reproduit dans la Lettre au P. Dinet, tome VII de la prsente dition, p. 590. Voir notamment,

p. 593,

1.

4-8.

(3-4)

Ad g.

Vetium.

nullas dat, hoc ipfo calumniatorem fe efle dclart.

Quamobrem expedabam
fum, quo
raret,
illas oipiniones

aliquod Voetio refpon-

pugnantes cum orthodox theoipfo prolixus liber, cui titulus

logi nobis oftenderet, ac fe calumniae fufpicione libe5

cm editus eft pro

Philofophia Carejiana, Hyc Admiranda Methodus nov

Philofophi Renati Des Cartes^: fed prodiit fub nomine

unius ex ejus difcipulis, qui Groningae

eft

Philofophiae

Profeffor^, &nuilae ineo rationes adpris fcripta pro10

banda vel excufanda, fed novae tantm calumniae prioribus atrociores continentur. Quippe praeter infolentiam

&

vilitatem convitiorum folis calonibus dignam,

nihil in eo libro mitius

de

me

affirmatur,

qum qud
\

fubdol ac admodum occult doceam Athefmum^

i5

& tam

infolentis ac
affertur,

crimino maledifti nulla alia probatio

judicent

qum qud fcripferim contra Atheos, & multi me folid ipfos refutafle ade ut nihil un:

Iquam
2o

fcribi poffit, in

quo magis evidens

&

magis

inexcufabilis calumnia reperiatur.

Quod

mihi neceffitatem impofuit ipfam hoc fcripto

refellendi, atque

opem Magiftratuum ad tam imporftipendiis fruatur ad juvenPhilofophi

\

tunum calumniatorem corcendum publie implorandi.

a.

Cm
Ex

enim publicis
\

Admiranda

Methodus

Nov

Renati des Cartes,

(Vltraieli,

Officina Joannis van Waesberge,

Anno CID IDC XLIII.)

titre Philofophia Cartefiana est celui qui se trouve cours du volume en haut des pages, Philofophi in b. En tte de la Prface, on lit Martinus Schoockius Academ. Groningo-\Omlandica Profeffor, Le. S. D.

Sans

nom

d'auteur.

Le

reproduit dans tout

le

Cognovi hominem cum Vaninio paria facere, & dum videri vult Atheos Achilleis argumentis oppugnare, fubdol ac admodum occult Atheifmi venenum iis affricare, qui anguem in herb latitantem pr ingenii imbecillitate ubique deprehendere non poffunt. {Admiranda Methodus, Prfatio, non pagine, p. i3.)
c.

6
tutem inftituendam,
atrox

EpISTOLA

(4-5)

&

ft

Academiae Profeffor,
illo

fi

tam

&

tam

infigne ipfius crimen

maneret impuni-

tum, authoritate edrum, qui illum

permittunt,
ftilciri

munere fungi
5

quodammodo
in e
fit

videretur. Et nulli

unquam Colegio,
potefl,

nullive Reipublicae, dedecori tribui

:

nocens ideo enim ubique leges & Magifl;ratus habentur, qud ubique nocentes fed illi maxim laude digni funt, apud efle poflint

qud aliquis

quos nulla crimina, poftquam fuerunt clare detefta,

tolerantur.
lo

autem, ante aliquot menfes, paginas 144, five fex prima folia ifl;ius maledici iibri accepiflem Vltrajefto, ubi ejus editionem Voetio curari audiebam,

Cm

ad

illa fucceffivis

horis per otium refpondi.

Cmque
1

deinde

ifta editio fuiffet

aliquandiu intermiffa, propter

librum de Confraternitate Marian, cujus imprefio-

nem apud eundem Typographum

nuper Hagae habitae ^,
a.

Voetius magis urin eo

gebat, ut prodiret ante tem|pus Synodi Gallo-Belgicae,

in

qu de re fe
le titre

impugnat

Confratemitas Mariana

est

reproduit en haut des pages.

:

Celui qui figure en tte du volume est beaucoup plus long

,

Spcimen

\AJfertionum \partim ambiguarum aut lu-\bricarum partim periculofarum, Ex traatu nuperrim fcripto pro Sodali-\tatibus B. Marice inter
I

Reformatas erigendis aut interpolandis, titulo Defenfio pietatis & finceritatis &c. excerptarum, Quod Ecclejiis Belgicis earumque fidis pajloribus & fenioribus expenden-\dum offertur Gisberto Voktio Theolo\gia in Acad. Vltrajeind Profejfore... (Vltraieli, Ex Officin loannis van Waefbcrge, Anno CID ID CXLII.) Voir ci-aprs, p. 79, note j.
\ |

b.

Ce Synode
'

des Eglises Wallonnes eut lieu La Haye,

le

i5 avril

1643.

'Eglise de Bois-le-Duc y

envoya

comme

disputs

Samuel Desma-

rcts et

Synodus Haga; convocatur ad XV Aprilis, nomine, quae hoc ultimum officiuWi^ me ftipulata fucrat, cum Ampliir. D. Copcfio tune Seniore mihi adjunlo, delegor ad Synodum. > (Sam. Marbsii Ultima patientia etc., 1645,
Otto Copes.
t

Intcrea

&

Ecclefia; Sylvacducenfis

p.

358.359.)

(5^

Ad g. VonuM.
iri

7
mei, hune etiam
:

aum

putabat, credidi effe

officii

librum, ftatim atque prodiit in lucem, examinare

non

quidem quatenus

in eo agitur de qiueftione

ad

religio-

nem
5

me diverfam pertinente, quod fumm cum diligenti vitavi, ne quam adverfario darem occaonem

& mentiendi licentiam clariflim potui demonftrare. Cm enim Voetius in me non prodeat nifi perfonatus, &
obftrependi fed quatenus ex eo illius malignitatem
;

nunc emittat unum ex

10

fuis difcipulis,

nunc aUum, ut

quae

illi

fcripferint praeftare
illa

non teneatur, ac intrim

tamen fu authoritate
effe

confirmet apudeos, qui con-

fiderantes illum effe Eccleae Miniftrum, ac proinde

debere virum probum

&

minime mendacem, non

pro
fe

credent paffurum
i5

fuiffe difcipulos fuos,

ac fe

confcio fcribentes, tam infanda crimina miHi imponere,

nifi

effem nocens

neceffarium

effe

putavi

om-

nem iftam, qu tam mal utitur,

authoritatem elevare,

nonnulla de ipfius fadis, dodrin & meritis exponendo, tum ut me ab ejus calumniarum importunitate
20

poffim

liberare,

tum etiam ad publicam

hac in re
|

utilitatem,

quia non mihi

foli

eft

importunus.

Nec moror ineptas querelas, quibus, ut ingenium ejus novi, haud dubi invidiam mihi conflare conabitur, dicendo me in fu perfon impugnare etiam alios
a5

Theologos, ac de religionis
ferre
:

fuae controverfiis

judicium

quia nemo, qui hoc fcriptum lgre dignabifur,

iftud effe falfiffimum, ac

non agnofcet

accuratiffim abftinuiffe.

Quin etiam

me ab utroque cm his diebus

audiviffem jaftari ab ejus amicis aliquid pro ipfo fuiffe

3o

nuper judicatum in Synodo Gallo-Belgic, de re diligenter inquifivi, ne forte quid in hoc fcripto haberem,

EpISTOLA
ibi fuiffet

(6-7)

quod

improbatum

fed leftis

omnibus ejus

Synodi articulis ' in quibus aliqua fit mentio Sodalitatis B. Mariae, tantm abeft ut quicquam invenerim quod Voetio faveret, quin potis apertam ejus con-

demnationem
illa

in

iis

contineri deprehendi. Ait

Synodus, in

art. 24, fe

enim non probare quod unus ex

Concionatoribus affirmantem jius cauf partem propugnandam Jufceperitj motu proprio, & non petit Syfuis

nodi fentent (quamvis rogatus ab

iis,

pro quorum
10

defenfione id egit). Additque rationem,

caufam malam judicet, vel & bonam, fed quod ija quceftio generaliter ad om\

non quod defenfionem non aequam

rationem,

nes Ecclejas pertneatK

a.

Ob quam eandem
pu connatre

Comment

Descartes

a-t-il

aussi vite et aussi bien les

au Synode de La Haye ? Desmarets, qui faisait partie de ce Synode (p. 6, note b), fut accus de les lui avoir divulgus. Il s'en dfend avec force dans son livre Ultma patientia etc., p. 397 et suiv. Tout le passage sera reproduit ci-aprs. Eclaircissement II, la fin de la Lettre apologtique aux Magistrats d'Utrecht. b. Voici le texte de cet article 24 (voir ci-aprs, p. "jj^ note b) 24. Sur l'appellation de M' Suerius du jugement de fufpenfion de la S** Cne, prononc contre luy par le Confiftoire de TEglile de Bois-le duc, raifon de ce que ledit S"^ fe feroit retir des aiembles de ladite Eglife avec fa famille, pour n'our les prdications de M"" des Marets & ne prendre plus la S'* Cne de fa main, fe trouvant fcandalif du livre, efcrit par ledit S' des Marets pour la defence de ceux qui ont voulu eftre enrolls en la Confrairic de la Vierge, foubs condition de ne s'obliger rien qui contrevint la profeffon de la Religion Reforme, pretendans auflTi rbellion par le refus de comparoilUe au Confiftoire il a cft jug preallable que ledit S^ des Marets fuft ou fur les caufcs qui l'avoyent meu cette defence, lequel ayant reprefent en avoir cit requis par ceux dcfqucls il a fait voir l'approbation & adveu de ce qu'il en avoit fait, la Compagnie n'a peu approuver qu'il ait prins l'affirmative & le maintien d'une telle caufc de fon propre mouvement & fans en avoir demand advif au Synode, vcu la circonftance du faid qui concerne le gnerai de toutes les Eglifes; & ncanimoins, quoyque ledit S"" Suerius y trouvaft quelque fubje^ de fcandalc, juge qu'il ne dcbvoit point efclatter fur cela peur blafmer ledit 5^ des Marets entre les membres de l'Eglife & ainfi
articles rsolus
:
:

>

(7)

Ad g.
*,

Voetium.

art. 25

ejus decifionem ad generalem nationis SynoEcclefi Sylvaeducenfi rogata

dum remittit, quamvis ab

effet

ad judicium ferendum. Ex quibus manifeftum eft illam etiam nullo modo poffe probare, qud Voetius,
le

decrediter, fans avoir premirement faift plainte de luy ceux qui debvoyent juger du mrite de la caufe & luy faire droifl que le Confiftoire a eft bien fond de luy en vouloir faire des remonftrances & le raraener neantmoins, le voyant prendre partie le Pafteur & en confequence avoir pour fufpels ceux du Conftoire qui y eftoyent intereifs, quoyqu'au commencement il n'apparoiffe pas qu'il les ait expreffement recufs, a eft jug qu'ils ne debvoyent pas prcipiter la feiitence de fufpenfion, ains pluftoft le fupporter avec patience jufques quelque alemble ecclefiaftique de laquelle ils euffent prins advis en un fai6l nouveau & partant, qu'il eft reprehenfible d'avoir tefmoign fon defplaifir par auffi la Compagnie l'excution de fa retraitte refolue en foy-mefme
; ; ; ;

tient la fufdite i'ufpenfion trop prcipite

&

non fuffifamment fonde,

;

laquelle elle annulle, remettant ledit Suerius en fon premier eftat

la-

quelle, neantmoins, luy enjoint de fe dpartir de l'animofit qu'il a tef-

moigne en ce faid
faite fur la fin

& l'exhorte fe reunir avec l'Eglife aprs

une

ferieufe

reconciliation des parties en ce Synode, laquelle reconciliation a eft

{Livre synodal contenant les articles rsolus dans les

du Synode au grand contentement de cette Compagnie. Synodes des Eglises Wallonnes des Pays-Bas. La Haye, 1896, t. I, p. 442 et 443.) a. Art. 25. L'Eglife de Boifleduc, ayant leu en cette Compagnie fes inftrudions pour le faift de la Confrairie de la Vierge, & demand un

reiglement pour nos Eglifes, pour ceux qui font de la Confrairie fufdite,
telle qu'elle eft

reforme audit

lieu, s'ils peuvent

& doivent eftre admis aux

charges d'Anciens

&

de Diacres,

Cne du Seigneur : la propotion ce qui eft du licite, d'avec ce qui eft expdient; pour le licite, l'a remis au Synode National & pour l'expdient, confeille le Confiftoire de n'admettre l'advenir aux charges d'Anciens & de Diacres ceux qui font de la Confrairie fufdite, pour le fcandale de quelques-uns ; & pour ceux qui prefent font de cette Confrairie & ont part aux charges d'Anciens & de Diacres, ils y peuvent demeurer jufques ce que leur terme foit expir. Et quant aux autres Collges ou Socits portants le nom des faints ou faint^les, qui pourroient eftre en quelque ville, defquelles l'Eglise fufdite nous a faid pareille demande, la Compagnie n'ayant occafion d'entrer en dlibration fur ce fait, n'a auii rien deter min l defl'as. [Livre synodal, etc., t. I, p. 43g.) Le texte de cet article 25 se trouve reproduit, sauf la dernire phrase [Et quant aux autres...), par Desmarets, dans son livre Ultima patientia etc., en 1645, p. 279-280.

doibvent eftre admis la Sainte Compagnie, ayant diftin6lement confider en cette

s'ils

&

ro

Epistola

iii

motu proprio & non petitfu Synodifen ten t, negantem

ejufdem caufae partem publie fuflinuerit, non ut aliquos defenderet, fed contra ut infamaret, folufque plus auderet qum tota Synodus Gallo-Belgica. Nec putandum eft ipfam neganti parti magis qum affirmanti favifle, ex eo qud confilium dederit pro Senioribus Eeelefi ut extra iftam controverfiam ponantur;
addidit enim, propter fcandalum

quorumdam : qux

ratio^

ut

nempe

aliis

offendicula

non dentur,

fufficere folet
lo

viris piis, ut faepe

ab

iis

faciendis abftineant, in quibus

nuUam

vel

minimam

mali

umbram

fufpicantur.

Cm-

que Ecclefia Sylvaeducenfis qusefiviffet indifcriminatim de Sodalitio B. Virginis ac de collegiis Canonicorum aliifque Sodalitiis ab aliquibus Sandis denominatis, qualia multa in his regionibus, fine ullius ofiendiculo, habentur^ Synodus ei refpondens non fignificavit effe
:

i5

a.

Voici quelques textes de Desmarets ce sujet

Multos etiam habe:

>

mus in Belgio noftro Fderato honeftos & pios, qui Equits S. Georgij, quis S. Michaelis, S. Marci, S. Johannis Hierofolymitani audiunt
Habet hoc noftrum Belgium paffim Societates Baliftariorum, Sagittariorum, Sclopetariorum, Sanlis Georgio & Sebafliano dicatas, & cujus nomine adhuc infigniuntur. Habet & Haga Comitum ex Pontificijs & Reformatis mixtam Sodalitatem ejufdem Georgij, cujus membra cm un conveniunt, geftant qusdam veteris
tamen eos
dicet idololatras
?...

>

fuperftitionis infignia, fed quae

tradula funt...
fcilicct

>

ab ufu religiofo ad civilem & politicum etiam non dbet praeteriri quod nobis propius eft, antiquas quatuor Civium in hac urbe [Bois-le-Duc) cohortes

Hoc

nunc PP. DD. Ordinum

&
;

Suae Celfitudinis authoritate reftitui...

Baliftariorum dua;, ut ferunt eiprcffe

earum diplomate,

inftitutae

funt in

honorcm Dei & S. Georgij tertia Sagittariorum, erefta dicitur paritcr quarta Sclopetariorum, in honorem in honorcm Dei & S. Sebaftiani fimiliter Dei & S. Chriftophori, qui fandus ne quidem unquam fuit in
;

rcrum natur. Si origo fimilium in alijs urbibus cohortiuni quaeratur, non crit illa fanior... Hagicnfis fodalitas Georgij conftat fimilitcr dimi di& parte Pontifciorum, ex qu altcrnis Pracpofiti eliguntur... {DefenJio pietatis etc., p. 3o, 3a, 33, 60). On retrouve les mmes textes, Ultima

patientia etc., p. Bg, 42, 43, 78-9, et plus loin, p. 243-4

Collegla civica

'(7-8)'

Ad g.
|

Voetium.

i i

ullum difcrimen inter caufam illius Sodalitii & aliorum, ut neque etiam ullum ullius momenti ex toto
Voetii libro colligi poteft
:

etfi

haec alia

ifti

fcandalo

quorumdam minus
5

fint expofita,

quia jam longo ufu

recepta.

Denique, pofl librum de Conf(raternitate) Mar(ian), refduum

libri

de Philof(ophi) Cart(efian) typis manvifo

:

datum
10

eflj

quo

ad ipfum etiam aliquid refponita

quod tantm epiftolam fore putabam, paulatim ob copiam materiae in librum excrevit. Hune- autem in novem partes diftinxi, ut fmgulae feorQm legi poffint, & ita prolixitatis taedium
ciTe

dendum

duxi

atque

minuatur.
In prima, refpondeo ad libri de Philofophi Cartei5

fian introdudionem, in

qu author mea

vitia

fum-

20

Pag. 2, matim voluitrecenfere*. In fecund, remunero dominum Voetium narratione quorundam ejus fadorum, ex quibus ipfius virtutes Pag. 25. primm nofle cpi. In terti, primum & fecundum caput ejufdem lib(ri) Pag. 40 de Phil(ofophi) Cart(efian) percurro.
In quart,

meam

de ufu librorum

&

doftrin Voetii

fententiam expono.

Pag. 46.

mercatorum, fabrorum, pilorum, aliarumque artium ut

&

armatae

cohortes civium {^igxch fchutteryen) fandis alicubi etiamnum denominantiM-; immo & convivia aut fympofia hc aut illic quotannis cel-*

brantur

ipfis feftis

diebus fanlorum, puta Georgij, Nicolai,

etc.
:

marets donne un autre

nom

flamand, usit dans ces confrries

DesHabuit
infi-

unum quodque
illis

(fodalitium)

fuum

inter Caelites

patrpnum,... fua

gnia in Pompis religiofis ferenda, quae Gilden Belgis dicuntur... Sua

a.

(coUegijs) Gilden vel figna remanfere. (Pag. 44.) Les numros reproduits ici sont ceux des pages de l'dition princeps, tels qu'ils sont indiqus la tin de VArgumentum. On les retrouvera ci-aprs en haut des pages de la prsente dition.

12

EpISTOLA

(8-9)

In quint, breviter ago de reliquis iftius libri capi-

tibus ufque ad

paginam

144, five de

duabus primis

ejus feftionibus.
I

Pag. j8. In fext, librum de Confraternitate Marian exa.

mine

In feptim, quid meritus

fit

Pag. g3. dominus Voetius, &

li-

quale fpecimen charitatis Chriflianae ac probitatis

bro

ifto exhibuerit,

condero.

Pag. i53.

In oftav, revertor ad librum de Phil(ofophi) Car-

t(ean)

ej ufque

praefationem (quam antea non vide-

10

fedionem refuto. Pag. 208. In non, ad quartam & poflremam ejufdem libri feionem refpondeo, & fimul oftendo ejus authores
ram)
atrociffimae
effe.

& tertiam

ac

plan inexcufabilis calumniae reos

Pag. 23g.
i5

CELEBERRIMO VIRO
DOMINO

GISBERTO VOETIO
RENATUS DES CARTES
s.

D.

Dudum mihi nunciatum in me parare, jamque ecce

fuerat te libnim aliquem

fex

prima ejus

folia tan-

dem accepi*, & mult plura dicuntur fub praelo efle. Verm quia ex paucis paginis, quas mox evolvi, facile
10

cognofco non operae

effe,

ut

multum temporis

in eo

examinando impendam, nec forte etiam ut totum expedem, antequam de eo judicium feram, idque ad te perfcribam legam haec fex folia iis horis quas animi
:

relaxationi dare confuevi,

i5

&

quidquid in
in ter

iis

efFatu

dignum advertam, eodem ordine quo

occurret, hc notabo.
a.

legendum

C'est--dire les 144 premires pages de l'ouvrage

p. 5,

note

a.

mentionn ci-avant,
la prsente lettre

La pagination de rdiiion princeps de

en haut des pages. Voir

se trouve reproduite ci-aprs

p.

78

et

93 de cette

pagination.
tTYRES.
III.

26

14

Epistola

2-3.

\De Introduione

libr qui

Philofophia Cartefiana
ej.

fafo infcriptus

Pars Prima.

Nondum habeo
continebit, utpote

folium illud quod integrum titulum

5

quod nondum impreffum eil, & forte, ut fieri folet, omnium ultimum imprimetur fed quia in fuperfcriptione paginarum video te librum
;

tuum Philofophiam

Cartejanam nominare, vereor ne

qui exiftiment te id feciffe in fraudem

Ledorum, ut
argulo

cm

librum non abfimilis

tituli fed diffimillimi

illis

mei locum vendatur atque ideo segr ferre non debebis, fi mature hanc epillolam, ad illos inilituti tui certiores facienmenti
:

me

expedenf*, tuum

in

dos, evulgem''.
In primis feptem paginis habes
|

tantm exordium

commune
que
pag.
mere,
2,

in Novatores,

&

de laudibus Ariitotelis, in

nihil notatu

dignum invenio; nifi forte quod, queraris quofdam Theologiae Do6tores immo:^elo
fi

derao concordi

ipfam 6p6oSo;av ac pielatem confuefifet

tanquam

concordiam optare

aliquod

20

& vulgare Theologis; quod ego virtutem maximam & ver Chriftianam femper putavi.
crimen praecipuum,
Beati pacifie l'^^
res,

Domine Voti

fed quandiu rixas quac-

non

eris felix.

In pag. 8, de
a.

me
t.

fie

loqui incipis. Tanta Gtgantum

I.

2S

Voir, notamment,

VII, p. 574,

20-22.
III, p. 642,
1.

b.
c.

Merscnne, du 23 mars 1643, tome Evang. secundum Matth., V, 9.

Voir
lettre

i5-22.

3-5.

Ad g.

Voetium.

i 5

horum prfumptio, ut nuperrm quis ex ordine eorunij quem cert pcffum probare ne quidem terminos Philofophi Peripatetic ntellgere, in fcurrili ac mendaci epiftol ad Dinetum, pag. 16g, hune in modumfcribere au/us
5

fuerit

Quinimo

profiteor, ne. unius qui|dem quseftio-

nis folutionem,

ope principiorum Peripateticae Phi-

lofophiae peculiarium,

10

datam unquam
efle

fuiffe,

quam

non poffim demonflrare

:

iHegitimam & falfam. Fiat periculum proponantur, non quidem omnes, neque enim operae pretium puto multum temporis
e in re impenderc, fed paucae aliquae feleftiores.

Stabo promiffis^. Quis hune enebrione?n eumporculo Antieyras ablegandum non ejje judiee ? Ex quo initio
facile quifque intelliget te hc convitiis
i5

noUe parcere,
iis

ac mihi non effe amicum,

quae de

&

ideo nullam fidem

nifi

me

dixeris effe

adhibendam,

ea certis

teftimoniis aut rationibus confirmes.

verum
20

effet id

quod

ais te

autem poffe probare, nempe, me

mihi putarem

Quam vis

ne quidem terminos Philofophi Peripatetic intelligere,

parm curarem
effe

nam
fi

contra potis

indecorum,

nimis curiof

illos didiciffem.

Sed

tamen, quia nullum defignas ejufmodi terminum, quo unquam perperam ufus fim, non credent homines te
hc
a5

verum loqui

praefertim

cm,

in pagina fequenti,

videbunt te iermone tuo evagari, ut D. Regio,

Medicinae Profeffori digniffimo,

& Collegae tuo,

efl;

expro-

bres illum in nomenclatur cujufdam herbae erraffe,

quod idem jam ant

in pag. 37, j8
a.

&

jaftatum [& infra 43 adhuc jadatur]'', quamvis ut alii

1.

millies te

Voir

t.

VII, p. 579,
potius,

3o, p. 58o,

1.

7.

b.

...Cm

multorum

ealculo,

eundem Medicum

hortari

l6
affirmant, injuft
dedifle, nifi
;

EpISTOLA

5-6.

nihilque ajunt huic fabulae

qud in nand Dodoneeum^ fequutus

aliud ejufdem herbae

locum qudam hellebori fpecie nomifit,

& fciolus nefcio quis,

5

nomen

ex alio libro habens,

illum ideo errare putarit. Ingens crimen, fcilicet, cir-

ca plantse alicujus appellationem

fiffe
!

Quis nefcit vix ullas effe beant nomina, de quibus celeberrimi quique Botanici
?

ab aliquo diffenquae non permulta ha|

quotidie inter fe diffentiunt

te

Vereor, ne qui advertent

lo

hoc crimen ita urgere, non fine cauf dilum putent te de quibuflibet fcientiis audacij[fim, fed & imper itiffimj loquifolere. Qui autem infuper fcient quantas turbas excitaris ob unicum illud verbum ens per accidens, quod idem Regius, in qudam Thefi, modo

Scholarum ufu nonnihil diverfo ufurparat

ind fumpferis

quomodo

fi;atim

occafionem Thefes acerbiffimas

hellebori pocuHs
;

debuiffet de rite temperandis in tempore

ne forte

Camendi profuit, per novum Lexicon Botanicum inveftiganda, inveniri non poiit, quando alicui ex difcipulis, poft pertufam mediam venam, propinanda fuerit. {Admiranda Methodus, p. 9.) .Ex eorum infelicium Botanicorum numro eft, qui fecundum novae, fed fapientibus omnibus ignotae, Philofophiae Botanicae fcita, exiftimant licere, Plantarum nomina ignorantibus, alina nomina ignotis plantis
herba, quae

*
>

indere.
laceus,
poteft

(Pag. 37.)

Album

fi

vocetur nigrum, aut Helleborus Jeru-

Doronicum Americanum, non pcccabitur tamen, quia falli non epoptes fcil. antiquae & chariflimae veritatis, & quod caput, obfe

quentiffimus Renati des Cartes difcipulus.

(Pag. 38.)

Ad medi-

cum duccndus
verum nigrum
a.

fit,

non eum quidem qui Helleborajlrum Helleborum

vocat.

(Pag. 43.)

Voir aussi

t.

III, p. 464, n i5, 16

et 18.

Dodonus, nom

latinis

du botaniste Dodoens, n

Malines, 29 Juin
fait allu\

i5i8,

mon
\

professeur Leyde, 10 mars i585. L'ouvrage auquel

:
|

sion Descartes, est intitul

Remberti DoDON^ei, Mechliniensis, Medici Csarei, Stirpium Historie Pemptades sex. Sive Libri XXX. (Antverpia:, Ex officina Christophori Plantini, M.D.LXXXIII,in-folio.) Voir
\ \

p.

382 de cet ouvrage.

6-8.

Ad g. Voetium.
triduum ventilandi
;

17

in illum fcribendi, eafque per

&

quomodo

iftud

verbum

in ipfo

earum

titulo notare, ac

tanquam haereticum ex SS. Facultatis Theologicae authoritate condemnare volueris% quamvis nihil plane
5

in eo effet mali, fed

illas

contra, ut ipfe optim in fu ad

tuas thefes refponfione explicuit^, eo ufus effet

fibi

ad majorem
:

gratiam apud Theologos concilianfi

dam non dubitabunt quin eodem modo,

vel mini-

mum
10

aliquod verbulum ex meis fcriptis poffes arroinfr id

dere, illud hc in limine oftentaffes, ad fidem aliquam

reliquis tuis didis faciendam. [Vel faltem

protuliffes in quinto capite feundae fedionis% in

quo

integro de

ill

re differis,

&

tamen nullum
fcias,

profers.]

Quod
i5

prolixe hc

moneo, ut

nullam prudente

ledore habitum

iri

rationem maledidorum quae in

me

conjecifti, nifi viderit illa vel pris vel

eodem

illo in

loco in quo fcripta funt, aliquo faltem verifimili argu-

jo

mento effe probata. Notum eft enim te ne leviffimas quidem rationes omittere, cm potes aliquas afferre. Ita qud epiflolam meam ad R. P. Dinet fcurrilem & mendacem appelles, omnes pro convitio numeraI

bunt, quia nullibi ejus mendacia, nec ejus fcurrilita-

tem oftendis; tum praecipu

25

& cm

in aliis

omnibus meis

fcriptis,

in ill epiilol,

quam ad virum magnae

authoritatis

&

mihi valde reverendum fcribebam,

maxime
a.

ferius

& verax

effe laboravi.

Voir

t.

III, p. 460, etc.

b.

Ibid.y p. 491.

c.

tibus Cartejiani congredi

nas,

Fliciter cum antiqu philofophice dogmanon pojfuny quoniam neque ea, neque termiquitus proponuntur, explortes habent. {Admiranda Aethodus, etc.,

Ce

chapitre est intitul

P- 97-}

l8

EpISTOLA

8-10.

Magnam autem
qud

invidiam putas in

me

concitare,

in ipf pofuerim, nullius qujlionis folutionem,

ope principiorum Peripatetic Philofophi peculiarum,

datam unquam
illegitimam
;

fuijfe,

quam non
^.

pojjim demonjirare

ejje
5

Sed hc defidero prudentiam tuam prodis enim caufam quam dfendis, & mea verba confirmas, cm nullam talem folutionem, quae

& falfam

me

falfitatis

argui

non

poffit,

exhibeas, fed tanjtm

:

pro omni refutatione,

quia
dis,
fatis

me

tenebrionem Sijlultum voces

te

&

femper in aliis provocanin quaeflionibus proponendis qum maxime

etiam infra, pag. 88, eadem

homines fciunt

lo

fuiffe liberalem. [Ita

mea

verba iterum refers & folis convitiis rfutas.] Atque hinc profedo detegent minus dodi paupertatem Philofophiae vulgaris
:

quamvis enim eam

fortaffe alis

i5

faepe audiverint multis contemni, quia

tamen ipfam
alia-

ut divinarum

& humanarum rerum

cognitionem,

rumque omnium fcientiarum fundamentum, tu & tu fimiles venditatis, nunquam haud dubi fufpicati funt eam ufque ade eife infelicem, ut ne unius quidem
rei

20

certam cognitionem contineat. Sed nunc quis dubitet, fi quam contineret, quin vel te hoc in loco, vel
Patri|bus Societatis Jesu, ad

jam ante ab aliquo ex

quos

quorum Superiorem verba

hadenus
filent,

quae citafti fcripta funt,

&
25

nofti eife doftiffimos, fed qui

fuiflet

prolata

tamn hac de re Quantum autem ad

fciunl

dodiores, jam

dudum omnes fatis

;

nullam plan

demonftrationcm principiis Peripateticae Philofophise peculiaribus pofle fuperftrui & quia vidcbunt me nihil aliud ibi jadafTc, nifi tantm qud, fi quai ratiot.

3o

Voir

t.

VII, p. 579,

1.

3o, p. 58o,

1. 3.

lo-ia.

Ad g.

Voetium.

19

cinatio principiis Ariftotelis innixa pro ver

llratione venditetur,

demon-

nullam fan in me nec dubitabunt quin perfacil id quod ibi pollicitus fum, poffim praeflare. Quseftionis enim folutio non in
fol conclufione confiftit, fed
miffis,

ego fim ejus vitium oftenfurus, nimiam arrogantiam reprehendent,

maxime etiam

in praeetfi

ex quibus

nifi
|

conclufio bene deducatur,

cafu vera effe

poffit,

folutio erit nihilomins illegi-

tima
10

& falfa.
edem pag.
otiojs

Dicis poftca, in

8,

me audere meam

Phi-

lofophiam partim

quibufdam hominibus nullius

Jludii, nullius eruditioni's,

cis obtrudere^.

partim

viris

quibufdam politi^
alis

Addifquc, pag.

9,

me,

dama

timi-

diorem
i5

Jleriles

& &

in folis lujri

mei tenebris animofum , nuper

abortivas nugas meas, velut veram

& meram

Philofophiamj per Medicum quendam in novam aliquam,

fed amen non incelebrem Academiam, explof fcilicet omni antiqu Philofophi, introducere Jeri laboraffe. Ac deinde in Medicum illum excurris, ut ei nomen20

claturam herbae, de qu paulo ante loquutus fum**,

exprobres.

Tandemque de me

fie

concludis

Lepid

hujus hominisj

& adrifum
(iquce

ufque ineptij Philofophiam, in

effe

gratiam juvenlutis
25

ignara non
\

dbet initorum

certaminum quibus Arifoteles

fuus petitur), imo alio-

rum

[quibus mendaciffimus

homo imponere
fi

& fumos
efl^.

venquae
ullis

dere laborat)^ paucis detegere decretum

tantm refpondeo,
a.

te valde errare,

putes

Ad me
&

Le texte continue : quafi ver Theoretic philofophiae efFata, optime lurifconfultis virifque Hiftoriarum aut Grammaticorum Potarum fanis innutritis dijudicari poffnt. {Admiranda Methodus, p. 8-9.)
b.
c.

Voir ci-avant, p.

i5,

note^.
p. 9.

Admiranda Methodus,

20

Epistola

12-14.

unquam meas de

Philofophi cogitationes obtrufifle.

1

Novimus, inquis pag.

quia concionaris
nullius

qu

vis

agilium

manuum adu-

lantifque lingu blanditiis

injit.
;

Tu

fcilicet nofle potes,

&

doces

quantum pofTum, me

ego autem ruri habito, & ab hominum turb femoveo

:

unquam

auribus infidias

feci,

nullos

difcipulos habui, nullos quaefivi, fed potius

unquam fugi. Quin

&

Regius jam

docebat, quae

dudum erat ProfefTor fadus, & ea dicis me per illum in Academiam

10
fi

veftram introducere voluiffe, antequam ipfum un-

quam

fuiflem alloquutus^; atque ideo,

quid

me

habebatj
|eduxerat
illis

totum
;

id

ex fcriptis meis antea vulgatis

neque enim in Philofophiam explicui, fed nonnuUa tantm ejus

idque
vi ingenii fingulari,
iis

fpecimina propofui, ut quifque ex

poffet judicare,
;

i5

utrm

re fu effet, reliqua

mea cogitata cognofcere

utque hoc pado, fi nullis prodeffe poffem, nemini faltem nocerem, & de omnibus bene mererer. (Ut videre
eft in

pag.

&

6 Differtationis de Methodo,

&

in
20

ad P. Dinet^.) Ac certe hadenus ifta fpecimina tt & talium virorum gratiam mihi conciliafine epiftolae

runt, ut
rate hc

eorum me non debeat pnitere. Quae accu-

moneo
editis

ut fcias nullam aliam effe viam ad

opiniones meas impugnandas,

qum

fi

illae

in fcriptis
25

jam me
in
iis

examinentur, oflendaturque aliquid

contineri,

quod

fit

malum

vel falfum. Nullus

ifta in

hc captioni vel fraudi eft locus, fcripta

ho|mi~

num manibus
a. Voir
b.

verfantur, potcft ea quilibct otiof exafi

minarc, atque reprehendere. Sed

t.

quis fingat alia

II, p.

3o5, 3o6 01 S.
ci
i.

Tome

VI, p. 3-4,

VII, p. 602,

1.

ao.

4-I5.

Ad g.
contineri

Voetium.

21
ipfis

in

iis

qum

rever contineantur, vel

praetermiffis ineptas aliquas opiniones,

nuUibi

me

fcriptas,

mihi

velit tribuere,

nemo non

facile

animad-

vertet illum calumniari.

5

10

Antequam verd, ut aispag. 10, per certa capitaordine nov & fuperbijjim Philofophi myjleria proponas, illius Architeum indicare debes^. Quod admodum probo; cm enim ego in epiftol ad P. Dinet, pag. 177'', tuas dotes breviter defcripferim, optimo jure par pari refers, & fane perlibenter audiam mea vitia hc recenferi,

ut

fi

quae forte amici mihi diffimulant, vel propter

benevolentiam non vident, ea ex te addifcam, in

emendationem convitia enim quae certum faciunt te nulla ex iis, quae

:
|

meam jam praemififti, me

fcies,

per gratiam

i5

effe

omiflurum.

Sic ergo incipis.

fuTij

&

ab eo

ipfo

ad tempus Jilentio prefindicatum eft. Renato des Cartes;

illi

Nomen

patria
lis

illi eft

Gallia, orbis

Europei Jidus. Si aliorum

titueji.

fides adhibenda,

nobilijjimus, aut

faltem nobilis

20

Naalium hanc prcerogativam, qu pejjimis acfatuis etiam

nafcendi forte con ingre potejl, non invideo.
nihil affers ex

quo deterior

videri

Hue ufque poffim. Quamvis

enim peffimi & fatui ex optimis quibufque nafcantur, non tamen inde, ut puto, vis inferre minus bene
25

effe

fentiendum de eo qui honeflos habuit parentes,

qui forte ex cacul in gurguftio
eft

qum de eo
tus,

na-

&
Le

inter exercituum

meretrices

&
:

lixas

prima

donne en outre une parenthse .Architectum nomen ejus prodere non audere] indicare debeo. Et il continue immdiatement Nomen ergo. Voir ci-aprs, 1. i6.
a.

texte original

{ne videar

b.

Tome VII,

p.

584,1.8.

22
fuae pietatis

EpISTOLA

15-17.

aliarumque virtutum didicit rudimenta^.

fie.

Pergis autem

Emolumenta

e\jus (nobilitatis) videilli

bimuSj ubi filium legitimum genuerit;

enim quorum
verbo-

haenus pater perhibeturj fubfequentibus annis infelices

nobilitatis

patern
eft

tejes

futuri funt^

Quorum
filiis

rum

nullus

fenfus; neque

enim

illegitimis

quicquam folet detrahere nobilitas jpatris. Et fane, fi quos taies haberem, non negarem nuper enim juvnis fui, & nunc adhuc homo fum, nec unquam cafi;itatis votum feci, nec fandus prse caeteris volui videri
;

10

fed

cm rever
te,

nullos habeam'^, nihil ex tua

ifl:

phrafi

potefl; intelligi, nifi

tantm qud fim

nofi:ris

cselebs.

Nec mi-

ror

qui de Clericis
fi

dicere foies, effe mira-

culum,
fingere

cafl;itatem fervent in clibatu, noluifle

me
i5

illis

faniorem.

Sed reliqua videamus. Internas dotesj inquis,yz iiste-r nebras non laboraret offundere, prdicaremus ipji. In\ge' niofum enim quis eum ejfe neget ? Nec tamen Deus quis
{nifi aliquis

lovem omngen

libidinis architeum cogitet)

habendus

eft,

quemadmodum cci

ejus felatores imperitis

20

perjuadere fiudent. Ingeniofi quoque feu fubdolij nec minus vefani ac furiofi fuerunt, Epicurus, Marcion, Aphon,

Tayanobus, Mnes, Lucianus, Mahometh, David Georgius, MachiavelluSj Iulius

Cfar

Vaninus*^, Campanella,
Silefius,

Godefridus de Valle, Martinus Seidelius

ci/eus

Fran-

25

Davidis, Faufius Socinus , Anfehnus Parmenfis,

a.

Allusion aux origines de Gisbert Voet lui-mme.

Toujours p. lo, Admiranda Methodus. Voir pourtant 1. 1, p. BgS-SgS, et t. III, p. 278, note a. Il s'agit, il est vrai, d'une fUe de Descartes, et non pas d'un fils. d. Descartes corrige ici l'orthographe de VAdmiranda Methodus, qui Voir ci-aprs p. 260-261 de l'dition princeps. donne (p. 11) Vaninius.
b.
c.
:

17-19.

Ad g.

Voetium.

25

Door Faujius, Henr. Cornlius Agrippa, R. Lipman MulhuJtnuSj loannes Torrenius, quamvis vulgaris & illitteratus pior , aliique fine numro,

&
5

Tuovipou cofjLULaTo.

omnes avpe ouTiavol Non unm ngenium quem ad un-

10

guem perfeum reddit,fpe enim mal habitat''. Ex quibus omnibus nhil video elici pofle, nili qud fatearis me non efle plan ingenio defti|tutum & aliquos effe qui me non contemnant, quod nimis invidiofo nomine exprimis, fingendo illos me facere apud alios Deum. Nec examino an effc/ubdolum & ingeniofum idem fint;
;

nec an folum ingenium quem ad unguem perfeftum reddat fatis ell qud non etiam reddat magis imper:

fedum,
i5

ut, opinor,

concdes.
1

Haec ver adhuc fubiungis, pag.

ocajicne vir
nofter

Cceterum, qu

ingeniofus philofophar inceperit,

liquida affirmare
locus dandus Jitj
ejfe : ut hic

non poffum. Conjectur probabili Ji diceremfub Ignaii Loyol Jidere natum

enim fuperjitiof fe molitus ejifundamenta,

in bello
ta

pojquam contujs membris de murali aut navali

20

coron indipifcend defperaret

nofter, poft militi

non long tyrocinia, defperans Marefchalli aut Legati

mperium, fultus qualifcunque mathefeos prftdio, novam philofophiam, ut novum ad gloriam iter, meditari cpit.
|

Exfuperftitione trophum erigere dubo proculftudujfet,

25

nifi infirmitatis
tiens,

fu confcius,

vir fibul aut cuculli

impaali-

indomitam libidinem proditricem hypocrifeos

metuijfet.

quando

Quse cm fatearis efle tantn conjeduras tuas, hoc ell, efle omne peffimum quod de me
fingere potuifti, nihil inde inferri poteft,
nifi te
:

3o

efl'e
a.

admodum

felicem

Pidorem nec Potam

non fumpt

Admiranda Methodus,

suite, p. lo-ii.

24

EpISTOLA

19-ao.

enim

libertate quidlibet pro arbitrio imaginandi, certe

longe alia ad inftitutum tuum aptiora excogitare debuiffes.

Sed tandem, pag.

12, tranfis
;

ad eos, quos vocas

Philofophiae meae feftatores

velle aliquos habere, uteris

utque dicas

me

videri
:

hac phrafi pereleganti

quofdam

Author

ejus (Philofophiae) videri vult

decepijfe,

& ad deliriorum oLy.toizo'ki^pertraxiJJe^. Quippe non fatis

tantm diceres illos decipi & infanire, qui aliquas ex meis opinionibus probant, fed, ut magis credatur, fingis me ipfum id jadare. Ac deinde in illos inveheris. Sed quia nullam adhuc Philofophiam edidi quse habere poflit fedatores, & ii qui ex fpeciminibus me editis de ill quam promifi non maie fperant, funt taies ut me defcnfione non egeant,
effet convitii,
fi
|

10

i5

nihil

de

illis

dicam. (Notet, quaefo, leftor haec

initia

fcripta

effe,

Cartejianam
poflea vero

cm nondum fufpicarer Philofophiam fub alio qum Voetii nomine prodituram

;

non

fuiffe

mutata, quia, ut

fatis infra

oftendetur, ipfa nihilomins eft Votio tribuenda)^.

a.

20

Le

qu'il
I.

texte original continue ainsi (et ce passage est intressant, en ce complte une phrase cite ci-avant par Descartes lui-mme, p. 19,
:

Cterum lo-i 3) fi eos confideremus, aut devotos ignorantice fratres, aut improvidos adole/centes, aut minus idoneos philofophicorum effatorum judices deprehendemus. Quis enim tribus quatuorve viris, alis fummis,

fed negotiis

rei

cumque
(fie

alias Novellas,

communis diftriiffimis, qui Cartefiana oracula ut quafad tdium animo gravioribus curis obortum

pro obrutum) diluendum audiunt

tt viris dois, qui

& legunt, fidem adhibere velit, prce omnem tatem philofophicis facris impendcrunt, eaque

quotidie adhuc non fine applaufu traant.

(Pag.
. .

12.)

Vient ensuite une

phrase cite ci-avant,

p. 20,

1.

a-3

Novimus.

infit.

Et ceci encore

Sed forte aliquis ex ordine Profefforum Cartcfio adhrere videtur? Quid tum? In quo orbis angulo una hirundo unquam ver fecit ? (Pag. 12.) b. Toute cette parenthse est imprime, dans l'dition princeps en italiques. Elle a t ajoute

manifestement par Descartes, aprs

qu'il

eut

ao-aa.

Ad G.

VOETIUM.

25

Rogo tantm ut confideres quidnam in hac fcripti tui parte, in qu me depingere, ac fi non omnia, cert
prapcipua

mea

vitia

enumerare

ftuduifti,
|

quaeque hc

tota exfcripta
5

ell,

contineatur, ex

quo prudens ledor

pofit judicare, illa epitheta

quibus paul ante viderat

me

te ornari, perfonae meae convenire.

Nempe,
,

in

vitia

mea inquirendo

nihil aliud invenifti

nifi

qudd
non

Jim natione Gallus, ex

plan ingenio
10

honejlis parentibus natus,

dejitutus,

quoique vivant clebs,

& fultus

qualifcunque Mathe/eos prjidioj novam mditer Philofo-

phiam, de qujam aliqui non malfperant. Nominas au-

tem mefcurram,

enebrionem, fiultum,

dama timidiorem,

ad rifum ufque ineptum, mendacijjimum, fumivendulum. Et cm haec omnia in duabus primis paginis, in quii5

bus de me agere cpifti, habeantur, verifimile eft adhuc plura & forte indigniora in fequentibus repertum iri. Quae fi effutita effent ab ebriof muliere, vel

ab irato caupone, riderentur; fed cm fcripta & typis mandata fint Theologo, Ecclefiae fuse Paftore, qui
I

30

religiofiflimus

&

pientiflimus vult videri, quique aliis

praeefle deberet

exemplo, non dicam manfuetudinis,

fed faltem moderationis,
poflint

humilitatis, patientiae, charitatis, ne forte faftidias

iflas veteris Ecclefiae virtutes,

clementiae, gravi tatis,

a5

non video qu ratione

excufari.

enim Philofophia, in quam inveheris, mala efifet, quod nullibi adhuc ofl;endifti, nec unquam oflendes quae tamen tanta in ill perverfitas fingi poteft, ut ideo
Etfi
:

connaissance de tout l'ouvrage Admiranda Methodus, dont il n'avai entre les mains, lorsqu'il crivait cette premire partie, que les 144 premires pages. Voir ci-avant, p. i3, note a.

i6

Epistola

22-14.

ejus author atrociffimis convitiis debeat profcindi

Philofophia quae
quserifolet, nihil

me aliifque omnibus ejus ftudiofis aliud eft qum cognitio earum veri-

tatum, quse naturali lumine percipi poffunt,

nis ufibus prodeffe
ftius,
:

& huma5

ado ut nullum fludium honenullum hominedi|gnius, nullumque etiam in hac

vit utilius effe poffit. Philofophia

autem

illa

vulgaris,

Academiis docetur, eft tantm congeries qusedam opinionum, maxim ex parte dubiarum, ut ex continuis difputationibus, quibus exagitari folent, apparet; atque inutilium, ut longa experientia jam docuit nemo enim unquam ex materi prima,
quae in fcholis
:

&

10

formis fubftantialibus, qualitatibus occultis, & talibus,

aliquid in

ufum fuum

convertit.
eft,

Quapropter nullo
ut
ii

modo
iftas,

rationi

confentaneum

qui opiniones

quas ipfimet fatentur

eft circa

effe incertas, didicerunt,

alios odio habeant, quia certiores invenire conantur.

Odiofum quidem
innovare
:

quia

cm

Religionem aliquid velle quifque illam,quam ampleditur,

dicat fe credere inftitutam effe Deo, qui errare

poteft, nihil
|

non

ao

ex confequenti crdit in e poffe novari,

,

quod non
ultro

malum. Sed circa Philofophiam quam fatentur omnes nondumab hominibus fatis fciri,
fit

ac multis egregiis inventis augeri poffe, nihil laudabilius eft,

a.

qum

effe

Novatorem^. Dices

fortaffe te

aS

teurs

>
>

Dans VAdmiranda Methodus, on lit ce curieux passage sur les nova At qum infeliciter intrim omnes Ariftotelico-maftiges cum ipf
:
:

menie

(vo quippe Platone falutabatur Ariftoteles) congrediantur, ex inanibus corum conatibus liquct ne quid enim dicam de antiquis Philofophi adverfariis, quas, quaefo, tencbras fapientix foli objicere

potuerunt Ramus, utcrque Patricius, Bern.Tilcfius (c), fententiae antiquorum Philofophorum interpolator ineptus Baffo, pcr difputandi pruriginem Athcifmo proximus Nicol. Taurellus, & ejus felator quamvis

24-25.

Ad g.
illos

Voetium.

27
veri in Phi;

non

quidem vituperare, qui aliquid

lofophi invenerunt, fed

me nihil

taie inveniffe

quod

tamen, ut fpero, nunquam probabis. Sed

invenerim
:

efto, nihil

an ideo

convitiis, potis

qum

veni

&

amic admonitione, dignus eram ? Crede mihi, Domine Voti, nihil hc aliud prudens leftor judicabit,

qum te, dum

incenfum

haec fcriberes, tanto maledicendi ftudio

fuiffe,

ut neque quid te deceret, neque quid

verum aut

verifimile effet, confideraris.

10

\De fais

Voetii, ex quibus ejus virtutes primm

noffe cpi.

Pars Secunda.

Quia ver non

fine cauf,
i5

folent

homines

ita in alios invehi

tibi

ne quam forte culp me videar

de-

diffe,

omnia, quae mihi tecum haenus intercefferunt,

20

commemorabo. Nunquam te, quod fciam, fum alloquutus, necdum mihi facie es notus, ac de te non magis cogitabam, qum de iis qui nondum funt nati, cm primm mihi nunciatum eft, te folere inter Atheos me numerare profefforemque De Roy, quem
breviter
;

norant homines multa docere, qu3e

cum

opinionibus
te

meis conveniebant, iniquiffimis machinationibus

haut aequis palbus Gorlaeus ? Quin & Lulliftarum Paracelfxftarumque & chimerica Fratrum Rofeae Crucis caterva ? Unum Ramum fi excipias, reliqui aut duos felatores aut neminem habent illique aliqui adhaerent, non qud Ariftotelem (quanquam conatus fuit) proftraverit, aut ejus philofophiam luce fu obfcuraverit ; fed quoniam methodum indicaffe videtur, cujus fubfidio quis fliciter per Peripatetica latifundia progredi poteft. (Pag. 6-7.) Voir t. I, p. i58, 1. 17-24.
:

28
impugnari.
diligentis,

Epistola

25-37.

Hoc vero me

impulit, ut de rei veritate

hoc moveret, inquirerem. Sed quantum ad rem, non dubia

quid te ad
|

& quidnam hominis efles,

tuae in

erat

Thefes
in

Regium jam extabant*,

&

egre5

novam Philofophiam judicium brevi poftea fiiiteditum^. Quantum autem ad mores, audiebam te
gium
efle

admodum

diligentem

& affiduum in

muniis omni;

bus

Minifterii ac Profeffionis tuae

obeundis te fsepius

concionari, faepius docere, faepius difputare,

liquos tuos collegas
;

qum
,

re10

fupercilio etiam
;

voce

geflu

majorem pietatem
ut

prae te ferre

tantoque videri zelo

ardere pro veritate ac puritate religionis tuae tuend,

non modo

leviffima quaeque vitia, praefertim potenvitiis

tiorum, fed ea etiam, quse multis pro

bentur,

non ha,

fumm cum

feveritate reprehenderes

&

in

i5

omnes

t diflentientes

vehementiffim difputares ac

ad te tanquam unum ex Prophetis aut Apoftolis fufpiciendum fi nulla mihi dubitatio remanfiflet ex eo, qud fcirem me te injufliffim inter Atheos numerari. Sed quia
declamares. Quae
fan
|

me

impu

lifTent

20

interdum etiam viri boni, mal ab aliis perfuafi, vel non fatis prudenter judicantes, falli poflunt, unum

duobus neceffarium

putabam ut vel efles rvera fandiiimus, etfi forte non fatis prudens, vel (ignofce nullum mitius verbum ad rei veritatem exprimendam invenienti) hypocrita neque enim cum iflis doeffe
:
:

25

tibus,

quas in

te effe

audiebam, mediocritatem ullam

confiftere pofTe judicabam.
illis

in virtutibus

aut
c
487.
t.

vitiis

Utrum autem
a.

duobus
VII,

verum

effet,

evidentis

Tome

III, p.

b. Ibid., p. 35 1, et

p. 590,

i.

ai.

27-29-

Ad g.
iis,

Voetium.

29

Regium molitus es. Scivi enim quo pado, cm primm Academiai Reor fuifti'', fubit majorem qum an|te amicitiam cum
poftea perfpexi ex
quae in
illo colueris,
5

& effeceris

ut

ei,

quoties vellet, publicas

li:

difputationes habere liceret,

cuerat,
nifi fpeciali
fit,

quod nunquam antea

facultate magiftratu impetrat

quia nempe, ut

duo ejus CoUegae, Phyficus

& Me-

dicus^, dolebant

ne quid
10

iis

docere fuis diverfa, &, authoritatis per iltas difputationes accede-

eum multa

ret,

verebantur.

i5

quo pado ille, pro magno beneficio id habens, ufque ade te coluerit, ut Thefes omnes, quas illo tempore difputandas propofuit, eas fcilicet in quibus integram Phyfiologiam fuam complexus efl, tibi, antequam typis mandarentur, legendas, examinandas emendandafque tradiderit. Neque hoc potes inficiari paucula enim, quse tibi minus placebant, manu propri notafti, eaque ille omnia, ut voluifti, mutavit; & non dubito quin nunc adhuc fcriptum tuum inter ejus
Scivi etiam
:

20

adverfaria fervetur.

25

Sed fan mihi valde fuit mirum, qud cm nuper hoc ipfum & alia nonnulla, quae melis fcire dbet qum caeteri, ab illo quaefivifTem, nihil aliud refponderit, qum fe non pofTe mecum agere de iflis rbus. Cujus refponfi ab alio amico rationem quaerens, audivi Regio antea didum effe, aliquem magiftratu ei
I

Aprs molitus
(/'' dit.).

ligne

non la lo Aprs vees,

rebantur,

mme remarque.

20 Aprs fervetur, idem.

a.

Le

b.

16 mars 1641. Voir t. III, p. 366, etc. Arnoldus Senguerdius, professeur de physique,

et

Wilhelmus

Stra-

tenus, professeur de mdecine.

uvres, ni.

jo
culpae imputare,

Epistola

29-31.

qud ego nonnulla de

effe,

te in Epift.

ad

P. Dinet fcripfiflem^, quae vix

potuifTe.

Quod verum

ab alio videbar difcere nequaquam poflum fufpi-

cari

quis enim credat tantam tibi effe poteflatem in

e urbe, in qu es peregrinus, ut

quemcunque

vis,

etiam ex an ti quis civibus,

tis^,

&

honeftis parentibus na-

publie poffis infamare, falfifque judiciis condem;

nare

illi

autem,

quem

fie lae|fifli,

ne injuriarum qui?

dem
fane
vel

te

acceptarum, non dicam publie queri, fed

Et
10

privatim amico fuo hiftoriam narrare permittatur

omnes veftri magiftratus, qui vel aliquo alloquio faltem fam mihi funt noti ", tam prudentes & tam
amantes
effe fcio, ut nihil

aequi

unquam

taie ipfis in
:

mentem venire potuerit. Ac etiam

illo

res ipfa indicat

ab
i5

enim tempore ilipendium ejus pro fecund vice

dici curaffe, ut illum, alis

auxerunt**. Sed potis crediderim, te per amicos id

Regio

non tipiidum,

fed

magiftratui fuo valde obfequentem, hoc

refaceres,
es,

& impedires

ne plura,

pao perterquorum tibi confcius

ao

mihi narraret.

quomodo, poftquam ita omnem Regii Phyfiologiam Thefibus ejus comprehenfam examinaffes & non im|probaffes, ille quafdam alias Thefes fecit, in quibus cm nihil ullius momenti contineretur, quod non jam ante in iis quas videras pofuiffet, ideoque non opera pretium effe judicaflet eas tibi,
Scivi praeterea,
a.

25

b.
tius,
c.

Voir t. VII, p. 582, 1. 17 et suiv. Rcgius tait d'Utrecht mme, n le 19 juillet iSgS, tandis que Voen Heusden, le 3 mars, ne demeurait Utrecht que depuis 1634.

Notamment Van dcr Hoolck

t.

et

Van der Leew. Voir

t.

III, p. 509,

note a.
d. Voir
III, p. 60.

31.33.

Ad g.

Voetium.

}i

antequam ederentur, oflendere, tu ftatim ex verbulo, quod in iis invenilli, ab ufu fcholarum nonnihil remoto, qud nempe hominem, ratione partium, quarum una fine ali effe poteil, ens per accidens dixiflet, Quooccafionem cpifli eum palam impugnandi modo, antequam illse ultimae ejus Thefes publie difputarentur, monitus fuerit quibufdam ex fuis au"*.

ditoribus, tuos minari fe plaufibus difputationem tur-

baturos
10

ideque

ille te

convenerit, monueritque, ac

quoniam eras Academiae Redor, illas turbas authoritate tua impedires. Quomo|do tune, etiamfi ejus Thefes vidiffes, nondum tamen illi fignificaris quicquam in iis contineri, quod tibi difpliceret. Quorogarit ut,

modo
i5

in ill difputatione Thefis de ente

per accidens

fuerit agitata,

&

poil aliquid filentii, ut fcilicet propo-

nens rationes fuas exponeret, intempeftivis ftrepitibus auditorium fuerit repletum. Quomodo tu Redor ibi aflans, immotus, non aliter

Qum fi du ra filex
20

autfiet Marpefia ca utes^j

nec voce, nec geftu, nec vultu ftrepitus iftos compefcere conatus fis. Quod tamen miror; quantumvis enim
tibi grati elTent, officii

lare

tamen tui erat contrarium fimunec video cur tam immotus tune fueris, nifi quia

fciebas illos quibus fiebant, vel minimis nutibus tuis

2 5

efife

obfequuturos. Quomoldo,

cm

poftea Regius in-

tellexit te dicere

verbum

illud de ente

per accidens in

Theologiam impingere, domum tuam iverit, ibique tibi afiirmarit fe paratum effe illud ex arbitrio tuo emena.

Tome

III, p. 462,

b. Virgile,

489, etc. Enide, VI, 470.

52

EpISTOLA

'

33-35.

dare, ac publie profiteri fe, uti res erat,

& clar poftea

Quod idem
eft

in fu ad tuas Thefes refponfione oftendit, nihil adver-

fs veflram religionem verbo illo tentafle.

etiam eoram
fus.

aliis

Theologis, tuis CoUegis,

profefil5

Quomodo

nihilominus llatim poftea thefes in

lum per triduum difputandas confcripferis, & in ipfo earum titulo verbum illud de ente per accidens, tanquam SS. Facultate Theologic haerefeos damnatum, oftentare volueris; in Thefibus autem impugnris tantm Regii opiniones de formis fubftantialibus de motu
,

lo

terrae,

de fanguinis circu|latione, & talibus quae ad Phyficam & Medicinam, non autem ullo modo ad tuam Theologiam pertinebant^ & quas tamen pris non re;

prehenderas,

cm ille tibi fuas Thefes,

in quibus de

iis
i5

emendandas. Quomodo etiam carmen ftudiofo nefcio quo in laudem tuarum Thefium fieri vel curaveris, vel cert permiferis, idque te praefente fuerit in Academi diftributum in quo carmin Regius expreff delignabatur hoc verbo, Regium faum &c., atque indigniffimis convitiis profcindebatur. Denique fcivi reliqua omnia, quae jam in
agebat, legendas dederat
:

&

20

epiftolad P. Dinet enarravi.

Ex quibus fateor

me nullam eximiam

pietatem in

te

deprehendere potuifle. Neque enim dubium eft, quin vel amicitiam erga Regium initio fimulris, ut illum tant facilis poftea incautum & nihil te metuen|

25

tem circumvenires
violaris,

vel cert,

fi

fuit vera,

quin illam

cm primm

putafti te
(/'"*

habere aliquam occa-

22 Aprs enarravi, non la ligne

t.

dit.).

Tome

III, p. 487.

35-37.

Ad g.
ipfi

Voetium.

jj
efl

fionem

nocendi.

Quorum

utrumvis

odiofum.

Neque

hc ullum pietatis

te excufes. Etfi
mififfet
5

zelum potes praetendere, quo enim quantumvis graves errores cornad illum,

(quos nullos commiferat), quse pietas, quse cha-

ritas Chriftiana, quis zelus impellebat te

cm

ultro emendationem,
bat,
jus,

qualemcunque velles, promitte-

non audiendum,

&

ipfum intrim, contra omne

10

dcorum, publicis Difputationibus per triduum deridendum ? Ut nempe, fi res, ut fperabas, fucceffiffet, ille fu Profeffione ac bon fam, fine ull fu culp, per folam calumniam tuam privaretur. An, quaelo, il|la efl in veflr Academi Reftoris pofas,

&

&

teilas,

ut

ei liceat, infcio

Magiftratu, Thefes, de e fa-

cultate
i5

quam non

profitetur, publie defendere, atque

ibi

quemcunque

voluerit ex fuis Collegis infamare,

atque praeterea etiam judicium fub nomine totius Aademiae publie edere ad ejus dodrinam condemnan-

dam ?
ao

Dices procul dubio Magiftratum

juffifle

ut fen-

tentiam veftram de Regii doftrin diceretis. Sed non

ideo
juffit,

nec voluit, ut illam, tanquam

fi

legitimum

fuiffet
fuit,

judicium, vulgaretis.

Quod

voluit,

optimum

nempe ut, quandoquidem de Regii dodrin querebamini, veftras omnes in illum rationes proferretis,
ut Regius deinde ad ipfas refponderet, ac poftea, utra5

que parte audit, ut par erat, ipfe Magillratus judicaret. Quod autem|tu fecifti, excufari non poteft. Nullas rationes uUius momenti attuliili, nullas habuifti, & nihilominus Collegam tuum, inauditum, in quem tibi nihil erat juris, non dubitafti condemnare cm tamen,
:

3o

ut fcias, in hac cauf, in qu de nova Philofophi quae1 1

Aprs privaretur, non

uvres.
III.

la ligne

( z*^'

dit.).

34
ftio eft,

Epistola

37-39.

neque

tu,

neque ulli

alii

ex

iis,

qui vel veterem

Philofophiam docent, vel aliquas alias fcientias ei a'nnexas, quales funt Theologia Scholaflica & Medicina,
judices idonei effe poffitis, fed tantm vel accufatores
vel rei. Putat Regius fe opiniones in Philofophi vul5

garibus veriores habre

tis,

vos, qui illas difcere

non vul-

nec forte etiam poteftis, id negatis. Utris credendum ? Non vobis profed, nec Regio fed illis tantm,
;

qui, neutri parti addidi, utriufque rationes audiverint

&

exa|minarint.
illo

Quod

ver

omnium maxime

eft

miquod

10

rum, in tuo

judicio pofuifti, vos rejicere novam ijam

fciliet,

Philofophiam

(meam

&

Regii), propterea

ex e varice^falfce

& abfurd opiniones

,

confequantur, pu-

gnantescum orthodox Theologia^, Et tamen nullas taies

confequentias afFerre potuifti quamvis in Senatu veftro
1

Academico unus
repugnabat,
petierit.

juris ProfefToribus

'',

qui judicio

ifti

cm

illud ibi propofuifti, eas expreff te

Sed contra Regius folidiffim in fu ad tuas

thefes refponlione probaverat, opiniones fuas Philo-

fophicas melis,
gi convenire.

qum

vulgo receptas,

cum Theolo-

20

Qu3e omnia cm mihi nota effent, atque etiam long plura, neque enim hc pofTum cunfta recenfere, moleft ferre

non debes, qud eorum partem

nihil

obi|ter in
25

qudam
in
2

epiftol, quae
;

tune forte erat fub praelo% ex-

preflerim

me
1

feceras,

enim mitius agere potui ad ea, quae refutanda. Nec fan in ill epiftol,
la ligne (/'* dit.).

Aprs convenire, non

a.

Tome

VII,

p.

592,

1.

25, p. 593,

1.

8.

b. Ibid., p.
c.

590, note a.
t.

Lettre au P. Dinet. Voir

VII, p. 582,

1.

i5-i6.

39-4.

Ad g.

Voetium.

j j

quam fcribebam ad unum ex patribus Societatis Jesu, quos tu nunquam fine adjundo aliquo convitio foies nominare, me tibi blandiri decuiffet. Praeter hoc autem nihil unquam in te vel feci vel tentavi, ex quo
mihi
irafci potueris;

atque ideo acerbitas

ftyli,

hc in

me

uteris, nulli merito

meo

tribui poteft.

qu Sed

forte aliae ejus funt caufse, quas ex ledione fequen-

tium agnofcemus.

De
I

Philofophiae Cartefianae capite primo &fecundo,

10

Pars Tertia.
Initio primi capitis ais,

paces non

ejfe^^

ficque

me Philofophi omnes ca^ de me loqueris, pag. 14 & 15

:

ut candidus

&

fallendi ftudio alienijffimus videatur, r-

vera autem omnia errata infelicibus difcipulis hebetique

i5

eorum ingenio imputare

gravi vultu

pojffit: in ipfo

philofophi veftiejjfe,

hulo omnia ingnia myjieriorum fuorum capacia non

& oraione,

quo vir quantivis pretii habeatur,

pronunciat. Ubi te peto,

quandonam me
:

ifla

gravi

vultu pronunciantem audiveris

20

ut enim jam monui,

non concionor, nec doceo. Nempe id habes ex meis fcriptis, citas enim Refp. quartas ad Med., pag. 289 ea qu in prima Meditatione ac edit. EIz., ubi dixi**
:

reliquis (quin|que fcilicet Meditationibus) continentur,

Cartefian Philofophi a. C'est le titre mme du chapitre i Section I omnes capaces non funt, ejusfeator omnium qu didicit ohlivifci dbet, {Admiranda Methodus, p. 14.) Tome VII de la prsente dition, b. Lire pag. 284^ et non pag. 389.
, :

p. 247,1. 8-10.

j6

EpISTOLA

4i-4.

ad omnium captum non effe accommodata. Verm haec citatio non pro te eil, fed contra te cm enim id fcrip;

ferim peculiariter de

illis

Meditationibus, quae tantm

perexiguam & omnium difficillimam Philofophiae partem continent, inferre potis debuifles, non idem de tot effe putandum. Sed fateor tamen perlibenter, non omnes ejus effe capaces hocque non ideo nuUibi
;

qud verum non fit, fed quia fuiffet fuperfluum. Quae enim fcientia, quae difciplina, quae ars tam facilis, ut ejus omnes fint capaces ? Quid autem ind infcripfi,

lo

fers

Nempe me

velle omnia Philofophice

me

errata

infelicibus difcipulis tribuere.

Sed omnes fciunt

nifi

me nihil

unquam de
blie editis.

Philofophi tradidiffe,

in fcriptis pu-

An

ergo etiam fcriptorum meo|rum errata

i5

difcipulis tribuentur?

Pag. 17, progrederis ad criteria , fecundm qu in nova, ut a'is, fupcrbicefcho ingnia cenfentur. Dicifque,
ea effe potijfimiim quinque, hoc,
capitibus ordine pcnfetanda.

&

quatuor fubfequentibus

Deinde pag. iS,prij7ium ais eie^ J poj/t, futurus fcilicet difcipulus, onmium, qu ab aliis didicit, oblivifci. Quae verba curalli aliis typis excudi, ut ex meis fcriptis defumpta videantur, nempe
ex pag. 16
pag.
5

20

&

17 Differtationis de

Methodo%
^,

&

ex

refponfionis ad feptimas objediones

7, 21, 23

& etiam
25

ibidem ex paginis

&

24*=,

quia

ifta

ca paul ant citaveras''. Atqui

a.

cm

in

omnia loiis omnibus

b.

Tome VI de cette dition, p. Tome VII, p. 475, 1. 10-19.

la ciiaiidii

i5.

c. Ibid.f p.

454, p. 466 et p. 468.

d. Voici

cmicrc

Quanquam autem, fecundm M. Tullium,

virum non tantm

nitaiis

ciifertum,
cft,

argumcntum

fed etiam judiciojum, nicmoria inligne divieamquc ut tliecam ac capfamcruditionis in maf;no

pretio habcre foienl, quotquot

unquam

inter erudilos cenferi voluerunt

4a-44.

Ad g.

Voetium.

}7

10

nullum verbum habeatur de oblivione, fed tantm de praejudiciis tollendis, ut neque ullo alio in laco ex meis fcriptis hinc leftor facile agnofcet, quanta fides citationibus tuis fit adhijbenda. Long enim aliud eft praejudicia, \e opiniones temer ante receptas, deponere, hoc eft definere iis affenfum praebere, quod voluntate noftr tantm pendet, atque omnino requiritur ad prima Philofophiae fundamenta jacienda; & aliud, eorum oblivifci, quod fer nunquam eft in noftr poteftate. Sed cm primae thefes, quas unquam in tu
:

Academi
cuiflTet

edideris, egerint de praejudiciis,

&
;

multis

aliis in locis

ea rejicienda effe confeffus

fis,

non deideo

me - te reprehendi, quod id fcripfiffem &

aliud quid mihi affingere maluifti,

i5

quod uberiorem

criminandi materiam fuppeditaret.

Quae reliqua in hoc capite habes, non funt relatu digna, neque aliud probant, qum te, ut fide & probitate, ita
fatis

etiam prudenti

&

logic tu naturali
efiTe

non

uti,|cm homini,

quem

pris dixifti

ingenio-

jo

fum *,

ineptias affingas, quae de eo credi

non poflint. Ut
qu
ignorant^.

etiam quod, pag. 22, referas verba Epiftolae Apoftoli

Judae, V. 10, de
iis

qui calumniantur ea

Renatus des Cartes tamen, ut ipfe pluribus fidt digniffimis viris dixit & tejlatus fuit, per intgras viginti annos in eo occupatus fuit, ut omnium eorum, qu unquam didicerat, oblivifci pojffit. Imo hoc faciendum sffe, fedul monet in Methodo Gallic dita, Anno lSy, pag. j6 & ly, agnofcitque id dogma fuum in refponfione ad Objeiones feptimas, pag. 32 Edit. El^. Videantur amplis ejufdem Refponfonis pag. 7, 21, 23 & 24. Hinc in fchola ejus pnma.futuri difcipuli nota eft, fi poffit omnium quae ab aliis didicit, oblivifci. [Admiranda Methodus, p. 17-18.) a. Voir ci-avant, p. 22, 1. 17-18. b. Videat ver bonus vir, ne, fecundm primum Philofophi imaginari principium, iis accenfendusfit, quos nott Apoftolus ludas, v. lo, Epiftol. Cathol,, qud calumniarentur ea, quae ignorabant. {Admiranda Methodus, p. 33.)

j8

Epistola

44-46.

Nemo
illam
fcire

enim, videns quo pao in Philofophiam

meam
cm

inveharis,

non

ftatim illa in te retorquet

quia

nunquam videris,

utpote

quam nondum vulgavi,

5

ipfam plan non potes. In fecundo capite, pag. 27, proponis fecundam legem, in quam ais meos difcipulos, quos vocas delriorum myflas, jurare, hanc fcilicet Cum lihris nullum unquam nobis futurum commercum. Sed in quibus tabu:

lis

fcriptam illam inveneris, quo audiveris, unde

eduxeris,

nufquam

oflendis, nec potes.

Neque haud
fi

10

dubi negligeres probationes tuas afferre,

beres hc enim
;
|

quas ha-

& in pagina

fequenti duo loca refers

ex meis

fcriptis, fed nihil

ad rem facientia,
epifl.

& ipforum
i5

etiam fenfum pervertis. Primus eft ex pag. 16 j

ad

P.

Dinet, ubi dxi

non

potuiffe nimis diu id expeari ab

fene,

dum

quod ab

aliis in

homine nonmultis faeculis non efl

:

praeftitum* .

fuadet,

Tu ver de me fie quaeris anfibiperhominem nondum fenem, ut de feipfo loquitur

20

ad Dinetum, pag. i63, omnium rerum naturalium exaiam & minime fallacem experientiam habere po(fe? Tanquam fi exeo, qud dixerim hominem nondum
in Epijol

quoque mihi fint tribuenda. Quo artificio facile etiam potuififes tuam legem ex meis fcriptis educere, fi, exempli cauf, quia in edem epillol
fenemy reliqua

25

Authorum rum libris, ut

libros nominavi, dixififes

Cum

autho-

ipfe de iis loquitur in Epijol

ad Dinetum,

pag. 200, nul\lum unquam futurum nobis commercium.

14 Aprs pervertis, non la ligne (/"
t.

dit.).

Tome

VII, p. 576,

1.

18-20^

46-47-

Ad g.
locum

Voetium.

59

Non
quenti,

meliori fide vel magis appofit, in pagina ferefers, in

quo

dixi

me quandam
difficultates
:

exin

coluifle

methodum ad

quaflibet

fcientiis refolvendas^ ,

cm

ais

haud magis poteft

quajlibet difficultates in fcientiis refolvere {ut

omnium

Renatus de fe ipfo gloriatur in Epij. Ded. Mdit. pag, 5. Ed. E^.). Tanquam fi idem
ineptiffimus
j

Thrafonum

Methodum excolere ad aliquid praeftandum, & jadare fe illud omnino prseftare poffe.
effet

10

De

ufu librorum

&

Voetii dorin.

Pars Quarta.
Si

autem

cire voluiffes

quid de

libris

rever fenti-

rem, lgre poteras paginam feptimam diflertationis de Methodo, in qu ex|preffe dixi, nos eundem ex
>5

bonorum librorum ledione frudum percipere, atque ex coUoquio magnorum virorum qui eos compofuerunt; ac forte etiam aliquant majorem,prop-

20

qud non quafcunque obvias, ut in familiari colloquio, fed felediores tantm cogitationes fuas fcriptis folent exprimere ^ Unde etiam forte aliquid in ufum tuum potuiffes convertere, li ex adverfo confideraffes malorum librorum nimis frequentem leftionem, non minus qum malorum hominum confortium, noxiam effe. Nam, quantum colligo ex tuis
terea
.

2^

fcriptis, tria prsecipu

a.

gnera librorum foies evolvere,

b.

Tome VII, p. 3, 1. 22-24. Tome VI, p. 5, 1. 25-3o. Cf.

ibid., p. 542,

1.

26-3o.

40

Epistola

47-49.

qusehinc cognoviffes non nifiadmodum parce ac caut

effe attingenda.

improborum & nugacium, quos limul jungo vix enim uUus eft plan nugax fine aliqu mi|ftur improbitatis. Nullus autem ab Atheo, vel Libertino, vel nugatore Cabalift, vel Mago, aliove impoftore fcriptus unquam fuit, quem non videri velis perlegiffe. Atque id de quibufdam red oftendis intgra enim eorum argumenta fcriptis tuis intermifces. Secundum eft contentioforum, quorum faepe Authores ob ftudia partium fe mutu convitiis lacerare pietatem putant. Hujufque generis tam multos citare foies, ut, fi vel quartam eorum partem legifti, prascipuum tempus vitae tuae inter jurgia & rixas infumere debueris. Non quidem affirmo omnes ejufmodi libros malos eflfe qui enim veritatem propugnant, & non nifi in vitia invehuntur, funt laudandi fed tam en puto non nimim effe legendos, quoniam ea eft naturae noftrae

Primum
:

eft

10

i5

infirmitas, ut multi faepe

ipf vitiorum prohibitione

20

ad

amanda incitentur. Non etiam dico Theologis aliifve nunquam utile efife malos libros videre, cm fcilicet eorum ofiicium eft illos refutare vel emendare; fed hoc non nifi rar ufuvenit. Atque, ut nemo unquam homines pefte laborantes animi tantm cauf invifit fie, ad folam multae lelionis famam aucupanilla
:

25

dam, nullus vir pius malos libros folet leitare; funt enim profed contagiofi. Quin & hoc ipfum in me jam experior cm enim ad hanc fcribendam epiftolam
:

neceffe fuerit, ut aliqua ex tuis fcriptis evolverem,

2

Aprs attingenda, non

la ligne

{i"

dit.).

9 Aprs

intermif-

ces,

mme remarque.

49-51.

Ad g.

Voetium.

41

quaedam ftylo meo ind acceffit, quam vix poffum emendare; atque hoc nomine veniam peto, qud hc aliquant duris loquar, qum mea ferat
fcabrities

confuetudo.
5

Tertium librorum genus

eft

locorum commu|nium,
,

10

compendiorum indicum, & talium, qui ex variis aliorum authorum fententiis conflati funt, quofque etiamfi non malos putem, nec plan contemnendos, nullum tamen alium eorum ufum admitto, qum ut juvent ad ea interdum in memoriam revocanda, quae antea didicimus libris pricommentariorum
,

mariis, ex quibus funt exfcripti.

Nam

fane qui, fonti-

i5

bus negledis, ad rivulos iflos tantm accedunt, non nifi turbidas aquas ex ipfis hauriunt, nec uUam veram eruditionem confequuntur. Quidquid enim prsecipui eft in fcriptis praeftantium ingeniorum, non in hac aut
ill fententi,

quae poffit exfcribi, continetur, fed ex

;

integro corpore orationis exurgit

neque

id ftatim

ex

prima
ao

leftione, fed paulatim ex frequenti

&

fsepius

non advertentes addifci|mus, & tanquam in proprium fuccum convertimus. Te autem in locis comiterat,

munibus,

& commentariis, & lexicis, talibufque

eft

evol-

vendis efle valde exercitatum, manifeftum

fcriptis, in
25

ex tuis
ita

quibus faepiffime

illos citas.

Sed non

poflum deprehendere, te cum libris illis primariis, quibus omnis vera eruditio quae legendo acquiri poteft dependet, magnam confuetudinem habere. Quamvis enim eos etiam interdum in teftes fumas, quia tamen ut plurimum non fatis appofit id facis, eofque cum 3a aliis longe inferioris fortis abfque deledu permifces,
4 Aprs confuetudo, non
la ligne

{/"

dit.).

42
nonvideris
faepe inter

EpISTOLA
illos legiffe, fed

51-53.

tantm ipforum verba ex

aliquo tranfcriptore habere.

Ac

praetere, ut

ii,

qui

odoratos pulvillos jacent, non poffunt non

aliquid ex

eorum

fragranti retinere

fie difficile

mihi
5

videtur

fummorum virorum lucubrationes

legi,

ab aliquo

tamenpoftea in ejus fcriptis nihil fimile ipforum ftylo reperiri. Sed ignofce ingnue verum dicenti multa legi ex fcriptis tuis, atqui nullam unquam in iis reperi ratiocinationem, nullam que cogi:

multm

&

tationem, quae non humilis effet aut vulgaris, nullam,

quae virum ingeniofum vel eruditum redoleret.

lo

Eruditum dico, non dotum fi enim dotrinae nomine vis omnia, quae ex libris addifcuntur, tam mala
:

qum bona,
:

contineri, te doliflimum effe lubens fatei5

bor video enim te fabulas de Leviathan*, & impias nugas nefcio cujus Bonaventurae de Periers'', & talia quamplurima fatis legiffe. Per eruditum autem intelligo illum tantm, qui fl;udio & cultur ingenium morefque
fuos perpolivit. Talemque eruditionem,

cu quorumlibet librorum, fed fol dione, eque iterat & frquente, itemque colloquiis eorum qui jam funt eruditi, quando iis frui nobis licet,
1 1

non promifoptimorum le|

20

Aprs redoleret, non

la ligne

(/''*

dit.).

a.

Lviathan, monstre de la Bible [Livre de Job), pris aussi pour Satan

par quelques Talmudistes.

b.

impiiffimus

Voef {Di/put.felect., t. I, p. 199) parle du Cymbalum Mundi, liber , dit-il, de Bonavcnture des Priers, d'aprs k P. Mersenne

[Qujliones in Gnes., c. I, ver, i, col. 669-674; la feuille o devrait se trouver le passage en question manque presque tous les exemplaires, un carton en tient la place). Il n'y avait encore cette date que deux ditions

du Cymbalum Mundi Benoist Bonyn, i538,

rition par le

i"

Paris, Jean

Morin, i537,

pet. in-8

2*

Lyon,

in-8, l'ouvrage
et

Parlement de Paris,

ayant t condamn ds son appales exemplaires dtruits.

53-55.

Ad g.

Voetium.

45

ac denique affidu virtutum contemplatione atque inveftigatione veritatis, comparari mihi perfuadeo.

At

communibus & indicibus & lexicis dodrinam quaerunt, multis quidem rbus memoriam fuam brevi tempore implere poflunt, fed non idep fapientiores nec meliores evadunt. Quin
quantum ad
illos,

qui tantm in locis

contra,
tio

rationum concatenacontineatur, fed omnia vel authoritate, vel ad fumin libris

iftis

cm nulla

mum brevibus
lo

fyllogifmis decidantur

qui

dodrinam

fuam ex
habere,

iis

petunt,

omnium

fcriptorum authoritati ex

aequo credere afluefcunt,

nili
|

eorumque deledum nullum

que
i5

ita

quatenus ftudiapartium eos movent; atpaulatim ratione naturali red uti dedifcunt,

artificialemque ac fophiilicam in ejus

tuunt.
in

locum

fublli-

Neque enim, ut fcias, verus ille ufus rationis, quo omnis eruditio, omnis bona mens, omnis
fapientia continetur, in disjundis fyllogifmis

humana

ao

circumfped & accurat complexione eorum omnium, quae ad quaefitarum veritatum cognitionem requiruntur. Et cm haec vix unquam poffint exprimi fyllogifmis, nili multi fimul nedantur, certum eil eos, qui tantm disjundis utuntur, fer femper aliquam partem eorum, quae fimul fpedanda
confiftit, fed

tantm

in

funt, omittere, ficque afluefcere inconfiderantise, ac

25

dedifcere

bonam mentem. Cmque

|

interea fe valde

dodos

putent, propterea

aliis fcripta funt,

qud multa ex iis, quae ab memori tenent, & iis credunt, hinc

infulfiffimam arrogantiam
runt.
3o

Atque

fi

infuper

& ver psedagogicam acquiimprobis, nugacibus, & contenmultum incumbant, quamvis

tiofis fcriptis

legendis

illos

natura non malos nec plan ingenio deflitutos

44
genuiffet, vix poffent
ligni, infulfi,

EpISTOLA

55-5^.

tamen

ift

cultur

non reddi m-

importuni.
eft

naturam etiam ad id plurimum conferre gnera enim illa librorum, qu2e diflinxi, folent effe inter fe permifta, & faepe apud unum eundemque authorem, quaedam mala, qusedam nugacia, quaedam bona & ab illo ipfo excogitata, quaedam ab aliis exfcripta reperiuntur, fed pro diverfo ingenio ledorum, tanquam apes & araneae ex floribus, uni folum mel, alii folum venenum ex iis excer|punt unde fit ut ftudio literarum, qui funt ad bonum propenfi, meliores & fapientiores qui autem ad malum, dtriores & ftultiores vadant. Illi autem ab iftis hac nota certiffim dignofcuntur, qud quifque frequentior fit in iis libris evolvendis, in quibus plura ingenio fuo convenientia potefi: invenire. Sed & moribus etiam qum maxime difl;ant ut enim maie
;
:

Quanquam profedo fatendum

lo

i5

infi;ituti

arrogantes, pertinaces,

&

iracundi effe fo;

lent, fie

econtra ver eruditi

nunquam fuperbiunt

funt enim confcii humanae infirmitatis,

&

quae fciunt,

ao

non magni
ciles,

aefl;imant,

fed cogitant long plura effe,

quae ignorant; atque ideo etiam funt ingenui

&

do-

femperque parati veritates fibi nondum cognitas addifcere; ac denique ingenium ad varia fledere affueti, non poffunt non effe mites, benigni & humani. Atquc hi quidem cm intelligant veram erudilioncm non folis libris penderc, illam etiam privat meditatione, vel vario ncgotiorum ufu, & virorum prac|

fiantium familiaritate,
inier libros
a

fibi

compara'e fatagunt, nec

fit,

femper vcrfantur; unde

la ligne

ut ab imperitis

3o

Aprs importuni, non

(z"

dit.).

57-59.

Ad g.
non

Voetium.
fufpiciantur, fed,
fi

45
privati

ratione dodrinae fuae

vivant, vel plan ignorentur, vel

tantm ut boni paatque

ita

tresfamilias

& homines non ftulti fpedentur,

immifceant,
effe facile
aliis

prseftantiffima ingnia faepe in occulto latent. Si

5

autem

fe civilibus negotiis

quidem pruden-

tiores

&

humaniores
fi

deprehenduntur; fed
ingenii culturae tribui

hoc potis eorum

folet.
fint, nifi
10

naturae,

qum

Ac denique,

ad aliquod docendi munus vocati

prudenti negligenti efficiant, ut fupra colleli-

gas fuos fajpere non videantur, vix ab eorum invidi

beri effe poflunt.

Qui autem valde multum ac femper mal ftuduerunt, tam parum habere folent bonae mentis, ut quando contingit eos ex humili famili ortos
i5

nuliumque literarum ope lucrum facere, paffim plbe contemnantur, & ex nimi librorum leftione infanire putentur. Sed quando in juventute, priufquam
effe,

fatis nofci poffent,

aliquod docendi vel concionandi

munus
20

affequuti funt, nullo negotio

permagnam apud
fibi

imperitos dodrinae famam atque authoritatem

cum

tempore conciliant. Multum enim valet apud vulgus hoc praejudicium, qud quis Magiftratu, aliifve quo-

rum

interefl,

fit

publie deledus ad alios inftituendos;

ita

ac deinde ex multis

deleis non poffunt plebeii

il|los effe

homines non exiftimare

25

dodiffimos^ qui

aliis

confidentis ea, quae dicunt, affirmant,

profitentur,

& plura fe fcire

iftis

&

denique faepius ac prolixis Collegis

;

fuis laudari folent

quae tria fere femper in

maie

dodis advertunt.
3o

Nam

primo,

cm

null ratione, fed

iis

fol authoritate ducantur, quicquid in

authoribus,

quos
fibi

fibi

fequendos affumpferunt, inveniunt, tanquam

plan certum
UVRES.
111.

&

exploratum jaftant;

&

quia nef,a

46
ciunt quaenam fmt,
funt ignorari,
contineri
fibi

Epistot.a
qii?e

59.GU

ab eruditis

fine

dedecore pof-

omniumque rerum
ipfi

fcicntiam in libris

perfuadent, omnifcii videri volunt;

&
&
5

denique,

cm

non laudent,
iis

nifi

quos

fibi

aliquo

modo
nempe
tur,

fimiles putant, ab
aliis

vice verf laudantur,

frquenter etiam ab
hi

mediocriter eruditis,
|

cm

cuipiam alteri, quo eruditione fuperaninvidentes, putant fe ejus famam pofic minuere,
anteponant

maximis laudibus extollant. Quibus de caufis initio quidem fol plbe, fed paulatim etiam peritioribus, qui eos ipfi non

illos ei

& qum

10

norunt, fed aliorum tcftimoniis credunt, dodiffimi

efle

fupponuntur.

Et
fit

quidem,

fi

quis ex

eorum numro
uti affuetus,

reperiatur, qui

prse caiteris laboriofus, diligens^ ardens, loquax,

&

i5

Sophiftarum Dialedic

agnofco; quique munera docendi in

qualem Academi

te effe

&

con-

cionandi in templo fimul obtineat, ut facis; qui inter

concionandum, non

in vulgaria plebis vitia, fed in ad-

verfarios fuse religionis,

fiunt, affidu invehatur,

&

in ea, qure potentioribus

iracundivS,

20

& nunc
;

nunc

ridi-

plebem fuam divcrfimod commoveat, ut te fa|cere audivi qui frquentes in Academi Thefes proponat, omnes contrariarum partium eruditos ad eas impugnandas invitet, cmque non comparent (ut fane nunquam, nifi vebnt explodi, debent comparcre), magnos de illis triumphos canat, ut te fadum fuiffo omnes fciunt; qui multos cdat
culis verbis utendo,

25

libros, fed tali

%lo,

c^ tt

Authorum
/"
dil.).

ciiationibus
3o

interrupto fcriptos, ut,

1

cm

neminc fine fafiidio Icgi

(

Apri fuoponuntur, non

la iffnc

61-63.

Ad g.

Voetium.
fint

47
boni,

poffint,

nemo etiam examinet an

quod

tuis

plurimum contingit; qui denique in omnes, qui vel in minim re ipfi rpugnant, aut tantm non applaudunt, tanquam in hoftes infenfiffimos infurgat, eofque concionibus ac fcriptis fuis qum maxime infmes reddere conetur, qu via multos de te filere vel etiam non mirum eft, quod ille invitos te laudare cogiili
ut
:

ad fummam eruditionis famam fummamque authoritatem inter fuos perveniat, neque, quod illam conferj

10

vet,

quamdiu
forte

cm

nemine deteguntur. Sed nimi potenti fu excaecatus tam multos

ejus artes
;

laedit,

ut aliqui operse pretium putent ipfas patefacere

cmque tam
ab
1

inexcufabiles errores committit, ut etiam

perfacil cognofcantur
:

illiteratis
fi

valde

mirum

tandem immerit ift fu fam & potenti non excideret. Etfi enim talis homo plerifque ex auditoribus fuis in templo, & ex difcipulis in Academi fit pergratus ii tamen femel animadvertant, quantum ab eo detrimenti debeant timere, fummopere ipfum
effet,
:

20

averfabuntur.

Video quidem de ufu librorum

me

ab inflituto fermone, qui tantm fuit, magis ac magis recedere. Sed

,

25

hoc forte non reprejhendes quia pofl;quam adhuc pauca de concionibus & difcipulorum inllitutione fubjunxero, habebis hc omnia uno in loco, quae circa

tuam eruditionem notatu digna mihi

ciones igitur
ifl;ius

videntur.

Con-

me defcripti, populo folent placere quoniam ea eft omnium hominum natura, ut non modo ad hilaritatem, fed maxime
Doloris,
;

modo

3o

etiam ad quoflibet

triftes

animi affedus commoveri

deledentur

hinc tragdise, non minus

qum come-

48
diae, in

EpISTOLA
theatris

63-65.

&

ferae fe

locum inveniunt; hinc olim homines mutu laniantes in ludis publicis fpedain alios

bantur; hinc denique concionator, qui auditores fuos

ad iram

& odium

homines

excitt, prsefertim
5

in potentiores,

quibus

fatis
;

fu fponte infimse fortis

homines folent invidere vel in eos quibus de religione diflentiunt, quos ut bellorum caufas jam oderunt quamvis nihil egregii dicat, nihil boni, ac fsepe etiam ilatum controveriiae, de qu difputat, nulli intelligant, modo tantm audaer, vehementer, copiof
|

10

loquatur,

& varias

convitiorum phrafes, humiles,

ridi-

culas, inauditas, orationi fuse adfpergat,

majore cum ftudio devot plbe auditur, magis amatur, magis laudatur, qum alii mult eloquentiores, fed qui eam non tam ad alina vitia odio habenda, qum ad propria emendanda adhortantur. Hi enim, quod ipfi difille ver tantm quod placet. Ac plicet, proponunt
;

i5

fane
ritae,

magnum
quod

efl

folatium turbse, non malae, fed impeirafci,

talis
20

poffit

aliquando pi commoveri, pi
:

pi potentiores afpernari
viri fuafu, vel

quicquid enim facit

exemplo,

id

pium

putat. Audit ab ejus

fcribat
,

di|fcipulis

qum multos
:

libros

quantafque
dodiffimus,
25

vidorias de quibuflibet adverfariis in difputationibus

fuis reportet

non

poteft dubitare quin

fit

non enim novit ifta diflinguere. Ut etiam ejus vehementiam in concionando, & libertatem in optimatibus
reprehendendis, ab eximi fanditate ac prophetico

quodam
cipit ut

zelo putat proficifci.

Quas ob caufas eum

fuf-

ducem hortatoremque pracipuum, fi forte fibi unquam vel potentioribus fit refiflendum, vel in adverfarios fuae religionis fit dimicandum & quidquid ille
;

3o

65-67.

Ad g.

Voetium.

49

fuadere voluerit,
eft

fummo cum
fit

ardore exequi femper

parata.

An
5

vero utile

Reipublicse talem aliquem

Con-

cionatorem in e

non meum eft inquirere. Satis fciunt illi, qui ejus curam gerunt, quid expdit. Non etiam examino an bonum fit, homines illiteratos
verfari,
(

audire multas controverfiarum minutias, quas fine

ullo falutis fuae detrimento poffunt ignorare
fatis
10
;

nec an

accurat

illas

ex concionibus poflint addifcere;

iis,

nec an reft doceantur ab

qui

non tam rationes

;

exponunt, qiim in perfonas conviciantur

nec an

pium fit & humanum odifle aliquos homines, propterea quod nobis in religione difTentiunt. Sed tantm affirmo omnem animi commotionem ad iram, odium
i5

20

quantumvis jufta fit ejus caufa, femper maxime noxiam effe illi ipfi, qui fie commovetur: itaenim fumus natur comparaii, ut parvo ufu magnam proclivitatem ad pravos afFedus acquiramus; & qui vel femel fe ad iram commoveri paflus eft ob juftam caufam, hoc ipfo multo paratior eft ad ali vice irafcendum etiam ob injuftam. Audiunt mulierculae in templo virum, quem fapientiiimum & fandiffimum exiftimant, in alios homines declamantem, difputantem, convitiantem rem, de qu agit, ut plurimum non
&L

fixas,

25

intelligunt; nihilque melius habent

quod agant, qum

3o

commotiones pio afFedu imitentur, iifque (imiles in fe excitent, unde fit ut poftea, domum reverfae, ob minimas quafque caufas rixentur. Necviri meliorem ind frudum reportant, ii praefertim, qui controverfias iftas utcunque intelligentes, non poftunt
ut
ejus
2

omnes

Aprs parata, non

la ligne

(/"

dit.).

JO

EpISTOLA
iplis

67-69.

non aliquando de

contendere

cum

familiaribus

ubique occurrunt, & ind ad jurgia, inimicitias, interdumque etiam, qui vilioris funt fortis, ad vulnera deveniunt. Adderem
fuis alii religion! addidis, quales hc

publica diffidia
oriri,

&

bella ex talibus e|tiam caufis poffe

iilis

eofque folere in bellis

qui talium

qum maxime

peri-

clitari,

Doftorum

fapientiae confili,

eorum

Sed plures ejufmodi concionatores non novi, nec ab uno aliquo tantm mali exiftimo effe metuendum,mod tamen ne multos habeat difcipulos fui fimiles, qui poftea etiam concionntur. Verm enim ver qu ratione adolefcentes tuae curae commiflbs inflituas, plan ignoro, nec unquam fui ufque ade curiofus, ut e de re inquirerem fed artes, quibus te uti ex fcriptis tuis deprehendo, & quaconfilia fequuntur.
, ;

10

i5

rum nomine

imperiti te

dodum putant,

taies efe

mihi

videntur, ut eas viliffima multa ingnia perfacil pof-

ipfarumque ope tu fimiles reddi, non autem prseftantiora. Prima ex iftis artibus eft puerilis illa Dialedica, cujus ope olim Sophiflac, nullam folifint addifcere,
|

20

dam

fcientiam habentes, dcqulibet re copiof difTere:

bant ac difputabant. Hujus trs pracipua^ funt partes

prima continet locos, ex quibus rationcs petantur; fccunda formas fyllogifmorum, quibus illrc vcfliantur,
ut mcliorcs appareant; ac tertia diilindioncs, quibus
25

advcrfariorum argumenta cludanlur. Et quidcm ii, qui promptae (^ calida funt imaginationis, fed nullius judicii,

quales pucri effe folcnt, pofint intra paucos

dics

magnum
illis cfl

iflius

artis

ufum acquirere
rci

perfacil
3o

cnim

confidcrarc fcparatim

cnjunibct pro-

pofiix-

nomcn, dcfinitioncm, genus,

fpccics, fimilitu-

69-7'-

Ad g.

Voetium.

dines, difFerentias, contraria, adjunfta, antecedentia,

confequentia,

&

reliqua ejufmodi, quai vulg in To-

picis recenfentur.

Cmque tan|tm

volunt differere, H
locis fuppeditat,
;

quidquid
5

ipfis

unufquifque ex

iftis

multumque loqui poiTunt autem aliquam opinionem velint probare, nulla eft tam parum verifimilis, pro qu non poffint ex iifdem multas rationeSj non quidem firmas, fed faltem quae numerum
efutiant, diu

faciant, colligere; ac deinde,

10

fi

fit

difputandum, eas
Polfuntque eodem
fi

facile in fyllogifmos concinnant.

modo ad
funt inter

quallibet objediones refpondere,

tantm

fint inftrudi viginti vel triginta

illa,

diilindionibus, quales
&.

quae confiderantur dired

indired,

fpeculativ
1

&

pradic, externe

&

interne, ac fimiles,

quibus in omni difficultate locum invenient,

modo tan-

audaderuti non erubefcant. Hoc autem, ut facile eft pueris, aliifve, qui fol poUent imaginandi facultate, fie cert fieri non poteft ab uUo, qui aliquid habeat judicii five bonae mentis omnes enim rationes

tm

ipiis

20

& objedionum

folutiones, quae

cm

ex intima ipfius

difficultatis confideratione erui

non

poffunt, ab extern

locorum iftorum infpedione petuntur, fere femper funt futiles & ineptae. Sed quia ex multis auditoribus
perpauci funt, qui earum inanitatem advertant, prae25

cipue circa quaeftiones vulgaris Philofophiae, de qui-

bus meliores dari non folent

ift

inde

fit

ut

ii,

qui arte

utuntur, facile ad aliquam dodrinae atque ingenii

eft,

famam perveniant. Et ideo damnofiffima tm adultis, fed praefertim junioribus,

3o

non tan-

qui,

dum

ei

afTuefcunt,
quifit,

&

ex opinione dorinae, per ipfam ac-

fuperbiunt, rationem

fuam naturalem,

quae

{2

Epistola

71-74.

alioquin aetate poflet matu|refcere, plan corrumpunt.

Ars

altra,

quam

in fcriptis tuis adverto, ea eft, cu-

jus ope de qulibet re propofit libres componis, quos imperiti dodrin refertiffimos arbitrantur;

eamque
5

etiam tui difcipuli, fine uU eruditione, polTunt imi-

tantm videant indices variorum librorum, praefertim eorum, in quibus plures alii libri citantur; & poftquam promifcu collegerint omnia, quae de re, quam tradandam fufcipiunt, in ipfis inveniunt, qualiacunque tandem fint, ea fecundm ordinem locorum communium difponant, adjundis nominibus omnium Authorum, quibus aliquid defumpferunt, ac etiam
tari,
fi

10

aliorum, qui ab

iis

laudantur.

Ita,

exempli cauf,

fi

de
5

Atheifmo velint fcribere, quicquid in coUedionibus fuis invenient de nominis iftius fignificatione, id fcribent primo loco, fecundo ejus fynonyma, tertio fpecies vel gradus, atque ita confequenter, caufas, effedus, adjunda, figna, contraria &c.; qu ratione nullum vel minimum verbum ab ullo Authore excerpferint, cui non aliquem locum in opre fuo inveniant nam & omnes homines, quos fcient ab aliquibus aliis fuiffe Atheos vocatos, ibi poterunt recenfere, ac, fi quos forte legerint eorum libros valde nugaces& improbos, intgra ipforum argumenta exfcribere, ac etiam quafcunque de iis hiftoriolas aut fabellas nullius momenti narrare. Quin etiam, fi cui occulte mal velint, poterunt libr omnia, qu de ipfo vera efi!e, vel ab aliis
|

20

25

credi exifiimabunt, intcr Atheifmi figna vel caufas nu-

merare

nec refcrt

(i

laudabilia

fint,
:

&

ab omni
|

tali

fufpicionc

qum maxime remota

facile

enim

ipfis

3o

aliquid mali de fuo adjungcnt, ratione cujus in

malam

74-76.

Ad g.
poffint. Ita
fi

Voetium.

jj

partem fumi

quem

oderint, qui credatur

nonnihil ingenii habere, ac Peripateticam Philofo-

phiam non magni

5

facere, nec libris, in quibus conti-

netur, valde uti, fed peculiarem

Methodum

excolere

ad quaerendam veritatem, jamque aliqua ejus fpecimina exhibuiffe, dicent omnes ingeniofos & excellentes,
alioqui natur myjas, Atheos ejjefolere; ac recenfebunt

inter caufas Atheifmi perverfam

lo

fe Jolis & infe nafcentibus bonis gnitionem de novo fabricare volunt; itemque Prtenfam
libertatem phlofophandi, Promjfam perfeonem

Methodum illorum, qui contenti omnem inde co-

&

in"

novationem omnium fcientiarum, Gloriationem

& fpem
in

faam de inauditis
i5

&

admirandis Methodis, dogmatis,

inventis &c.;

diatisj fubtilitatibuSj

Spcimen jud\cii
ut ex

fcientiarum defeibuSj Aut inventi non tam novi,

quam
iis

nova vefte induti,

&

quaelibet alia ejufmodi

poftea poffint inferre illum,

efle,

quem
aliis

oderunt,

Atheum

unam

fcilicet

calumniam
fi

calumniis confirut

mantes. Nec refert

ao

fibi ipfis

contradicant, dicentes
j

uno

in loco prjudiciorum depofitionem

mens

fit

inftar

tabul raf,

effe

prparationem ad Atheifmum,
:

&

in alio Det cognitionem nobis ejfe congenitam

unde

fe-

quitur

eam

praejudiciis impediri five obfcurari, atque

illuflrari.

ideo illorum depofitione

a5

Nec etiam
concludi

refert,
:

fi

ex ipforum verbis eos Atheos

fi

effe

poffit
fit

ut

ic2int prtenfam refutationem Atheifmi, quae

libris

e de re maie
nocentijjimum,

confutis, effe prcetextum fubtilijjimum

&

quo Athei venenum fuum fpargunt,

libros peffim confuant,
|

&

intrim
3o

ipfi taies
fit

in

quibus

nuUum

verbum, quo Atheifmus impugnetur, fed contra multa, quibus perfuadeatur, ut cm ajunt prae-

{4

Epistola

76-78

ftantiflimo ingenio praeditos folere efle Atheos,

& varia

dant eorum exempla,

&

praecipuas ipforum rationes

docent ac nufquam rfutant. Sed

obfervare, quod imperitis
eft

unum tantm debent

5

obfervatu facillimum,

nempe
reddi

ut ne quid egregii,

poffit, vel

ex

feipfis

quo leflor eruditior promant vel ex authoribus

& ex

exfcribant. Poflunt quidem,

ftio

cm

aliqua occurrit quse-

nuUius momenti, & quse paucis verbis relolvi poffit, prolixe de ill difputare, omnemque fuam Dialedicam in ipf intricand confumere. Poffunt & alias
ejufmodi permultas recenfere. At quantum ad prsecipuam, quse eft de Dei exiftenti, fateantur quidem eam

10

non

debe|re omitti, nec fol authoritate facrse Scrip-

turae, fed

potiffimum rationibus philofophicis

diligenter,

efle proi5

bandam. Verm caveant

aggrediantur
;

ne id

ullibi facere

&

potis, ut mali Medici, qui, vera

&

mplicia remdia ignorantes,

vel inutilium vel
:

magn pharmacorum

noxiorum multitudine folent segros fuos fatigare ita cm ad rem erit veniendum, dicant ad refiftendum Atheifmo valde multa requiri, & praeter facrarum literarum accuratam cognitionem, haben-

20

dam

efl*e

fcientiam univerfalem unverfalium, imprims

Metaphyjcaniy Pneumatcam, Phyjcam, generalem Ajronomiarrij

Geographiam, Opticam,

&fpeculationes defonis,
hjio25

ponderbus &c. ; temque notltiam parttcularium, feu

riam anttquam, novellam ; ac denique longam inftruant

Bibliothecam contra Atheos, in

quam etiam

ali-

Authoribus, quos pris ut Atheifmi fufpeftos traduxerint. Quae omnia fi obferillis ipfis

quos reponant ex

vent, fcripta tuis fimillima

fiel lis,

qui tua de

ill re,

component, ut manifeftum quatuor libellis comprehenfa,

3o

78-80.

Ad g.

Voetium.

5 5

vel etiam alia paffim lgre dignabuntur.

Sed fi qui eos

idcirco pluris faciendos putent, valde fallentur.

Exponerem adhuc alias artes, quibus ad craffa volumina, non tam dodrin qum convitiis referta, in quoflibet adverfarios tuos componenda, uti foies fed quia magis ad mores, qum ad eruditionem fpeftant, de ipfis hoc in loco tacebo.
;

De

Philofophiae Cartefianse tertio capite

& fequentibus

ufque ad pag, 144.

10

Pars Quinta.

Hadenus non
libri,
I

potui dubitare, quin velles te hujus

Philofophia Cartejana infcripti,

:

Authorem pro-

fiteri

non tantm quia fex prima ejus folia miffa funt ad me tanquam tua, & audivi operarum corredionem
eft

i5

ex sedibus tuis proficifci; fed praecipu, quia flylus

manifeft
taies te

tuus, phrafes convitiorum

tam

variae ac

uno fciuntur, & caufa fcribendi, nempe ad impugnandam epiftolam meam ad P. Dinet, quae fere
fola ex meis fcriptis in foliis
iilis

citatur, tibi eft

pe-

20

2 5

neque enim alius, quantumvis tibi amicus, mihi tam vehementer ob iftam epiftolam poflet irafci & jam dudum in Senatu veftro Academico, cm Collegas tuos ad Judicium, quod Academiae nomine vulgafti, defendendum hortabaris, palm profeflus es, te tuse caufse ill in re non defuturum, hoc eft, te in me efl*efcripturum. Verm tamen quia, in pag. jj, Auculiaris
;

Aprs

fallentur,

non

la ligne

(/"

dit.).

56
thor*
ait fe in

EpISTOLA

80-81.

extremo Belgi angulo docere, ac pag. 57

nominat
colendunij

te

affirmem,

fuum Prceptorem inftar parentis ternum non ero tam inurbanus, ut aliud e de re qum id quod tu ipfe cred voles. Excufarem
tibi

etiam me, qud

qui ie

fuperiora tribuerim
fit

fed

cm

ille,

Authorem

proftetur,

tuusdifcipulus,

& liber,

non in ifto Belgii angulo, in quo ait fe docere, fed apud vos^ imprimatur, nemo putabit ejus errores tibi effe minus imputandos, qum fi Authordicereris. Vel cert, fi cui videaris minus peccafle contra dcorum, qud convitia Theologo indigna alieno potius qum fub tuo nomine vulgaris eidem hoc ipfo videberis minus probus, qud non ira tantm & impetu, fed
:

10

meditato confilio

&

aftuti ufus fis

ad tua de

difta fpar|genda. Intrim autem, ut fcias

me maleme aliquid

i5

non amplis fingula capita feorfim examinabo, fed reliqua omnia fimul percurram, fummatimque meum de iis judicium exponam. In prima fedione, Author videtur omnia comprehonoris nomini tuo
detulifife,

ao

hendiflTe, quae

contra noftram Philofophiam potuerat

:

tune excogitare nam in fecund conatur refutare objediones, five refpondere ad ea, quae putat pro ipf
dici pofTe. Et

quidem prima

feftio continet

capita

in
a.

quorum primo, ait me

velle, ut meidifipuli

omnium

i5

Martinus ScHOOOtius Philofophice in Academ. Groningo-Oman, comme il se nomme lui-mme en tte de la Prface, laquelle d'ailleurs ne fut imprime qu'en dernier lieu, et ne pouvait tre connue de Descanes, qui n'avait reu que les six premires feuilles, avant l'impression complte du volume. Voir ci-avant, p. 54, 1. 13-14 et p. i3,
dica Profejjor
note
b.
a.

Le

lieu

d'impression est Utrecht

p. 5,

Ultraiecti,

Ex

Officina Joannis

van Waefberge. Voir ci-avant,

note a.

8i-8a.

Ad g.

Voetium.

57

obliv/cantur^; in fecundo, ut libris bellum indicant^.

Quse duo an vera lint, jam oftenfum eft. In tertio, ui me tanquam alterum Pythagoramfufpiciant,im adorent^,

&
5

quicquid dixero, pro vero habeant. In quarto,

ut

fpei ple\nijntj

&me omnium dubiorum enodationem

fint,

ex-

peent^. In quinto denique, ut omnes

nant^.

Quae an verifimilia

pr fe contemnemo non videt.

10

autem fedione (faltem ab ejus initio ufque ad paginam 144, quae eft ultima earum quas legi), 10 capita continentur. In quorum primo a\t frujra nos
In fecund

jaare Philofophiam nojram

effe

antiquam ^ In fecundo,

fruftra etiam jaari ejus evidentiam^. In ttio ^fruJra

rurjus jaari difcipulorum progrejfus^ In quarto, ver bis
.

tantm nobis vulgarem Philofophiam impugnari' Et in

.

Aprs

videt,

non

la ligne (/" dit.).

a. Caput I Cartejian Philofophi omnes capaces non funt, ejus fetor omnium quce didicit oblivifci dbet. (Pag. 14.) b. Cap. II Cartefianus difcipulus libris bellum indicere dbet, & fi ex
: :

lis

profecerit, Jedulo
Cap. III
:

dijfimulare. (Pag. 26.)

Renatum des Cartes Pyhagoram fufpicere, im adorare dbet. (Pag. 3i.)

c.

Cartefianus Philofophus

ut alterum

d. Cap. IV Cartefian philofophice Jeator fpei plenus effe dbet, & magifiro omnium dubiorum enodationem aliquando exfpeare. (Pag. 43.) e. Cap.V Cartefianus philofophus, exemplo prceptoris, omnes homines pr fe contemnere dbet. (Pag. 52.) f. Cap. I Quomodo philofophica dogmata principiis natur notis refpondeant. Fruftra Cartefius qualicumque fu philofophi antiquitatis
:

gloriam afferere ftudet. (Pag. 59.) De philofophicorum dogmatum evidenti. Cartefius fucum g. Cap. W facit obtrudendo evidentiam propofitionis pro evidenti probationis. Quo fine hoc faciat? {Pg. 'jo.) h. Cap. III Fruftra Cartefiani ad afferendam philofophi fu evidentiam difcipulorum progreffus jaant. Hominibus mifericordi dignis
: :

nullus invidet. (Pag. 79.) i. Cap. lAntiqu & recept philofophi nullum periculum Cartefio imminet, quoniam verbis tantm ab eo oppugnatur: qu occafione oftenditur,

quot modis philofophia

illa infeliciter

variis oppugnarifolet. (Pag. 87.)

Epistola

82-84.

quinto, nos cum e congredi non poffe, quia ejus terminos ignoramus^ Quae quamvis vera effent, non ideo feque.

retur Philofophiam noftram effe rejiciendam. Deinde

in principio fexti capitis^, ait lapdem Lydium,

adquem
5

nova Carte\Ji Philofophia omnia fua fcita

plorat, ejje quintuplicem
:

&

dogmata exdif-

Experientiam nempe, Rationem,

Algebram, Geometriam,

& Mechanicam;'\h\QV[\c^Q
quam
ait

nos non juvare. In feptimo*^, contra Rationem. In odavo**, contra Geometriam & Algebram. Ac in nono*^, contra Mechanicam ;
ferit contra Experientiam,

10

Ledor perfpicax non poffit de meo philofophandi modo non bene fentire. Denique in decimo capite^, vult oftendere, qu folerti meas opiniones probem, aitque me Jmplicem
fed

tam

acut, ut ex ipfo ejus fcripto

narrationem vice demonftrationis obtrudere, multum deferre propojitionis evidenti, acfingere hypothefes.
In his

i5

vult

autem omnibus narrt tantm ea, quae de me credi, hoc eft, omnium peffima, quae vel ille ipfe

val ejus adjutores potue|runt excogitare,

16 Aprs hypothefes, non la ligne
:

nuUamque

{/'"'

dit.).

Fliciter cum antiqu philofophi dogmatibus Cartejiani a. Cap. V congredi non pojfunt, quoniam neque ea, neque terminos, quitus proponuntur, exploratos habent. (Pag. 97.)
Cartejiani, ciim fint infelicijfimi experimentijce, exprib. Cap. VI menta tamen philofophi fu amujfim ejfc cupiunt. (Pag. 106.) Ratio, quamjaat Carte/tus, non eji ratio abjlradive, fed c. Cap. VII
:
1

fubjeive, in eo ipfo fcilicet conjiderata. (Pag. 117.) Cartefian philofophi neque Geometri neque ab d. Cap. VIII Algebr ulla perfeio accder e potefi. (Pag. 122.)
:

c.

Cap. IX

Cartefiani inepte

Mechanicam fuam phyfiulogi normam

Spcimen Mechanic talis exhibetur. (Pag. i?o.) Cartefiani fimplicem narrationem vice demonflrationis f. Cap. X obtrudunt : tantm quoque deferunt propofitionis evidenti : fmgunt hypothefes, eafque citra probationem ullam obtrudentes, dogmata & conclufiones ex iis educere inflituunt, (Pag. i38.)
ejfeflatuunt.
:

84-86.

Ad g.

Voetium.

59

plan aert eorum probationem, vel cert nullam,

quam non

facile quilibet ex
effe

larum virium
bationis

nud ejus infpedione nulcognofcat. Ut cm in cap. fecundo

propofitionis,

fedionis fecundse, diftinguendo inter evidentiam pro5

& evidentiam
Ac

unamque

prolixe

mihi concedendo, vult ex hoc folo videri alteram jure

negare.
in cap. quinto,

ad probandum

me &

Re-

gium ignorare terminos Philofophice

affert
10

Peripateticse,

tantm verba Regii de

:

fe ipfo loquentis

hoc

pad:o

Dudum fcholarum

Philofophiam, fe non accuratif-

femy faltem mediocriter perdidicimus ; urgetque illud

mediocriter pag. 102 ufque ad pag. 106, quia contendit illam,

non mediocriter, fed qum accuratiffim

hoc
ell,

fciri

debere. Saepiffime autem, loco probationis, petit

i5

me

quaeftiones,

nugatur

nam, exempli cauf,

pag. 45, petit me generaliter alicujus nodi Philofophici facilem & expeditam folutionem flatimque fibi
;

objiciens,

me

videri velle

jam aliquas

in

Meteorolo-

gicis dediile,
20

non

oftendit eas falfas effe, nec

quidem

ipfas examint, fed ait X.2cni\xm fidem non effe adhiben-

dam

aretalogo proprias laudes ad naufeam ufque buc^

cinanti.

Quod idem
fi

pari jure, de quibuilibet novis

fi

folutionibus, dicere poiTet,

quas darem; ideoque

ineptus effem,
25

ad ullas ejus quseftiones refpondere

dignarer.

3o

tantm non omittam, nempe apparere quidem ex toto libri contextu nullum alium effe Authoris fcopum, qum ut opiniones meas convellat, & ea quae de te fcripfi in Ep. ad P. Dinet refellat; fed tamen illum verfari tantm in generalibus & fiditiis, ut Calumniatores folent, nec unquam ad particularia
I

Unum

6o
devenire,
nifi

Epistola

86-87.

tantm

in tribus locis,

ad ea quae de
fpedant.

te fcripii,

& alia
1

quorum primus duo ad meas opiniones

Horum unus

eft

pag.
:

18,

ubi negat verum efle hune

in

meum
exiftit.

fyllogifmum

Cujus idea

me

eft,

illud ipfum

Sed nec

ifta

verba uUibi

me

fcripta funt, nec

iis

ullam formam fyllogifmi continent, nec quidquam

affine

unquam

cogitavi, nec etiam

1

locum defignat ex
10

quo illa defumplit. Alius eft pag.

24, ubi negat in omnis

rei conceptu confiner i exijentiam aut pojjibilem aut necef-

fariam ; qu in re nihil prseter ignorantiam fuam oftendit quis enim nefcit per rem intelligi ens reale, atque
:

ens dici ab ejfendo five exiftendo, atque ipfas

naturas dici Philofophis

illas
|

ejfentias,

rerum propterea quod

i5

non nili ut ejfentes five exiftentes concipere poffumus ? Et ineptum eft quod fubjungit, nempe Deum ut deceptorem cogitari. Etfi enim, in prima me Meditatione, de aliquo deceptore
fim,

fumm

potenti loquutus

nequaquam tamen
fieri
fi

ibi

verus Deus concipiebatur,

poteft ut verus

quia, ut ipfe ait,

non

Deus

fit

20

deceptor. Atque

ab eo petatur unde

fciat id fieri

non

pofle, dbet refpondere fe fcire

ex eo quod im-

contradidionem in conceptu, hoc eft, ex eo quod concipi non poflit ade ut hoc ipfum quo ufus eft ad me impugnandum, fufficiat ad me defenplicet
; ,

dendum.
Locus autem, quem pro
Authoribus quos
3

te habet, eft in pag. ^7

&
de

58, ubi putat l egregi refutare id

citas,

quod

fcripfi

qud nempe

faepius faciant

Aprs

fpe6lant,

non

la ligne {i*' dit.).

25-26 Aprh defen-

dendum, mme remarque.

87-89.

Ad g.

Voetium.

61

contra te

qum pro
ex alio

te^ , ex eo quod,
|

cm

libros,

ut fupponit, nullos legam,

tuifle, nifi forte
:

dicat

me

id fcire

non po-

petitque ut mci Nomenclatori's

nomen prodam. Sed qui confiderare voluerint in tuis fcriptis, qum longos fsepe Authorum catalogos referas, ubi null opus eft probatione ac ubi opus eft,
;

qum paucos pro

te afFeras, qui

non

lint vel

obfcuri

nominis, vel diverfae te religionis, ade ut eorum

10

femper contra te, vel cert non multum pro te ac denique quoties, loco rationum, cm te deberent afferri, ledorem ad alios libros remittas, ac fiiepe ad aliquos, qui haberi
authoritas, praefertim in rbus fidei,
;

fit

non
i5

polTunt, ut ita videaris aliquid dicere

cm
:

nihil

dicis,

quod quammaxim contra

fatis caufae

te efle

puto

agnof-

habere potuiffe ad id fcribendum, etiamfi nullos ex Authoribus te citatis confuluiilem.

cent

me
I

Cm
qu
20

enim Authorum teftimonia non alium habeant

ut confirment afl'ertionem pro
citantur, qusecunque ad id
:

ufum legitimum, qum

non

juvant, faciunt

contra illum quo adducuntur

quia vel ollendunt

ipfum

efle

malae

fidei,

nempe

fi

fint falfa, vel efife

im-

peritum, aut imprudentem, aut vanum, H ad rem non

fint appofita.

Quid autem,
2 5

fi

addam me nullum

in

hac tua Philo-

fophi Cartejian
invenifife,

meorum
nempe

fcriptorum locum hadenus

faciat contra
vel

qui
?

non apert
quia

Authorem
efl:,

quo

citatur

ab eo corruptus

ut

de plerifque fupra

ofl;endi, vel nihil prodefi;

ad id quod

23 Apres appofita, non la li^ne [i"

a.

dit.).

Voir

t.

VII, p. 584,
III.

1.

16-17.
^,

uvres.

62

EpISTOLA

8ft-9i.

vult probare. Dices fcilicet te

non

cffe

iflum Autho-

rem, illamque
te fcribebam.

nondum

me

vifam

fuiffe,

cm

id

de
fi

Itaque iftud omittamus. Sed quid,

addam, me faltem Regii refpon|fionem ad tuas Thefes

antea legiffe*, atque
ibi

loca S. Scripturae advertiffe,

ille

quse 'pro formis fubilantialibus te citata

acut
folis

omnia

refutavit, ipfa

tantm eorum verba quse tu

?

numeris indicaveras referendo

citaveras Proverb.
haec verba
:

Ut, exempli cauf,

3o : 24, 25, 26, 2y, 28^, unde retulit Quatuor funt minima terr, & ip/a/unt/a:

10

pientiorafapientibus : Formic,populus infirmus, quipr-

parat

in

mejje cibum Jbi

LepufculuSj plebs invalida, qui

:

collocat in petr cubile

fuum

Regem
:

locujla non habet,

Stellio nititur

&

egreditur univerja per turmasfuas

mai5

nibusfuis

&

moratur

in

dibus rgis. Quae taliafunt, ut

fit

nullus alius in tot S. Scriptur

aequ appofit citare potuiffes
:

verfus,

quem non
ali-

in

omnibus enim

qua res corporea nominatur, oui tu formam fubftantialem affingis. Sed non ideo magis faciunt pro te, qum loca, in quibus nix nominatur, pro iis qui nivem nigram dixere. Qud autem ita S. Scripturae authoritate abutereris, ad Collegam & amicum tuum haerefeos fufpedum faciendum, non parum mihi vifum
|

20

eft

contra te

effe.

Idem

forte probare

pofTem de quibuflibet
illis,

aliis libris

tuis; fed confult abftineo ab

quos fub Thefium

illa

nomine

vulgafti, ut haec epiftola liberis haberi poflit

vc-lris Bibliopolisj quibus audio vetitum effe ne

24 Aprs
a.

effe,

non

la ligne

{1"

dit.).

Tome

III, p.

b. Ibid.f p.

491-510. ^12-5 1 3, et p. 5o!-5o.a.

91-92.

Ad g.

Voetium.

6j

vendant quae in Thefes veftras fcribuntur;

praeterea libros vidi,
fis,

&

nullos

prseter

quorum te Authorem profeflus tuum Therjem''. Quid autem de hoc fcive-

rim, adhuc dicam, fimulque, ut voluntati veflrae obfe5

quar, indicis mei

nomen
|

hc prodam.

Examinis

iflius accuraii^,

quod

in

gnas. Sic autem in

fu Therfitis

Author Therjite tuo impuConfuatione", anno

Ille efl
:

i6j7 dita, de te
inepte
o

fcripfit,

pag. i8

Aio Voetium

tant

mea femper

interpretari,

tamque audacem

ejfe in

addendoj mutilando ac mutando, ut nihil eorum

a.

qu mihi

Remonjlrantium hyperaf& Belgic denuo inidemque provocatus ad probationem mendaciorum & fultans, retufus ; calumniarum qu in illujr. DD. Ovdd. & Amplijf. Magijlratus Belgii, religionem Reformatam, ecclefias, Jynodos, pajores &c., fine ratione, fine modo effudit, Gisberto Voetio, facrarum literarum in illuftri Que decipiunt, Senec. ep. 79 gymnafio Ulirajeino profejfore.
Therfites heautontimorumenos
,

hoc

ejl,

pijles, catechefi,

&

liturgi Germanic, Gallicce

nihil

habent

folidi,

tenue

pexeris.

(Ultrajecti.ex

mendacium perlucet, fi diligenter infofficina Abrahami ab Herwyck et Hermanni

eft
;

Ribbii, i635.J
b.

Examen accuratum

difputationis

prim &

quafi

inauguralis

D.

Gifberti Voetii, quant propofuit in

illufiri

gymnafio Ultrajeino die

3 Sept, fiylo vet. anno 1634. Ad paftores totius provinciae, et quofcumque theologiae ftudiofos quibus id utile & gratum futurum, fi pieSans nom tatem amant, dubitari non poteft. Anno domini 1634, d'auteur. Ce qui permit Voet, dans sa rponse, de l'appeler Thersites :
;

Feci hoc, exemplo aliorum qui fimiles lucilugas ex latibulis fuis latrantes

eodem

titulo cohoncflarunt.
J.

{Therf., p. 334.)

UExamen accuratum

Batelier (WatclierJ, ministre remontrant La Haye depuis i633. 11 disait, dans le post-scriptum d'une lettre Episcopius, " 21 nov. 1634 ^P^^ judico melius e(Te, ut paucioribus innotefcat fcripti author. (Voir A. C. Duker, Gifbertus Voetius, tweede deel, eerfte ftuk,
tait

l'uvre de

p. 27, note 2.)

& maledici lbri, quem adverfus Remonfirantes ediTheologi in Academia Ultrajeina profejfor, titulo Sans nom d'auteur. Mais Therfitis heautontimorumeni. Anno 1637. Martin Schook dit, Remonfi. ibert., p. 27 Si ver, quod ex parte fuf picor, Jacobus Batelier, Hagce-Comitanus in fynagoga Remonftrantium minilter, Confutationis author eft. (Voir A. C. Dukcr, ibid., p. 5o,
c.

Confutatio

injulfi

dit Gifbertus Voetius

note 4.)

64
pfe tribuitj Jve

Epistola

92-93.

fententiam] five argumenum, pro meo

cupiam

Iiaberi.

Sifemelatque iterum perverf aliquid cita-

retj poffet

error nominari ; fed quod plurimis locis dfacit^

quid eft aliud qum perfidia ? Ego vero contuli varias ex

tuis citationibus

cum ejus

textu,

eumque hac

in parte

verum

fcripfiffe teftari

poum. An,

quaefo, judicare

debui te fidelis alios Authores paffim citare, poft-

quam vidi qu ratione in Sacris Literis ludas, & quomodo eorum ipforum verba pervertas, quibus id tibi publie poteft exprobrari ? Profed, Domine Voeti,
fi

10

nihil

melius habuiftis ad ea, quae de te fcripferam,

refutanda, vel ad

meas

opi|niones impugnandas,

non

video

magnum

operae pretium fuiffe ut Philofophiam

Cartejanam fcriberetis.

Cmque
:

nihil aliud 144 prioilli

res ejus paginae contineant, valde otiofi

erunt, qui

plura lgre dignabuntur non enim

eft verifimile,
fi

vos

tam multa inania praemifluros

buifletis.
iis

fuifle,

quid boni haepiftolam, fed

'

Veriim tamen, ne temere judicare videar de

legi,

quae

non

nondum claudam hanc

libri veftri

refiduum expedabo.

20

De

Libro Gisbert Voetii adverfus

Confraternitatcm Marianam.

Pars Se^ta.
Initium hujus Epiftola diu jacuerat inter fchedas

meas neglcdum, cm librum te nuperrim editum, quem Confralcrnitatem Marianam * vocas, accepi &
;

25

a.

Voir ci-avant,

p. 6,

note

a, le titre

complet ae cet ouvrage de Voet.

93-96.

Ad g.

Voetium.

65

tandem mihi nunciatum eft refiduum vejftrae Philofoph Cartejan typis mandari, fed ejus editionem per aliquot menfes fiffe intermiffam, propterea qud occupatus fueras in abfolvendo
5

iflo

alio libro,

quem

adeo ut jam non opus lit aliis argumentis ad probandum eam, non ab illo cujus nomen feret, vel cert non ab illo folo, fed praeante ipfam cupiebas emittere
:

cipue te confcribi. Et fane quifquis videbit

inter fe fimiles Confraternitas ifta

qum

fint

10

Mariana & Philofophia Cartejana, non folm nominis terminatione ac forma, fed etiam ingenio & moribus, non dubitabit quin fmt fili?e gemellae unius parentis. Quia ver nunc
forte contingit

me effe
ponam

valde otiofum, iflam tuam Con-

fraternitatem paucis horis totam legi,

i5

& meam

de ipf
in e

fententiam hc
quseftio

non quidem quatenus

20

25

quaedam ad religio|nem veftram pertinens agitatur, nolo enim me negotiis alienis immifcere fed tantm, quatenus ex ipf cognofci poteft qualis fis, & quanta fides aliis tuis fcriptis fit habenda. Cm enim te palm ejus Authorem profitearis, negare non potes, quinid.omne, quod in e continetur, fit tibi tribuendum. Philofophia autem tua Cartejana fub alterius nomine prodibit, ut paratam habeas excufationem fide ac probitate tu digniflimam qud nempe illa, que in e erunt, non debeas praeftare, quia non eris ejus author & ego non libenter me committo cum larvis. Sed ut fcias me non nifi cauf probe cognit de tu Confra;
:

ternitate

fententiam dicere, quid

tibi

ejus fcribendae

occafionem dederit, recenfebo.

3o

Vtus quaedam
Virgine
|

eft

Sodalitas Sylvse-ducis, Beat

in

nomen habens,

quam

viri

tantm primarii

66

Epistola
eft

96-97.

admitti folent, qureque

potens-'. Et pris

idcirco valde celebris ac

folis

quidem ex

cm in erept'', conventus hominum potentium & inter hofles

conftabat; fed

Romanis Catholicis urbe non ita pridem Hifpano

5

educatorum periculo non carere viderentur, nec tarnen poflent impediri, quoniam eorum libertas in deditione pafta erat, ii, quibus illius urbis cuftodiacom-

tum ad praecavendas fufpiciones, tum etiam ad pacem & concordiam inter cives conciliandam, fe fimul cum Romanis Catholicis
miffa
eft,

perutile effe putarunt,

10

in Sodalitatem iftam admitti, fed e conditione, ut

quod religione fu effet alienum. Hocque ab aliis recufari non potuit, quia cm ex legibus deditionis omnia bona eccleliaftica in aerarium publicum redigerentur, non alio nomine
nihil deinceps in e fieret,
|

i5

bonorum iftius Societatis adminiftrationem fibi fervaverant, qum qud non effet fpiritualis five ecclefiaftica, fed tantummodo civilis. Ita ergo illuflrif