ALB - Nastava I Ucenje Na 21-Ot Vek

MSIMDHNIA DHE MSIMI N SHEKULLIN 21
DORACAK PR ARSIMTART E ARSIMIT FILLOR Shkup, 2009 | Projekt i arsimit fillor
MSIMDHNIA DHE MSIMI HYRJE N SHEKULLIN 21

T nderuar arsimtar t shekullit 21
Q llim i i k tij do rac ak u s ht q tu nd ihm oj ti ku pt oni nd rys him et q nd od hin n ars im dh e at o ti p rsh ta tn i m leh t nd aj k rke sa ve t pla ne ve dh e pro gra me ve t rej a m sim ore , me tod olo gji s s re m sim ore dh e ink ua dr im it t te kn olo gji s s re n sh kol la. Do rac ak u s ht i de dik ua r q t p rd ore t gja t tra jni me ve t ars im ta rv e, dr ejt or ve t sh kol lav e, k sh illt ar ve dh e ins pe kt or ve. Por , du ke qe n nj ma te ria l rel eva nt pro fes ion al, ai mu nd t nd ihm oj n nd rys him et vij ue se n zh vill im in e sh kol lav e q at o t mu nd tu p rgj igj en ne voj ave t sh ek ull it 21 . Do rac ak u po as ht u mu nd t p rd ore t p r vet n oti m dh e vle rs im pro fes ion al t p rpa rim it t sh kol lav e. Do rac ak u s ht pje s e ma te ria lev e m sim ore p r ars im ta r, q jan p rga tit ur n ku ad r t Pro jek tit t ars im it fill or t US AI D- it, q mu nd t gje nd en ed he ue b- por ta lin e Mi nis tri s s Ar sim it dh e Sh ke nc s. K to ma te ria le jan : do rac ak ; vid eo- ma te ria le; ma te ria le plo t su es e dig jit ale ; ue b- faq e t mi rat ua ra.
Si do ju ndihmoj ky doracak?
Do t gjeni prgjigje n kto pyetje:
ka jan shkathtsit ndrmarrse dhe shkathtsit e punsimit? Cili sht dallimi ndrmjet msimit prmes problemeve dhe msimit prmes projekteve hulumtuese? ka paraqet msimi aktiv? Si mund t prdor TIK n projekte hulumtuese? Si mund t zbatoj aktivitete grupore n klas t pajisur me kompjuter?
Mund tju ndihmoj t gjeni prgjigje n pyetjet dhe zgjidhjet tuaja pr disa nga problemet me t cilat ballafaqoheni, si dhe tju ndihmoj q m leht ta kuptoni terminologjin bashkkohore arsimore.
dhe shum pyetje t tjera. Jep ide praktike se si ta prmirsoni msimin e fmijve n ort msimore dhe si t zhvilloni shkathtsi q atyre u duhen n shekullin 21.
Ueb-portali i Ministris s Arsimit dhe Shkencs www.schools.edu.mk
Ju ofron lidhje drejt shum burimeve t tjera dhe materiale pr msim dhe e ndihmon zhvillimin tuaj profesional.
2 Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21
PRMBATJA
HYRJE
T nderuar arsimtar t shekullit 21 Si do ju ndihmoj ky doracak? Si ta prdorni kt doracak Prmbledhja e materialeve pr msimdhnien n shekullin 21 Fjalori i nocioneve
1
1 2 4 6 8
Kapitulli 1: Arsimi n shekullin 21

1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 1.6. Pse duhet t ndryshojn shkollat? Plani dhe programi msimor n shekullin 21 Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21 Notimi i msimit pr shekullin 21 Teknologjia n shekullin 21 Msonjtorja/klasa n shekullin 21
11
12 14 16 18 20 22
Qasje dhe aspekte t msimdhnies dhe msimit n Kapitulli 2: shekullin 21

2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11. 2.12. 2.13. 2.14. Msimi prmes projekteve Projekte pr zgjidhjen e problemeve prmes dizajnimit Hulumtimi i pavarur Projektet aksionare Msimi prmes zgjidhjes s problemeve Msimi autentik Luajtja e roleve Msimi ndrmarrs Strategjit e t menduarit kritik Notimi pr msim Vetnotimi Notimi i ndrsjell i nxnsve Notimi i ndrsjell i nxnsve Hulumtimi aksionar: Mnyr q ta ndryshoni msimdhnien
25
26 28 30 32 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52
Kapitulli 3: Shtojca tekstesh pr lexim plotsues

3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6. 3.7. 3.8. 3.9. 3.10. 3.11. 3.12. 3.13. Orientime plotsuese pr msimin prmes projekteve Orientime plotsuese pr msimin prmes zgjidhjes s problemeve Principet e msimdhnies pr zgjidhjen e problemeve Parashtrimi i pyetjeve n msimdhnie Taksonomia e blumit: taksonomia pr msim, msimdhnie dhe notim Orientimet plotsuese pr msimin autentik Konstruktivizmi Rritja e angazhimit dhe motivimit t nxnsve Detyrat e shtpis Udhheqja me msonjtoren/klasn: qasje proaktive Orientime plotsuese pr vetnotimin Inkuadrimi i prindrve n punn e shkolls Orientime plotsues pr hulumtimin aksionar
55
56 62 65 67 71 75 77 80 84 87 90 93 96
Literatura e shfrytzuar dhe burimet e tjera
100
Si ta prdorni kt doracak?
PEr udhEzim dhe orientim tE shpejtE
Ne e dim se jeta dinamike dhe detyrimet e prditshme jo doher ju lejojn sa duhet koh pr tu thelluar n studimin e materialeve profesionale. Qllimi kryesor i ktij doracaku sht q tu ofroj njohuri profesionale dhe ide praktike n mnyr q ju t mund ti kuptoni ato m leht dhe ti zbatoni n praktikn tuaj msimore. Prmbajtja e doracakut kryesisht i prfshin: diturit prmbledhse teorike pr inkuadrimin e ndryshimeve n aspektet kryesore t msimit; orientimet dhe hapat kryesor pr zbatimin e metodave t reja msimore; shembuj praktik t aktiviteteve t zbatuara n praktik nga kolegt tuaj me ofrimin e metodave t reja msimore.
KAPITULLI 1
Arsimi n shekullin 21
N kt kapitull do t gjeni ide interesante pr trendet m t reja n msimdhnie. N seciln tem do t gjeni prgjigje t shkurta pr rndsin e tems, si dhe si mund ti prmirsoj ajo t arriturat e nxnsve dhe si ti prmbush nevojat e msimdhnies n shekullin 21.
TEKNOLOGJIA MSIMORE
FQ. 2-2
ND
RY S
HIMI
TEKNOLOGJIA
PLANI DHE PROGRAMI MSIMOR UDHHEQJA ME SHKOLLAT NOTIMI
KAPITULLI 2
FQ. 25-54
Qasje dhe aspekte t msimdhnies dhe msimit n shekullin 21 bashkkohor. Ato mund t ndihmojn q t realizoni
Ky kapitull prmban informacione pr aspektet e ndryshme dhe qasjet efektive t msimdhnies dhe msimit
msimdhnie n mnyr q nxnsve tuaj do tu mundsoni ti kuptojn prmbajtjet msimore, t jen m t suksesshm n msim dhe t zhvillojn shkathtsi t nevojshme pr jetn bashkkohore n shekullin 21. Pr secilin aspekt/qasje t dhn jepet prgjigje n kto pyetje: ka paraqet qasja? Pse zbatohet? Cilat jan dobit? N far mnyr mund t zbatohet? Shihni shembull nga praktika. Me ka dallohet nga msimi bashkkohor? ka duhet t dini q t jeni m t suksesshm?
Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21
KAPITULLI 3
(FQ. 55-100)
Shtojca t teksteve pr lexim plotsues

Me qllim q t gjeni dika m shum pr at q ju intereson, e prgatitm nj kapitull i cili ofron zgjedhje t teksteve me shpjegime plotsuese t qasjeve dhe aspekteve bashkkohore t msimdhnies dhe msimit. Ky kapitull mund: tju ndihmoj q ti thelloni diturit tuaja teorike pr msimdhnien bashkkohore; tju shrbej si shpjegim plotsues dhe orientim n prpjekjet q ti zbatoni qasjet bashkkohore msimore; t ofroj mjete t caktuara q mund ti zbatoni n praktikn tuaj msimore
DoracakE plotEsues
Si shtojca t ktij doracakut Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21, i cili sht i dedikuar pr t gjith arsimtart e shkollave fillore, jan prgatitur edhe tre doracak:
Praktikum pr msimin klasor n shekullin 21

q prfshin shembuj t orve me praktik t mir t msimit klasor. Shembujt japin ide praktike pr zbatimin e qasjeve t ndryshme n msim pr prmirsimin e msimit te nxnsit.
Krijimi i mjedisit pr msim pr shekullin 21

Doracaku prmban informacione pr at sesi mund t krijojn arsimtart mjedis pr msim sipas fmijve. N shtojca t ktij doracaku sht prgatitur edhe nj video-film. Ky video-film gjendet n CD, si dhe n ueb-faqen e Prmbledhjes s materialeve pr msimdhnien n shekullin 21.
Praktikum pr msimin lndor n shekullin 21

... q prmban shembuj t orve q prfshijn qasje dhe aspekte t sqaruara n kapitullin e dyt t ktij doracaku. Pr secilin shembull jepen edhe video-materiale nga ora e realizuar q t mund ta shihni se si duket n praktik ora e till. Kto videoincizime gjenden n CD, si dhe n Prmbledhjen e materialeve pr msimdhnien n shekullin 21.
M SHUM
N FQ. 6-7
Lidhje me Prmbledhjen e materialeve pr msimdhnien n shekullin 21

N kuadr t ktij doracaku po ashtu do t gjeni m shum informacione pr prmbledhjen q prmban materiale t ndryshme msimore, literatur plotsuese pr lexim dhe detaje pr ueb-faqe dhe kontakte t dobishme.
M SHUM
N FQ. 6-7
JI PROPOZOJM TI LEXONI T TRI DORACAKT PLOTSUES, NGASE MSIMDHNIA E MIR SHPESH SHT E ZBATUESHME PR T GJITH T RRITURIT.
1.4.
Prmbledhje materialesh pr msimdhnien n shekullin 21
ka ka n Prmbledhje?
ww w
p.o pe
.mk rg
21-
Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21 Doracak pr komponent t caktuar
Ueb-faqe ndrvepruese
Shembuj t praktiks
Studime t rastit
Video-filma
Broshura
www.
Pajisja e rekomanduar
Poster Lidhje pr qasje n burime t ndryshme

21- 3
fjalori i nocioneve
NocioNi
Aktivitetet n grup Arsimi nga prvoja
PRKufizimi
M shum nxns punojn bashkrisht n detyr hulumtuese ose zgjidhin problem. Filozofi dhe metodologji q me t ciln arsimtart u mundsojn nxnsve prvoja t drejtprdrejta dhe e nxisin reflektimin/qasjen kritike me qllim t thellimit t diturive, zhvillimit t shkathtsive dhe vlerave. www.aee.org Detyra n t cilat krkohet nga nxnsit t zgjidhin probleme t jets reale, si bjn t rriturit n vendet e tyre t puns. Detyra n cilat nxnsit punojn individualisht ose n grupe, krkojn t zgjidhin probleme t komplikuara dhe zgjasin nj periudh m t gjat kohore. Prindrit jan t inkuadruar n mnyr pozitive n aktivitete shkollore me qllim q ta prmirsojn msimin e fmijs s tyre, prmes prmirsimit t klims shkollore, kulturs shkollore dhe infrastrukturs s shkolls. Proces i vazhdueshm ku arsimtart bjn qasje kritike ndaj puns s tyre dhe ndrmarrin hapa q ta prmirsojn at. Shpeshher hulumtimi aksionar mund t jet kolaborativ, me rast arsimtart bashkrisht i planifikojn aktivitetet dhe i krahasojn rezultatet e arritura. Nxnsit vihen n rol t ndonj personi me ndonj problem t caktuar dhe i respektojn ndikimet e problemeve ndaj jets njerzore dhe/ose efektet e aktiviteteve t njeriut n bot prreth nga perspektiva e atij personi. Personazhi mund t jet i imagjinuar, i vrtet ose i t kaluars historike. Qasje q u mundson nxnsve t hulumtojn, t punojn n detyra dhe t zgjidhin probleme t jets reale, duke prdor metoda dhe mjete t ngjashme si t rriturit n vendet e tyre t puns. Lloj i msimit konstruktivit ku nxnsit msojn me qllim q t ndrmarrin aksione q do t krijojn ndryshime dhe prmirsime. Msim ku nxnsi arrin n zbulime dhe bn eksperimente t dors s par, n vend q t dgjoj ose t lexoj pr prvojat e dikujt tjetr. Qasje msimore e ngjashme me msimin prmes projektit hulumtues, me t vetmin dallim se msimi prmes problemit prmban aktivitete n t cilat krkohet nga nxnsit t zgjidhin probleme t caktuara (t hapura, t pakufizuara), q zakonisht mund t zgjidhen n m shum mnyra ose q kan m shum zgjidhje. Qasje msimore q i angazhon nxnsit n prvetsimin e dituris s patjetrsueshme dhe t shkathtsive jetsore prmes proceset t hulumtimit, i cili prmban n vete pyetje t komplikuara autentike dhe prodhime dhe detyra t dizajnuara me kujdes. Msimi i diferencuar paraqitet kur disa nxns punojn n detyra t ndryshme nga t tjert, Kjo sht shum e dobishme kur ka munges t hapsirs ose t pajisjes n klas ose kur arsimtari dshiron ti ndihmoj ndonj grupi t caktuar ose pr realizimin e aktiviteteve q jan adekuate pr nj grup t caktuar t nxnsve. Nxnsit msojn n mnyr individuale ose bashkrisht duke prdor materiale dhe burime pr msim q ashtu t gjejn informacione, pra t pavarur nga arsimtari. Nxnsit punojn n detyr ose n projekt q prfshin m shum se nj lnd msimore dhe sht e plqyeshme t punojn bashkrisht n planifikimin dhe realizimin e ors.
fAQJA
26
36
Detyrat autentike Detyrat e komplikuara
36-37
26-27
inkuadrimi i prindrve
93-95
Hulumtimi aksionar
52-53 96-98
Luajtja e roleve
38-39
msimi autentik
36-37 75-76 32-33 38-39
msimi aksionar msimi nga prvoja msimi prmes zgjidhjes s problemeve
34-35
msimi prmes projekteve
26-27
msimi i diferencuar
87-88
msimi i pavarur
30-31 56-61
metoda e msimit t integruar

8
motivacioni i jashtm
Kur nxnsi sht i motivuar t msoje vetm q t marr shprblim t jashtm ose q ta evitoj ndonj dnim. Motivacioni nuk ka kurrfar lidhje t drejtprdrejt me msimin. Nxnsi sht i motivuar t msoj nga interesi, krshria ose nga knaqsia q ka t bj me msimin. Form e notimit n t ciln krkohet nga nxnsit t realizojn nj detyr t jets reale q demonstron zbatim t diturive dhe shkathtsive elementare. Lloj i notimit i cili organizohet nga ndonj institucion i caktuar jasht shkolls. Metod notimi e nxnsve nga nxnsit e tjer, me qllim q t prmirsohet kuptimi i qllimeve q duhet t arrihen, t prmirsohet msimi dhe t nxitet t menduarit kritik dhe shkathtsit komunikative. Notim i nxnsve duke prdor prmbledhje t organizuar dhe t sistematizuar t punimeve/produkteve t nxnsve t krijuara nj koh m t gjat, q e prezantojn mundin e dhn t nxnsit, prparimin e tij dhe t arriturat n nj ose m shum lnd. Lloj notimi n t cilin prmblidhen t arriturat e nxnsve pr nj periudh t caktuar kohore. T dhnat e msimit t nxnsve prdoren si informacion kthyes pr nxnsit dhe arsimtart q ashtu t prmirsohet msimdhnia dhe msimi n t ardhmen. Nj emr tjetr pr notimin formativ sht notimi i msimit. Qasje praktike q ka pr qllim ndrmarrjen e aksioneve q do t krijojn ndryshime dhe prmirsime. Lloj i msimit konstruktivist ku nxnsit angazhohen n procesin e dizajnimit me qllim q t zgjidhin nj problem t rndsishm, autentik dhe real. Klasifikim i qllimeve t ndryshme q arsimtart ua parashtrojn nxnsve (n pikpamje t msimit). Taksonomia ishte propozuar n vitin 1956 nga Benxhamin Blum, por ishte prpunuar n vitin 2001 duke e marr titullin Taksonomia pr msim, msimdhnie dhe notim. Proces mendor q nnkupton gjenerim t ideve,zgjidhjeve ose koncepteve t reja ose t asociacioneve t reja me ide ose koncepte aktuale. T menduari kritik sht mnyr e t menduarit pr fardo teme, prmbajtke ose problem n t ciln ai q mendon, e prmirson cilsin e t menduarit me at q me shkathtsi e ndrmerr kontrollin mbi strukturn mendore ose imponon standarde intelektuale. www.criticalthinking.org Metod notimi n t ciln nxnsit e notojn procesin personal t notimit. Vetvlersim kritik me qllim q t shihet efekti i vendimeve dhe aksioneve personale, si dhe i aksioneve q ndoshta jan t nevojshme t ndrmerren n mnyr plotsuese.
80-83 80-83
motivacioni i brendshm Notimi autentik Notimi ekstern (jashtm) Notimi i ndrsjell ndrmjet nxnsve Notimi i portofolit
37 44 48-49
50-51
Notimi prmbledhs Notimi formativ
44
44-45 32-33
Projekti aksionar Projekte pr zgjidhjen e problemeve prmes dizajnimit Taksonomia e Blumit
28-29
71-74
T menduarit reativ T menduarit kritik
34-35
42-43 46-47; 90-92 52-53; 96-98
Vetnotimi Vetreflektimi
KAPITULLI 1
Sh um ica pre j ne sh nu k jan d ohe r t p rga tit ur p r nd rys him e. Ma dj e th ua jse vaz hd im ish t m mi r nd jeh em i me sh pre hit dh e vep rim et e p rd its hm e. Nd onj h er nd rys him et i p rje toj m si k rc nim , ed he ps e at o po as ht u mu nd t jen sh qe t su es e dh e t ha pin mu nd s i t re p r ne . Ky ka pit ull p rpu non pe s fus ha t jet s sh kol lor e ku nd rys him et jan t du ks hm e: Pla ni dh e pro gra mi m sim or M sim dh n ia dh e m sim i Kj o koh s ht koh e nd rys him eve t sh pe jta dh e t m dh a n se cil n fus h t jet s , q do t th ot se nu k bn p rja sh tim as ars im i.
No tim i
Te kn olo gji a Me k t ras t bh et ed he nj qa sje nd aj te rm ino log jis s cak tu ar bas hk k ohor e, nd aj dis a me tod ave dh e te ori ve ng a fus ha e ars im it, si dh e sh qy rto he n te ma p r t cil at mu nd t lex oni m sh um n ka pit ujt vij ue s t k tij do rac ak u. Ne sh pre soj m se k sh tu do tj u nd ihm ojm ti ku pt oni nd rys him et e sh um ta q nd od hin n ars im dh e kjo do tj u nx is t zbu lon i m sh um p r qa sje t e rej a n m sim dh n ie. M son jt orj a/ kla sa
1.1.
Pse duhet t ndryshojn shkollat?
Bota po ndryshon gjithnj e m shpejt. Njerzit vazhdimisht flasin se arsimi duhet t ndryshoj q tu prgjigjet nevojave t shekullit 21. E ka nnkuptohet sakt me kt ndryshim?
Ndryshim i prfshin t gjith dhe sht shum vshtir t gjenden prgjigje adekuate. Bota n t ciln jetojm aktualisht sht bot me shum prgjigje dhe mundsi t pakufizuara. Ajo duke kaotike (pa rend), andaj sht me rndsi thelbsore ti krkojm mnyrat m t mira q t vijm deri te qllimi. Por, patjetr duhet t msohemi t jetojm n at bot, q t jemi t suksesshm.
Ashtu si ndryshon bota, ashtu duhet t ndryshoj edhe plan-programi jon msimor, si dhe shkollat tona...
Ndryshimet jan t pashmangshme. Fmijt tan nuk kan zgjidhje tjetr.

Ndryshimi ndodh n nivel global.
12
Ndryshimet ndodhin edhe n Maqedoni.

Ndryshimet ekonomike, sepse Maqedonia po orientohet drejt ekonomis s tregut. Ndryshimet politike, sepse Maqedonia mton drejt antarsimit n Be. Ndryshimet sociale, sepse Maqedonia po bhet vend gjithnj m i barabart dhe m unik.
Ndryshime q ndodhin n sistemin ton arsimor

Decentralizimi i udhheqjes n arsim. Planifikimi n arsim lviz drejt ndryshimeve sistematike prmes prdorimit t eMIS dhe planifikimit vjetor n nivel t shkolls. Plani dhe programi msimor ndryshojn n pajtim me nevojat e Maqedonis. Kompjuterizimi ofron mundsi dhe sfida t reja e interesante pr msim.
ME SHUM
Ndryshime ndodhin n shkolla

MSIMDHNIA DHE MSIMI
N TEMN 1.5 N FQ. 20
YS DR
HIMI
TEKNOLOGJIA
Plan-Programi MSIMOR MSONJTORJA/ KLASA NOTIMI
N faqet vijuese do ti shohim pes elemente t rndsishme q u referohen ndryshimeve n msimdhnie:
Ndryshime n plan-programin msimor: Dituri, shkathtsi dhe qndrime m t ndryshme.
Ndryshime n msimdhnie dhe msim: Nxnsi sht n qendr t vmendjes
Ndryshime n notim: Vendosja e standardeve dhe e kodeksit etik n notim.
Ndryshime t teknologjis: Kompjuterizimi dhe TIK
Ndryshimet n msonjtore/ klas: Udhheqja dhe organizimi i klass.
13
1.2.
Plani dhe programi msimor n shekullin 21

JETA N SHEKULLIN 21
Pr shkak t ndryshimeve t vazhdueshme q ndodhin n shoqri, e patjetrsueshme sht t studiohen qndrimet dhe shkathtsit sociale q nxnsit i prvetsojn n procesin arsimor. Duhet t zhvillojm qndrime adekuate pr qytetart e shekullit 21, si: Vetdija pr ruajtjen e mjedisit jetsor; Toleranca dhe mirkuptimi multikulturor; Vetdija pr prdorimin e drejt/t sigurt t internetit; Interesi i nxnsve pr msim t prjetshm. N Evrop, Komisioni evropian e hartoi dokumentin Kompetencat elementare n shoqrin q ka pr baz diturin, ku jan prkufizuar nevojat, diturit dhe qndrimet e shekullit 21. Ky dokument me kompetenca mund t gjendet n raportin e Ke-s t vitit 2004
VENdI I PUNS N SHEKULLIN 21

Tashm nj koh m t gjat njerzit e biznesit vrejn se nxnsit, duke kaluar npr sistemin arsimor, nuk arrijn sa duhet t prvetsojn dituri, shkathtsi dhe qndrime t nevojshme pr vendet e puns t kohn ton, e aq m pak pr vendet e nesrme t puns. N Maqedoni shum t rinj gjithnj e m vshtir arrijn t gjejn pun, sepse kualifikimet e tyre nuk u prgjigjen nevojave t tregut t puns. N SHBA, kompanit e mdha, si Intel Korporejshn, Adoubi Sistems, epl, Cisko Sistems, De, ford, hjulit Pakard, leGo, Majkrosoft, orakl, u lidhn bashkrisht me Shoqatn Nacionale pr Arsim dhe e formuan ME SHUM N TEMAT 1.2. Partneritetin e Shkathtsive pr FQ. 15 shekullin 21.
AFTSIT PR T MSUAR N SHEKULLIN 21

DITURIA KoMPeTeNCAT Dhe ShKAThTSIT Njohja e prmbajtjeve themelore t lndve msimore; njohja e gjuhve botrore dhe njohja e gjer e t arriturave shkencore, si dhe dituria pr vetveten. U referohen shkathtsive elementare (t shprehurit me goj, shkrim-leximi gjuhsor dhe numerik); t menduarit kritik dhe shkathtsive pr zgjidhjen e problemeve (mnyrat e t menduarit, njohja dhe hulumtimi, zgjidhja e situatave t paparashikueshme, analiza, sintetizimi dhe evaluimi i informacioneve); shkathtsive t planifikimit dhe udhheqjes; shkathtsive t msimit t prjetshm (msim pr at sesi msohet, prshtatja e dituris n situata t reja dhe inkuadrimi i msimit t vetorientuar); shkathtsive pr komunikim ndrkulturor (aftsia pr t komunikuar n kontekst t ndryshm kulturor, bisedimi dhe zgjidhja e konflikteve) dhe shkathtsive informatike, mediale dhe teknologjike. fleksibiliteti dhe prshtatja; ndrmarrja e rrezikut; iniciativa, motivacioni, respekti ndaj vetvetes dhe ndaj t tjerve; ndjenja e prkushtimit, empatia, prgjegjsia pr veprimet dhe punt personale. Solidariteti; barazia gjinore; toleranca; respektimi i dallimeve; mirkuptimi i ndrsjell; respektimi i t drejtave t njeriut; jodhuna; respektimi i jets s njeriut; dinjiteti.
QNDRIMeT Dhe SJellJeT VleRAT
Kjo tabel ishte prgatitur nga El Huine Hackur, Xhonatan Mecger dhe Meri Xhoj Pigoci, si punim me titull Msimi n shekullin 21: Mbshtetja dhe udhheqja e reformave arsimore pr msim n shekullin 21 14 Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21
Korniza pr msim n shekullin 21

Partneriteti pr shkathtsit n shekullin 21 e zhvilloi nj vizion t prbashkt pr msimin n shekullin 21, q prdoret pr prmirsimin e arsimit n Shtetet e Bashkuara t Ameriks. elementet kryesore t msimit n shekullin 21 jan prshkruar dhe jan paraqitur m posht n mnyr grafike. Paraqitja grafike i paraqet shkathtsit q pritet ti arrijn nxnsit n shekullit 21 (t paraqitura n ngjyrn e ylberit) dhe sistemet e mbshtetjes s shkathtsive pr shekullin 21 (t paraqitura me rrath):
ShkathtSi pr mSim dhe inovacione lndt dhe prmbajtjet themelore n Shekullin 21 ShkathtSit informatike, mediale dhe teknologjike
ShkathtSi jetSore dhe profeSionale
Standarde dhe notime plani, programi dhe proceSi mSimor Zhvillimi profeSional mjediSi pr mSim
Planifikimi i mir mund t ndihmoj q shkollat t ballafaqohen me ndryshimin

Plani pr ndryshimin sistematik
Ndryshimi sistematik sht proces ciklik. N mjedisin shkollor ndryshimi nuk e nnkupton nj recet t dhn sakt sesi t prmirsohet arsimi, por ai nnkupton nj filozofi q angazhohet pr analizn dhe t menduarit e vazhdueshm, si dhe pr njohuri t reja. Kjo e nnkupton pranimin se ndryshimi sht i vazhdueshm. N fakt ndryshimi sistematik prfshin bashkpunim me t gjitha palt e interesuara n drejtim t:
Krijimit t vizionit pr at q e dshirojm; Shqyrtimit t gjendjes momentale; Identifikimit t prparsive dhe dobsive t sistemit aktual; Prcaktimit t prparsive pr prmirsim; Prcaktimit t planit pr arritjen e prparsive; Notimit t prparimit dhe korrigjim t aktiviteteve sipas nevojave; Shqyrtimi i gjendjes dhe efekteve pas zbatimit t planit dhe fillimit t ciklit t ri t aktiviteteve, duke i marr parasysh t dhnat e fituara.
Planifikimi vjetor i shkolls sht shembull pr ndryshimin sistematik.

15
1.3.

MSIMdHNIE E oRIENTUAR KAH NxNSI
Msimdhnia e orientuar drejt nxnsit krkon m shum edhe nga nxnsi edhe nga arsimtari. Nxnsi patjetr duhet t bhet hulumtues m aktiv, ndrsa roli i arsimtarit sht q ta orientoj nxnsin n vend q ti jap informacione t gatshme. Dallimet ndrmjet msimdhnies tradicionale dhe msimdhnies s orientuar drejt nxnsit mund t shihen n tabeln e mposhtme.
Msimdhnie e orientuar kah arsimtari

fokusi sht te arsimtari. fokusi sht n prmbajtjet msimore (q jan diturit e arsimtarve pr prmbajtjen e lnds). Arsimtari flet, nxnsit dgjojn. Nxnsit punojn vet. Arsimtari i prcjell nxnsit dhe i prmirson prgjigjet e tyre. Arsimtari prgjigjet n pyetjet e nxnsve q i referohen prmbajtjes Arsimtari i zgjedh temat Arsimtari e noton msimdhnien dhe msimin. Klasa sht e qet/e heshtur
Msimdhnie e orientuar kah nxnsi

fokusi sht edhe te nxnsit edhe te arsimtari. fokusi sht n zbatimin e diturive t prvetsuara n situatat e prditshme (si do ti zbatoj nxnsi diturit). Arsimtari orienton; nxnsit jan n ndrveprim me arsimtarin dhe me njri-tjetrin. Nxnsit punojn n ifte, n grupe ose t pavarur, varsisht nga qllimi i aktivitetit. Nxnsit bisedojn dhe punojn vazhdimisht pa u kontrolluar nga arsimtari; arsimtari u jep informacione kthyese kur kjo sht e nevojshme. Nxnsit prgjigjen n pyetjet e ndrsjella duke e prdor arsimtarin si burim t informacioneve dhe dituris. Nxnsit kan mundsi ti kuptojn temat. Nxnsit e notojn msimin e tyre, ndrsa arsimtari po ashtu i noton nxnsit. Klasa shpeshher buet dhe aty ka atmosfer pune.
ARSIMTARI SI NxNS
ARSIMTART MSoJN BASHKRISHT
Dituria informatike dhe shkencore prhapet aq shpejt, saq arsimtart e kan vshtir tu prgjigjen t gjitha pyetjeve t nxnsve. Madje edhe pr bibliotekat sht vshtir ta mbajn hapin me njohurit e reja. Arsimtart duhet t prvetsojn gjithnj e m shum ekspertiz pr zbulimin/ gjetjen e informacioneve t reja. Kjo do t thot se ata duhet t aftsohen pr krkues n internet. hulumtimet aksionare nga arsimtart jan nj mnyr e mir n t ciln ata e hulumtojn metodologjin e re msimore dhe msojn si ta msojn msimin n baz t prvojave personale.
Ashtu si ndryshojn dhe rriten njohurit, ashtu edhe pr arsimtart bhet gjithnj e m e rndsishme ta mbajn hapin me ndodhit e reja n lndn e tyre prmes hulumtimeve individuale, prmes puns ekipore me kolegt e tyre arsimtar n shkoll dhe prmes bashkpunimit me arsimtart n nivel rajonal (pr shembull, aktivet e lndve). Po ashtu blogjet e internetit mund tu mundsojn arsimtarve t msojn nga njri tjetri.
16
Konstruktivizmi
hulumtimet tregojn se msimi tradicional nuk sht i prshtatur ndaj mnyrs sesi mson m s miri truri i njeriut. Kjo flet pr nevojn e zbatimit t metodave msimore q u ndihmojn nxnsve t msojn m mir dhe t jen m t shndosh, t jen nxns t lumtur dhe t msojn sikur msojn pr gjith jetn. sht e njohur se truri i njeriut n t njjtn koh prpunon pjes dhe trsi, se ne jemi t motivuar tu japim kuptim gjrave q i msojm, se hulumtimi pr kuptimin paraqitet me vendosjen e strukturs dhe sht nn ndikim t thell t emocioneve, se ekzistojn mnyra t ndryshme t memorimit, se truri i njeriut sht unik etj. Kur sht i angazhuar n mnyr t plot, ather nxnsit msojn m shum se kur msimi thjeshtsohet vetm n memorim t fakteve. Ata prvetsojn dituri q sht dinamike lloj i dituris q n mnyr natyrore dhe spontane u referohet ndrveprimeve autentike n botn reale.
ME SHUM
N TEMN 3.7. FQ. 77
Prshtatshmria e inkuadrimit t nxnsit n procesin e msimit

MENDO
DGJO
KONfIRMO
CIKLI I INKUADRIMIT T PRSHTATSHM T NxNSIT
MIRATO
obilizo
Inkuadrimi i prshtatshm i nxnsit n msim sht proces i angazhimit t nxnsve si partner t t rriturve me qllim t fuqizimit t prkushtimit t tyre ndaj arsimit, bashksis dhe demokracis. ekipet shkollore ME SHUM pr mbshtetje teknike jan nj shembull i N TEMAT 3.5.; shklqyeshm i prshtatshmris pr msimin 3.2. FQ. 34, 62 e nxnsve.
Cikli i prshtatshmris s inkuadrimit t nxnsit sht nj proces i vazhdueshm n pes hapa. 1. Dgjo Idet, dituria, prvoja dhe mendimet e nxnsve kmbehen me t rriturit. 2. Konfirmo Nxnsit jan t pranuar pr pjesmarrs dhe partner aktiv me t rriturit n shkoll. 3. Mirato Nxnsit kontribuojn n prmirsimin e shkolls prmes dhnies s ideve n planifikimin e aksioneve dhe pjesmarrjes n mendimin e strategjive. 4. Mobilizo Nxnsit dhe t rriturit ndrmarrin bashkrisht aksione si partner n prmirsimin e shkolls prmes metodave t ndryshme. 5. Mendo/reflekto T rriturit dhe nxnsit studiojn bashkrisht se ka kan msuar prmes krijimit, zbatimit dhe mbshtetjes s pjesmarrjes s nxnsit n jetn e shkolls dhe cilat jan dobit dhe sfidat. Pastaj reflektimi prdoret pr fillimin e hapit 1: Dgjo
Jo aq e re!
edhe para se t dim dika m shum pr at sesi punon truri, shum arsimtar n mnyr instiktive e ndjenin se fmijt duhet t msojn prmes krijimit t gjrave. Mbase e dini thnien e vjetr kineze: Dgjoj, harroj Shoh, mbaj mend Bj, kuptoj. Metoda e projektit hulumtues ishte prdor nga filozofi dhe punonjsi i arsimit Xhon Djui n fillim t shekullit 20. N vitin 1970 arsimi n shkencat natyrore n Angli ishte transformuar prmes projektit Shkencat natyrore nga 5 deri n 13, i cili prdorte qasje praktike t orientuar drejt fmijve.
17
1.4.
Notimi i msimit pr shekullin 21

NoTIMI SHT M SHUM SE dHNIA E NoTAVE!
Notimi sht: Prcjellje e puns s nxnsit; Kmbim i informacioneve pr msimin; Vlersimi msimit dhe t msuars; Dhnia e orientimeve pr punn e mtejme; Shnimi dhe dokumentimi i zhvillimit dhe t arriturave.
Notimi i mir duhet ti ndihmoj arsimtari t jap msim m mir, duke e njohur at q nuk sht kuptuar sakt dhe ti ndihmoj atij se n cilin drejtim duhet ta ndryshoj msimdhnien dhe t ndrmarr aktivitete pr prmirsim
Notimi i mir duhet ti ndihmoj nxnsit q t msoj m mir, duke i dhn informacione t sakta kthyese (fidbek) dhe duke i ndihmuar q ta prmirsoj kuptueshmrin dhe t parashtroj qllime t qarta.
NoTIMI BHET PR MSIMIN

Q t sigurohemi se notimi do tu ndihmoj nxnsve n msim, kjo duhet t filloj q nga dita e par e shkolls dhe t jet pjes e vazhdueshme e procesit msimor dhe msimit. ME SHUM
N TEMN 2.10. FQ. 44
Bjeni bashk me nxnsit.
Inkuadrimi i nxnsve n notim sht me rndsi thelbsore n msimin e tyre. Mund t prdorni vetnotim dhe notim t ndrsjell mes moshatarve.
ka sht vetnotimi?
Metod notimi n kudr t ME SHUM s cils nxnsit e notojn N TEMN 2.11. procesin e tyre t msimit, N FAQEN 46 duke u shrbyer me vendosjen e kritereve t suksesit dhe q t notojn vet se sa i prmbushin kriteret e parashtruara.
Ndihma e nxnsve q ti arrijn qllimet
Prcaktimi ku jan nxnsit n raport me qllimet
ka sht notimi i ndrsjell?
Vendosja e qllimeve pr msim (Qartsimi ka duhet t arrijn)
Metod pr notimin e ME SHUM nxnsve nga nxnsit e N TEMN 2.12. tjer, me qllim q kshtu t N FAQEN 48 prmirsohet kuptimi i qllimeve q duhet t arrihen, q t prmirsohet msimi dhe t nxitet t menduarit kreativ dhe shkathtsit e komunikimit.
18
Metoda t ndryshme t notimit pr qllime t ndryshme

Notimi duhet t siguroj informacione adekuate pr msimin paraprak dhe pr msimin q do t vijoj dhe q njherazi do t jet efikas dhe interesant. Me rndsi sht t kihet kujdes gjat planifikimit dhe zgjedhjes s metods s notimit, duke i pasur parasysh kto gjra: informacionet q dshironi ti merrni; metoda e notimit duhet t jet n pajtim me stilin e puns dhe t jet e leht pr zbatim; nxnsit dshirojn t jen t njoftuar se ka dshironi t dini ju dhe si do ti prdorni ato informacione; nxnsve duhet tu lejohet ti shprehin t arriturat e tyre n mnyrn m t qlluar sipas stilit t tyre t t msuarit; prdorimi i teknologjis TIK kur kjo sht e mundur nxnsit ndjehen m mir kur japin prgjigje duke prdor kompjuter, ndrsa kshtu lehtsohet edhe puna e juaj. Nga roli notuesit ndryshojeni rolin n person q vzhgon, dgjon, pyet, pret t prgjigjet, flet dhe nxit vetbesim.
Merrni parasysh aspektet emocionale dhe ndjenjat e nxnsve gjat dhnies s informacioneve kthyese.
hulumtimet kan treguar se nxnsit msojn m vshtir kur jan t shqetsuar. Me rndsi sht q arsimtart ti marrin parasysh ndjenjat e nxnsve gjat dhnies s informacioneve kthyese q kjo t ket efekte/ rezultate pozitive. hulumtimet po ashtu tregojn se vetbesimi dhe motivacioni i mir jan els i suksesit t nxnsve. Me rndsi sht t jepet informacion kthyes pozitiv, si dhe t tregohen gabimet.
Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21 19
1.5.
Teknologjia n shekullin 21
Ka shT n shrBIm?
Kompjuter pr secilin fmij
Qeveria e Republiks s Maqedonis, prmes iniciativs Kompjuter pr secilin fmij, i pajis t gjitha shkollat me kompjuter, me ka t gjith nxnsit do t ken qasje n to. Infrastruktura teknike prfshin: stacione pune t quajtura Klient t holl t lidhur edhe me internet; kompjuter llap-top q do t prdoren pr msimin klasor.
Laboratort kompjuterik t projektit t USAId-it e-Shkolla

T gjitha shkollat n Maqedoni kan nga nj laborator kompjuterik me pajisje t dhuruar nga Republika e Kins, i cili sht instaluar nga projekti i USAID-it e-Shkolla. T gjith kompjutert kan t instaluar Windows dhe linux. Prparsia e ktyre kompjuterve sht se ata jan adekuat pr prdorim me pajisje periferike q kan drejtuesit e Windows-it
N kto kompjuter sht instaluar sistemi operativ edubuntu, ndrsa t gjitha aplikacionet jan t lokalizuara n gjuhn maqedonase dhe gjuhn shqipe.
Kompjutert jan m t dobishm kur prdoren me pajisje periferike

Shtyps. U mundsojn nxnsve dhe arsimtarve q ti shtypin prodhimet e tyre. Projektor. Video-projektort mund t prdoren pr prezantime dhe trajnime npr klasa. Robot.. Robott e programuar e joshin krshrin e fmijve. Nxnsit m t vegjl mund t prdorin robot m t thjesht pa ndihmn e kompjuterit. Ndrkaq robott m t sofistikuar programohet me prdorimin e kompjuterit. Kutit kontrolluese. Kutia kontrolluese sht pajisje e thjesht e cila u mundson nxnsve kontroll mbi modelet reale prmes kompjuterit. Kamerat. Kamera digjitale q mund t incizojn fotografi ose video. Mikroskopi. Mikrospokopt kompjuterik mund t incizojn fotografi ose video n kompjuter. Me ndihmn e projektorit arsimtari mund ti paraqes karakteristikat para t gjith fmijve. Kalkulator dhe sonda. Kalkulatort grafik jan pajisje ndihmse msimore q u ndihmojn nxnsve gjat vizualizimit n shkencat natyrore. N kombinim me sonda dhe sensor t ndryshm ato e shndrrojn klasn e thjesht n nj mjedis modern pr msim dhe n laborator shkencor.
20
Tulkid (ToolKID)
Kjo paket softuerike sht e dedikuar pr msimin klasor. Tulkid sht e bazuar n gjuhn programore Comenius logo dhe sht lokalizuar n gjuhn maqedonase dhe shqipe. Prdorimi i softuerit sht i lehtsuar me gjasht doracak, t lidhur me planin dhe programin msimor, q prmbajn orientime dhe ndihm pr prdorimin e secilit aplikacion.
Si mund ta prdorim teknologjin

Hulumtimi n klas prmes internetit.
Interneti i plotson burimet dhe materialet q jan n duart t arsimtarve dhe nxnsve dhe e zvoglon varsin nga koha dhe hapsira q jan faktor kufizues n shkolla. Ai ofron mnyra t fuqishme dhe t llojllojshme pr nxnsit dhe arsimtart n procesin e msimit, mundson gjetjen e t dhnave t ndryshme dhe krijon mundsi pr hulumtim. Interneti sht mjet q mund t prdoret thuajse me seciln teori arsimore. Ai i bn t mundshm edhe burimet plotsuese t informacioneve, e rrit komunikimin dinamik dhe e lehtson bashkpunimin duke e zvogluar nevojn q bashkpuntort t jen n vendin e njjt s bashku
Nxnsit duhet t msohen me rregullat e sjelljes gjat prdorimit t internetit, me ka atyre do tu mundsohet t prvetsojn prvoj m t mir arsimore.
Krkimi n ueb-faqe (WebQuest)

Krkimi n ueb-faqe (WebQuest) sht aktivitet i orientuar drejt krkimit t t dhnave nga t cilat shumica gjenden n internet. Ai prfshin pun n grupe, me rast nxnsit bashkrisht punojn n projekte hulumtuese. Nga ana tjetr krkimi ne ueb-faqe prfshin edhe t menduar kritik prmes mbledhjes s t dhnave nga ueb-faqet dhe analiz t tyre me qllim t arritjes n prfundime ose pr tu prgjigjur n pyetje.
ME SHUM
N TEMN 2.3 FQ. 30
Ekipet e nxnsve pr mbshtetje teknike (ENMT): studim i rastit pr inkuadrim t prshtatshm t nxnsve
eNMT jan grupe t nxnsve q kryejn mirmbajtje parandaluese t infrastrukturs s kompjuterve n shkoll dhe u ndihmojn arsimtarve n prdorimin e prditshm t kompjuterve. Secila shkoll fillore ka eNMT q punon nn mentorimin e dy arsimtarvementor. eNMT u jep nxnsve mundsi q ti mbindrtojn shkathtsit teknike dhe shkathtsit e zgjidhjes s problemeve, njherazi duke u ndihmuar arsimtarve q ta instalojn teknologjin n ort e tyre prmes mbshtetjes praktike teknike. Roli i nxnsve n kto ekipe sht me rndsi t jashtzakonshme.
21
1.6.
Msonjtorja/klasa n shekullin 21
InKuaDrImI I PrInDrve Dhe I BashKsIs
Prindrit jan t mirseardhur n klas si vizitor ose si ndihm pr rregullimin e klass. formoni komision nn udhheqje t prindit pr ndihm gjat dekorimit dhe pajisjes s klass.
ME SHUM
N TEMN 3.10 FQ. 87
msonjTore sIPas fmIjs

Zhvendosja e thjesht e mobilieve dhe rirenditja e klass nuk mjafton, por duhet t bhet nj raporti i ri m nxnsit. Krkoni nga nxnsit t propozojn rregulla dhe veprime pr sjellje n klas. Inkuadroni nxnsit n prgatitjen e dizajnit pr rregullimin e klasave duke prdor ME SHUM vizatime t ndryshme n madhsi N TEMN 3.10 t letrs ose t kompjuterve. FQ. 87
msImI I DIferencuar
N msonjtoren e shekullit 21 nxnsit mund t punojn n detyra t ndryshme. Ky msim i diferencuar sht mjaft i dobishm aty ku vrehet munges e hapsirs ose pajisjes n klas ose aty ku arsimtari dshiron t ndihmoj ose t jap detyra plotsuese pr ndonj grup t vogl.
KomPjuTerT Dhe TeKnologjIa TIK

Vendosni kompjutert ashtu q t mund t prdoren pr pun n grupe t vogla ose n mnyr individuale. Krijoni hapsir n afrsi t kompjuterve edhe pr pajisje si jan mikroskopt kompjuterik etj. Prgatitni rregulla pr prdorimin kompjuterve dhe ekspozoni ato qart
22
Planifikimi i klass
Prdorni tabak letre q t vizatoni plan n madhsi t klass suaj, priteni letrn sipas ngjyrs ose kartelave q ta paraqisni mobilien dhe vendoseni prreth q ta gjeni planin e vrtet pr ju. Inkuadroni nxnsit tuaj n kt plan. Ky sht aktivitet i shklqyeshm matematikor mnyr e dobishme q t ushtrohet matja dhe vizatimi n madhsi.
Krijimi i panove efektive

Panot mund t japin ide, ta orientojn vmendjen, ti motivojn nxnsit, t japin informacione dhe t paraqesin punime t suksesshme dhe pun t mir. Panot mund t bhen vetm nga stiropori mund ti mbuloni edhe me material me ngjyr do t qndrojn m gjat dhe do t duken m mir. Varsit e ngjyrosur jan mnyr e mir q letra t varet n pano dhe ato t duken m mir se varsit e metalt-patent
Prdorni internet pr planifikimin dhe rregullimin e klass me kompjuter, pr shembull www.floorplanner.com
organizimi i klass n shkolln me ndrrime

Rregullimet e ndryshme t klass mund t jen t nevojshme pr grupe dhe sende t ndryshme t moshs. Kur duhet ta bni ndarjen e klass, m mir sht mos ti ndani ndrrimet n klas t ulta dhe t larta. Kujdestart e klasave dhe arsimtart klasor duhet t ken takime t rregullta q ti koordinojn prpjekjet e tyre. Pano t veanta n klas mund tu takojn grupeve t ndryshme t nxnsve. Garat pr panon m t mir mund ti mbajn standardet n nivel t lart. Rregullat duhet t inkuadrojn lreni klasn ashtu si e gjeni!.
KAPITULLI2
Qasje dhe aspekte t msimdhnies dhe msimit n shekullin 21 T nderuar arsimtar t shekullit 21,
Sh pje gim m t hol ls ish m pr tem at e dh na mu nd t gje ni n kap itu llin 3. Q ta kup ton i me leh t ter min olo gji n, ju mu nd ta pr dor ni fja lor in e noc ion eve q dh n n pje sn hyr se . sh t K sht u do t zbu lon i se shu mic a e qas jev e t ofr uar a t m sim dh ni es bas hk koh ore ngj ash m ri me s vet e, si pr kan she mb ull m si mi pr me s pro jek tev e dh e m si mi pr me zgj idh jes s pro ble me ve . K s tu mu nd ti jap im kt o ngj ash m ri m kry eso re: N kt kap itu ll do t nd esh eni me noc ion et m t rej a ars imo re, me qas jet m sim ore si dh e me me tod at dh e ide t , e nd rys hm e pr zba tim in e m sim dh ni es bas hk koh ore . Sh um ica e ty re mb ase jan t njo hur a pr ju, nd rs a dis a ta shm ed he i ken i zba tua r. Ne jem i pr pje kur q ky kap itu ll t jet m i leh t pr tu kup tua r/l exu ar, ash tu q pr sec il n te m i kem i pr cak tua r dy faq e, me ql lim q at y n pik a t shk urt ra shp jeg ojm kar akt eri sti kat ti e ty re the me lor e.
z hvi llim i i shk ath ts ive soc iale dhe shk ath ts ive pr pun n gru pe q jan t pat jet rs ues hm e pr ven din e pun s. De tyr at e kom plik uar a q pr fsh ijn m shu m kon cep te dhe q zgj asi n nj per iud h m t gja t koh ore . De tyr at aut ent ike nx ns it zgj idh in pro ble me nga jet a rea le. T me nd uar it kre ati v zhv illim i i zgj idh jev e ino vat ive . T me nd uar it kri tik ana liza e pro ble me ve dhe shq yrt imi i zgj idh jev e nx ns it gju rm ojn dhe zgj idh in pro ble me me nd ihm n e Hul um tim i i pav aru r pro ced ura ve t nd rys hm e dhe pr zgj edh in inf orm aci one dhe t dh na nga bur ime t nd rys hm e t m sim it. Pun n gru pe
Qa sje t dh e me tod at e ofr ua ra mu nd t gje jn zba tim n m ny rat e nd rys hm e t m sim dh n ies . JU m s mi ri mu nd t bn i zg jed hje t me tod ave ose qa sje ve m ad ek ua te dh e ti zba ton i du ke kon tri bua r q nx n s it t zh vill ojn dit uri , sh ka th t si dh e q nd rim e q do tu du he n n sh oq rin e sh ek ull it 21 .
Zgjidheni at q ju prgjigjet juve dhe nxnsve tuaj!
2.1.
ka sht msimi prmes projekteve?
Msimi prmes projekteve
Metod me t ciln hulumtohen shtje ose probleme t komplikuara t jets reale q kan t bjn me prmbajtjet e programit msimor me ndihmn e procedurave pr zgjidhjen e problemeve dhe prdorimin e burimeve t ndryshme t t msuarit dhe materialeve me qllim q kshtu t arrihet produkti final.
Karakteristikat kryesore t msimit prmes projekteve jan:

Produktet finale Puna n grupe Detyrat e komplikuara Detyrat autentike Qasja interdisiplinare Nxnsit punojn me qllim q t krijojn produkt. Kjo mund t jet: send, mekanizm, loj, film, prezantim etj. Nxnsit punojn n ekipe. Detyrat e projektit zakonisht krkojn t zgjidhin probleme m t komplikuara dhe pr to duhet koh m shum se nj or. Nxnsit punojn n projekte pr zgjidhjen e problemeve t jets reale. Detyrat e projektit zakonisht prfshijn prmbajtje nga m shum lnd, andaj duhet t bashkpunojn m shum arsimtar. Nga nxnsit krkohet q vet t gjejn zgjidhje. Nxnsit i analizojn problemet dhe mendojn pr opsionet e ofruara Nxnsit prdorin burime t ndryshme t t msuarit edhe q t arrijn deri te informacionet, madje shpeshher prdorin TIK. Arsimtari i mbshtet nxnsit, siguron materiale dhe i orienton drejt planifikimit, zbatimit dhe vlersimit t detyrs.
Pse hulumtimi i pavarur? Cilat jan dobit?

1. Msimi prmes projekteve sht interesant pr nxnsit, ata jan t motivuar m shum n pun dhe mundson arritje t nivelit m t lart t zhvillimit kognitiv. 2. Nxnsit i zhvillojn shkathtsit e shekullit 21 dhe msojn pr arritjet m t reja. 3. Nxnsit prvetsojn: shkathtsi t komunikimit dhe prezantimit; shkathtsi pr organizim dhe koordinim t kohs; shkathtsi pr hulumtim; shkathtsi pr vetnotim dhe reflektim; shkathtsi pr pun ekipore dhe liderizm.
T menduarit kreativ T menduarit kritik Hulumtimi i pavarur
Orientimi nga arsimtari
Me ka dallohet nga msimi tradicional?

Msimdhnia tradicionale
Prcjellja e udhzimeve t arsimtarit Memorimi dhe prsritja e fakteve Dgjimi dhe reagimi ndaj pyetjes s parashtruar Prvetsimi i diturive pr fakte, terma dhe prmbajtje Prvetsimi i teoris Varsia nga arsimtari
26

Zbatimi i aktiviteteve pr msim me orientim drejt vetvetes Hulumtimi, integrimi dhe prezantimi i informacioneve Komunikimi dhe ndrmarrja e prgjegjsis pr msimin
Kuptimi i procesit t msimit prmes zgjidhjes s problemeve dhe prmes hulumtimit.
Kontrollimi dhe zbatimi i teoris. Mbshtetja dhe nxitja nga arsimtari

N far mnyr mund t zbatohet?

Babun. Ky lum gjendet n afrsi t shkolls. Tr klasa bisedonte pr problemin e ndotjes s ujit dhe pr mbrojtjen e lumenjve, e pastaj, t ndar n grupe, hulumtonin, mblidhnin t dhna, duke prdor burime t ndryshme t informacioneve (internet, shkrime t gazetave, libra shkollor, enciklopedi etj.) dhe kshtu parashtronin hipoteza. Nxnsit e Shkolls Fillore Petar Pop-Arsov t f. Bogomil t Komuns s ashks, n orn e biologjis jan orientuar nga arsimtarja e biologjis Vera Ginovska q t punojn n projekt pr ndotjen e lumit Pastaj zbatuan edhe hulumtim t lumit n terren. Nxnsit merrnin ekzemplar t ujit, i analizonin duke prdor sonda elektrike dhe kalkulator, i kontrollonin hipotezat e parashtruara dhe i shnonin rezultatet. Gjat prpunimit t t dhnave prdornin kompjuter, t dhnat i paraqisnin n tabel dhe i analizonin rezultatet para se t marrin fardo prfundimi. Secili grup e prezantonte hulumtimin e tij para gjith klass dhe diskutonte pr shtjen e mbrojtjes s lumenjve. Nxnsit prvetsuan njohuri t reja pr karakteristikat dhe cilsin e ujit n lumin Babun dhe pr problemet globale q kan t bjn me ujin e pastr pr pije. Po ashtu prvetsuan edhe shkathtsi pr zbatimin e hulumtimit dhe prdorimin e teknologjis komunikativeinformative.
ka duhet t dini edhe m q t jeni m t suksesshm?

1.
Planifikoni me kujdes!
2.
Prcaktoni cilat aftsi dhe koncepte do t zhvillohen te nxnsit dhe formuloni qllime t qarta msimore q kan t bjn me programin msimor. Inkuadroni nxnsit n prgatitjen e planit t hollsishm pr rrjedhn e aktiviteteve (prkufizimi i detyrs hulumtuese n t ciln do t punojn nxnsit, formimi i grupeve, prcaktimi i rolit dhe prgjegjsive t antarve t grupeve). Merruni vesh bashk me nxnsit pr mnyrat e puns s projektit. Mendoni pr bashkpunimin me kolegt n projekt interdisiplinar Integroni teknologji TIK aty ku ka mundsi. Prgatitini burime dhe materiale t nevojshme dhe mundsoni q ato t jen t lehta pr prdorim Prkujtoni nxnsit pr rolin dhe prgjegjsin e secilit antar t grupit.
Mos e harroni notimin!
Planifikojeni qysh m par notimin bashk me nxnsit. Notimi i projekteve prfshin: notim t procesit t puns dhe t produktit/ raportit t projektit; notim nga arsimtari, notim i nxnsve mes vete dhe vetnotim.
M SHUM
N TEMN 3.1. FQ. 56 27
2.2.
Projekte pr zgjidhjen e problemeve prmes dizajnimit
ka sht projekti pr zgjidhjen e problemeve prmes dizajnimit?
Qasje msimore ku nxnsit angazhohen n procesin e dizajnimit me qllim q t zgjidhin nj problem autentik, t rndsishm dhe real. Prmes procesit t dizajnimit nxnsit i zbatojn dhe zhvillojn diturit e tyre nga teknologjia, shkencat natyrore, matematika, shkencat shoqrore dhe gjuht, q si produkt prfundimtar e kan nj zgjidhje origjinale.
Ekzistojn tri faza gjat procesit t dizajnimit:
Msimi i zgjidhjes s problemit prmes dizajnimit
T menduarit
Identifikimi i problemit, materialeve dhe vshtirsive Stuhi idesh dhe zgjidhje t mundshme Hapi i par: Problemi
T MENDUARIT PRPUNIMI DHE KONTROLLIMI
Prpunimi / konstruktimi dhe kontrollimi

Przgjedhja e zgjidhjes Dizajnimi dhe konstruktimi i modelit Prototipi/modeli provues Ridizajnimi ose ndryshimi Ritestimi dhe kontrollimi
PRVETSIMI I DITURIVE
Hapi prfundimtar: Kontrollimi/Prezantimi Zgjidhja origjinale
Prvetsimi i diturive
Hulumtimi Kmbimi i zgjidhjeve Reflektimi/qasja kritike dhe diskutim
Grafiku i dhn e paraqet procesin e dizajnimit. Duke kaluar npr proces, nxnsit nuk e ndjekin rrugn n mnyr t njtrajtshme, duke filluar nga problemi deri te zgjidhja, por nj nga nj hyjn dhe dalin nga nj faz e procesit t dizajnimit n tjetrn dhe kshtu zhvillojn shkathtsi dhe shprehi t ndryshme qjan karakteristike pr novatort.
Pse t zbatohet? Cilat jan dobit?

Procesi i zgjidhjes s problemeve prmes dizajnimit u mundson nxnsve: 1. T zhvillojn shkathtsi specifike q jan t dobishme pr gjith jetn, pa marr parasysh llojin e problemit; 2. Ta zbatojn diturin e tyre, prvojn personale, interesat dhe talentin n procesin krijimit dhe miratimit t vendimit inventiv si grup; 3. T kalojn npr msimin prmes prvojs, me rast jan t inspiruar nga brenda q t msojn dhe t jen krenar q e kan arritur qllimin.
28

Msimdhnia tradicionale e arsimit teknik Nxnsit msojn vetm shkathtsi t konstruktimit dhe prpunimit. Nxnsit punojn n mnyr t pavarur T gjith prpunojn produkt t njjt. Potencohet cilsia e produktit prfundimtar Zgjidhja e problemeve prmes dizajnimit Nxnsit msojn edhe shkathtsi t dizajnimit. Nxnsit punojn n ekipe Nxnsit dizajnojn produkt personal. Potencohet cilsia e t menduarit dhe kreativiteti.
N far mnyre mund t zbatohet?

Ndihmojuni t punsuarve n fermn e vezve
Nxnsit e Shkolls Fillore Vasil Gllavinov Veles punonin n zgjidhjen e nj problemi prmes dizajnimit pr fermn e vezve.1 Detyra problemore: Kur pulat bjn vez, ato i shtyjn vezt sa m pran erdhes s tyre. Meq aty sht ngroht, ato mund t prishen nse qndrojn nj koh m t gjat. Andaj ferms i nevojitet makin q: - do ta zhvendos vezn nj metr nga erdhja, n vend m t ftoht; - do t jap shenj paralajmruese kur pula t bj vez.
1
A mund t dizajnoni makin dhe program kompjuterik q tu ndihmoni t punsuarve n ferm q sapo jan furnizuar me kompjuter?
Problemi ishte prezantuar para t gjith nxnsve dhe atyre u
Kjo ishte vendosur nga Projekti USAID-PEP si pjes e gars nacional.
Pastaj ishin parashtruar kriteret e mposhtme: Makina duhet: t zhvendos s paku nj vez; t jet me mim t lir (t prdoren materiale t thjeshta); t demonstroj prdorim t kutis kompjuterike; t prdor s paku nj sensor, nj motor dhe nj drit
ishte dhn pr detyr q ta bjn dizajnin e makins. Pastaj ata bisedonin n grupe pr zgjidhjet e ndryshme dhe hartonin plan t puns. Idet ishin prezantuar para gjith grupit. Pastaj grupet filluan me prpunimin e makins s tyre, bn kontroll/test dhe n fund vijoi vlersimi i makins. Pasi e bn vlersimin, klasa u pajtua pr zgjidhjen m t mir t makins s krijuar..
ka duhet ende t dini q t jeni m t suksesshm?

1. Planifikoni me kujdes! 2.
Mendoni detyr problemore e cila do t jet n pajtim me aftsit teknike t nxnsve. Prgatiteni/rregullojeni klasn ashtu q nxnsit t mund t punojn t sigurt n grupe, ndrsa materialet dhe mjetet e tjera ti ken pran dore. Furnizohuni me materiale dhe mjete q do tju duhen pr pun. (Po ashtu nxnsit mund t sjellin nga shtpia disa materiale q jan t lira e q nuk ju duhen.) Ofroni zgjedhje t pasur t mjeteve dhe materialeve pr nxns, q ata t ken m shum mundsi pr zgjedhje.
Organizojeni punn!
Organizoni nxnsit n grupe t vogla, ashtu q t gjith n nj mnyr do t jen t inkuadruar n mnyr aktive. Njoftoni nxnsit me detyrn problemore. Bni stuhi idesh me gjith klasn q t diskutoni pr problemet dhe t gjeni zgjidhje. Siguroni mundsi pr hulumtim dhe ide t reja: prmes internetit, librave dhe revistave ose mjedisit m t afrt. Prdorni diferencim disa nxns mund ta prdorin internetin pr hulumtim, derisa t tjert punojn me materiale, e t trett shkruajn raporte dhe prezantime.

Orientoni nxnsit q gjat puns ta notojn punn e tyre, produktin dhe prparimin e tyre, si dhe ti marrin parasysh edhe informacionet kthyese nga nxnsit e tjer derisa ata e dizajnojn projektin.
3.
29
2.3.
Hulumtimi i pavarur
ka sht hulumtimi i pavarur?
?
1 2 3 4 5 6 7
Hapat n procesin hulumtimit
Pjes elementare e msimit prmes projektit sht hulumtimi i pavarur ku nxnsit n mnyr individuale ose grupore prdorin materiale t ndryshme dhe pavarsisht nga arsimtari zbulojn t dhna t nevojshme q ta zgjidhin problemin e dhn. Ndonjher hulumtimet mund t jen pjes e nj projekti m t madh dhe t prfshijn grup m t madh t nxnsve ose gjith paralelen. Nxnsit mund ta prdorin msimin nga hulumtimi personal si baz pr studimin e nj problemi m t gjer/m t komplikuar ose q t fitojn ide q do tu ndihmojn n prpunimin e nj produkti m cilsor.
M posht jan dhn hapat e procesit hulumtues. Mund t gjeni edhe t tjer, por principet themelore jan t njjta:
Hapa 1
M SHUM
N TEMN 3.1. FQ. 57
Pse hulumtimi i pavarur? Cilat jan dobit?

1. 1. Motivimi Problemet e jets reale e nxisin krshrin e nxnsve dhe ata jan t motivuar q ti zgjidhin. Shpie drejt nj niveli m t lart t t menduarit Problemet e hapura me m shum s nj zgjidhje i nxisin proceset m t larta mendore. (Shih taksonomin e Blumit, tema 4.5) Msimi si t msohet hulumtimet e pavarura krkojn nga nxnsit t zhvillojn strategjit tyre pr prkufizimin e problemeve, mbledhjen e informacioneve, analizn e t dhnave, marrjen e vendimeve dhe zgjidhjen e problemeve.
Prkufizimi i problemit, zhvillimi i pyetjes pr hulumtim dhe prkufizimi i qllimit. Hapa 2 Zhvillimi i planit t hulumtimit Hapa 3 Mbledhja e t dhnave Hapa 4 Prpunimi dhe analiza e t dhnave Hapa 5 Sintetizimi i dhnave Hapa 6 Vlersimi i t dhnave Hapa 7 Prezantimi i rezultateve 30
A duhet t precizohet (kthehuni n edhe m pyetja? ( 1) hapin 1)
2. 2.
A duhet t mblidhen m shum informacione? ( 1) (kthehuni n hapin 3)
? ?
3. 3.
A duhet t analizohen prsri t dhnat? (kthehuni n hapin 4) Ose a duhet t mblidhen m shum t dhna? (kthehuni n hapin 3)
A duhet t sintetizohen prsri t dhnat? (kthehuni n hapin 5), A duhet t analizohen prsri t dhnat (kthehuni n hapin 4), A duhet t mblidhen m shum informacione? (kthehuni n hapin 3)
hen t Nxnsit aftso sojn msojn si t m dhe prvetsojn jan shkathtsi q pr msim elementare t prjetshm.
Inkuadrimi i nxnsve n zgjidhjen e problemeve t reja dhe t komplikuara mundson arritjen e niveleve m t larta t M SHUM N TEMN 3.3. zhvillimit kognitiv. FQ. 65
Nxnsit punojn n problem t hapur q mundson zgjidhje t ndryshme. Jan inkuadruar n prcaktimin e mnyrs s procesit t msimit q t arrijn deri te zgjidhja. Jan nxitur t mendojn n mnyr kritike dhe t prvetsojn prvoja praktike n zgjidhjen e problemeve n komunikim dhe n vetorganizim. Marrin vendime gjat procesit t msimit. Bjn reflektim pr aktivitetet e zbatuara dhe notimi zbatohet n vazhdimsi. Zhvillojn shkathtsi pr pun ekipore dhe pun n grupe. Prvetsojn dituri dhe shkathtsi q do tu duhen pr t qen t suksesshm n karriern e tyre jetsore.
Mirjana Vellkoska, arsimtare e gjuhs angleze n Shkolln Filore Zhivko Brajkovski Shkup ua dha kt detyr nxnsve t saj: Shoku juaj nga nj vend i huaj, me t cilin komunikoni n mnyr elektronike, ju fton mysafir pr festat e vitit t ri. far tradite dhe feste pritni t shihni kur ta vizitoni? Nxnsit u ndan n grupe q t hulumtojn pr traditat e Vitit t Ri n tre qytete: Londr, Nju-Jork dhe Tokio. Secili grup e kishte pr detyr t gjurmoj n internet dhe t gjej tekste, fotografi ose ilustrime me kt prmbajtje: Dallimet dhe ngjashmrit e traditave; Stolisjet e shtpive dhe rrugve; Ushqimet tradicionale pr natn e Vitit t Ri.. Grupet u njoftuan me traditat moderne dhe tradicionale. Secili grup i analizonte t dhnat e mbledhura dhe kshtu i zgjodhi ato q ishin m interesante. Grupet prgatitn prezantim duke prdor projektor. N kt prezantim nxnsit diskutonin pr at q e kishin msuar.

1. Nxiteni krshrin te nxnsit
Prezantojeni hulumtimin n mnyr interesante. Tregoni ndonj prrall interesante dhe filloni me parashtrimin e pyetjeve. Nse nuk jeni rrfyes i mir, nxnsve mund tu lshoni ndonj video-film ose tu tregoni fotografi, t sillni ndonj send, t vizitoni ndonj muze, njoftoni me ueb-faqen, lexojuni kng ose ndonj pjes interesante t ndonj libri, ftoni nj mysafir lista e mundsive sht e pakufizuar dhe varet nga nxnsit tuaj dhe nga tema q dshironi ta hulumtoni.
2. Respektoni interesat e tyre

Inkurajoni nxnsit tuaj q t zgjedhin nj tem pr t ciln ata vet jan personalisht t interesuar. Ndonj tem q mund t shkaktoj diskutim ndrmjet tyre mund t jet interesante pr hulumtim. Pyetja me prgjigje origjinale do t ishte gjja m e qlluar. N vend t prezantimit me prshkrim t detajeve, krkoni nga nxnsit t gjejn zgjidhje, t prcaktojn hapa konkret q mund t ndrmerren ose t prgatitin krkes deri te nj person me ndikim n ndonj institucion t caktuar.
3. Mundsoni q t jen t sinqert

Parashtrimi me kujdes i detyrs sht hapi i par q ti pengoni nxnsit n prvetsimin dhe prdorimin e ideve t huaja dhe punimeve me shkrim (plagjiatura). Jepuni mundsi q ta shqyrtojn temn nga perspektiva personale. Hulumtimi q prfshin prsritje t fakteve vetvetiu paraqet plagjiatur. Mnyra m e mir q t evitohet plagjiatura sht t krkoni nga nxnsit ta fillojn projektin me pyetje origjinale dhe ti kontrolloni dhe prcillni n do hap.
4. Njoftoni me qllimin prfundimtar

Ndani koh q nga fillimi i projektit q ta shpjegoni procesin e notimit. Prcaktoni kriteret e vlersimit t nxnsve.
M SHUM
N TEMN 3.1. FQ. 56
31
2.4.
Projektet aksionare
ka sht projekti aksionar?
Qasje praktike n t ciln nxnsit punojn n ekipe, me rast hulumtojn shtje ose probleme t komplikuara nga jeta reale me ndihmn e procedurave pr zgjidhen e problemeve. Nxnsit ndrmarrin aksione pr prmirsimin e jets dhe kushteve n shkoll dhe n mjedisin e tyre.
Projektet aksionare mund t prpunojn tema nga fusha e kulturs qytetare, shndetit ose mjedisit m ta afrt dhe zakonisht zgjasin m gjat. Ato prfshijn elemente t msimit autentik (tema 2.7), por baza e tyre sht ndrmarrja e aksioneve me qllim q t iniciohen ndryshime dhe prmirsime. Projektet aksionare mund: t jen interdisplinare dhe arsimtar t lndve t ndryshme t marrin pjes n planifikimin e prbashkt; t prfshijn prdorim t teknologjis TIK gjat hulumtimit ose kmbimit t informacioneve; t prfshijn antar t mjedisit m t gjer.
Pse projekt aksionar? Cilat jan dobit?

Pjesmarrja e nxnsve n projektet aksionare shpie deri n: 1. Ndryshimin e qndrimeve pr mjedisin shkollor dhe mjedisin tjetr m t gjer. 2. Prmirsimin e puns ekipore dhe t shkathtsive t komunikimit. 3. Nxitjen e shkathtsive t t menduarit: t menduarit kreativ, marrjes s vendimeve, zgjidhjes s problemeve, dituris si t msohet. 4. Zhvillimin e tipareve personale: prgjegjsia, vetbesimi, vetrespekti, socializimi, vetorganizimi. 5. Nxitjen e shkathtsive pr selektim, organizim, planifikim dhe sigurim t burimeve dhe materialeve. 6. Zhvillimin e kompetencs/ aftsis pr aksion dhe shkathtsi t nevojshme pr inkuadrim n procesin e puns, n aksionet shoqrore dhe n msimin pr t ardhmen. 7. Zhvillimin e shkathtsive pr prdorimin e teknologjis.

Shkolla Fillore Goce Dellev Negotin sht njra nga pes pilot-shkollat shkollat e gjelbra n Maqedoni e cila ia ka parashtruar qllimin vetvetes ta zvogloj ndikimin negativ ndaj mjedisit t tyre jetsor. T prir nga arsimtart e biologjis Dane Dimeva dhe Goran Kimov, grupi i nxnsve punonte n planifikimin dhe zbatimin e aksionit t veant me rastin e Dits s Mbrojtjes s Mjedisit Jetsor. Arsimtart bisedonin me nxnsit pr iden q t tejkalohet problemi i ndotjes s ambientit t mjedisit t tyre dhe pr hapat e zbatimit t aksionit. Bartsit kryesor t zbatimit t aksionit ishin nxnsit e ndar n grupe. Aksioni u zbatua n dy pjes: 1. Programi n korridorin e shkolls me kto pika Realizimi i kngve, prrallave pr ekologjin dhe eseve pr problemet dhe shtjet q kan t bjn me mjedisin e shndosh jetsor. Ekspozit t vizatimeve t nxnsve ne tema t ekologjis dhe mjedisit jetsor. Shfaqje e korit me kng origjinale pr ekologjin, t prgatitura nga vet nxnsit. 2.Pastrimi i oborrit t shkolls dhe i sheshit t qytetit. Nxnsit, t veshur me bluza t gjelbra, s pari e pastruan oborrin e shkolls, e pastaj n kmb u drejtuan n sheshin e qytetit, duke bartur me vete pllakate q bnin thirrje pr rrug m t pastra dhe qytet m t pastr. N sheshin e qytetit mblidhnin mbeturina dhe i hidhnin n kontejnert e mbeturinave N shkollat e gjelbra besohet se nxnsit duhet t nxiten ta ndrmarrin barrn e kujdesit pr mjedisin prmes pjesmarrjes n aksione dhe t veprojn q t sigurojn ndryshime n sjelljen e bashksis s tyre.
32

Prdoreni modelin me hapat ose fazat e mposhtme:
?
hulumtim
1.
ndryshim
4.
2.
Vizion
3.
Aksion
Hulumtimi i problemit 1.
Orientoni fmijt q ti zbatojn kto aktivitete: Bashkrisht ta przgjedhin problemin q dshirojn ta studiojn. Ti japin shkaqet se pse ajo tem sht e rndsishme pr ata. T bjn analiz pr gjendjen momentale t problemit q hulumtohet. T japin ide pr mundsit e zgjidhjes s problemit. T hartojn plan pr hulumtim me aktivitete t prkufizuara n mnyr precize. T prdorin mnyra t ndryshme pr mbledhjen e informacioneve (analiza e materialeve, intervist me antart e bashksis, krkimi n internet, debatet publike). Ta zbatojn planin e prgatitur pr hulumtim.. T dhnat e fituara ti prpunojn t shkruajn raport, ti prezantojn rezultatet n mnyr tabelore dhe t sjellin prfundime.
Vizioni
2.
Nxitni nxnsit t krijojn vizione pr zgjidhjet e mundshme t problemit q e hulumtojn n mnyra t ndryshme. Kt mund ta bni: Me fjal: prshkrimi i situats s dshiruar ideale dhe si t realizohet ajo; Nxnsit mund ti prezantojn vizionet e tyre prmes formave t ndryshme, si jan vizatimi, pikturimi, modelimi, kndimi, dramatizimi, eset etj.
Planifikimi dhe ndrmarrja e aksionit
3.
4. Sigurimi i ndryshimit pozitiv

Zbatimi i suksesshm i planit sjell ndryshime dhe nxnsit i zgjidhin problemet q i kan iniciuar n fillim t hulumtimit. Nxnsit i shqyrtojn rezultatet dhe cilsin e ndryshmit nga aksioni i zbatuar. Nse aksioni nuk sht i suksesshm, nxnsit mund ti hulumtojn shkaqet dhe prsri t ndrmarrin aksione t tjera.
Orientoni fmijt q t hartojn plan pr aksion me qllim t realizimit t vizionit t tyre. Plani pr aksion parashikon prkufizim t hapave/aktiviteteve q duhet t bhet pr tu br ndonj ndryshim. Plani pr aksion duhet t prmbaj aksione konkrete, persona prgjegjs, korniz kohore (plani pr aksion jep prgjigje n pyetjet ka?, Kush? dhe Kur?)
Gjat hulumtimeve aksionare zakonisht notohen efektet dhe ndryshimet q kan ndodhur. Efikasiteti gjat zbatimit t ndryshimeve kontrollohet prmes kritereve dhe treguesve t suksesit q i zhvillojn vet nxnsit.
33
2.5.
Msimi prmes zgjidhjes s problemeve
ka sht msimi prmes zgjidhjes s problemeve?
Metod msimi q i inkurajon nxnsit t ndrmarrin prgjegjsi pr msimin e tyre prmes zgjidhjes s problemeve (q zakonisht mund t zgjidhen n m shum mnyra) dhe t reflektojn pr prvojn e tyre gjat t msuarit. Mund t jet edhe pjes e ors ose pjes e nj projekti m t madh.
Msimi prmes problemit e fuqizon diturin e prmbajtjes, i nxit proceset e komplikuara mendore dhe e fuqizon zhvillimin e shkathtsive komunikative, zgjidhjen e situatave problemore dhe e zhvillon shkathtsin e msimit t vetorientuar.
M SHUM
N TEMN 3.2. FQ. 65
Karakteristikat kryesore t t msuarit prmes zgjidhjes s problemeve jan:

T menduarit kritik
Nxnsit analizojn nj problem dhe prpiqen ta gjejn zgjidhje, duke zgjedhur me kt rast strategji adekuate..
Pun n grupe
Nxnsit punojn n grupe t vogla.
Detyrat autentike
Nxnsit punojn n probleme t jets reale.
Orientimi i arsimtarit
Arsimtari u jep mbshtetje nxnsve, siguron materiale pr msim dhe i orienton n prkufizimin, zbatimin dhe vlersimin e puns s tyre.
Pse msim prmes zgjidhjes s probleme? Cilat jan dobit?

Motivimi Problemet e jets reale e nxisin krshrin, andaj nxnsit jan t motivuar ti zgjidhin ato. T menduarit kritik dhe kreativ Problemet e hapura me m shum se nj zgjidhje i nxisin pr t menduar kritik dhe pr t menduar kreativ. Msimi si t msohet Msimi problemor krkon nga nxnsit q t zhvillojn strategji personale pr prkufizimin e problemeve, pr mbledhjen e informacioneve, pr analizn e t dhnave, pr miratimin e vendimeve dhe pr zgjidhjen e problemeve. Pun ekipore Msimi problemor prfshin pun ekipore dhe i fuqizon shkathtsit komunikative dhe interpersonale.
zgjidhjen e problemeve t menduarit kritik dhe kreativ pun ekipore komunikim Msimi prmes zgjidhjes s problemeve zhvillon SHKATHTSI PR
organizim dhe udhheqje
prdorimin e teknologjis informatike zbatimin e diturive t reja n situata t reja

Msimdhnia tradicionale
Arsimtari prcjell informacione ligjron. Nxnsit zakonisht memorojn.. Nxnsit marrin pr detyr q t ushtrojn dhe ta zbatojn at q e kan msuar.
Msimi prmes problemeve

Nxnsit dhe arsimtari e zgjedhin nj problem. Nxnsit dhe arsimtari e prcaktojn se ka duhet t din q t arrijn deri te zgjidhja. Nxnsit msojn dhe e zbatojn diturin e re pr ta zgjidhur problemin.
34

Pasi q u bisedua pr festat e vitit t ri, pr festat e krishtlindjeve dhe traditat e tjera npr bot, arsimtarja Fatima Alii nga Shkolla Fillore Zhifko Brajkovski Shkup, nxnsve t saj t klass s tret u dha pr detyr nj problem q do t duhej ta zgjidhnin me ndihmn e robotit arsimor Pipin A mund ta programoni robotin Pipin q ta transportoj Babadimrin npr maket dhe t ndalet para shtpive duke shprndar dhurata? Fatima dhe nxnsit bisedonin se ka duhet t bhet q ky problem t zgjidhet. Nxnsit punonin n grupe, duke i realizuar kto aktivitete: Prgatitn maket t shtpive dhe rrugve; Programuan algoritm pr lvizjen e robotit Pipin; E programuan robotin Pipin q t kndoj kng krishtlindjesh.
Nxnsit ishin shum t motivuar q ta kryejn detyrn e dhn nga arsimtarja, ndonse do t duhej t bjn edhe nga disa prpjekje q ta programojn robotin Pipin.

1.
?
3.
Prpiquni t gjeni nj problem autentik (tema 3.6.).

Mendoni pr nj skenar t jets reale. Idet pr krijimin e problemeve reale q kan t bjn me prmbajtjen msimore mund ti merrni nga ngjarjet e jets reale prmes gazetave, revistave etj. Inkuadroni edhe nxnsit n dhnien e ideve. Prshtateni detyrn sipas paranjohurive t nxnsve dhe sipas nivelit t tyre t pavarsis n pun. Prgatiteni detyrn n form t shkruar, ashtu q ajo t jet mjaft konkrete dhe e prkufizuar sakt q kshtu t mund t kuptohen detajet m t rndsishme.
2.
Inkuadroni me kujdes nxnsit n punn e detyrs problemore:

Prpiquni ta shpjegoni situatn problemore, ashtu q do t jeni t sigurt se t gjith nxnsit e kan kuptuar at. Diskutoni pr procesin dhe hapat e msimit prmes problemeve. Prdorni stuhi idesh q ti inkuadroni t gjith nxnsit (tema 3.9). Merruni vesh pr rolin dhe prgjegjsit e nxnsve dhe prgjegjsit tuaja.

Kini parasysh se msimi problemor mund t notohet n mnyra t ndryshme dhe at prmes:
Vzhgimit t diskutimeve t nxnsve dhe diskutimeve me nxns; Prezantimeve gojore dhe punimeve me shkrim, si dhe mbajtjes s ditarve pr reflektim; Vetnotimit dhe notimit t ndrsjell mes nxnsve.
35
2.6.
Msimi autentik
ka sht msimi autentik?

Detyrat autentike
Nxnsit msojn prmes aktiviteteve t prvetsuara n rol t hulumtuesve, shkrimtarve, aktorve ose profesioneve t tjera t jets reale.
Qasje msimore q u mundson nxnsve t hulumtojn, t punojn detyra dhe t zgjidhin probleme t jets reale dhe t msojn prmes prvojave t tyre n rol t personave t profesioneve t caktuara.
Karakteristikat e msimit autentik:

Puna n grupe
Nxnsit shpesh punojn n ifte ose n grupe, njsoj si ndodh zakonisht n jetn reale.
Luajtja e roleve
Nxnsit mund t ken nj rol t caktuar, si pr shembull q n detyrn e dhn ata mund t jen redaktor, kameraman, regjisor, kostumograf etj.
Roli i arsimtarit sht q ti orientoj nxnsit n procesin e msimit, tu ndihmoj gjat mbledhjes s materialeve dhe ti ndrlidh me bashksin lokale.
Msimi prej prvojs*

Nxnsit msojn drejtprdrejt nga prvojat q i kan kaluar, andaj sht shum mundur q ky msim t mbetet gjat n memorie.
Pse msimi autentik? Cilat jan dobit?

1.
Nxnsit jan m t motivuar kur punojn n probleme reale q jan adekuate me nevojat e tyre. Ky motivacion i brendshm u mundson atyre t investojn m shum mund dhe t fokusohen m shum n msimin e tyre.
3.
Nxnsit punojn n detyra t komplikuara pr t cilat nevojiten procese m t komplikuara mendore (zbatimi, analiza, sinteza dhe evaluimi).
2.
Msimi sht i lidhur me botn reale q zhvillohet jasht klass dhe nxnsi sht i angazhuar n vzhgim, hulumtim, eksperimente, zgjidhje t problemeve.
4.
Nxnsit zhvillojn shkathtsi q ta notojn msimin e tyre, shkathtsi pr vetprparim dhe pr msim t prjetshm.

Probleme n msimdhnien tradicionale
M shpesh prdoren shembuj t librit. Problemet jan m shum abstrakte pa ndonj situat reale. Problemet nuk kan ndonj thellsi t madhe, jan t thjeshta dhe zgjidhja zgjat nj koh t shkurtr. Nxnsit punojn n mnyr t pavarur, garojn mes vete dhe prgjegjsia sht individuale. Problemet m shpesh jan artificiale dhe m pak adekuate dhe me m pak vler pr nxnsit.
36
Problemet autentike
Problemet jan dhn n situat reale t jets praktike. Problemet jan reale dhe nxnsit jan t angazhuar n prkufizimin dhe zgjidhen e tyre. Problemet kan thellsi m t madhe, jan m t komplikuara dhe zgjidhja zgjat m gjat. Zgjidhja e problemeve krkon bashkpunim t ndrsjell ndrmjet nxnsve dhe prgjegjsia sht e shprndar. Problemet jan reale, ndrsa dobit e msimit pr nxnsit kan vler m t madhe.

N Shkolln Fillore Petar Pop Arsov n f. Bogomill, Komuna e ashks, arsimtart dhe nxnsit vrejtn se trndafilat e oborrit t tyre shkollor jan n gjendje t keqe. Gjat vzhgimit t oborrit fqinj ata kan vrejtur se trndafilat jan m t bukur dhe me ngjyra t llojllojshme. Nxnsit dshironin q trndafilat n oborrin e shkolls t jen m t lulzuar, ashtu q vendosn t zbatojn nj hulumtim dhe t zbulojn se cilt jan dmtuesit q i sulmojn trndafilat. Ata mblodhn ekzemplar t trndafilave t dmtuar dhe bn hulumtime me mikroskop kompjuterik. Pas shqyrtimit t ekzemplarve, ekipi i nxnsve prfundoi se trndafilat sulmohen prej morrave t bims. Prandaj menjher u ndrmor aksion q t zgjidhet problemi.

1.
?
2.
Gjat prkufizimit t qllimeve t msimit, vini theks prmirsimit t shkathtsive pr zgjidhjen e problemeve, vetnotimit dhe aftsimit t nxnsve si t msojn si nj nga aftsit/ kompetencat elementare t jets s mtejme. Mendimi i detyrs autentike duhet t jet i lidhur me prmbajtjet dhe qllimet e dhna n programin msimor dhe me jetn jasht shkolls.

Gjat msimit autentik kushtoni kujdes zbatimit t diturive dhe shkathtsive n situata reale dhe mnyrat e ndryshme t demonstrimit t asaj q sht msuar: Produktet dhe punimet prfundimtare t nxnsve (raporte nga hulumtimet, analiza t ngjarjeve, eseve, posterve, broshurave, teksteve t botuara n revista); Shfaqje dhe demonstrim (fjal publike, intervist, dramatizim); Shkathtsi t procesit (t menduar kritik dhe zgjidhje e problemeve) dhe sjelljes; Reflektim/qasje kritike ndaj msimit personal.
Msimi prej prvojs paraqet filozofi dhe metodologji me t ciln arsimtart u mundsojn nxnsve prvoja t drejtprdrejta dhe e nxisin reflektimin/qasjen kritike me qllim t thellimit t diturive, zhvillimit t shkathtsive dhe vlerave. Filozofia bazohet n bindjen se nxnsit msojn m mir prmes prvojs s drejtprdrejt. Kjo mund t prmblidhet n proverbin kinez:
*Ndonjher msimi autentik ndrlidhet me msimin prej prvojs
DGJOJ, HARROJ. SHOH, MBAJ MEND. BJ, KUPTOJ.
M SHUM
N TEMN 3.6. FQ. 75 Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21
M SHUM N ueb-faqeN e asociacioNit t arsimit empirik: www.aee.org

37
2.7.
Luajtja e roleve
ka sht luajtja e roleve?
Metod msimi me t ciln nxnsit marrin ose mendojn skenar, pranojn role t caktuara dhe hyjn n ndrveprim prmes personazheve t tyre.
Nxnsit vendosen n rol t personit me nj problem t caktuar dhe i studiojn problemet ndaj jets s njeriut dhe/ ose efektet e aktiviteteve t njeriut ndaj bots prreth. Personazhi mund t jet i imagjinuar, i vrtet ose i t kaluars historike.
Karakteristikat e luajtjes s roleve:

Detyrat autentike
Nxnsit msojn prmes aktiviteteve sipas rolit t dhn t hulumtuesve, shkrimtarve, aktorve ose profesioneve t tjera t jets reale.
Aktivitetet n grupe
Nxnsit zakonisht punojn n ifte ose n grupe njsoj si ndodh rndom n jetn reale.
Njsimi
Nxnsit ndrmarrin rol t ndonj personazhi si n dram.
Empatia
Kur t vihen n rolin e t tjerve, nxnsit mund t kuptojn m shum.
Roli i arsimtari sht q t ndihmoj n krijimin e kontekstit real, shpesh edhe prmes pjesmarrjes n vet luajtjen e roleve, si dhe ti orientoj nxnsit q ti mbajn n role.
Pse luajtja e roleve? Cilat jan dobit?

1. Promovon msim aktiv, pun ekipore, ndrveprim ndrmjet nxnsve dhe e kshtu rritet motivacioni pr msim. 2. Krijon mundsi pr gjindshmri n situata t paparashikueshme. 3. Nxit prdorimin e t menduarit kritik dhe analizn e problemeve. 4. Nxit zhvillim emocional dhe social t nxnsve (tema 3.5). 5. Ndrmerr role t personazheve t kulturave t tjera ose t s kaluars historike q mund tu ndihmojn nxnsve ti kuptojn m leht ato.. 6. Siguron mundsi kreative pr inkuadrimin e nxnsve n detyra dhe situata t jets reale. 7. U mundson nxnsve ta zbatojn diturin n praktik, me rast zgjidhin probleme, hulumtojn alternativa dhe krkojn zgjidhje t reja dhe kreative. 8. Nxnsit i zhvillojn shkathtsit e iniciativs, komunikimit, zgjidhjes s problemeve, ndrgjegjes dhe bashkpunimit n punn n grupe. 9. U ndihmon nxnsve t jen t prgatitur pr tu ballafaquar me sfidat e jets reale.

Msimi tradicional
Nxnsit rrin ulur dhe jan pasiv. Nxnsit punojn n mnyr t pavarur. Zakonisht nuk nxitet kreativiteti dhe fantazia e nxnsve. Problemet jan shkollore.
Luajtja e roleve
Nxnsit jan aktiv. Nxnsit punojn n ifte ose n grupe. Fantazia dhe kreativiteti jan shkathtsit kryesore. Problemet bazohen n ngjarje jasht shkolls.
38

ua prezantoi nxnsve t saj pes mnyra t ndryshme t zgjidhjes s konflikteve dhe pastaj nxnsit i ndau n pes grupe. Secilit grup ia dha nga nj skenar me prshkrim t konfliktit dhe pr mnyrn e zgjidhjes s konfliktit q sht ka t bj me jetn e prditshme t nxnsve n shkoll ose n kushte shtpiake. Grupet i lexuan skenart, i ndan rolet dhe i luajtn ato. Nxnsit e tjer ishin publik. Pas secilit aktrim t rolit, zhvillohej diskutim me aktort dhe nxnsit e tjer. Aktort jepnin qasje kritike t ndjenjave ka ka qen e kndshme e ka e pakndshme pr ata? A kan prjetuar prvoja t ngjashme n jet? Anita prdorte pyetje t tipit: N far mnyre u zgjidh konflikti? A sht kjo mnyr adekuate pr zgjidhjen e konfliktit? ka sht zgjidhje korrekte? N far mnyre do t zgjidhnit konflikte t ngjashme n jetn reale? Si do t dshironit ti zgjidhni konfliktet n t ardhmen? Diskutimi prfundoi me prfundimet e arritura pr at q sht msuar dhe pr shtjen se si t zbatohet n t ardhmen ajo q sht msuar.
Arsimtarja Anita Angellovska nga Shkolla Fillore Krste Misrkov Shkup shpeshher prdor luajtje t roleve n msimin e edukats qytetare. Ajo konsideron se kjo sht metod adekuate e msimit pr zgjidhjen e konflikteve. Anita

1.
2.
1. Prkufizoni qllimet
yPrcaktoni cilat njohuri, shkathtsi dhe qndrime dshironi ti prvetsojn nxnsit.
2. Zgjidhni kontekst dhe role

yPrcaktoni nj problem q ka t bj me temn e studimit, si dhe me rrethanat ku bjn pjes personazhet. yBni hulumtim t informacioneve t nevojshme pr vete, por njherazi jepuni nxnsve orientime pr hulumtim t informacioneve plotsuese (libra, internet, filma etj.).
Kijeni parasysh kt:

Para se t filloni, merruni vesh pr rregullat e luajtjes s roleve. Shprehni qart t priturat tuaja. Ka mundsi q nxnsit n fillim t turprohen ose t ndjehen jo mir n rolin e dhn dhe mbase do t duhet ti inkurajoni q t ndjehen m mir gjat aktrimit. Prpiquni q aktrimi n fillim t zgjas m pak, por insistoni q nxnsit t mbeten plotsisht n rolet e tyre gjat asaj kohe. Lavdroni ata nxns q mbeten n rolin e tyre dhe tregojuni se pse i lavdroni. Inkuadrohuni edhe ju n aktrim. Nse ju e kuptoni aktrimin seriozisht, ashtu do ta kuptojn edhe nxnsit. Si t fillojn t ndjehen mir n rolet e tyre, nxnsit mund t inkuadrojn edhe nj doz humori dhe improvizimi, por megjithat n kuadr t roleve.
3. Prezantojeni ushtrimin
yNjoftoni nxnsit me skenarin n mnyr interesante. yTregojuni se ka prisni prej tyre dhe ka prisni t msojn ata. yJepuni orientime pr hulumtimin. yNdani nxnsit n ekipe.
4. Orientoni nxnsit q t punojn n prgatitje dhe hulumtim

yNxnsit njoftohen me personazhet q t futen n role. yHartojn plan t hulumtimit dhe krkojn burime t ndryshme q t arrijn n informacionet e duhura. yShkruajn skenar dhe skena, si dhe bjn kostume dhe pajise ndihmse.
5. Luajtja e roleve
yNxnsit i luajn rolet sipas skenarve t prgatitur. yAktrimi i roleve mund t incizohet q nxnsit t mund ta vlersojn paraqitjen e tyre.
6. Vlersimi dhe notimi

yBisedoni me nxnsit se ka kan msuar. yZakonisht notohen skenart e prgatitur nga nxnsit. yMund t notohen edhe prezantimet (sa koh qndrojn n rol). ysht mir t prdoret vetnotimi ose notimi i ndrsjell mes nxnsve.
39
2.8.
Msimi ndrmarrs
ka sht msimi ndrmarrs?

Msimi ndrmarrs sht nj lloj i msimit autentik i cili ka pr qllim t zhvilloj shkathtsi dhe qndrime ndrmarrse te nxnsit, me rast nxnsve u mundsohet t punojn n mnyr kreative dhe aktive n projekte praktike.
nxit Ndrmarrsia ju kur e ta jen kreativ e keni zbatoni at q nesin dhe msuar pr biz financat.
Msimi ndrmarrs prfshin msim prmes puns. Themelimi dhe mbajtja e biznesit ose e kompanis sht dika nga e cila fmijt dhe t rinjt do t ken dobi t mdha. Qllimi i saj sht tu jap mundsi t rinjve q ta shijojn msimin pr biznesin e vrtet dhe punn prmes aktiviteteve ndrmarrse.
Pse msimi ndrmarrs? Cilat jan dobit?

1.
Nxitja e fryms ndrmarrse dhe prmirsimi i saj me shkathtsi adekuate paraqet els pr zvoglimin e papunsis, krijimin e vendeve t reja t puns, krijimin e konkurrencs dhe prmirsimin e zhvillimit ekonomik.
2.
Aktivitetet pr msim ndrmarrs prmes puns n projekte mundsojn sfida dhe mundsi t reja te nxnsit q t zhvillohet kreativiteti dhe shkathtsit e ndryshme prmes pjesmarrjes praktike.
3.
Nxnsit msojn se t qenit lider nuk do t thot vetm tu tregosh t tjerve se ka duhet t bjn. Ata msojn pr vlern e puns ekipore, pr rndsin e strategjive t mira t komunikimit, si dhe pr mnyrn e prezantimit t informacioneve t shkruara, por edhe prmes prezantimeve vizuale dhe gojore, pastaj msojn si t ballafaqohen me mossuksesin dhe msimet pozitive q mund ti msojn nga prvoja.

Msimi tradicional
Arsimtari siguron materiale pr nxnsit. Arsimtart u ofrojn ndihm nxnsve. Nxnsit punojn n mnyr t pavarur. Shpeshher nuk nxitet kreativiteti dhe fantazia e nxnsve. Problemet jan shkollore. Prodhimet e nxnsve vlersohen nga arsimtari.
40
Msimi ndrmarrs
Nxnsit patjetr duhet t identifikojn burime t tyre dhe t paguajn pr to. Nxnsit patjetr duhet ti paguajn arsimtarit pr ndihmn. Nxnsit punojn n ifte ose n grupe. Fantazia dhe kreativiteti jan shkathtsi elementare. Problemet bazohen n situata t vrteta. Prodhimet e nxnsve vlersohen nga ndrmarrsit.

N ashk, nj rajon rural i Maqedonis Qendrore, do vit organizohet panair i ushqimit, me qllim q kshtu t promovohet prodhimtaria lokale. Nxnsit e Shkolls Fillore Petar Pop Arsov t f. Bogomill, Komuna e ashks, me ndihmn e arsimtares Sllavica Karbeva vendosn ta promovojn panairin. Nxnsit formonin grupe, punonin n laborator kompjuterik dhe prgatitnin fletushka, vizit-kartela, etiketa, flamuj dhe CD multimediale pr Komunn. Materialet promovuese e paraqisnin bukurin e rajonit, vlerat natyrore dhe historike, si dhe prodhimtarin e ushqimit t shndetshm lokal. Shkolla bashkpunonte me Komunn, andaj n kmbim t materialeve promovuese e fitoi nj toner, letr, si dhe komplet materialesh shkollore.

1. 2.
3.
Pyetuni A nxis qndrime ndrmarrse?

A i nxis nxnsit e mi q n mnyr aktive t inkuadrohen n jetn shkollore dhe shoqrore pr t mirn e shkolls dhe t shoqris m t gjer? A i angazhoj nxnsit n msim n projekte sfiduese, praktike dhe ndrmarrse q u mundsojn atyre t krijojn ide origjinale dhe ato ti realizojn? A zhvillohet me aktivitetet msimore edhe kuptimi i funksioneve themelore t biznesit? A zhvillohen me aktivitetet n klas edhe shkathtsit e planifikimit, veprimit, bisedimit, marrjes s vendimeve, ballafaqimit me rrezikun dhe puns ekipore?
Organizoni aktivitete biznesi

Ftoni n or mysafir q do t flasin pr punn e tyre, pr shembull: t rinj, ndrmarrs, menaxher, specialist, zanatlinj. Caktoni vizita t nxnsve n kompanit dhe bizneset lokale. Zbatoni anketa me ndrmarrsit. Siguroni materiale pr biznesin, pr shembull: ueb-faqe, gazeta, revista, literatur reklamuese dhe promovuese, broshura etj. Zbatoni prvojat e nxnsve pr vzhgimin vendeve t puns.
Themeloni nj mini-kompani n katr faza:

Faza 1 Identifikoni problem
ose nevoj: nxnsit prmes diskutimit propozojn ide q t arrijn n kuptimin e prbashkt pr at se ka duhet q t zgjidhet nj problem i caktuar ose q t realizohet ndonj nevoj.
Faza 2 - Planifikojeni projektin
ose aktivitetin: ndarja e detyrave, organizimi i burimeve, angazhimi i antarve n ekip dhe ndarja e prgjegjsive dhe detyrave.
Faza 3 Zbatimi i planit: zgjidhja e
problemeve, prcjellja e prparimit.

Faza 4 Vlersoni proceset:
bni nj qasje n aktivitetet dhe rezultatet prfundimtare, si dhe n msimet q kan buruar dhe vlersoni shkathtsit, qndrimet, cilsit dhe njohurit e prvetsuara.
41
2.9.
Strategjit e t menduarit kritik

Qllimi elementar i nxitjes s t menduarit kritik te nxnsit n procesin e t msuarit sht t prparohen aftsit e tyre q ata t jen t prgatitur m mir pr zgjidhjen e problemeve me t cilat do t ballafaqohen m tej n jet.
Shkathtsit intelektuale t t menduarit kritik, si jan analiza, krahasimi, sinteza, vlersimi dhe reflektimi, duhet t msohen prmes zbatimit t tyre t drejtprdrejt. T menduarit kritik sht proces aktiv dhe nuk mund t zhvillohet prmes dgjimit pasiv t informacioneve dhe memorimit t fakteve. Strategjit e t menduarit kritik q prfshijn parashtrim t pyetjeve, diskutimeve dhe debateve pr situatat problemore ose pr punn n detyrat e shkruara, e nxisin pjesmarrjen aktive intelektuale t nxnsve.
T menduarit kritik
Nxnsit duhet ti nxisim t mendojn n mnyr kritike t parashtrojn pyetje dhe t diskutojn, ti dgjojn t tjert dhe ti analizojn opsionet e bazuara n fakte.
Personi q mendon n mnyr kritike:

Parashtron pyetje dhe probleme esenciale dhe i formulon ato qart dhe n mnyr precize. Mbledh dhe vlerson t dhna relevante, duke u shrbyer me ide abstrakte q ti interpretoj n mnyr efektive, arrin n prfundime dhe zgjid hje t argumentuara dhe ato i teston me kriteret dhe standardet relevante; Mendon hapur n kuadr t sistemeve mendore alternative, njeh dhe, sipas nevojs, noton supoz ime, implikime dhe pasoja praktike; Realizon komunikim efektiv me t tjert n lidhje me zgjidhjet e problemeve t komplikuara.
nyr ik sht m duarit krit r cilndo tem, T men arit p e t mendu ajtje ose problem d, prmb endon e prmirson ln e q m me ka ai menduarit, duke e t rollin cilsin si kont he me shkatht ndrmarr urat mendore d strukt standarde mbi tu nuar ksh duke impo . le intelektua
www.criticalthinking.org
Parashtrimi i pyetjeve
Si t parashtroj pyetje q jan t dobishme pr t menduar kritik m t thell prball t ? menduarit siprfaqsor?
Me parashtrimin e pyetjeve adekuate te nxnsit mund t zhvillojm aftsi pr: parashikim;; qasje kritike ndaj t menduarit personal; vzhgim m t hollsishm; shqyrtim t nevojs pr dshmi.
M SHUM
N TEMN 3.4. FQ 67
Me qllim q t zhvillohen shkathtsi m t komplikuara mendore te nxnsit, si dhe t zhvillohet aftsia e tyre pr t parashtruar hipoteza dhe rezonim, arsimtari duhet t parashtroj pyetje t dobishme pr t menduar t thelluar dhe t menduar thelbsor, prball t menduarit siprfaqsor. Me rndsi sht: Tu qasemi llojeve t pyetjeve q i prdorim n or; Ti modelojm pyetjet dhe t menduarit q dshirojm ta prvetsojn nxnsit; T planifikojm or n t cilat do t prdorim lloje t ndryshme t pyetjeve.
me parashtrimin e pyetjeve t ktij lloji: ka mendoni se do t ndodh? Pse mendoni ashtu? ka pat A mund ta dshmoni at? M SHUM
Q t zgjidhni pyetje m t mira, prdoreni Taksonomin e Blumit. 42
N TEMN 3.5. FQ. 71
Teknikat pr diskutimin e problemeve dhe sfidave

Stuhi idesh sht teknik e krijuar me qllim q t gjeneroj numr m t madh t ideve q ashtu t zgjidhet problemi.
Krkohet nga nxnsit t japin sa m shum ide q pastaj do t shkruhen n tabel. Nga idet mund t bhet nj hart mendore. Sipas rregullave, t gjith nxnsit n klas marrin pjes n dhnien e ideve. Nse dikush nuk ka ide, ajo zbatohet te nxnsi vijues. Stuhi idesh mund t prdoret si mnyr e mir pr tu zgjidhur problemet e prcaktuara nga arsimtari dhe nga nxnsit. Kjo sht pika m e mir nistore pr gjith klasn q t njihet me problemin. sht e pranishme knaqsia gjat puns dhe kshtu prmirsohet puna ekipore. Teknika e qarkut t kohs mundson koh pr dgjim, mbajtje t vmendjes, promovim t komunikimit gojor dhe msim t koncepteve dhe shkathtsive t reja. Gjith grupi q ulet n rreth sht i angazhuar dhe bisedon pr shtje t caktuara. Rregulla themelore sht se n nj koh t caktuar flet vetm nj nxns; ai e mban nj send n dor, ndrsa t tjert e dgjojn. Rregullat e qarkut t kohs diskutohen dhe harmonizohen nga nxnsit. Teknika e diskutimeve n grupe t vogla jep mundsi q secili nxns t inkuadrohet n nj diskutim t caktuar. Nxnsit q jan shum t turpshm, q ta prezantojn ndonj ide n grup t madh, mund: t mendojn me z dhe t ndrmarrin rreziqe, duke ofruar ide t hapura; t ken m shum vetbesim si nxns; t zhvillojn shkathtsi gojore q do ti prdorin n aktivitete t ndryshme; ti prmirsojn raportet me nxnsit e tjer dhe me arsimtart.
Grupet m von mund ta lajmrojn gjith grupin dhe t kmbejn ide.
Dhnia e detyrave t shtpis

M SHUM
N TEMN 3.9. FQ. 84
Detyra e shtpis u mundson nxnsve q ta prsrisin dhe ushtrojn at q e kan msuar dhe mund tu ndihmoj t prgatiten pr orn e ardhshme. Mundson t vrtetohet dhe msohet se si t prdoren burimet e t msuarit, si pr shembull biblioteka, interneti, doracakt dhe burimet e tjera. Mundson hulumtim m t thell t temave t caktuara. Mund tu ndihmoj t zhvillohen aftsi pr organizimin e kohs, msimit dhe shkathtsive organizative. Mundson q prindrit t jen t vetdijshm pr msimin e fmijve t tyre.
pr qndrimin negativ t nxnsve ndaj shkolls, pr shembull, nse ajo sht e lidhur me dnim ose me pasoja t tjera n shkoll. Mund t jet burim i situatave konfliktuoze ndrmjet nxnsve dhe prindrve.
Megjithat
T gjith nxnsit nuk shkojn n shtpi n atmosfer t kndshme dhe t relaksuar, andaj te ata ka m pak gjasa q t jen t suksesshm n aktivitetet jashtshkollore. Disa nxns kan qasje n kompjuter dhe n internet edhe n shtpi, andaj kan prparsi ndaj t tjerve q nuk e kan kt mundsi. Detyra e shtpis mund t kontribuoj
Shkollat mund ti zgjidhin kto situata n kt mnyr: T krijojn laborator IT pr ata nxns q nuk kan internet n shtpi ose t parashtrojn detyra pr grupe m t vogla q nxnsit t mund t punojn bashkrisht n ort e pasdits. Detyra e shtpis duhet t jet racionale dhe e koordinuar (q t evitohen situatat n t cilat nxnsit do t ken m shum detyrime n nj dit, ndrsa dikush asnj). sht e plqyeshme t informohen pr rolin e detyrave t puns dhe t organizohen trajnime q t din si tu ndihmojn fmijve t tyre. M SHUM
N TEMN 3.12. FQ. 93
Zgjidhjet
43
2.10.
Notimi pr msim
ka sht notimi pr msim?
Qllimi kryesor i notimit tradicional shkollor sht t t tregoj se ka ka ndodhur me msimin gjat nj periudhe t caktuar. Pr shembull, nxnsve u jepen nota n fund t vitit shkollor ose zbatohet testim q t vlersohet se ka kan msuar. Ky lloj i notimit me t cilin prmblidhen t arriturat e nxnsve pr nj periudh t caktuar quhet notim prmbledhs1 ose notim i t msuars.
Kur prdoren rezultatet e msimit pr t dhn informacion kthyes dhe arsimtart e prmirsojn msimdhnien dhe msimin n periudhn vijuese, ky notim bhet notim formativ ose notim pr msimin. Pr shembull, notimi mund t jet: Arsimtari i parashtron pyetje nxnsit derisa ai mson. Si rezultat i ksaj, arsimtari zbulon se nxnsi ka kuptuar dika gabimisht. Arsimtari i ndihmon nxnsit q ta kuptoj m mir pr at q e mson.
1 Notimi prmbledhs q nuk bhet nga arsimtari i nxnsit quhet notim ekstern.
Qllimi kryesor i notimit n shkolls sht t prmirsohet notimi i t arriturave t nxnsve. Notimi pr msim duhet t zbatohet do dit nga arsimtart dhe nxnsit.
Pse notim pr msim? Cilat jan dobit?

1.
Notimi e prmirson msimin nse: siguron informacion kthyes efektiv pr nxnsit; shpie drejt ndryshimeve n msim dhe e bn at m efektiv; e rrit motivacionin dhe vetrespektin e nxnsve q sht me rndsi qensore pr msimin; i inkuadron nxnsit n mnyr aktive n msim dhe u ndihmon ta kuptojn se si mund t prmirsohen.
2.
Notimi efektiv ndihmon pr kuptimin m t thell pr at si prparojn nxnsit n: prvetsimin e diturive t reja; zhvillimin e shkathtsive t proceseve t menduarit kritik dhe zgjidhjen e problemeve; krijimin e qndrimeve; zhvillimin e shkathtsive pr komunikim me shkrim dhe me goj; zhvillimin e shkathtsive pr pun ekipore.
3.
Te notimi i cilsis s lart, arsimtart dhe nxnsit duhet t mund t prgjigjen n kto pyetje: Cilat qllime duhet ti arrij nxnsi gjat msimit? Si prparon ai/ajo n t arriturat e qllimeve t parashtruara? Cilat do t jen hapat e ardhshm n msimdhnie dhe msim? Cilat jan dshmit se jan arritur qllimet e parashtruara?
44
ll bu em Sh

profilin personal t personit t njohur dhe prgjigjeshin n pyetje q kishin t bjn me at person, ashtu q Valentina mund t kontrollonte se a e kan kuptuar nxnsit tekstin, sa i kan kuptuar fjalt pr vet prshkrim dhe i potenconte elementet e profilit personal. Valentina i shkruante prgjigjet e nxnsve, u jepte informacione kthyese, i motivonte dhe u jepte orientime t mtejme. baz t diturive t N prvetsuara m par, nxnsit filluan ti shnojn karakteristikat kryesore t vetvetes. Valentina e kontrollonte at q ishte shkr uar dhe secilit nxns i jepte informacion kthyes gojor, t prcjell edhe me pyetje plotsuese (pr shembull: A sht kjo e tra?, ka mendon pr...?, A ka dika tjetr q do t ishte interesante?) fund secili nxns e shkroi N nj hartim n t cilin e prshkroi vetveten. Nxnsit ishin njoftuar se hartimet do t notohen me nota, sipas lists analitike t notimit, q ua kishin shpjeguar m hert. Kshtu ishin dhn informacione plotsuese me shkrim pr punn e tyre n t ardhmen. Valentina e vrejti se prmirsimi m i madh ndrmjet aktivitetit t par dhe aktivitetit t fundit ka ndodhur te nxnsit e dobt. Prandaj ajo prgatiti plan se si t punoj dhe tu jap mbshtetje nxnsve t dobt n periudhn e ardhshme.
Arsimtarja e gjuhs angleze Valentina Koovska n Shkolln Fillore Bllazhe Koneski Prilep krkoi nga nxnsit t shkruajn pr vete nj hartim n gjuhn angleze. Nxnsit s pari e lexonin

Planifikoni Me kujdeS!
organiZojeni Punn!
1. Mendoni diskutim, pyetje dhe detyra q do tju mundsojn ta shihni se si mendojn dhe si msojn nxnsit. 2. Jepuni informacion kthyes q do tu ndihmoj n msimin e mtejm. 3. Ndihmojuni ta kuptojn se ka pritet t msojn dhe t vlersojn se sa kan pasur sukses n at q e kan br. 4. Mundsojuni nxnsve t bjn zgjedhje n lidhje me msimin e tyre. 5. Mundsojuni nxnsve t msojn nga njritjetri (t punojn n grupe, t notohen n mnyr t ndrsjell). 6. Ndihmojuni t prvetsojn vetbesim se mund ta prmirsojn punn e tyre. 7. Informoni prindrit si prparon fmija i tyre q edhe ata t mund t ndihmojn.
Notimi sht pjes e procesit t msimdhnies dhe msimit dhe nuk duhet t jet ngarkes plotsuese as pr ju as pr nxnsit. Para se t filloni ndonj aktivitet me nxnsit, mendoni pr kto pyetje: 1. ka dua t msojn fmijt prmes ktij aktiviteti? Cilat jan nocionet, shkathtsit, qndrimet? Si do ti inkuadroj nxnsit n prcaktimin e qllimeve? Si do ta di se a e kan ata t qart se ka pritet t arrijn ata? 2. Si do ta di se nxnsit e kan arritur at q kam planifikuar ta arrijn? Cilat jan dshmit pr kt? 3. Cilat aktivitete, sjellje dhe produkte do ti notoj? (Prgjigje me goj, diskutim, prezantim, raporte nga hulumtimet, hart mendor, model?) 4. Si do ti vrej njohurit? A duhet t prgatis q m par disa instrumente? (p.sh.: lista piksh, flet kontrolluese, portofoli.) 5. A do ti inkuadroj dhe si do t inkuadroj nxnsit n notim? Ciln strategji t vetnotimit dhe notimit t ndrsjell do ta prdor? 6. Si do tu jap nxnsve informacion kthyes? Si do tu ndihmoj ta kuptojn se si duhet t msojn m mir?
45
2.11.
Vetnotimi
ka sht vetnotimi?
ka notojn nxnsit?
Metod notimi me t ciln nxnsit e notojn procesin e tyre t msimit, i parashtrojn qllimet e msimit dhe kriteret e suksesit bashk me arsimtart dhe vlersojn se n far mase i prmbushin ato kritere.
Produktet m t qlluara pr vetnotim jan: detyrat me shkrim, punimet praktike (poster, makete, projekte), detyrat e shtpis, portofolat. Ato po ashtu notohen edhe nga arsimtari.
ka bjn nxnsit?
Bjn analiz pr at se ka sht mir dhe ka duhet t prmirsohet n at q e kan punuar. Mendojn si ti tejkalojn dobsit. Gjat puns e prdorin prvojn e mparshme.
Pse vetnotimi? Cilat jan dobit?

1. Nxnsit bhen t vetdijshm si msojn dhe kjo u ndihmon q ta prmirsojn msimin. 2. Bhen m efikas, m t pavarur dhe m t sigurt. 3. Nxitet raporti pozitiv ndaj msimit dhe zhvillojn shkathtsi pr msimin e prjetshm. 4. Aftsohen q m mir ti kuptojn qllimet e msimit dhe prparimin ta vlersojn sipas qllimeve t parashtruara. 5. Bjn vlersimin e puns s tyre dhe msojn prmes gabimeve para se t notohen nga arsimtari. 6. Nxnsit aftsohen t mendojn pr msimin e tyre dhe t jen vetkritik ndaj msimit. 7. Ndihmon n prmirsimin e cilsis s msimit dhe mundson thellsi m t madhe. 8. Prmirsohet prvetsimi i lnds q msohet. 9. Nj pjes e prgjegjsis s vendosjes n procesin e msimit hidhet nga arsimtari te nxnsi.
46
ll bu em Sh

kompjuterike duhet t ket secili nxns pr at q e ka br. kisha leht? Me far vshtirsish u ballafaqova? Si i tejkalova? ka duhet t bj n vijim q ta prmirsoj punn? Nxnsit mjaft sinqerisht i prshkruan jo vetm ant e dobta, por edhe dobsit. Ata shpjeguan se si jan ballafaquar me vshtirsi t caktuara, pr shembull: M ndihmoi shoku im; E pyeta arsimtaren. Nj nxns kishte shkruar: Kjo sht mjaft leht. Kur e kam para vetes listn e notimit, e kam shum leht t shoh se ka di e ka nuk di. T dhnat q i mori nga nxnsit n lidhje me t menduarit dhe t msuarit e tyre Maja i prdori q ta prmirsoj msimin e saj.
Arsimtarja e informatiks, Maja Videnoviq, nga Shkolla Fillore Krste Misirkov Shkup e ka inkuadruar vetnotimin te nxnsit e klass s 5t. Nxnsit, t ndar n grupe, e kishin pr detyr ta rregullojn nj tekst n programin Word dhe njherazi duhej t hartonin lista analitike pr notimin e tekstit t rregulluar. Ato diskutonin bashkrisht pr at se si duhet t duket nj tekst i rregulluar mir dhe far diturie dhe shkathtsie
Pastaj nxnsit punonin n ifte dhe e rregullonin tekstin, duke e pasur para vetes edhe listn e notimit analitik. Ata e ndihmonin njritjetrin, e krahasonin punn me krkesat e listave t notimit dhe prpiqeshin ta prmirsojn punn e tyre. Pasi prfunduan me detyrn, secili nxns jepte qasje kritike ndaj puns s tij, duke i parashtruar kto pyetje: ka msova? ka e

Fazat kryesore t zbatimit t vetnotimit jan prgatitja, zbatimi dhe evaluimi.
M SHUM
?
faza 3 - evaluimi
Diskutim dhe analiz/ reflektim me t gjith nxnsit pr vetnotimin dhe dhnia e informacioneve kthyese. Identifikimi i gjrave q kan qen t dobishme dhe identifikimi i dobsive dhe problemeve. Planifikimi dhe ndrmarrja e aksioneve pr tejkalimin e problemeve.
N TEMN 3.11. FQ. 90
faza 1 - Prgatitja
Planifikimi prkufizimi i qllimeve t qarta pr msim. Inkuadrimi i nxnsve n procesin e notimit. Dhnia e udhzimeve t qarta (gojore dhe me shkrim) pr t gjitha faza e procesit Parashtrimi/prkufizimi i kritereve t suksesit nga nxnsit (dhe diskutim i arsimtarin pr harmonizimin e tyre) Prgatitja e lists s kritereve t suksesit.
faza 2 - Zbatimi
Prdorimi i lists me kriteret e suksesit t puns personale Dhnia e informacioneve kthyese pr suksesin e nxnsve dhe zbatimin e vetnotimit. Nxnsit bjn vetkorrigjim t t kuptuarit t tyre t kritereve t suksesit. Parashtrimi i qllimeve t reja/ t ndryshuara pr msim
47
2.12.
Notimi i ndrsjell i nxnsve
ka sht notimi i ndrsjell i nxnsve?
Metod e notimit t nxnsve mes vete me qllim q t prmirsohet kuptimi i qllimeve q duhet t arrihen, q t prmirsohet msimi dhe t nxitet mendimi kritik dhe shkathtsit e komunikimit.
ka bjn nxnsit?
Japin informacione kthyese pr cilsin e punimeve dhe pr prgjigjet e nxnsve t tjer, si dhe pr procesin e msimit t tyre.
Pse notimi i nxnsve t tjer? Cilat jan dobit?

1. U ndihmon nxnsve q ta kuptojn notimin dhe e rrit motivacionin e tyre pr msim. 2. Nxnsit i kuptojn karakteristikat e puns cilsore dhe kjo u ndihmon t jen vetkritik ndaj puns s tyre. 3. Nxnsit i zhvillojn shkathtsit elementare pr vlersim dhe reflektim q jan t nevojshme n dhnien e informacioneve kthyese. 4. Informacionet kthyese u ndihmojn nxnsve n prfundimin e detyrs dhe thellimin e shkathtsive para se ato t notohen nga arsimtari. 5. Nxnsit shfaqin prgjegjsi dhe pavarsi m t madhe n msimin e tyre. 6. Nxnsit u ndihmojn nxnsve t tjer n msim. 7. Ndihmon n sqarimin e kritereve t notimit. 8. Mundson zbatim t shkathtsive pr reflektim dhe evaluim, t cilat jan t nevojshme pr msimin e prjetshm. 9. E lehtson punn e arsimtarve q ka t bj me notimin.
48
ll bu em Sh
N Shkolln Fillore Kuzman Josifovski Pitu Shkup n fund t ors s matematiks n klass e 7t, arsimtarja Julija Bekriq u dha pr detyr nxnsve nj detyr t komplikuar. Gjat ors nxnsit i zbulonin karakteristikat e katrkndshve tetiv (katrkndsh prreth t cilve mund t vizatohet nj rreth). Julia krkoi nga nxnsit q t formojn grupe t vogla dhe ta zgjidhin detyrn e dhn q t kontrollojn se ka kan msuar dhe si mund ta zbatojn at dituri.
N far mnyre t zbatohet?

diskutuan shum pr precizitetin e zgjidhjeve, por edhe pr at se e kan zgjidhur ata detyrn. Kur prfundoi notimi, secili grup tregoi se si e ka no tuar punn e grupit tjetr, ka sht br sakt dhe n mnyr precize, si dhe ku ka pasur gabime. Pastaj vijoi nj diskutim i sinqert ndrmjet grupit q notonte dhe grupit q notohej. Kjo ndihmoi q nxnsit ta Pasi i zgjidhn detyrat, grupet i km shpjegojn at q ka qen e kuptuar byen mes vete ato q ti notojn. Secili gabimisht. grup i fitoi zgjidhjet e sakta dhe me to e krahasonte saktsin e zgjidhjeve t detyrs s grupit tjetr. Gjat notimit

?
M SHUM
N TEMN 3.11 FQ. 91
1. Prcaktoni sakt ka dhe pse pikrisht at do ta notojn nxnsit mes vete? 2. Zgjidhni strategji pr notimin e nxnsve mes vete. Prgatitni kritere t notimit dhe formular vet ose bashk me nxnsit, t cilat nxnsit do ti prdorin. 3. Mendoni pr strukturn e zhvillimit t diskutimit ndrmjet nxnsve dhe pr mnyrn e dhnies s informacioneve kthyese.
Nevojitet t bhet prgatitje paraprake e nxnsve q ata ti aftsoni pr ta marr rolin e notuesve dhe kshtu t filloni me zbatimin e tij.
Prgatitja prfshin:
1.Modelim/demonstrim t notimit t nxnsve mes vete 2.Ushtrimi i nxnsve Prmes shembullit t hartuar nga nj nxns anonim u tregoni nxnsve se si t zhvillojn diskutim, si t japin qasje kritike ndaj punimit dhe si t prdorin gjuh adekuate n dhnien e gjykimeve pr cilsin dhe rekomandimet. Nxnsit ushtrojn, pr shembull, q t jen t sigurt se e kan kuptuar mir mnyrn e notimit dhe zhvillimit t diskutimit.
Zbatimi i notimit t nxnsve mes vete
1. Nxnsit njoftohen me qllimet e notimit dhe atyre u jepen orientime sipas strategjis q e keni kuptuar. 2. Inkuadroni nxnsit n prkufizimin e kritereve t notimit. 3. Bisedoni pr strukturn e diskutimit ndrmjet nxnsve n pikpamje t: parashtrimit t pyetjeve adekuate dhe mnyrs s shnimit t prgjigjeve; dhnies s informacioneve kthyese. 4. Nxnsit diskutojn mes vete pr informacionet kthyese dh epr notat.
49
2.13.
Notimi i portofolit t nxnsve
ka sht notimi i portofolit?
Notim i nxnsve duke prdor prmbledhje t organizuar dhe t sistematizuar t punimeve t nxnsve t krijuara gjat nj periudh m t gjat, t cilat e prezantojn mundin e dhn nga nxnsi, prparimin e tij dhe t arriturat e tij n nj ose m shum lmenj lndor.
ka prfshin portofoli?
Produkte t ndryshme q shfaqen si paraqitje spontane dhe t planifikuara pr qllime t ndryshme (punime me shkrim, pun projektesh, videoincizime, fotografi). Kriteret e notimit t punimeve t hartuara (prdorimi i listave t notimit analitik) Shnime nga reflektimi i nxnsve pr msimin, prfshir edhe qllimet e parashtruara, si dhe vetnotimin.
Pse notimi i portofolit? Cilat jan dobit?

Si notohet?
Arsimtart dhe nxnsit jan t inkuadruar n vendosjen se ka do t prmbaj portofoli dhe cilat do t jen kriteret e notimit dhe t prparimit n msim. Gjat notimit t portofolit theks i veant i vihet notimit t prparimit q e arrin nxnsi, procesit dhe aftsimit praktik gjat nj periudhe t caktuar. Ekzistojn dy lloje t portofolit:
Portofoli zhvillimor e dokumenton nivelin/shkalln e msimit dhe siguron dshmi pr prparimin e nxnsve. Shum shpesh prdoret pr notim formativ, por mund t shrbej edhe pr notim n fund t gjysmvjetorit ose n fund t vitit shkollor. Portofoli reprezentativ i demonstron t arriturat m t mira n msim dhe i prmban punimet m t mira. Pr nga natyra prdoret n notimin prmbledhs. Me t synohet t bhet evaluimi final dhe shpesh shkon bashk me prezantimin gojor t prmbajtjeve t prfshira n portofol.
1. E tregon nivelin e diturive, shkathtsive dhe qndrimeve t prvetsuara t nxnsve pr fushn e lnds. 2. Siguron mundsi t prcjelljes s nxnsve n nj kontekst m t gjer dhe notim t as pekteve t tjera, si jan: kreativiteti, gatish mria pr t ndrmarr hapa t rrezikshm dhe aftsimi pr vlersimin e t arriturave personale. 3. Promovon inkuadrim aktiv n krijimin e portofolave t tyre n notim dhe n reflek timin e msimit t tyre. 4. Promovon vetevaluim, reflektim dhe t menduar kritik. 5. Siguron mundsi pr tu shqyrtuar pr parimi, mundi i dhn dhe t arriturat e nxnsve. 6. Siguron dshmi t nxnsve dhe ar simtarve q t diskutojn. 7. U mundson nxnsve dhe arsimtarve q ta vlersojn prparimin dhe t arriturat n raport me qllimet e parashtruara.
50
ll bu em Sh
Me qllim q t shqyrtohet prparimi i nxnsve, i arritur gjat gjysm vjetorit, arsimtari i matematiks s Dime Grnarovski q punon n Shkolln Fillore Aleksandar Zdravkovski t Jeguvnovcs ka krkuar nga nxnsit e klas s pest q t hartojn portofol t nxnsve. N portofol kishte punime t nxnsve,
N far mnyre t zbatohet?

si jan: harta mendore, flet pune, t tjerve se ka kan arritur dhe shembuj t detyrave t shtpis, se meritojn lvdata. Nxnsit q paraqitje matematikore t nocioneve m par kishin qen m pak t matematikore dhe test prmbledhs suksesshm ishin n veanti m t gjysmvjetorit. Nxnsit i notonin t lumtur q mund ta shfaqnin vet punimet e portofolit, e pastaj prparimin e tyre. ato i notonte edhe arsimtari, duke Notimi i portofolit ishte pak me prdor eklist dhe informacion t stres pr nxnsit. Ata ishin shum shkruar kthyes. Portofoli disa her t knaqur q kishin mundsi ta u ishte drguar prindrve dhe ata notojn punn e tyre. kishin shkruar informacion kthyes Informacionet kthyese nga ars pr prparimin e fmijve t tyre n imtari kishin efekt pozitiv ndaj lndn matematiks. Arsimtari dhe motivacionit t nxnsve dhe t nxnsit diskutonin pr punimet e arriturave t tyre. nxnsve, pr prparimin e arritur Reagimet e prindrve po ashtu dhe pr at se ka duhej t prfshij ishin mjaft pozitive. plani pr prmirsim: Shumica e nxnsve ishin t lumtur q kishin prmbledhje t punimeve t tyre q tu tregojn

Gjat planifikimit t notimi t portofolit, nisuni nga kto pyetje: 1. far diturish do t notoj? 2. Si do t kontribuoj portofoli n notimin e prparimin dhe t arriturat e nxnsit? 3. Cilat jan kriteret e zgjedhjes s prmbajtjeve t portofolit? 4. far periudhe kohore prfshin ajo gjysmvjetor, muaj, gjith vitin shkollor? 5. Cilat kritere do ti prdor q ti notoj punimet e nxnsve?
organiZojeni notiMin e Portofolit n tre faZa! 1. Organizimi dhe planifikimi

Shpjegojauni nxnsve qllimin e portofolit (prcjellja dhe notimi i prparimit t tyre n msim). Orientoni nxnsit t mendojn n lidhje me kto pyetje: Si ta planifikoj kohn, materialet dhe punimet q t bj analiz t asaj q e msoj? Si ti organizoj materialet dhe punimet q i mbledh? Si ta plotsoj portofolin gjat kohs s puns?
2. Mbledhja e punimeve
Kjo faz e procesit prfshin mbledhje t materialeve dhe punimeve q i reflektojn qllimet dhe prvojat arsimore. Zgjedhja e punimeve bhet n baz t ktyre faktorve: a) fushs s lnds; b) procesit t msimit; c) llojit t produktit.
3. Reflektim
Faza e tret i referohet dorzimit t dshmive pr reflektim nga nxnsit pr procesin e tyre t msimit dhe diturive e shkathtsive t prvetsuara. Reflektimet prfshijn forma t ndryshme t ditarve pr msim ose shnime pr secilin punim.
51
2.14.
Hulumtimi aksionar: Mnyr q ta ndryshoni msimdhnien
ka sht hulumtimi aksionar?
Hulumtimi aksionar nuk sht metod pune me nxns, por form e zhvillimit profesional t arsimtarve dhe ai shrben pr prparimin e praktiks s tyre msimore. Hulumtimi aksionar sht pjes prbrse e procesit msimor, me rast arsimtart bjn qasje kritike ndaj puns s tyre dhe ndrmarrin hapa pr prmirsimin e saj. Kjo mund t jet edhe kolaborative, kur arsimtart bashkrisht do ti planifikojn aktivitetet dhe do ti krahasojn rezultatet e arritura. Kto hulumtime kryesisht japin prgjigje n pyetjet Pse?, Kur? dhe Si? do t mund t msojn fmijt m mir.
karakteristikat e msimit aksionar:

Vetreflektimi testimi i qasjeve t reja Qasja hap pas hapi Arsimtart shfaqin qasje kritike ndaj aksioneve t zbatuara dhe t rezultateve t arritura. Hulumtimi aksionar shpesh prdoret pr vlersimin e metodave dhe qasjeve t reja n msim. Rezultatet e hulumtimit shpijn drejt ndryshimeve n pun, q pastaj analizohen q t prcaktohen hapat dhe aksionet e mtejme. Hulumtimi aksionar zbatohet m s miri kur arsimtart punojn bashkrisht n planifikimin dhe zbatimin e hulumtimit. Hulumtimi aksionar nuk sht vetm metod hulumtimi, por bazohet n prkushtimin pr ndryshime dhe prparim n procesin msimor.
Hulumtimi aksionar nuk duhet t jet vetm aksion i njhershm, por duhet t paraqes proces t vazhdueshm i cili do t sjell prmirsime t dukshme.
Pse hulumtim aksionar? Cilat jan dobit?

1. Hulumtimi aksionar u mundson arsimtarve q ti vzhgojn dhe analizojn efektet e praktiks s tyre n mnyr sistematike. 2. Kur futen reforma ose aktivitete t reja n msim, hulumtimi aksionar u mundson arsimtarve t ken dshmi formative q ta prparojn praktikn e tyre, si dhe dshmi prmbledhse q mbshtetin at. 3. Puna e prbashkt e hulumtimit aksionar ndihmon n zhvillimin e bashkpunimit dhe mirkuptimit t vizionit. 4. Prmes hulumtimeve arsimtart prvetsojn vetbesim n praktikn e tyre dhe i zhvillojn shkathtsit e t menduarit, si dhe ndjenjn e efektivitetit dhe prforcimit t qndrimeve pr procesin e ndryshimit.
Bashkpunimi
Prkushtimi ndaj ndryshimeve Prparimi i vazhdueshm
Me ka dallohet nga aktivitetet tradicionale?

Zhvillimi profesional tradicional Arsimtart trajnohen dhe prej tyre pritet ta zbatojn at q e kan msuar Nga arsimtart pritet ti zbatojn reformat n mnyr t pavarur Arsimtarve u jepen informacione hulumtimi aksionar Arsimtart kan qasje kritike ndaj puns s tyre dhe prpiqen q edhe m tej ta prmirsojn msimin. Arsimtart punojn bashkrisht q ta prmirsojn msimin. Vet arsimtart zbatojn hulumtim t kryer prej tyre.
M SHUM
N TEMN 3.13 FQ. 96
52
ll bu em Sh
N t zbatohet? far mnyre ?

paralele t klass s 6t dhe gjat dy muaj e gjysm t msimit ajo jepte informacione kthyese pr nxnsit e t dyja paraleleve, por vazhdoi edhe me praktikn e zakonshme n paralelen e tret, ku nuk dha informacione kthyese me shkrim. Arsimtarja erdhi n kt prfundim: N t dyja klasat q merrnin informacione kthyese ajo vrejti rritje t suksesit kur u b notimi prmbledhs i testit. N nj paralele 18% e nxnsve kishin arritur prmirsim t suksesit dhe kishin marr nj not m t lart se nota paraprake, ndrsa n paralelen e dyt 42% nga nxnsit kishin marr not m t lart se nota paraprake. N paralelen kontrolluese, ku nuk kishte dhn informacion kthyes formativ, arsimtarja vrejti rnie t suksesit t nxnsve 5% e nxnsve e kishin zvogluar suksesin pr nj not nga nota paraprake. Arsimtarja prfundoi se informacionet kthyese formative me shkrim n kombinim me informacionet kthyese gojore ndikojn pozitivisht n prmirsimin e msimit, e rrisin motivacionin dhe interesin dhe kontribuojn n pjesmarrjen aktive t nxnsve n zgjidhjen e problemeve dhe detyrave t tjera t komplikuara.
Pas trajnimit pr notim formativ, arsimtarja Elena Matevska e Shkolls Fillore Zhvivko Brajkovski Shkup dshironte t kontrolloj se a e prmirson msimin e matematiks s nxnsve t tyre dhnia e informacioneve kthyese. Derisa e realizonte temn Qllimet dhe numrat racional, ajo vendosi t zbatoj hulumtim me nxnsit e klass s 6t. N shkoll kishte 3

Reflektim
Hulumtimi aksionar prfshin spirale t hapave, nga t cilat secila sht pjes e ciklit t planifikimit, aksioneve dhe zbulimit t fakteve nga rezultatet e aksionit: Planifikimi dhe reflektimi/qasja kritike prfshijn studim, analiz dhe prshkrim t situats momentale, ndarje t anve pozitive dhe problemeve shpeshher prmes qasjes kritike dhe gjetjes s qasjeve alternative. Aksioni (veprimi) prfshin planifikim t ndryshimeve dhe krahasim t atyre q t krijohet ndryshim. Vzhgimi prfshin mbledhje t informacioneve nga ndryshimet, ndonjher me prdorim t mjeteve pr vlersim, prfshir edhe notimin e nxnsve.
Bhuni hulumtues aksionar!

Secila or msimore mund t prfshij disa aspekte t caktuara t hulumtimit aksionar bni qasje kritike t msimit tuaj dhe bisedoni me kolegt si mund t bjn qasjet e reja t doracakut q klasa juaj t jet klas e shekullit 21.
Reflektim
PlAnifikim
Vzhgim Aksion PlAnifikim
Vzhgim Aksion
Reflektim
Ky cikl mund t prsritet q t krijohen ndryshime t mtejme ose q fokusi i aksionit t orientohen n ndonj fush tjetr t puns.
54
KAPITULLI 3
Shtojca tekstesh pr lexim plotsues T nderuar arsimtar t shekullit 21,
N se jen i t int ere su ar p r inf orm aci one plo t su es e dh e d sh iro ni t m son i m sh um n lid hje me qa sje t dh e as pe kt et bas hk k oho re t m sim dh n ies dh e m sim it n sh ek ull in 21 , n k t ka pit ull do t gje ni: . Qa sje t dh e me tod at e ofr ua ra mu nd t gje jn zba tim n p rm baj tje t nd rys hm e m sim ore . Ju m s mi ri mu nd t bn i zg jed hje t me tod ave ose qa sje ve m ad ek ua te dh e at o ti zba ton i n m ny r q at o do t kon tri buo jn te nx n s it p r zh vill im in e dit uri ve, sh ka th t siv e dh e q nd rim eve , p r t cil at at a do ke t ne voj n sh oq rin e sh ek ull it 21 . Or ien tim e plo t su es e p r cik lin hu lum tu es t pro jek te ve. Or ien tim e plo t su es e p r m sim in p rm es zg jid hje s s pro ble me ve. Pri nci pe p r zg jid hje n e pro ble me ve n m sim dh n ie. K sh illa p r pa ras ht rim in m t mi r t py et jev e n m sim dh n ie. Or ien tim e plo t su es e p r m sim in au te nt ik. Inf orm aci one plo t su es e p r te ori t : Ta ks ono mi a e Bl um it dh e Ko ns tru kt iviz mi K sh illa p r rri tje n e an ga zh im it dh e mo tiv im it t nx n s ve. K sh illa p r dh n ien e de ty rav e t sh t pis . K sh illa p r org an izi mi n e pu n s n kla sa dh e p r m sim in e dif ere ncu ar. Or ien tim e plo t su es e p r p rd ori mi n e vet n oti mi t dh e not im it t nd rs jel l t nx n s ve me s vet e dh e mj et e t tje ra t do bis hm e. Inf orm aci one p r ink ua dr im in pri nd rv e n sh kol l. Or ien tim e plo t su es e p r hu lum tim in ak sio na r. N se jen i en tu zia st dh e ku res ht ar , inf orm aci one t m t hol ls ish me dh e sh em buj t e k ty re te ma ve mu nd ti sh iko ni ed he n bot im in on- lin e P rm ble dh je ma te ria les h p r m sim dh n ien n sh ek ull in 21 , q mu nd ti gje ni n ue b- por ta lin ars im or: ht tp :/ /w ww .sc hoo ls. ed u.m k/
U ri m eU ri m e p r p r k us ht im in tu aj n z hv il li m in tu aj p ro fe si on al !
3.1.
ORIENTIME PLOTSUESE PR MSIMIN PRMES PROJEKTEVE
3.1.1. Orientime pr hulumtimet cilsore nga nxnsit

Nj pjes e rndsishme e msimit prmes projekteve sht hulumtimi pavarur, me rast nxnsit q t arrijn deri te informacionet, n mnyr t pavarur ose n grupe, prdorin burime pr msim pavarsisht nga arsimtari.
teorit e ngrohjes globale, krkoni nga nxnsit t gjejn zgjidhje se cilat hapa konkret do ti ndrmarrin q ti japin mesazh ndonj organizate qeveritare pr zvoglimin e ngrohjes globale.
Orientoni t jen t sinqert

Mnyra m e mir q ta evitoni plagjiaturn/prshkrimin nga nxnsit sht q me shum kujdes ta parashtroni detyrn. Ofroni pr nxnsit mundsi q ata ta shqyrtojn temn nga perspektiva e tyre personale. Hulumtimi ku krkohet vetm t prshkruhen faktet sht i mrzitshm dhe nxit plagjiatur. Mnyra m e mir q ta shmangni plagjiaturn sht q t krkoni nga nxnsit ta fillojn hulumtimin duke parashtruar nj pyetje origjinale. Ndiqni dhe prcilleni do hap t nxnsve gjat procesit t hulumtimit.
Nxiteni krshrin e nxnsve

Pasi ta keni prkufizuar detyrn, njra nga gjrat e para q do t duhet ta bni sht ta nxitni krshrin e nxnsve tuaj. Nse kt e bni me sukses, krshria do t jet nj ndihmes e madhe kur nxnsit do t kalojn npr fazat e procesit hulumtues. Ju mund t rrfeni ndonj prrall interesante dhe pastaj t parashtroni pyetje. Nse nuk jeni rrfimtar i mir, shfaqni ndonj film ose fotografi, sillni ndonj send, vizitoni ndonj muze, prezantoni ndonj uebfaqe, lexoni ndonj vjersh ose ndonj pjes interesante t ndonj libri, ftoni mysafir lista e mundsive sht e hapur dhe varet nga nxnsit tuaj dhe nga tema. Ja disa shembuj:
Njoftoni me qllimin prfundimtar

N fillim t projektit ndani koh q ti shpjegoni kriteret dhe procesin e vlersimit. N fund t ktij kapitull gjendet lista analitike pr notim t ciln mund ta prdorin nxnsit tuaj.
Me qllim q t parashtrohen disa pyetje hyrse pr

ngjarjet e Lufts s Dyt Botrore, nj arsimtar i historis mund t sjell nj kapel lkure me an t leshta. At kapel dikur e ka mbajtur gjyshi i tij, i cili gjat Lufts s Dyt Botrore ka punuar n prpunimin e municionit. Me qllim q ta prezantoj projektin e interpretimit t zbulimit shkencor t bots s re nga Kolumbo, n or ishte ftuar bibliotekari i cili para nxnsve e solli nj ant shkollore pr t ciln pohonte se paraqet zbulim (kshtu ishin marr vesh me nxnsin). Pr projekt n lndn e kimis arsimtari solli nj pije t re n t ciln ishin tretur ca kapsula t xhelatins, e pastaj krkoi nga nxnsit t parashtrojn pyetje n lidhje me pijen dhe karakteristikat kimike t saj.
3.1.2. Msimi i prbashkt ne ekipet e projekteve

Do t ishte joologjike t thuhet se msimi i prbashkt dhe aktivitete grupore doher zhvillohen pa vshtirsi. Ashtu si n do metod msimore, edhe ktu mund t shfaqen probleme, por ato mund t zgjidhen. Ja disa zgjidhje t problemeve m t shpeshta. Pyetje Disa nxns flasin shum dhe prpiqen ta kontrollojn grupin. Si mund ta pengojm kt? Zgjidhje Caktojeni nj nxns i cili do ta udhheq diskutimin n seciln or q ata t ndrrohen mes vete. Detyra e udhheqsit t diskutimit sht q tiu mundsoj t gjith nxnsve t flasin njsoj dhe n mnyr t barabart t marrin pjes n aktivitet. Pastaj nxnsit do ta shohin se grupi funksionon m mir nse secilit nxns i lejohet ti prezantoj materialet e tij para se t parashtrohen pyetje dhe komente. Kshtu interesi pr grupin t cilit i prket nxnsi e zvoglon problemin e dominimit. Pyetje Disa nxns nuk lexojn mjaft mir ose kan nevoj pr m
Bni t interesohen
Inkurajoni nxnsit t zgjedhin tem pr t ciln ata jan t interesuar personalisht. Temat q mund t nxisin diskutim mes tyre mund t jen m interesante pr tu hulumtuar. Zgjidhjet m t mira jan ato q japin mundsi pr krijimin e prgjigjeve origjinale. Mendoni pr dallimin ndrmjet eses n t ciln flitet pr llojet e ndryshme t maceve dhe kujdesin pr to dhe pr esen n t ciln do t bni fjal pr macet si kafsh ledhatake m t mira pr shtpi se qent. Ose, n vend t prezantimit gojor me t cilin prmblidhen
56
shum q t mendojn, ashtu q nuk jan n gjendje t japin kontribut m t madh n grup. Ekzistojn edhe nxns t tjer q jan shum t talentuar, t cilt mrziten nga puna me nxnsit e ngadalshm. Si ta zgjidhim kt situat? Zgjidhje Mrzia mund t jet problem n cilndo klas, pa marr parasysh se cila teknik e leximit zbatohet. Sipas hulumtimeve t bra, mrzia sht m pak e pranishme n klasa ku ka msim t prbashkt sesa n klasat tradicionale. Mund t jet interesant pr t gjith nxnsit nse ata vihen n rol t arsimtarit. Nse i inkurajoni nxnsit m t mir q ata t jen n rol t arsimtarit, procesi i msimit, nga nj detyr e mrzitshme do t bhet nj sfid interesante. T gjitha detyrat grupore nuk krkojn shkathtsi akademike, ashtu q nxnsit q lexojn m ngadal do t mund ta japin kontributin e tyre nse ndahen n detyra me nivel t ndryshm t nxnsve sipas aftsive t tyre. Pyetje N disa raste nxnsit mbase asnjher nuk kan pasur prvoj n msimin e prbashkt. A do t funksiononin kto teknika edhe me nxnsit m t vjetr q jan msuar me gara mes vete? Zgjidhje Sipas hulumtimeve t bra, msimi i prbashkt ka efekt m t mir nse inkuadrohet n klasat m t ulta t shkolls fillore. Megjithat, edhe pse me pak vones, edhe nxnsit e shkollave q marrin pjes n punn grupore shfaqin aftsi t jashtzakonshme pr msim t prbashkt. Filloni me detyra m t shkurtra grupore q japin rezultate m shpejt pra se t filloni me detyra m t komplikuara. Pyetje Disa grupe e prfundojn detyrn para t tjerve. ka t bj n kt situat? Zgjidhje Hartoni detyra plotsuese pr pun t pavarur me nxns, q ata do ti punojn kur ta kryejn detyrn e dhn. Prpunoni detyrat qart dhe vrtetoni se t gjith i kuptojn ato. Shkruani n tabel n fillim t ors. Detyrat plotsuese mund t jen n form t ndonj hulumtimi n kompjuter, mund t jen detyra nga doracaku, pun n portofol etj.
3.1.3.Hapat e ciklit hulumtues

HAPA 1 Prkufizimi i problemit, zhvillimi i pyetjes pr hulumtim dhe formulimi i qllimit
N fillim sht m rndsi t qartsohet pyetja q hulumtohet n kuadr t problemit t parashtruar. Pyetjet e dhna m posht mund tua parashtroni nxnsve derisa ata mendojn dhe punojn n lidhje me pyetjen hulumtuese:
A mund t hulumtohet pyetja? A ka pyetja qllim t qart? A sht m rndsi pyetja? A sht kjo pyetje e ngjashme me pyetjet e tjera
hulumtuese ose a prmban kreativitet dhe origjinalitet? A sht reale t jepet prgjigje n pyetje, duke pasur parasysh kornizn kohore gjat s cils duhet t arrihet deri te rezultati? A do ta prmirsoj prgjigja e pyetjes hulumtuese diturin e nxnsve dhe a do t ndihmoj n zgjidhjen e problemit? Nxnsve po ashtu mund tua parashtroni edhe kto pyetje:
N lidhje me pyetjen hulumtuese a i shqyrtuat edhe

prgjigjet e pyetjeve: ka?; Pse?, Si?; ka nse? A mendoni pr koncepte, probleme dhe kontekste t ndryshme n lidhje me temn q e hulumtoni? Cilat terma patjetr duhet ti prkufizoni qart? Pastaj nxnsit punojn n formulimin e qllimit n lidhje me pyetjen hulumtuese.
Formulimi i qllimit duhet t shpjegoj se pse sht

m rndsi pyetja dhe ka dshirojn t din nxnsit prmes hulumtimit. N fillim t puns s projektit hulumtues nxnsit e kan m vshtir t bjn formulim preciz t qllimit. Prandaj sht e rndsishme q ata ta ken t qart se ka sht formulimi i qllimit dhe pse duhet t formulohet ai. Orientimet vijuese do t jen nj ndihm e vlefshme pr pjesmarrsit:
ka sht formulimi i qllimit?

Formulimi i qllimit sht fjali q e prshkruan hollsisht at q dshironi ta dini prmes projektit hulumtues. Qllimi i formuluar e orienton punn, ashtu q nxnsit lexojn dhe mbajn shnime vetm pr at q sht e nevojshme pr projektin hulumtues.
57
Pse sht i rndsishm formulimi i qllimit?

Formulimi me shkrim i qllimit sht i rndsishm pr kto shkaqe: rritet interesi pr projektin; evitohet ndjenja e hutimit dhe friksimit nga informacionet e shumta q merren; qllimi i formuluar ndihmon q m von, gjat procesit hulumtues, t formulohet teza; qllimi i formuluar kursen koh dhe mund.
Ashtu si i zbulojn nxnsit informacionet, n burimet e informacioneve q i kan n disponim, edhe ju mund ti nxitni t mendojn si t sigurojn informacione plotsuese t dobishme.
Hapi 4 Sistematizimi dhe analizimi i t dhnave

Nxnsve u jepni orientime q me kujdes ti shqyrtojn t dhnat q i kan mbledhur n Hapin 3 dhe t bjn analiz q ta ndajn at q sht e rndsishme nga ajo q nuk sht e rndsishme. Pastaj nxnsit i sistematizojn t dhnat e rndsishme q do ti prdorin gjat gjetjes s prgjigjes s pyetjes. Nxnsve mund tua parashtroni kto pyetje:
Kur dhe si t formulohet qllimi? Pasi t bhet zgjedhja precize e tems dhe t mblidhen
disa t dhna elementare, shkruhet fjalia q e prshkruan at q dshironi ta dini; N fillim formulimi i qllimit shkon m vshtir, por deri n fund t projektit qllimi i formuluar mund t ndryshoje disa her; Q t shkruhet formulimi, s pari duhet t prgjigjeni sa m mir n kto pyetje: - Sa m intereson tema personalisht mua? - ka dshiroj sakt t di pr temn? (shih 3.1.5.)
A keni informacione q ofrojn prgjigje t mundshme

t pyetjes s hulumtimit?
A keni mbledhur informacione q nuk jan t

dobishme? Si mund ti organizonit idet dhe informacionet q t prgjigjeni n pyetje? Si mund ti prezantoni informacionet n mnyr t qart dhe bindse? A duhet t mblidhen ende t dhna? (Nse ka nevoj, le t kthehen n Hapin 3.) A duhet t saktsohet edhe m pyetja e hulumtimit? (Nse ka nevoj, le t kthehen n Hapin 1.)
Hapi 2 Zhvillimi i planit t hulumtimit

Pasi q t prkufizohet m kujdes problemi, pyetja dhe qllimi, krkoni nga nxnsit t hartojn plan sipas t cilit do t zhvillohet hulumtimi. Plani i hulumtimit duhet ti prmbaj hapat q do t ndrmerren dhe radhitjen e realizimit t tyre. Gjat hartimit t planit t hulumtimit nxitni nxnsit t gjejn prgjigje n kto pyetje:
Hapi 5 - Sintetizimi i t dhnave

N kt faz nxnsit i integrojn dhe i interpretojn t dhnat, formulojn prgjigje pr pyetjen, arrijn n njohuri dhe prfundime dhe krijojn produkt q do ti paraqes rezultatet e hulumtimit t tyre. Q t jen nxnsit t suksesshm n sintetizimin dhe formulimin e prfundimeve, atyre mund tua parashtroni kto pyetje:
Sa informacione nevojiten? Sa informacione ju duhen juve? Ku jan botuar ose ku mund t gjendet informacionet? Sa koh nevojitet q t kryhet hulumtimi dhe t
sigurohen informacionet? Nxnsit po ashtu duhet t prgjigjen edhe n pyetjet: KA?/CIILI?/CILA?, SI?, KUSH? dhe PSE?:
A ka mjaft t dhna q t arrihet n zgjidhje t sakt?

(Nse nuk ka, nxnsit kthehen n Hapin 3.)
KA/CIILI/CILA sht mnyra m e mir pr t

mbledhur informacione n lidhje me pyetjet e hulumtimit? SI mund ti organizojm aktivitetet q ta prmbushim qllimin ton? KUSH sht prgjegjs pr aktivitetet e ndryshme? KUR e kryejm detyrn? (Bni orar t kohs.)
A shpijn t dhnat drejt prgjigjes s qart t pyetjes

s hulumtimit? (Nse nuk shpijn, kthehuni n Hapin 4.) N far njohurish shpijn t dhnat? N far qndrimesh shpijn t dhnat? Cilat mjete (tabela, diagrame, grafik, skica, teste) mund t prdoren q t shpallen rezultatet?
Hapi 6 Vlersimi i t dhnave Hapi 3 Mbledhja e t dhnave

Zbatimi i planit t hulumtimit fillon me mbledhjen e t dhnave. Q ti mbledhin informacionet e nevojshme, nxnsit duhet ti orientoni t prdorin burime t ndryshme (libra, mbishkrime, revista, internet), me ndihmn e t cilave do t arrijn n prgjigjen e pyetjes s hulumtimit. Ashtu si do t arrijn nxnsit n t dhna relevante, me rndsi sht ti nxitni t mendojn edhe se a ka nevoj t precizohet pyetja dhe konceptet e hulumtimit; ose a duhet t kthehen prsri n Hapin 1 t ciklit hulumtues.
58
Vlersimi i t dhnave sht mjaft i dobishm pr procesin hulumtues. N kt hap krkohet nga nxnsit q ta vlersojn punn gjat hulumtimit, s pari individualisht, e pastaj edhe n grupe. Me nxnsit mund t diskutoni pr kto pyetje:
A solli pyetja e hulumtimit prfundim racional? Nse

jo, a sht problemi rezultat i pyetjes s paformuluar mir pr hulumtim? Nxitni nxnsit t riformulojn pyetje q t arrijn n prfundim m t mir.
A kan nxnsit mjaft t dhna n favor t prfundimeve

t tyre? Nse nuk kan, ktheni n Hapin 3. A sht analiza e t dhnave e qart, logjike dhe e sakt? Nse jo, ktheni n Hapin 4. A i konfirmojn t dhnat bindshm edhe prfundimet? Nse nuk i konfirmojn, ktheni nxnsit n Hapin 5. A i kan prgatitur nxnsit mjetet e komunikimit (tabela, diagrame, grafik, skica, teste) q t mund t punojn n prezantimit e t dhnave? Shembulli i lists analitike q mund t prdoret pr vlersimin e procesit t hulumtimit mund t gjenden n 3.11.
Hapi 4 Eksperimentimi
Prmes eksperimentit nxnsit verifikojn se a e konfirmojn rezultatet e arritura supozimin e parashtruar. Orientoni nxnsit n at q eksperimentin ta prsrisin disa q t jen t sigurt se rezultatet e arritura nuk jan t rastit. Nxnsit duhet t jen t kujdesshm, preciz, t mbajn shnime dhe, nse mundet, t bjn edhe fotografi. Procedurat dhe rezultate e secils prpjekje duhet t shnohen.
Hapi 5 Analiza e rezultateve

Pasi t prfundojn me eksperimentimin ose vzhgimin, nxnsit do t duhet ti analizojn rezultatet dhe t verifikojn se a sht supozimi i parashtruar i verifikuar ose jo. Me rndsi sht q rezultatet t shqyrtohen dhe t analizohen me kujdes.
Hapi 7 Prezantimi i rezultateve

N hapin e fundit nxnsit i prezantojn projektet e tyre hulumtuese dhe krkojn prgjigje prmes eksperimenteve ose vzhgimeve. Ato mund t jen n form t videoprezantimeve, raporteve, dramatizimit ose luajtjes s roleve.
Nse supozimi sht verifikuar, kalohet n Hapin 6. Nse supozimi nuk verifikohet, kalohet prsri n
Hapin 3 nse ka nevoj t hartohet supozim i ri; ose n hapin 4 nse ka nevoj t ndrrohen ose t korrigjohen disa parametra t eksperimentit.
3.1.4. Hapat e hulumtimit n t cilin prdoret metoda shkencore

Metoda shkencore sht mnyr e parashtrimit t pyetjeve dhe e krkimit t prgjigjeve prmes eksperimenteve ose vzhgimeve. Kjo metod m s shpeshti prdoret me zbatimin e ktyre hapave:
Hapi 6 Prezantimi i rezultateve

N kt faz nxnsit hartojn raport prfundimtar dhe mendojn mnyr t prezantimit t rezultateve t arritura. Raporti prfundimtar shum shpesh prfundon me ide pr hulumtim t thelluar ose me parashtrim t ndonj pyetjeje t re hulumtuese.
Hapi 1 Parashtrimi i pyetjes

Hapi par sht parashtrimi problemit ose pyetjes pr t ciln krkohet prgjigje. Bashk me nxnsit zgjidhni ndonj tem interesante dhe shkruani pyetjet n t cilat dshironi t merrni prgjigje. Pyetjet zakonisht fillojm kshtu:
E ka nse...? E pse ather...? Cili/Cila nga...? Kur do t...?? Hapi 2 Hulumtimi

Me qllim q t zgjidhet nj eksperiment adekuat pr temn e hulumtimit, nxnsit duhet ta din se cilat teknika, pajisje, materiale dhe procedura do t ishin m t qlluara. Pr kt m s miri sht t msohet nga prvoja e t tjerve: t lexohet n literatur, t prdoret interneti ose t gjendet hulumtime t mparshme t ngjashme. Me rndsi sht t identifikohen fjalt themelore q do t ndihmojn pr krkimin.
Hapi 3 Krijimi i supozimit (hipoteza)

N hapin e tret theksi vihet n krijimin e supozimit pr pyetjen e parashtruar. Supozimi duhet t formulohet n at mnyr q t mund t verifikohet m eksperiment ose me vzhgim. Zakonisht formulimi i supozimit sht: NSE bj kshtu, ATHER do t ndodh.....
59
3.1.5. Shembuj t qllimeve t prkufizuara m mir/m konkretisht

Shum n prgjithsi Dshiroj t di dika pr Dalaj Lamn. Dshiroj t di dika pr bandat e tinejxherve Dshiroj t di dika pr sidn. Dshiroj t di dika pr futbollin profesionist. Dshiroj t di dika pr Planin e Marshallit. Dshiroj t di m shum pr Porshe dhe Ferrari. Dshiroj t di si e trajton sistemi juridik kriminalitetin e t miturve. Dshiroj t di m shum pr luftrat fetare n mesjet Shum m mir, m konkretisht Dshiroj ta vrtetoj se cili sht roli i Dalaj Lams si udhheqs shpirtror i tibetianve. Dshiroj t zbuloj metoda me t cilat do t mund t pengohen aktivitetet e bandave t tinejxherve. Dshiroj ta di sa jemi afr gjetjes s ilait kundr sids. Dshiroj ta studioj ka nevojitet pr tu br futbollist profesionist. Dshiroj t vrtetoj se a ka Plani i Marshallit ende ndikim n ekonomin botrore. Dshiroj ti krahasoj performanset e Porshes 911 dhe Ferrarit 430 q ta di ka t blej kur t kem t holla. Dshiroj ta studioj se ka prjetojn t miturit kur i drgojn n ente ndshkuese pr shkak t kryerjes s veprave serioze penale. Dshiroj t di se pse t krishtert dhe myslimant kan zhvilluar lufta t rrepta mes vete n mesjet.
60
3.1.6. Lista analitike e notimit t procesit hulumtues

Kjo list analitike u referohet pes pjesve themelore t procesit hulumtues nga pikpamja e nxnsit. Pyetje Sa e ka formuluar mir nxnsi pyetjen hulumtuese? Mbledhje Sa ka mbledhur mir nxnsi informacione adekuate? Prfundim Sa i ka analizuar dhe sintetizuar mir nxnsi t dhnat q t arrij n prfundime adekuate? Komunikimi Sa i ka prezantuar mir nxnsi t dhnat dhe argumentet? Vlersimi Sa e ka vlersuar mir nxnsi punn e tij?
3 Parashtron pyetje t menduar dhe kreative q krkon hulumtim sfidues. Vendos baz pr dituri t reja ose i fuqizon diturit e fushs adekuate. Mbledh mjaft informacione duke pasur parasysh kritere t qarta. Prdor burime adekuate pr msim n vende t ndryshme. Shfaq mendjehollsi n nxjerrjen e prfundimeve nga informacionet e mbledhura. Informacionet jan organizuar me rend logjik q ta mbshtesin prfundimin. Shfaq siguri gjat prezantimit t t dhnave para opinionit. Prezanton n mnyr precize edhe mnyr efektive t prdorimit t mediumeve, n mnyr artistike dhe teknike. Pyetje
2 Parashtron pyetje t fokusuar q prfshin hulumtim sfidues.
1 Prdor pyetje pr t ciln duhej pak kreativitet dhe hulumtim minimal.
Mbledh mjaft informacione duke i pasur parasysh disa kritere. Prdor burime adekuate t msimit nga m shum se dy vende. Nxjerr prfundime nga informacionet. Informacionet jan t organizuara. Shfaq shkathtsi n parashtrimin e problemit dhe atij i qaset n mnyr logjike.
Mbledh numr t vogl t informacioneve. Ndrlidhja me pyetjen nuk sht adekuate. Nuk u kushton kujdes t duhur burimeve t t msuarit. Nuk nxjerr prfundime dhe/ose shfaq seriozitet t pamjaftueshm n mbledhjen e t dhnave. I mungon aftsia organizative.
KOMuNiKiM
PrfuNdiM
MBledhje
Prezanton ide para publikut. Prezanton prdorim efektiv t mediumeve.
Prezanton informacione minimale. Forma ka gabime teknike.
VlerSiM
Ka qasje kritike ndaj procesit dhe produktit hulumtues dhe prcakton fusha kreative pr prmirsim.
Ka qasje kritike ndaj procesit dhe produktit hulumtues dhe prcakton fusha kreative pr prmirsim.
Bn qasje t pamjaftueshme ndaj procesit ose produktit hulumtues. Nuk identifikon fush pr prmirsim.
61
3.2.
ORIENTIME PLOTSUESE PR MSIMIN PRMES ZGJIDHJES S PROBLEMEVE

PBL (n gjuhn angleze) rezultojn me shqetsime t caktuara n literatur.
3.2.1. N ka qndron dallimi midis msimit prmes projekteve dhe msimit prmes zgjidhjes s problemeve?
Nga Dr. Xhefri A. Novak, Universiteti i Indians Universiteti Perdju n Fort Vejn.
Msimi prmes zgjidhjes s problemeve (problem Based learning PBL) Msimi prmes projekteve (ndonjher quhet Project Based learning PjBl)
Ngjashmrit
Ashtu si sht prkufizuar n literatur, msimi prmes projekteve dhe msimi prmes problemeve i kan disa karakteristika t prbashkta. T dyja qasjet jan t dobishme dhe qllimi themelor i tyre sht q ti inkuadrojn nxnsit n detyra autentike t jets reale me qllim q kshtu t prmirsohet msimi. Nxnsve u jepen projekte ose probleme t hapura me m shum se nj mnyr t zgjidhjes ose t prgjigjes me qllim q ashtu t simulohen situata t komplikuara. T dyja qasjet e msimit jan t prkufizuara si t orientuara kah nxnsi dhe e vn arsimtarin n rol t orientuesit ose mentorit. Nxnsit q jan t inkuadruar n msimin prmes projektit ose prmes problemit zakonisht punojn bashkrisht dhe bashkpunojn nj koh m t gjat n grupe dhe inkurajohen q t krkojn m shum burime t informacioneve. Shum shpesh kto qasje vn theks n notimin autentik t bazuar n realizim.
T dyja qasjet jan t orientuara drejt msimit prmes parashtrimit t pyetjeve, parashtrimit t supozimeve, planifikimit dhe zbatimit t hulumtimeve, prezantimeve t qasjeve ose prgjigjeve t pyetjeve t parashtruara. Ato kan edhe shum ngjashmri, por, pr shembull, gjersia dhe gjatsia e problemit (Si ta ndalojn ngrohjen globale? ose ka sht demokracia?) prball projektit (Konstruktimi i Makins s Rub-Goldbergut ose Krijimi i makins solare pr udhtim) ndihmon q t prcaktohet aktiviteti i orientuar kah msimi prmes problemeve ose kah msimi prmes projekteve. Kur prdoren n mnyr efektive, t dyja qasjet mund ti motivojn dhe ti inkuadrojn nxnsit n aktivitete praktike mendore n mjedisin ku ndodh msimi autentik (real). N t dyja qasjet arsimtari mund t prdor ligjrata t shkurtra, modelim t kuizeve n kuadr t prmbajtjes s msimit t nxnsve. Megjithat arsimtari sht n rol t orientuesit, u ndihmon nxnsve n vend q t ndalet para katedrs dhe ta ligjroj diturin e tij. Ndihma pr nxnsit n msim krkon angazhim m t madh t arsimtarit dhe ai duhet t ofroj m shum se vetm nj miratim koh pas kohe para tabels ose vetm q t jet i pranishm fizikisht n ann tjetr t klass prball nxnsve. Shpeshher nga nxnsit mund t krkohet t punojn n ifte ose n grupe. sht e pashmangshme q arsimtari ndonjher t jet n gjendje t thot Nuk e di prgjigjen e ksaj pyetje dhe t prpiqet tu ndihmoj nxnsve ta gjejn prgjigjen e pyetjes n t ciln punojn. Termat msim prmes projekteve dhe msim prmes problemeve prdoren pr t prshkruar nj spektr t gjer t strategjive msimore. Gjersia e prkufizimeve t tyre, ngjashmria e tyre konceptuale dhe prdorimi i shkurtess
dallimet
Edhe prkundr ngjashmrive t shumta, msimi prmes projekteve dhe prmes problemeve nuk jan qasje identike. Msimi prmes projekteve lidhet shum me msimdhnien n shkoll fillore dhe n shkoll t mesme. Msimi prmes problemeve po ashtu prdoret n shkoll fillore dhe n shkoll t mesme, por rrnjt e tij jan n medicin dhe n profesionet e tjera pr prgatitje profesionale (Rajan dhe t tjer).

Msimi prmes projekteve zakonisht fillon me nj prodhim prfundimtar ose duke e pasur n mendje artefaktin pr realizimin e t cilit nevojitet njohje konkrete e nj prmbajtje ose shkathtsie t caktuar dhe shpesh prmban n vete nj ose m shum probleme q nxnsit duhet ti zgjidhin. Projektet n mas t madhe luhaten n pikpamje t prfshirjes dhe kornizs kohore, ndrsa produktet prfundimtare jan m t ndryshme pr nga aspekti i llojit t teknologjis q prdoret dhe pr nga sofistikimi i tyre. Qasja e msimit prmes projektit prdor model produktiv. S pari, nxnsit e prkufizojn qllimin pr krijimin e prodhimit prfundimtar dhe e identifikojn publikun e tyre. Pastaj e hulumtojn temn e tyre, e dizajnojn produktin dhe krijojn plan pr udhheqjen e projektit. M tej nxnsit fillojn m projektin, zgjidhin probleme dhe pyetje q paraqiten pr prpunim dhe n fund e prfundojn produktin e tyre.
62
Nxnsit mund ta prdorin ose ta prezantojn prodhimin q e kan krijuar, atyre u lejohet q t bjn qasje kritike dhe t mund ta vlersojn punn e tyre (Kraford, ueb-faqet e Belnetit, Autodesk-ut, Blumfild-it dhe t tjerve). Ideja kryesore e gjith procesit sht q t jet autentik, t pasqyroj aktivitete praktike dhe manipulative t bots reale, si dhe ti prdor qasjet e ndryshme t nxnsve pr prmbushjen e detyrave t dhna. Edhe pse n msimin prmes projektit forca lvizse sht prodhimi prfundimtar, me rndsi t veant pr sukses jan njohurit e prmbajtjes dhe shkathtsive t nevojshme n procesin e puns.
skajin tjetr produktet prfundimtare jan m t thjeshta dhe m prmbledhse, si sht raporti i grupit n lidhje me qasjet e hulumtimit. Shembulli i par paraqet msim prmes projektit ku produkti prfundimtar sht nxits i planifikimit, prpunimit dhe procesit t notimit. Shembulli i dyt sht m i mir pr msimin prmes problemit ktu studimi dhe hulumtimi (n vend t produktit prfundimtar) jan qllimi kryesor i procesit t t msuarit. Vazhdimi i dyt i ksaj luhatjeje sht shkall deri n t cilin problemi paraqet elementin kryesor n organizimin e projektit. N njrin skaj t ktij vazhdimi jan projektet n t cilat n mnyr indirekte supozohet se gjat puns s projektit dhe produktit prfundimtar, do t paraqiten probleme t shumta, ndrsa nxnsit do t duhet t prdorin shkathtsi pr zgjidhjen e problemeve q ti tejkalojn ato. N skajin tjetr t ktij vazhdimi jan projektet q fillojn me problem/probleme t shprehura qart ose q krkojn m shum prfundime ose zgjidhje si prgjigje diete, ku elementi kryesor sht situata problemore. Dhe ktu prsri shembulli i par e karakterizon msimin prmes projektit, ndrsa shembulli i dyt e prshkruan msimin prmes problemit. E prgatitur pr Projektin multimedial Sfida 2000 nga Kamil Esh.
Msimi prmes problemeve

Msimi prmes problemeve, ashtu si shprehet n vet termin, fillon me problemin t cilin nxnsit duhet ta prvetsojn/zgjidhin ose q pr t cilin duhet t msojn dika. Shpeshher kto probleme jan prgatitur si skenar ose studim i rastit. Problemet jan dizajnuar ashtu q nuk ka struktur t prkufizuar dhe ato e imitojn kompleksitetin e rasteve t jets reale. Po ashtu n msimin prmes projekteve detyrat e msimit prmes problemeve n mas t madhe dallohen nga aspekti i vllimit dhe prkryerjes s tyre. Ktu prdoret modeli i hulumtimit: nxnsve u prezantohet nj problem dhe ata fillojn me organizimin e njohjes paraprake t tems, parashtrojn pyetje plotsuese duke i identifikuar fushat n t cilat kan nevoj pr m shum informacione. Nxnsit hartojn plan pr mbledhjen e m shum informacioneve, pastaj e zbatojn hulumtimin e duhur dhe prsri mblidhen q bashkrisht ta kmbejn dhe prmbledhin diturin e re. Nxnsit mund ti prezantojn prfundimet e tyre, ndrsa produkt final artefakt mund, por nuk sht patjetr, t ket. Edhe ktu nxnsit do t duhet t ken koh adekuate pr qasje kritike dhe vetvlersim. (Da, Delajl, Hofman dhe Rii, Stefan dhe Galager). T gjitha qasjet problemore ndaj msimit bazohen n problemin si forc lvizse, por mund t fokusohen edhe n zgjidhje deri n nivele t ndryshme. Disa situata problemore kan pr qllim q nxnsit ta prkufizojn problemin, t zhvillojn hipoteza, t mbledhin informacione dhe t vijn n zgjidhje t shprehura qart (Alen). Ndrkaq t tjert problemet i dizajnojn n form t msimit prmes rasteve q ndoshta nuk kan zgjidhje, por qllimi i tyre sht q ti angazhojn nxnsit n msimin dhe mbledhjen e informacioneve (Vang).
3.2.2. Pyetje, hyrje dhe hapa n procesin e msimit prmes problemeve

Pyetje pr planifikimin e msimit prmes problemeve
Pyetjet e mposhtme do tju ndihmojn n planifikimin e msimit prmes problemeve dhe n inkuadrimin e nxnsve n procesin e zgjidhjes s problemeve: 1. Cilat qllime dshirojm ti arrijm (dituri dhe shkathtsi t procesit)? 2. Si ti formojm grupet pr punn e nxnsve? 3. Cilat pyetje do tua parashtrojm nxnsve q ta nxisim msimin? 4. Si ta notojm punn ton dhe punn e nxnsve? 5. Cilat materiale, burime, pr msim na nevojiten? 6. Si mund t inkuadrohen dhe prgatiten pr pun nxnsit? 7. Si do ta orientoj punn e nxnsve? 8. Si do t krijojm atmosfer stimuluese pr pun?
Prfundime
N praktik kufiri ndrmjet msimit prmes projekteve dhe msimit prmes problemeve shpesh sht i paqart dhe t dyja qasjet prdoren n kombimin dhe luajn role komplementare. N fakt t dyja kan orientim t njjt: t dyja jan qasje autentike dhe konstruktiviste ndaj msimit. Dallimet ndrmjet t dyja qasjeve jan luhatje t ndjeshme. Ekzistojn s paku dy mundsi pr vazhdimin e variacionit t ktij lloji t qasjes ndaj msimit: Njra sht shkalla n t ciln produkti final sht i fokusuar n projekt. N njrin skaj t ktij vazhdimi produktet prfundimtare jan t prpunuara dhe ato e formojn procesin prodhues pr shembull, animacion i vogl kompjuterik q krkon planifikimin dhe mund ekstensiv. N
Pyetje pr prkujtim pas inkuadrimit t nxnsve n pun

1. A zhvillojm mjedis stimulues dhe mjedis pune pr msim? 2. A i zbatojm principet e prmirsimit t msimit t nxnsve? 3. A jemi t bindur se sht shum e rndsishme q t zhvillohen shkathtsit procesore t nxnsit (t menduarit kreativ, t menduarit kritik, shkathtsit e prjetshme)?
63
4. A i zbatoni metodat pr notimin e nxnsve, vetnotimin dhe notimin e nxnsve mes vete? 5. A e nxitni punn ekipore ndrmjet nxnsve? 6. A e pranojm rolin si facilitues/orientues?
Numri i hulumtimeve t serishme varet nga kompleksiteti

i problemit dhe nga detyrat e parashtruara pr msim. Ky proces i kthimit t serishm prapa n problem sht nj mundsi e shklqyeshme q nxnsit ta zbatojn diturin dhe shkathtsit e tyre. N kt mnyr msimi forcohet dhe bhet vlersim pr efektet e tij. Dituria q prvetsohet n kt mnyr sht e kontekstualizuar dhe e organizuar prreth problemit, e jo vetm n prmbajtjet. Kjo qasje kontribuon t zhvillohet puna ekipore ku antart bashkpunojn mes vete dhe kjo n fakt paraqet aktivitet real jetsor.
3.2.3. Hapat dhe procesi i msimit prmes problemit

1. Studimi i problemit
Pasi t jet formuluar, situata problemore prezantohet dhe qllimi kryesor i saj sht q t gjendet zgjidhje pr situatn. Nxnsit, t ndar n grupe, e lexojn dhe analizojn problemin q ta kuptojn at m mir, ndrsa arsimtari prgjigjet n pyetjet e parashtruara.
5. Przgjedhja e zgjidhjes m t mir Nxnsit kan marr dituri dhe informacione, i kan
kmbyer mes vete n grup dhe tash propozojn zgjidhje. Ata diskutojn dhe i analizojn informacionet e hulumtimit dhe i ndajn ato informacione q jan adekuate pr zgjidhjen e problemit. Ata i analizojn zgjidhjet e mundshme dhe e zgjedhin at q sht m e mir.
2. Prcaktimi i gjrave t njohura dhe t panjohura Nxnsit punojn n grupe dhe problemin e studiojn
shum m thell. Ata e ndajn at q sht e njohur dhe e panjohur n lidhje me problemin dhe at q duhet t vazhdojn ta studiojn. N kt hap shtrohen tre pyetje qensore: ka dim?; ka duhet t dim?; ka duhet t bjm? Pas ndarjes s gjrave q jan t njohura, nxnsit fillojn ti parashtrojn QLLIMET/DETYRAT E T MSUARIT sipas asaj q e kan prcaktuar se sht e panjohur pr ata; parashtrojn pyetje n lidhje me at q sht e panjohur dhe sipas asaj q e kan t panjohur dhe q u mungon. Nevoja pr msim t mtejm do ti shpie drejt hapit vijues.
6. Prezantimi i zgjidhjes Nxnsit prgatiten pr prezantimin e zgjidhjes.

Formn e prezantimit e zgjedhin vet dhe kjo mund t jet e ndryshme: raport i shkruar, prezantim gojor, prezantim prmes posterve, dramatizim.
7. Notimi
Nj pjes shum e rndsishme e msimit prmes problemeve sht notimi. N notim jan prfshir nxnsit dhe arsimtari, ndrsa ndonjher sht prfshir edhe notimi nga nxnsit mes vete. Notimi i projekteve sht m i komplikuar dhe duhet t jap informacione gjithprfshirse pr t arriturat e nxnsit.
3. Analiza dhe hulumtimi i t panjohurs Nxnsit bashkrisht i parashtrojn qllimet/detyrat

pr msim n grupet e tyre dhe bjn ndarje t detyrave. Secili nxns hulumton n detyrn e tij n mnyr individuale dhe prpiqet t jap prgjigje n pyetjen: ka duhet t bjm? Hulumtimi i pavarur i nxnsve sht sipas nj plani qysh m par t prgatitur pr hulumtim, ku fillohet me mbledhjen e informacioneve prmes vzhgimit, leximit t librave dhe burimeve t tjera, intervistave me personale profesional, prdorim t teknologjis informatike e burime t tjera.
Gjat prcaktimit t asaj se ka do t notoni duhet t

niseni nga qllimet e projektit (pse e zbatoni) dhe ka dshironi t msojn nxnsit. Gjat puns notohet procesi i msimit, ndrsa n fund notohet produkti (prezantime, raporte, ekspozita ose portofola). Mnyrat dhe kriteret e notimit jan prkufizuar n fillim t projektit dhe jan t lidhura me qllimet e projektit (realisht duhet t jen t realizueshm). Nxnsit marrin pjes n prkufizimin e kritereve dhe kjo u ndihmon q ti kuptojn m mir qllimet e projektit dhe t angazhohen n punn e projektit.
4. Propozimi i zgjidhjeve t mundshme Qllimi mbledhjes s informacioneve dhe hulumtimeve

sht q kryesisht t sqarohen gjrat e panjohura t problemit. Nxnsit i kmbejn rezultatet individuale t hulumtimit n grup. Arsimtari i nxit q bashkrisht t diskutojn pr t dhnat dhe informacionet e mbledhura se a jan ato t mjaftueshme ose jo q ashtu t sqarohet problemi. Nse problemi nuk sht i sqaruar sa duhet, nxnsit parashtrojn mes vete detyra/qllime t reja pr msim dhe kthehen n fazn paraprake hulumtuese q t mblidhen m shum informacione pr pyetjet q duhet t studiohen n mnyr plotsuese. Kjo faz dyhapshe e puns individuale dhe grupore vazhdon derisa secili antar i grupit t mos pajtohet se problemi sht studiuar plotsisht.
64
3.3.
PRINCIPET E MSIMDHNIES PR ZGJIDHJEN E PROBLEMEVE
3.3.1. Nevoja q t msohet zgjidhja e problemeve

Zgjidhja e problemeve sht teknika themelore q i nevojitet secilit nxns. T orientuara nga hulumtimet e bra n zgjidhjen e problemeve, nga ndryshimi n standardet profesionale, nga vendet e reja t puns dhe nga ndryshimet e bra n teorin e t msuarit, arsimtart dhe hulumtuesit n arsim i studiojn programet msimore me qllim q t inkuadrojn prmbajtje t integruara q i inkurajojn ata q msojn t prdorin nivel m t lart t shkathtsive kognitive, veanrisht shkathtsi pr zgjidhjen e problemeve. Meq arsimi sht nn kritik t madhe t shum veprimtarive, arsimtart krkojn mnyra q ta reformojn msimdhnien, msimin dhe planin e programin msimor. Shumica mendojn se ndarja e prmbajtjes nga zbatimi praktik ka efekt t kundrt ndaj sistemit arsimor (Hibert, 1996). Nxnsit shpesh msojn fakte, i msojn prmendsh procedurat dhe rregullat me shum pak ndrlidhje t qllimit me prmbajtjen dhe zbatimin e dituris. Zgjidhja e problemeve u b mjet pr bashkimin e prmbajtjes dhe zbatimit, si dhe pr zbatimin e diturive dhe shkathtsive n kontekste t ndryshme. Me rritje e dyfisht t dituris shkencore n do pes vite e gjysm (Nash, 1994), gjithnj e m madhe bhet nevoja e nxnsve q ti zhvillojn shkathtsit e tyre t t menduarit n nivel m t lart. Kjo i prfshin shkathtsit themelore, por po ashtu krkon nga nxnsit ta prdorin diturin e tyre n fusha t ndryshme, t analizojn n mnyr kritike dhe t zgjidhin probleme. Derisa arsimtart krkojn prmbajtje m t integruara dhe zgjidhja e problemeve shpesh konsiderohet si tem themelore e programeve msimore q i lidh prmbajtjet, disiplinat, rregullat, konceptet, procedurat dhe shkathtsit e ndryshme, sht me rndsi t thuhet se theksimi i zgjidhjes s problemeve nuk duhet ta zvogloj nevojn urgjente t shkrim-leximit themelor. Shkathtsit pr zgjidhjen e problemeve varen nga prvetsimi i shkathtsive q kan t bjn me shkrim-leximin themelor. Pikrisht pr kt theksimi i zgjidhjes s problemeve sht plotsim, e jo zvendsim i shkathtsive t shkrim-leximit themelor n shkolla, Na standardet dhe testimet nacionale shkalla e zgjidhjes s problemeve e ngre edhe nivelin e t arriturave nga kompetencat minimale deri n shkathtsit n nivel botror.
3.3.2. Prkufizimi i shkathtsive t zgjidhjes s problemeve

N pjesn m t madhe t shekullin njzet arsimtart e orientonin vmendjen e tyre n prkufizimin dhe msimdhnien e shkathtsive pr zgjidhjen e problemeve. N vitet e hershme t t nntdhjetave zgjidhja e problemeve shikohej si prmbledhje e shkathtsive mekanike, sistematike dhe shum shpesh abstrakte, si jan ato q prdoren n zgjidhjen e enigmave ose barazimeve matematikore. Kto probleme shpesh kishin prgjigje t sakta q bazoheshin n zgjidhje logjike me nj prgjigje mundshme t sakt (rezonim konvergjent) Nn ndikimin e teorive t msimit kognitiv edhe zgjidhja e problemeve kaloi n aktivitet kompleks mendor i cili prbhet nga shkathtsi dhe veprime t llojllojshme kognitive. Zgjidhja e problemeve i prfshin edhe shkathtsit e nivelit m t lart t t menduarit, si jan: vizuelizimi, asociacioni, abstraksioni, kuptimi, manipulimi, rezonimi, analiza, sinteza, gjeneralisimi secila prej tyre duhet t udhhiqet dhe t koordinohet. (Garofalo dhe Lester, 1985)
3.3.3.Principet e msimdhnies dhe msimit pr zgjidhjen e problemeve

. Ky kuptim i ri i zgjidhjes s problemeve shpie n principe pr msimdhnie dhe msim t zgjidhjes s problemeve. Ja kto principe t prmbledhura: 1. Pr do gj t vrtet ose pr do shkathtsi pune duhet t identifikohen pjest e dituris prmbajtjesore dhe procedurale dhe secila prej tyre duhet t theksohet n mnyr adekuate n msim. 2. S pari duhet t krijohet konteksti i pyetjes s problemit, e pastaj nj pas nj t msohet dituria prmbajtjesore dhe procedurale ose t dyja t integrohen. 3. Kur prvetsohet dituria prmbajtjesore, theksohen modelet q jan adekuate pr zgjidhjen e problemit, me shpjegime t strukturave t dituris, si dhe krkohet nga nxnsit t parashikoj se ka do t ndodh ose t shpjegojn se pse dika ka ndodhur. 4. Msimi i shkathtsive pr zgjidhjen e problemeve n kontekstin q do t prdoren. Prdorni probleme autentike n shpjegime, n praktik dhe n vlersimet me ndihmn e simulimeve, lojrave dhe projekteve. Mos e ligjroni zgjidhjen e problemeve si shkathtsi t pavarur, abstrakte dhe jokontekstuale.
65
5. Prdorni strategji t drejtprdrejta didaktike msimore pr msim prmbajtjesor dhe zgjidhje t problemit t strukturuar mir. 6. N kuadr t detyrs problemore ndihmojuni nxnsve q ta prkufizojn problemin, e pastaj ndihmojuni q ta zbrthejn problemin n qllime m t vogla. 7. Prdorni gabimet q i bjn nxnsit n zgjidhjen e problemeve si dshmi pr keqkuptim, e jo si rezultat i pakujdesis ose rastsis. Nse ka mundsi, prcaktojeni keqkuptimin dhe prmirsojeni at. 8. Parashtroni pyetje dhe jepni sugjerime pr strategjin q e prdorin nxnsit q ti inkurajoni t bjn qasje kritike. Bjeni kt ose para ose pasi t ndrmarr nxnsi aksion. (Kjo ndonjher quhet strvitje kognitive.) 9. Jepni shembuj t strategjive t ngjashme t zgjidhjes s problemeve n kontekste t ndryshme q kshtu t inkurajohet gjeneralisimi/prgjithsimi. 10. Parashtroni pyetje q e inkurajojn nxnsin ta kuptoja at q sht e prbashkt pr shkathtsin, prmes shum problemeve t ngjashme n kontekste t ndryshme.
11. Prdorini situata, probleme dhe strategji msimore q nxisin interes, motivacion, vetbesim, vendosmri dhe dituri pr vetveten, q kshtu t zvoglohet padurimi. 12. Planifikoni m shum msime q shkojn nga niveli fillestar deri n nivelin m t lart t t kuptuarit t strukturave t dituris q prdoret. 13. Kur jepet msim pr zgjidhjen e problemeve t strukturuara mir, mundsojuni nxnsve q t prmirsohen dhe, nse procedura prdoret shpesh, lejoni memorimin e procedurs dhe ushtroni derisa ajo t bhet mekanike. 14. Kur jepet msim pr zgjidhjen e problemeve t strukturuara mesatarisht, inkurajoni nxnsit q ta prdorin diturin e tyre q t arrijn deri te strategjia q i prgjigjet prmbajtjes dhe problemit. Lejoni q prmes shum procedurave t rregullta nxnsit t arrijn deri te zgjidhja dhe krahasoni veprimet n raport me efektivitetin dhe efikasitetin. 15. Kur jepet msim pr zgjidhjen e problemeve t strukturuara dobt, nxitni nxnsit q ta prdorin diturin e tyre q ta prkufizojn qllimin, e pastaj t vijn deri te zgjidhja. Mundsojuni t prdorin me shum strategji dhe zgjidhje t sakta ti diskutojn dhe krahasoni ato n raport me efektivitetin dhe efikasitetin.
66
3.4.
PARASHTRIMI I PYETJEVE N MSIMDHNIE
3.4.1. far lloje t pyetjeve mund t parashtroj q tu ndihmoj nxnsve t mendojn m thell?
Sfida
Si t parashtrohen pyetjet q shpijn n t menduar m t t thell dhe m qensor prball t menduarit siprfaqsor dhe ato t nxisin zhvillim t shkathtsive t t menduarit n nivel m t lart. ka mund t bjm?
Cilat jan qllimet e pyetjeve t arsimtarit? Nga analiza q e ofron literatura dalin n pah m shum qllime:
t zhvillohet interesi dhe motivacioni i nxnsve q ata

t bhet aktiv n msim;
t vlersojn prgatitjen e nxnsve dhe ta kontrollojn

detyrn e shtpis; t krijojn shkathtsi t t menduarit kritik dhe qndrimeve hulumtuese; ti prmbledhin msimet e mparshme; t nxisin zbulime t reja duke vn n pah relacione t reja; ta notojn arritjen e qllimeve msimore; ti nxisin nxnsit q vet ti zbulojn prgjigjet. Kto qllime n prgjithsi u referohen pyetjeve t shumta t arsimtari, n to pritet prgjigja e nxnsit, e ndonjher vijon edhe reagim nga prgjigjja. N kto raste nxnsit ndjekin nj varg hapash (me ose pa vetdije) q t japin prgjigje n pyetjet e parashtruara. Ato jan: prcjellja e prgjigjes; analiza e rndsis s pyetjes; krijimi i prgjigjes s fsheht (formulimi i prgjigjes n mendime); gjenerimi i prgjigjes s jashtme; revizioni i prgjigjes (n baz t vlersimit t arsimtari dhe informacionit tjetr kthyes).
Analizojm lloje t ndryshme t pyetjeve q i prdorim

n msim.
Formojm pyetje q dshirojm ti prvetsojn

nxnsit. Planifikojm or n t cilat do t prdorim lloje t ndryshme t pyetjeve (jo vetm sa pr t thn, por pyetje reale). Llojet e pyetjeve q i parashtrojm ndikojn n atmosfern n klas. Kto pyetje qysh m par e prcaktojn: ka sht ajo q ka vler m t madhe, si jan prkufizuar prgjigjet e sakta dhe t gabuara, far dhe cilat burime t informacioneve dhe t dituris prdoren. Pyetjet q nga nxnsi krkojn si prgjigje vetm prsritje t fakteve q jan thn, japin pasqyr te nxnsit se t menduarit e tyre sht siprfaqsor. Pyetjet q krkojn nga nxnsit t bjn qasje reflektuese/kritike, t bisedojn, t rikonstruktojn, t imagjinojn, t krijojn ose ta vlersojn me kujdes t menduarit e nxnsve, i msojn nxnsit se t menduarit e tyre sht n nivel m t lart dhe n at mnyr ata mund t kontribuojn pr bashksin n aspekt t kuptimit dhe besimit m t madh. Kto pyetje do tu ndihmojn nxnsve ta kuptojn se dituria nuk sht fikse dhe se idet jan fleksibile. Pyetjet me t cilat prkufizohet t menduarit n nivel m t lart krkojn nga nxnsit t interpretojn informacione, t sintetizojn ide, t analizojn t dhna, t rikonstruktojn ose t prkthejn fotografi dhe ti vlersojn ose ti zbatojn konstruksionet n msimin e mtejm.
3.4.2. Hulumtimi n lidhje me pyetjet n msimdhnie

Udhzimet e prgjithshme
Disa shkenctar kan br hulumtime t prgjithshme pr rolin parashtrimit t pyetjes dhe arritn n kto prfundime:
Msimdhnia i prfshin pyetjet gjat msimeve dhe

sht m efektive n raport me msimin prball msimdhnies q realizohet pa pyetje. Nxnsit prgjigjen m mir n pyetjet e testit nse m par n or jan punuar lloje t tilla t pyetjeve prball atyre q aspak nuk jan shqyrtuar. Pyetjet gojore q parashtrohen gjat msimdhnies jan m efektive n prvetsimin e materies sesa pyetjet me shkrim; Pyetjet q e orientojn vmendjen e nxnsit n pjesn kryesore t msimit japin rezultate m t mira n msim sesa pyetjet q nuk jan t lidhura n kt mnyr me msimin.
67
Prkufizimi
Pyetje sht secila fjali q ka form ose funksion pyets. Pyetjet e arsimtarit n shkoll jan t prkufizuara si mjete ndihmse ose nxitse q i orientojn nxnsit se cilat elemente duhet t msohet dhe ta japin drejtimin q u tregon se ka duhet t bjn dhe si ta bjn at.
Vendi dhe koha e parashtrimit t pyetjeve
Parashtrimi i shpesht i pyetjeve gjat msimit sht i

lidhur n mnyr pozitive me msimin e fakteve.
Nuk prmirsohet msimi i materieve m komplekse

me rritjen e numrit t pyetjeve. (Disa shkenctar nuk zbuluan ndrlidhje, ndrsa disa zbuluan ndrlidhje negative.); Parashtrimi i pyetjeve para se t fillohet me msimin e materialit sht nj metod e mir pr nxnsit m t rritur me aftsi m t larta dhe pr nxnsit q jan t interesuar pr at problematik. Nxnsit m t vegjl dhe ata q lexojn m ngadal fokusohen vetm n materialin q u ndihmon pr tiu prgjigjur pyetjeve, nse ato pyetje jan dhn qysh m par.
m t shpejt msimore. N kt mnyr do t kalojn m shum material n or, do t mbahet vmendja e nxnsve dhe t arriturat do t jen m t larta. Sa i takon nivelit t njohurive t pyetjes, kjo duket se ka zbatim t kufizuar. Zbulimet jan kto:
Koha mesatare q arsimtart e lejojn si koh e pritjes

pas parashtrimit t pyetjes sht nj sekond ose m pak se kaq. Nxnsit q konsiderohen si pak m t ngadalshm ose pak m inteligjent, atyre u lejohet nga arsimtart m pak koh e pritjes krahasuar me nxnsit m t mir. Pr pyetjet me njohuri m t ulta koha e pritjes prej tre sekondave sht e lidhur n mnyr m pozitive me suksesin, ndrsa tregon sukses m t vogl n raport me kohn m t gjat ose m t shkurtr t pritjes. Nuk ka kufizime n kohn e pritjes te pyetjet me njohuri m t lart; nxnsit m shum jan t angazhuar dhe shfaqin rezultate m t mira varsisht nga ajo se sa sht i prgatitur arsimtari dhe sa dshiron t pres ai. Rritja e kohs s pritjes m shum se tre sekonda sht e lidhur n mnyr pozitive me kto rezultate t nxnsve: 1. prmirsimi i suksesit t nxnsit; 2. prmirsimi i memories s nxnsit; 3. rritja e numrit t pyetjeve me njohuri t lart; 4. rritja e gjatsis s prgjigjes; 5. rritja e numrit t prgjigjeve interesante; 6. zvoglimi i prgjigjeve t pasuksesshme; 7. zvoglimi i numrit t dshmive q i ofrojn nxnsit q ta mbshtesin at q e kan msuar; 8. rritja e pjesmarrjes s nxnsve q nuk kan marr pjes kur koha e pritjes ka qen tre sekonda; 9. ekspansioni i llojllojshmris s prgjigjeve; 10. zvoglimi dhe ndrprerje e nxnsit; 11. rritje e ndrveprimit t ndrsjell; 12. rritja e numrit t pyetjeve t nxnsve.
Niveli kognitiv i parashtrimit t pyetjeve

A duhet t parashtrojm pyetje q krkojn vetm njohje t materialit dhe shum pak t menduar dhe rezonim. Ose, a duhet t parashtrojm pyetje q nxisin shpjegime me t menduar kritik? Disa shkenctar kan dizajnuar eksperimente q i hulumtojn efektet e pyetjeve t cilat sipas taksonomis s Blumit jan parashtruar n disa nivele: 1) dituria; 2) kuptimi; 3) zbatimi; 4) analiza; 5) sinteza; dhe 6) vlersimi. Ekzistojn edhe hierarki t tjera q po ashtu prdoren si baz pr studime krahasimtare. Megjithat pjesa m e madhe e shkenctarve kan hulumtuar krahasime m t thjeshta: ata i hulumtojn efektet relative t rezultateve t nxnsve n msim q burojn nga pyetjet e parashtruara t nivelit kognitiv m t lart dhe m t ult. Pyetje me njohuri me t ulta jan ato q e pyesin nxnsin vetm q ta prsris materialin q e ka ndjekur n or. Pyetje me njohuri me t ulta po ashtu jan ato q si prgjigje krkojn m shum fakte, qofshin pyetje t t drejtprdrejta ose t memoruara. Pyetje me njohuri m t larta jan ato q e angazhojn nxnsin n aspektin mendor t bj pasqyr t informacioneve q i ka n disponim, t informacioneve t cilat do ti ndihmojn t krijoj prgjigje me dshmi logjike.
Rritja e kohs s pritjes m shum se tre sekonda

sht e lidhur n mnyr pozitive me kto rezultate t arsimtarit: 1. Rritet fleksibiliteti i prgjigjeve t arsimtarve, me at q arsimtart m shum dgjojn dhe m shum i inkuadrojn nxnsit n diskutime. 2. Rriten t priturat e arsimtarve n raport me nxnsit pr t cilt mendohet se jan t ngadalshm. 3. Vrehet ekspansion i llojllojshmris s pyetjeve t parashtruara nga arsimtart. 4. Vrehet rritja e numrit t pyetjeve m njohuri t lart t parashtruara nga arsimtart.
Koha e pritjes
Hulumtuesit e kohs s pritjes n strategjit e parashtrimit t pyetjeve flasin pr dy lloje t pritjes: koha e pritjes 1, q i referohet kohs q arsimtari lejon t kaloj ndrmjet pyetjes dhe prgjigjes s nxnsit dhe koha e pritjes 2, e cila i referohet kohs q kalon pasi q nxnsi ta kryej prgjigjen dhe kur pritet nga arsimtari q t jap informacion kthyes. Edhe hulumtimet vijuese u referohet t dyja kohve t pritjes, megjithat shkenctart m shum jan t fokusuar n hulumtimin e llojit t par t kohs s pritjes. Meq hulumtimet vrtetuan korrelacion pozitiv ndrmjet vllimit t prmbajtjes msimore dhe t arriturave t nxnsve, shkenctart dhe ekspertt e tjer n arsim rekomandojn q arsimtart t vazhdojn me dinamik
68
Raporti ndrmjet prdorimit t shtuar t pyetjeve me njohuri m t larta dhe shtimit t kohs s pritjes
Lista e dobive q jan rezultat i numrit t pyetjeve me njohuri m t lart dhe lists s dobive nga koha e shtuar e pritjes jan shum t ngjashme. Si plotsim, hulumtimi ka treguar se shkalla e prmirsimit q sht si pasoj e rritjes s nivelit t t pyetjeve dhe ekohs s pritjes bashkrisht, sht m e madhe se rritja e cilsdo nga kto variabla vemas. N t vrtet, ata q e kan prcjell raportin ndrmjet ktyre dy faktorve thon se n kt mnyr ato sfidohen mes vete, prkatsisht sa m komplekse q jan operacionet mendore pr pyetjet me njohuri m t lart, aq m shum krijojn nevoj pr koh m t gjat t pritjes. Ndrsa koha m e gjat e pritjes krijon prgjigje me nivel njohurish m t larta.
Rekomandime pr parashtrimin e pyetjeve

N baz t zbulimeve bashkkohore nga parashtrimi i pyetjeve, propozohen kto rekomandime:
Inkuadrojeni pyetjen n praktikn msimore. Parashtroni pyetje q jan t fokusuara n elementet

m t rndsishme t msimit dhe shmangni pyetjet pr gjra t tjera. Kur e ligjroni materialin, mbajeni t gjall dinamikn msimore, parashtroni shpesh pyetje me njohuri t ulta. Nxnsve m t rritur dhe m t aft parashtrojuni pyetje para (dhe pasi) se t dorzohet materiali. Pyetni nxnsit m t vegjl pasi t dorzohet dhe msohet materiali. Parashtroni shum pyetje me njohuri m t lart kur u ligjroni nxnsve m t rritur. N kushte kur m mir sht t parashtroni pyetje me njohuri t larta msoni nxnsit me strategjit e nxjerrjes s prfundimeve. Lejoni s paku tre sekonda pauz kur parashtroni pyetje t shumta me njohuri t ult. Rriteni kohn e pauzs n m shum se tre sekonda nse parashtroni pyetje me njohuri m t lart. Bhuni i kujdesshm veanrisht n raport me pauzn kur bhet fjal pr nxnsit q kan aftsi m ulta. Prdorni orientim t serishm dhe matje si pjes t pyetjes. Shmanguni nga prgjigjet e paqarta dhe kritike kthyese t nxnsve gjat parashtrimit t pyetjeve. Gjat parashtrimit t pyetjeve prdorni lvdata q duhet t jen t sinqerta, t dhna n koh dhe t lidhura n mnyr t drejtprdrejt me nxnsin. Modeli q e ofron Pirson-i (1985) i ofron disa hapa themelor q mund tu ndihmojn nxnsve ta ndrlidhin at q e din me at q duhet ta msojn. Pirson-i propozon q arsimtart ti kompletojn t gjitha hapat n kt proces prmes demonstrimit, e pastaj gradualisht tua ln prgjegjsin nxnsve. 1. Parashtroni pyetje prfundimtare. 2. Prgjigjuni n t. 3. Gjeni informacione n tekst q t vrtetohet prfundimi. 4. Shpjegoni si arrihet nga informacionet deri te prgjigjja (shpjegojeni rrjedhn e rezonimit).
Orientimi / matja / lavdrimi

Hulumtimi i pyetjes i inkuadron edhe efektet e orientimit t serishm t pyetjeve kur prgjigja e par nuk sht e mir ose sht jo e plot, q t bhet matje t prgjigjeve m t plota dhe t jepen shprblime pr prgjigjet. Prfundimet jan kto:
Orientimi i serishm dhe matja (shpesh t studiuara s

bashku) jan t lidhura n mnyr pozitive me suksesin kur jan t fokusuara qart n prgjigjen e nxnsit, pr shembull, pr nga qartsia, saktsia etj. Orientimi i serishm dhe matja nuk jan t lidhura me suksesin kur jan t paqarta ose kritike: Kjo nuk sht e sakt... Prpiqu prsri... Prej nga kjo ide? etj. Lavdrimi i prgjigjeve t sakta sht i lidhur n mnyr pozitive me suksesin. Lvdatat jan t lidhura n mnyr pozitive me suksesin kur prdoren n momentin gjegjs, kur jan t lidhura me prgjigjen e nxnsit dhe kur jan t sinqerta.
69
3.4.3. Pyetje n ort e matematiks

Pyetje pr inkuadrim dhe pr fillim Kto pyetje jan t hapura dhe fokusohen n t menduarit e prgjithshm t fmijve dhe atyre ua tregojn pikn nismtare prej ku duhet t nisen m tej. Pr shembull:
Pr shembull:
ka zbuluam? Si e zbuluat at? Pse mendoni ashtu? Pse vendost ta bni at? Pyetje pr diskutim prfundimtar
Kto pyetje i bashkojn prpjekjet e paraleles dhe nxisin kmbim dhe krahasim t strategjive, veprimeve dhe zgjidhjeve. Kjo sht faz vendimtare n procesin e t menduarit matematikor, q siguron mundsi pr qasje t mtejm kritike dhe realizim t ideve dhe lidhjeve/ raporteve matematikore, e cila i nxit fmijt ta vlersojn punn e tyre. Pr shembull:
Si do ti rregullonim kto...? Sa mnyra mund ti gjeni q ta ... ? ka ndodh kur ne ...? ka mund t bhet nga...? Sa ....... t ndryshme mund t gjenden? Pyetje pr nxitjen e t menduarit matematikor
Kto pyetje u ndihmojn fmijve q t fokusohen n procedura t caktuara dhe t vrejn modele dhe lidhje/ raporte t caktuara. Kjo e ndihmon krijimin e nj rrjeti t fort konceptual. Pyetjet mund t shrbejn si mjet ndihms kur ndonj nxns do t ngatrrohet. (Arsimtart shpeshher bien n dyshim a ti prdorin kto pyetje si udhzime q sigurisht nuk do ta stimulonin t menduarit dhe kshtu e mnjanojn prgjegjsin e parashtrimit t pyetjeve pr nxnsit). Pr shembull:
Kush ka ndonj prgjigje/model ose grupim t njjt

si ky? Kush ka zgjidhje tjetr? A jan rezultatet e t gjithave t njjta? Pse jan/nuk jan? A i zbuluat t gjitha mundsit? Si e dim se ajo sht ashtu? A menduat ndonj mnyr tjetr si mund t bhet kjo? A mendoni se e gjetm zgjidhjen m t mir?
ka sht e njjt? ka sht e ndryshme? A mund ti gruponi kto .... n ndonj mnyr? A mund t vini re ndonj model? Si mund tu ndihmoj ky model q t arrini deri te
prgjigjja? ka mendoni se vijon? Pse? A ekziston ndonj mnyr ta shkruani at q e keni zbuluar q kjo t na ndihmoj ta zbulojm sa m shum modele? ka do t ndodhte kur.....?
Pyetje pr notim
Pyetjet pr notim krkojn nga nxnsit t sqarojn se ka bjn ose si kan ardhur deri te zgjidhja. Ato i mundsojn arsimtarit t shoh sesi mendojn fmijt, ka kuptojn dhe n far niveli mendojn. Duke qart se m s miri sht t parashtrohen pyetje pasi q fmijt t arrijn prparim me problemin, t shnojn disa udhzime dhe, mbase, t arrijn deri n nj zgjidhje.
70
3.5.
Taksonomia e Blumit: TAKSONOMIA PR MSIM, MSIMDHNIE DHE NOTIM

kryesore t Blumit ishin ndryshuar nga forma emrore n forma foljore. Po ashtu niveli m i ult n versionin origjinal dituri u ndryshua n memorje. Kuptimi dhe sinteza u ndryshuan n kuptim dhe krijim. T dyja fotografit pr krahasimin e versionit t vjetr me versionin e ri mund ti shihni m posht. E vreni se t dyja nivelet m t larta n versionin e ri n fakt kan ndryshuar n raport me versionin e vjetr. (Shulc, 2005) (Vlersimi nga versioni i vjetr ra teposht nga kulmi, n Vlersim rendi i dyt me radh nga kulmi, ndrsa Sinteza nga e dyta me radh nga kulmi kaloi n vend t par n kulm me titull Krijimi.) Burimi: http://www. odu.edu/educ/llschult/blooms_taxonomy.htm Konceptet e reja jan prkufizuar si: Memorimi: kthim prapa, njohja dhe prkujtimi i diturive t caktuara nga memoria afatgjate. Kuptimi: Kuptimi i mesazheve gojore, t shkruara dhe grafike prmes interpretimit, dhnies s shembujve, klasifikimit, prmbledhjes, prfundimit, krahasimit dhe shpjegimit. Zbatimi: Realizimi ose prdorimi i rregullave prmes kryerjes ose zbatimit. Analizimi: Ndarja e materialit n pjes prbrse, prcaktimi sesi mund t ndrlidhen pjest njra me tjetrn duke e pasur parasysh trsin ose qllimin prmes diferencimit, organizimit dhe emrtimit. Vlersimi: Vlersimi n baz t kritereve dhe standardeve prmes kontrollimit dhe verifikimit.
3.5.1. Bazat e Taksonomis s Blumit

taksonomia e Blumit, 1956
Taksonomia pr qllime arsimore, e njohur si Taksonomia e Blumit, paraqet klasifikim t qllimeve t ndryshme q i parashtrojn arsimtart pr nxnsit (qllimet e t msuarit). Taksonomia e Blumit ishte propozuar n vitin 1956 nga Benxhamin Blumi, psikolog i Universitetit t ikagos. Taksonomia e Blumit i ndan qllimet n tre fusha: emocionale, psikomotorike dhe kognitive. Ashtu si te taksonomit e tjera, edhe te ajo e Blumit ekziston nj hierarki q do t thot se msimi i niveleve m t larta varet nga dituria dhe shkathtsit e mparshme t prvetsuara n nivelet m t ulta (Orlih dhe t tjer, 2004). Qllimi i Taksonomis s Blumit ishte q ti motivoj arsimtart q t fokusohen n t gjitha fushat q ashtu t krijojn form m t shprehur holistike t arsimit. Megjithat pjesa m e madhe e literaturs i referohet taksonomis n fushn kognitive. Shkathtsit kognitivie i referohen dituris, kuptimit dhe t menduarit pr nj tem t caktuar. Arsimi tradicional duket se i potencon shkathtsit e ksaj fushe, veanrisht qllimet nga nivelet m t ulta. Taksonomia pr msim, msimdhnie dhe notim, 2001 Versioni i prmirsuar i Taksonomis ishte botuar n vitin 2001 me titull Taksonomia pr msim, msimdhnie dhe notim. Ndryshimet e terminologjis nga versioni i vjetr n t riun sigurisht jan dallimet m t dukshme dhe njherazi mund t shkaktojn m shum huti. N fakt gjasht kategorit
Vlersimi Sinteza Analiza Zbatimi Kuptimi Dituria
Krijimi Vlersimi Analizimi Zbatimi Kuptimi Memorimi
Versioni i vjetr
Versioni i ri
71
Krijimi: Mbledhja e elementeve dhe krijimi i nj trsie t barabart ose funksionale, riorganizimi i elementeve n nj skem ose struktur t re prmes gjenerimit, planifikimit ose prodhimit. Disa teoricien t Taksonomis s Blumit (konkretisht pr fushn kognitive) e pranojn ekzistimin ktyre gjasht kategorive, por e vn n pikpyetje ekzistimin e ndrlidhjes vargore dhe hierarkike. Disa mendojn se t tria nivelet m t ulta jan t ndara n baz hierarkike, por se t tria nivelet m t larta jan paralele. T tjert mendojn se ndonjher m mir sht t kalohet n zbatim para se t prezantohen konceptet. Ky mendim duket se lidhet me metodn e t msuarit prmes zgjidhjes s problemeve.
Fusha afektive dhe psikomotorike.

Shkathtsit e fushs afektive e prshkruajn mnyrn n t ciln njerzit reagojn n mnyr emotive dhe aftsin e tyre q ta ndjejn gzimin ose pikllimin e personave t tjer. Qllimet e ksaj fushe fokusohen n zhvillimin e vetdijes, t qndrimeve, emocioneve dhe ndjenjave. Blumi i prkufizon n mnyr efektive pes nivele t fushs afektive, duke u nisur nga proceset e nivelit m t ult e deri te m i larti. Pranimi: Nxnsi n mnyr pasive k kujdes. . Pa kt nivel nuk mund t ket msim. reagimi: Nxnsi merr pjes n mnyr aktive n procesin e msimit, nuk reagon vetm n nj stimulim t caktuar, por reagon n mnyr t caktuar. Vlersimi: Nxnsi i jep vler nj sendi, dukurie ose informacioni t caktuar. Organizimi: Nxnsi mund t mbledh dhe t ndrlidh informacione dhe ide q ato ti prshat n mnyr adekuate ndaj mnyrs s t menduarit prmes krahasimit, ndrlidhjes dhe shpjegimit. I Prvetsimi: Nxnsi prvetson nj mendim, nj bindje ose vlera q ndikojn n sjelljen e tij, ashtu q ato bhen tipare karakteristike t tyre. Shkathtsit n fushn psikomotorike i referohen aftsis fizike pr tu marr me mjete dhe instrumente t ndryshme. Qllimet e fushs piskomotorike m shpesh fokusohen n ndryshimin dhe/ose zhvillimin e sjelljes dhe/ose t shkathtsive. Blumi dhe kolegt e tij asnjher nuk krijuan nnkategori pr shkathtsit e fushs psikomotorike, por shkenctart dhe puntort e arsimit e kan br kt.
Shembuj nga msonjtorja

Me qllim q t demonstrohet thjeshtsia dhe dobia nga tabela e prmirsuar e Taksonomis s Blumit, m posht do t ndesheni me shembuj pr prdorimin e saj n prgatitjen e qllimeve t ors, n baz t prralls pr Artn dhe tre arinjt. Memorimi: Prshkruani ku jetonte Arta. Kuptimi: Prmblidheni gjith prralln pr Artn. Zbatimi: Formuloni teori se pse Arta shkoi n shtpin. Analiza: Bni dallim si do t reagonte Arta n situatat e ndryshme t prralls dhe si do t reagonit ju n to situata. Vlersimi: Vlersoni se a duhet apo nuk duhet t besoni se kjo vrtet i ka ndodhur Arts. Krijimi: Kompozoni kng ose ske ose shkruani nj poem ose kng rap q ta paraqisni prralln e Arts n versionin e ri.
72
3.5.2. Propozime plotsuese pr prdorimin e Taksonomis (fusha kognitive me nxnsit:

Dituria foljet e dobishme trego prmend prshkruaj ndrlidh lokalizo shkruaj gjej deklaro emrto Pyetjet e dobishme ka ndodhi pastaj...? Sa...? Kush ishe ai q ...? A mund t emrtosh...? Prshkruaj ka ndodh te...? Kush fliste...? A mund t tregosh pse...? Gjeje kuptimin e ...? ka sht...? ka sht e sakt ose e gabuar...? Propozim-aktivitete dhe propozime Bn list t ngjarjeve kryesore. Bn radhitja kohore t ngjarjeve. Bn list t fakteve. Bn list t t gjitha ngjarjeve n t cilat kujtohesh. Prmendi........ nga prralla. Bn tabel n t ciln. Bn akronim. Recito nj vjersh.
Kuptimi foljet e dobishme shpjego interpreto prmbledh diskuto dallo parashiko prsrit prkthe krahaso prshkruaj Pyetjet e dobishme A mund t shkruash me fjalt tuaja...? A mund t prmbledhsh shkurtimisht...? ka do t ndodhte n vijim...? ka mendon...? Cila ishte ideja kryesore...? Kush ishte personazhi kryesor...? A mund t bsh dallim...? far dallimesh ekzistojn ndrmjet...? A mund t japsh shembull pr at...? A mund t na japsh prkufizim...? Propozim-aktivitete dhe propozime Prej ose vizato piktura q ta paraqessh nj ngjarje. Ilustro se ka mendon se ka qen ideja kryesore. Bn strip q ta tregosh rrjedhn e ngjarjeve. Shkruaj dhe aktro n baz t prralls. Ritregoj prralln me fjalt tua. Vizato piktur nga ndonj aspekt q ju doni. Shkruaj raport pr n ngjarje t caktuar. Prgatit tabel q ta paraqessh rrjedhn e ngjarjeve. Bn ilustrim me ngjyra.
Zbatimi foljet e dobishme zgjidh trego prdor ilustro bn prfundo studio rregullo Pyetjet e dobishme A dini ndonj rast tjetr ku...? A mund t ndodhte kjo...? A mund ti gruponi n karakteristika...? Cilt faktor do ti ndryshonit nse...? A mund ta zbatoni kt metod n ndonj prvoj tuajn...? Ciln pyetje do ta parashtronit...? A mund t zhvilloni komplet t udhzimeve nga informacionet e dhna ...? A do t jen t dobishme kto informacione nse ...? Propozim-aktivitete dhe propozime Bn model q t tregosh si funksionon. Bn diagram q ta ilustroni ndonj ngjarje t rndsishme. Bni nj regjistrim pr fushat q i studion. Bni hart me informacionet m t rndsishme pr ngjarjen. Bn m shum fotografi q ta paraqisni rndsin e caktuar. Bn lodr harmonizuese pr ngjarjet nga fusha q e studioni. Bni model nga argjila pr nj send t caktuar t materialit. Dizajnoni strategjit e marketingut pr prodhim duke prdor si model nj strategji tashm t njohur. Visheni nj kukull me kostum nacional veshje. Materialet e njjta prdori dhe vizato nj piktur n mur. Bn doracak pr .... t tjert.
73
Analizimi foljet e dobishme analizo dallo studio krahaso dallo hulumto klasifiko identifiko shpjego ndaj promovo Pyetjet e dobishme Cilat ngjarje mund t ndodhnin...? Nse do t ndodhte..., si do t ishte fundi? Me ka ishte e ngjashme kjo...? Cila ishte tema e...? Cilat rezultate t mundshme mund ti shqyrtojm? Pse kan ndodhur..... ndryshime? A mund ta krahasoni ... tuaj me at t prezantuar n...? A mund t shpjegoni se kur ka ndodhur...? Kur sht kjo ... e ngjashme me...? Cilat jan disa probleme gjat...? Si ti dallojm...? Cilat jan disa nga motivet e fshehura...? Cila sht pika kthyese n loj? Cili ishte problemi me...? Propozim-aktivitete dhe propozime Bn pyetsor q t mbledhsh t dhna. Bn reklam q ta plasosh nj prodhim t ri. Zbato hulumtim me t cilin do t marrsh informacione kthyese q do ta mbshtesin qndrimin tnd. Bn renditje q do ti paraqes fazat kryesore. Bni grafik pr ilustrimin e informacioneve t caktuara. Bn lodr harmonizuese. Prpuno dru familjar q ti paraqessh lidhjet dhe ndrlidhjet. Prgatit dhe prezanto shfaqje pr fushn q msohet. Shkruaj biografi pr personalitetin q msohet. Prgatit argtim. Bni t gjitha marrveshjet e duhura dhe shnoji hapat e nevojshm. Bn qasje ndaj ndonj vepre artistike n kuptim t forms, ngjyrs dhe teksturs.
Vlersimi foljet e dobishme vlerso selekto zgjedh vendos arsyeto debato dshmo argumento rekomando noto diskuto rendit bn prioritete vrteto Krijimi foljet e dobishme krijo imagjino bn parashiko planifiko konstrukto dizajno paramendo propozo gjej formulo Pyetjet e dobishme A mund t dizajnosh...pr...? Ejani t bjm kng pr...? A vren ndonj zgjidhje pr...? Nse do t kishe qasje n t gjitha burimet, si do t ballafaqoheshe me ...? Prpiqu q vet t gjesh mnyr si ...? ka do t ndodhte nse...? Sa mnyra mund t mendosh pr...? A mund t krijosh prdorime t reja t pazakonshme t...? A mund t mendosh ndonj recet t re interesante pr ndonj ushqim t shijshm? A mund t japsh propozim me t cilin...? Propozim-aktivitete dhe propozime Krijo makin pr detyr t caktuar. Dizajno objekt pr qllimet e asaj q do ta msosh. Krijo nj prodhim t ri. Jepi emr dhe planifiko fushat reklamuese. Shkruaji ndjenjat tua pr... Shkruaj skenar pr program televiziv, pr shfaqje, pr shfaqje kukullash, pr aktrim t roleve, pr kng ose pantomim pr... Dizajno ballin pr CD, pr libr, pr revist ose pr... Paramendo nj gjuh t re t koduar dhe shkruaje. Shit ide. Krijo mnyr q.... Kompozo ritm ose q me fjal t reja t mund ta kndosh ndonj melodi t njohur. Pyetjet e dobishme A sht kjo zgjidhje m e mir se...? Vlersoj vlern e... A mund ta mbrosh pozicionin/ qndrimin tnd pr...? A mendon se... sht mir ose m keq? Si do t ballafaqohej...? Cila ndryshime do ti propozoje n...? A beson? A je person....? Si do t ndjeheshe nse...? Sa jan t dobishme...? ka mendon pr...? Propozim-aktivitete dhe propozime Prgatit list t kritereve pr vlersim t shfaqjes... Prcaktoji prparsit dhe renditjet. Zbato debat pr nj problem t caktuar me interes t veant. Bn fletushke pr 5 rregulla pr t cilat mendon se jan t rndsishme. Bindi edhe t tjert. Zbatoni panel-diskutim dhe bisedoni pr qndrimet, pr shembull Msimi n shkoll. Shkruaj letr deri te.... me kshilla pr ndryshimet e nevojshme n... Shkruaj raport pr gjysmvjetorin. Prgatit rast q ta prezantosh qndrimin pr...
http://projects.coe.uga.edu/epltt/index.php?title=Bloom%27s_taxonomy#end
74
3.6.
ORIENTIMET PLOTSUESE PR MSIMIN AUTENTIK
3.6.1. Dizajnimi i detyrs pr msim autentik

Gjat dizajnimit t detyrs me rndsi sht t merren parasysh kto gjra: 1. Detyra duhet t pasqyroj tema dhe ide q jan me rndsi t madhe pr nxnsit. 2. Detyra duhet t jet e lidhur me qllimet e programit msimor. 3. Detyra duhet t prmbaj prvoj reale jetsore dhe t gjej zbatim n jetn n shkoll dhe jasht saj. 4. Detyra duhet t jet sa m shum e ngjashme me nj profesion t caktuar n praktik (msimi ngrihet n nivel t autenticitetit kur krkohet nga nxnsit q t punojn n mnyr aktive me koncepte/nocione n situata reale). 5. Detyra duhet t mundsoj prparim t zhvillimit t prgjithshm t nxnsve: zhvillimi i shkathtsive pr t shprehurit me goj dhe me shkrim; zhvillimi i shkathtsive pr zgjidhjen e problemeve, shkathtsive interpersonale dhe shkathtsive pr organizim dhe pun ekipore. 6. Detyra duhet tu mundsoj nxnsve t angazhohen n t menduarit kritik nga ata krkohet ti interpretojn dhe ti analizojn informacionet q nuk mund t kuptohen vetm me zbatimin e dituris s prvetsuar m par. 7. Detyra duhet tu mundsoj nxnsve t prdorin teknologji informatike pr mbledhjen e t dhnave, pr menaxhimin e informacioneve, pr zgjidhjen e problemeve, pr marrjen e vendimeve, pr komunikim dhe prezantime.
3.6.2. Krijimi i mjedisit pr msim autentik

Gjrat themelore gjat krijimit t mjedisit pr msim autentik jan: 1. Nxnsit duhet t ndjehen t lir q ti shprehin idet e tyre kur krkohet mendimi i tyre; 2. Gjat procesit t msimit theksi vihet njsoj edhe n aftsit e nxnsve edhe ne kryerjen e suksesshme t detyrave prej tyre; 3. Nxnsit nxiten t ndrmarrin prgjegjsi pr vtnotimin dhe vetprparimin; 4. Nxnsit nxiten q n mnyr t pavarur ta hulumtojn detyrn nga perspektiva t ndryshme, t prdorin burime dhe informacione t ndryshme, si dhe t bjn dallim ndrmjet informacioneve t rndsishme dhe t parndsishme t hulumtimit; 5. Procesi msimor duhet t prshtatet ndaj nevojave t secilit nxns; 6. Gjat aktiviteteve autentike nxnsve u mundsohet t bjn zgjedhje dhe t ofrojn qasje kritike ndaj asaj q e msojn - secili pr vete, por edhe si ekip ose si grup; 7. Nxnsit duhet t msojn t ushtrojn mnyra konstruktive t ballafaqimit dhe zgjidhjes s konflikteve. 8. Nxnsit duhet ta kuptojn se n shoqri demokratike ka mendime t ndryshme n lidhje me zgjidhjen e konflikteve.
75
3.6.3. Lista e standardeve pr msim autentik

StANdArdet Pr MSiM AuteNtiK Kriteret Procesi msimor Standardi 1 t menduarit n nivel m t lart A jan t angazhuar nxnsit n prdorimin e informacioneve dhe ideve me inkuadrimin e sintetizimit, gjeneralisimit, shpjegimit, supozimit ose vendosjes s prfundimeve q krijojn kuptime t reja dhe domethnie t tyre? Notimi Standardi 1 Organizimi i informacioneve Me kt detyr a krkohet nga nxnsit q t organizojn, t interpretojn ose t vlersojn informacione t komplikuar q i referohen nj koncepti ose problemi t caktuar? Standardi 2: Shqyrtimi i alternativave Me kt detyr a krkohet nga nxnsit t shqyrtojn zgjidhje alternative, procedura, perspektiva ose pikpamje q zgjidhin nj koncept ose nj problem t caktuar? Standardi 3: Prmbajtja e fushs s lnds Me kt detyr a krkohet nga nxnsit t manifestojn kuptueshmri dhe/apo t prdorin ide, teori dhe perspektiva q llogariten si t rndsishme pr fushn e lnds? Standardi 4: Procesi i msimit t fushs s lnds Me kt detyr a krkohet nga nxnsit t prdorin metoda hulumtimi ose komunikimi q jan karakteristike pr fushn e lnds? Standardi 5: dokumentimi n form t shkruar Me kt detyr a krkohet nga nxnsit q ta arsyetojn kuptueshmrin, shpjegimin apo prfundimet e tyre me shkrim prmes nj teksti t gjat? Standardi 6: Ndrlidhja e problemit me botn jasht klass Me kt detyr a krkohet nga nxnsit t shqyrtojn nj koncept ose problem t caktuar i cili sht i ngjashm me at q e kan pasur n jetn jasht klass? Standardi 7: Prezantimi jasht shkolls Me kt detyr a krkohet nga nxnsit ta shfaqin diturin e tyre, prodhimin ose paraqitjen e tyre ose t prezantohen jasht shkolls?
Krijimi i dituris
Standardi 2: dituria e thelluar A i prfshin msimi idet kryesore t nj teme ose disipline t caktuar me thellim dhe baz t mjaftueshme q ti studioj lidhjet dhe raportet e ndrsjella, si dhe t krijojn domethnie relativisht komplekse? Hulumtimi i fushs s lnds Standardi 3: Bisedat kryesore A jan t angazhuar nxnsit n biseda plotsuese me arsimtarin, me t rriturit ose me moshatart e tyre n baz t nj pyetjeje t caktuar n at mnyr me t ciln arrihet prmirsimi i kuptueshmris se ideve ose t problemeve ndrmjet nxnsve? Standardi 4: Ndrlidhja me botn jasht shkolls A krijojn nxnsit lidhje ndrmjet dituris elementare dhe problemeve t mjedisit m t afrt ose t prvojave personale?
Vlerat jasht shkolls
76
3.7.
KONSTRUKTIVIZMI
3.7.1. Konstruktivizmi si teori

N shekullin e kaluar ishin krijuar shum teori t msimit. Deri von n arsimin n SHBA ndikonte psikologjia bihejvioriste, madje deri n at mas sa ajo kishte ndikim edhe ndaj asaj sesi punoheshin librat dhe si e planifikonin dhe realizonin arsimtart msimin. Pjesa m e madhe e programeve pr testimin nacional e shpreh pikrisht kt filozofi. N kohn m t re teoria kontruktiviste e t msuarit prsri po vjen n shprehje; Xhon Djui e promovoi kalimin n shekullin e ri. Zhan Pijazhe e zhvilloi teorin n baz t pikpamjes s tij t zhvillimit psikologjik t fmijs, ashtu si vepruan edhe Xheroum Bruner dhe Vigotski me konstruktivizmin e social. Konstruktivizmi sht i orientuar drejt fmijs; ai presupozon se mjedisi i t msuarit duhet t mundsoj pikpamje ose interpretime t ndryshme t realitetit, konstruktim t dituris, pasuri t prmbajtjeve dhe aktivitete q bazohen n prvoj. Konstruktivizmi fokusohet n diturin, e jo n prsritjen e dituris. Ktu bhet fjal pr besimin se personi e krijon diturin e tij n baz t prvojs s tij, strukturave mendore dhe besimeve q prdoren pr interpretimin e objekteve dhe ngjarjeve. Mendja prdoret si instrument n interpretimin e ngjarjeve, qllimeve dhe perspektivave, sepse ato jan personale dhe individuale. Pikpamja jon ndaj bots s jashtme dallohet nga ajo e t tjerve pr shkak t prvojave personale q i kemi prvetsuar ne. Ne nuk e prshkruajm botn q e shohim, por e shikojm botn q mund ta prshkruajm.
Nj komponent i rndsishm i teoris konstruktiviste sht q arsimi i fmijs t fokusohet n detyrat autentike. Ato jan detyra q kan vler t vrtet dhe dobi n botn e vrtet ose q burojn nga realiteti, ndrsa jan t integruara n planin dhe programin msimor, me ka mundsojn pjesmarrje t caktuar t nxnsit. Sipas ksaj teorie, fmijt e msojn trsin q ta mbajn mend vetm nj pjes t saj, e jo q t bjn mbindrtim t dituris. Idet dhe interesat e fmijve e lvizin procesin e t msuarit. Arsimtart jan fleksibil, ndonjher ata u prcjellin nxnsve dituri, por shum shpesh jan n rol t orientuesve. Dvaer-i (1991) mendon se kjo qasje m shum sht e orientuar drejt fmijs sesa drejt kurikulumit, ndrsa Bagli dhe Hanter-i (1992) konsiderojn se msimi sht proces dinamik. Ata mendojn se msimi aktiv shpie drejt nj shkalle m t lart t t menduarit dhe, ashtu si rritet vazhdimisht dituria me informacione, edhe nxnsit patjetr duhet t msojn si t ken qasje n ato informacione, sepse sot ekzistojn jashtzakonisht shum informacione pr tu mbajtur mend. Msimi sht procesi i brendshm dhe sht nn ndikim t personit q mson, nn ndikim t dituris paraprake dhe nn ndikim t qllimeve t msimit. Kosntruktivizmi e prshkruan mjedisin n t cilin mbahet llogari pr at q mson, aty ku dituria dhe prvetsimi i dituris sht ndrveprues, induktiv dhe kolaborativ, aty ku jan prezantuar shum perspektiva dhe ku vlersohen pyetjet. Konteksti sht i lidhur me diturin dhe msimin dhe aty theksohet aktiviteti autentik.
77
3.7.2. Principet e konstruktivizmit

Ktu jan dhn 10 principet themelore t mendimit konstruktivist q arsimtart dhe t rriturit ti mbajn mend. Nevojitet koh pr msim: msimi nuk sht momental. Gjat msimit t vrtet duhet t kthehemi n idet e vjetra, t eksperimentojm me ato, ti studiojm dhe ti prdorim. Kjo nuk mund t ndodh pr 5 ose 10 minuta. Njerzit msojn si t msojn. Msimi prbhet edhe nga gjetja e kuptimit t asaj q msohet, por edhe nga konstruktimi i sistemit /strukturs s dituris. Secilin kuptim q e gjejn na mundson t gjejm kuptim m t mir t ngjarjeve t tjera q mund t prshtaten n ato korniza. N procesin e t msuarit sht inkuadruar gjuha. Gjuha q e prdorim ne ndikon ndaj t msuarit. Kur msojn, njerzit flasin me veten tyre, ashtu q gjuha dhe msimi jan nj trsi e pandar. Msimi sht i lidhur me kontekstin/prmbajtjen. Ne nuk msojm fakte dhe teori t izoluara n ndonj bot abstrakte n mendjen q sht e ndar nga jeta jon. Ne msojm varsisht nga ajo q tashm e dim, nga jo q tashm besojm, n raport me paragjykimet dhe drojat tona. Msimi nuk sht pranim pasiv i dituris q ekziston atje diku. Msimi nnkupton se ai q mson duhet t jet pjes e bots dhe t nxjerr prfundime (ose kuptime) n baz t prvojs s tij. Msimi sht proces aktiv n t cilin nxnsi prdor shqisa dhe u jep kuptim informacioneve t pranuara: nxnsit kan nevoj t bjn dika, sepse msimi i inkuadron n at q ndodh n bot. dhnia kuptim gjrave sht proces mendor: Kjo ndodh n mendje. Neve na duhen aktivitete q do ta angazhojn mendjen dhe duart.
Msimi sht aktivitet social. Msimi jon sht i lidhur me lidhjen q e kemi ne me t tjert, me arsimtart tan, me moshatart dhe me familjen. Bisedat dhe ndrveprimi me t tjert jan pjes integrale e msimit. Nevojitet dituri q t msohet. Nuk ka mundsi q prvetsohet nj dituri e re pa pasur nj struktur t zhvilluar paraprake nga msimi i mparshm. Sa m shum q dim, aq m shum mund t msojm.
Motivacioni sht komponenti kryesor n msim. Nuk bhet fjal pr at se motivacioni ndihmon n msim, por se ai sht baz pr msimin.
3.7.3. Konstruktivizmi n msim

Vendosja e msimit konstruktivist dallohet shum nga modeli tradicional. N klasn konstruktiviste arsimtari sht orientues i nxnsve, ai siguron zhvendosje dhe mbindrtim dhe ai ndihmon q t rritet hapsira e zhvillimit t parashikuar. Nxnsi sht i inkurajuar q ti zhvilloj shkathtsit metakognitive, si sht t menduarit refleksiv dhe metodat e zgjidhjes s problemeve. Nxnsi i pavarur sht i motivuar t gjeneroj, t zbuloj, t ndrtoj dhe ta rris kufirin e dituris s tij. Bruks dhe Bruks (1993) ofrojn nj krahasim interesant t dallimeve t qarta ndrmjet msimdhnies tradicionale dhe konstruktiviste. Msimdhnia tradicionale Nxnsi zakonisht mson vet, Programi msimor sht i prbr nga individualja drejt t prgjithshmes, me theksimin e shkathtsive themelore. Vlersohet lart prcjellja e planit dhe programit t parapar. Aktivitetet msimore m s shumti bazohen n libra shkollor, n t dhna dhe mjete manipulative msimore. Nxnsit prjetohen si t pagoj, ndrsa gjith dituria buron nga arsimtari. Arsimtart zakonisht prdorin qasje didaktike, duke prcjell informacione. Arsimtart krkojn prgjigje t sakta q ta notojn diturin e nxnsit. Notimi i dituris s nxnsit shihet si pjes e ndar e ligjratave dhe krahasohet prmes testimit. Msimdhnia konstruktiviste Nxnsit para s gjithash punojn n grupe. Programi msimor sht i rregulluar nga e prgjithshmja drejt individuales me theks n konceptin m t gjer. Nxitja e nxnsve pr t parashtruar pyetje ka vler t madhe. Aktivitetet msimore bazohen n burimet parsore t informacioneve. Nxnsit prjetohen si mendimtar me pakufi teori pr botn. Arsimtart kryesisht sillen n mnyr ndrvepruese, duke krijuar mjedis t kndshm t msimit pr nxnsit. Arsimtart krkojn nga nxnsit ta shprehin mendimin e tyre q ta kuptoj se ka kan msuar dhe si e zbatojn at q e ka msuar. Notimi i dituris sht pjes prbrse e procesit msimor dhe kjo ndodh kur arsimtari i vzhgon ata derisa punojn, prmes prezantimeve dhe portofolave.
78
3.7.4.Konstruktivizmi prball teknologjis

Konstruktivizmi si teori e t msuarit ekziston m shum se 100 vite, por nuk ka qen i pranuar dhe i zbatuar n shkolla. Teknologjia moderne ka ndikim t rndsishm jo vetm ndaj shoqris, por edhe ndaj prditshmris son. Ekziston nj lidhje e fuqishme ndrmjet prdorimit efektiv t teknologjis moderne dhe teoris s kontruktivizmit. Kjo lidhje sht aq e fuqishme saq do t shkaktoj ndryshim thelbsor dhe orientim nga teknikat didaktike dhe do t shpij n kornizn origjinale konstruktiviste. Duke e pasur parasysh teorin konstruktiviste, hulumtuesit zhvilluan softuer kompjuterik, pr shembull: softueri LLOGO, q sht krijuar nga Sejmur Papert-i. Duhet t kihet parasysh se edhe n mjedisin e zhvilluar teknologjik arsimi sht i orientuar drejt qllimeve t msimit dhe msimdhnies, e jo drejt vet teknologjis teknologjia sht vetm mjet pr zbatimin e msimdhnies. N klasn konstruktiviste nuk sht me rndsi se far pajisjesh prdorni. Teknologjia mundson ndryshim momental t informacioneve, mundson qasje momentale n bazn e t dhnave dhe servise on-line pr shrbimet, mundson resurse multimediale, si pr shembull: materiale audio dhe video. Teknologjia po ashtu mundson t prezantohen materiale arsimore prmes mnyrave t ndryshme, si jan: shtypja, softueri i tipit pauer point, video, animacione, grafika kompjuterike.
Sipas hulumtimeve, n ort e plotsuara me teknologji ka mjaft ndryshime t dukshme. 1. Ndodh kalim nga msimdhnia tradicionale n msimdhnien n grupe t vogla. 2. N vend t ligjrimit dhe riprodhimit/prsritjes, ndodh msimdhnia. 3. Arsimtart m shpesh punojn me nxnsit m t dobt n vend q t fokusohen n nxnsit m t mir, si sht praktik n msimdhnien tradicionale. 4. Nxnsit jan t inkuadruar n mnyr m aktive. 5. Nxnsit bhen t prgatitur pr bashkpunim dhe nuk jan aq shum t orientuar pr gara. 6. Nxnsit msojn gjra t ndryshme n vend q t gjith t msojn nga nj prmbajtje. 7. Ekziston integrim i t menduarit vizual dhe verbal dhe braktiset primati i t menduarit joverbal. elsi i suksesit qndron n gjetjen e pikave adekuate pr integrimin e teknologjis n praktikn e re pedagogjike, q kshtu t mund t nxiten aktivitete m t thella, kritike dhe t vetorintuara q fmijt ta kan patjetr ti prdorin nse dshirojn q n t ardhmen, kur t rriten, t bhet njerz t aft (Stromen dhe Linkoln, 1992). Disa teoricien thoshin se roli i teknologjis n arsim sht i rndsishm deri n at shkall sa do t ngrihet pyetja e msimit didaktik prball msimit konstruktivist. Arsimtart nuk do t ken zgjidhje dhe do t jen t detyruar ta prdorin qasjen konstruktiviste n nj mjedis shum t zhvilluar teknologjik.
79
3.8.
RRITJA E ANGAZHIMIT DHE MOTIVIMIT T NXNSVE
3.8.1. Hyrje
Motivacioni i lart dhe angazhimi n msim vazhdimisht lidhen me zvoglimin e numrit t nxnsve q nuk e prfundojn arsimin dhe me suksesin m t madh t nxnsit. Megjithat q t mbahet interesi i nxnsve n shkoll dhe nxnsit t motivohen q t jen m t suksesshm, kto jan sfida q parashtrohen do vit, madje edhe para arsimtarve me shum prvoj. N fakt shum studime kan dshmuar se angazhimi i nxnsve bie me rritjen e tyre. Kur nxnsit arrijn n shkoll t mesme, te shum nxns vrehet mungesa e interesit pr kryerjen e detyrave t shtpis, ndrsa kur e fillojn shkolln e mesme, shtohet numri i atyre q nuk dshirojn ta vazhdojn arsimin dhe q nuk jan mjaft t motivuar t tregojn sukses n shkoll (Lumsted, 1994). Ekzistojn shum faktor q ndikojn n interesin dhe pjesmarrjen aktive t nxnsve n msim, ndrsa arsimtart kan kontroll t vogl ndaj shumics s tyre. Megjithat hulumtimet tregojn se arsimtart mund t ndikojn ndaj motivimit t nxnsve; disa ushtrime t caktuara ndikojn me qllim q t rritet koha q nevojitet pr tu kryer disa detyra dhe ekzistojn mnyra se si t bhet nj detyr e caktuar m efikase pr nxnsit e t gjitha niveleve. Duke u fokusuar n aktivitetet shkollore dhe n detyrat e shtpis, ky tekst ofron disa strategji praktike pr promovimin e angazhimit t nxnsit n msim. Ne ofruam propozime dhe ide pr arsimtart, ngase bhet fjal strategji q mund t zbatohen n msim. Po ashtu ne ofrojm kshilla q mund t kmbehen me prindrit, t cilt e kan rolin kryesor n zhvillimin e motivacionit pr msim te nxnsit
Faktort zhvillimor dhe perceptimet e nxnsve pr aftsit e tyre po ashtu luajn rol t madh ndaj shkalls s angazhimit t tyre n msim. Ashtu si rriten, nxnsit marrim m pak rreziqe q t angazhohen plotsisht n aktivitetet pr t cilat nuk jan t sigurt se do t ken sukses ti realizojn. Sipas Lumsden-it, Derisa fmijt m t njom kan t pritura m t mdha se do t ken sukses edhe prkundr prpjekjeve t pasuksesshme, kjo nuk sht rast e nxnsit m t rritur. Pr nxnsit m t rritur mossuksesi q vjen pas investimeve t mdha duket se sjell m shum implikime negative, veanrisht pr aftsit e tyre, sesa mossuksesi q rezulton me kurrfar prpjekjesh ose me prpjekje minimale. Qndrimet e nxnsve pr aftsit e tyre dhe interpretimi i tyre pr sukses dhe mossukses ndikojn n mnyr plotsuese n dshirn e tyre q t angazhohen n msim. Pr shembull, nxnsit q e din se suksesi i dobt sht rezultat i mungess s shkathtsive t prvetsuara, e jo munges personale, jan m shum t gatshm q ta prsrisin ushtrimin derisa tia dalin q ta kryejn me sukses. Nxnsit q konceptin e tyre personal e ngren n nj varg mossuksesesh, do t jen m pak t motivuar pr msim. Mek Iver dhe Ruman (1994) shtojn se shkalla e angazhimit t nxnsve pr msim n shkolla t mesme sht nn ndikim t madh t moshatarve t tyre. Ashtu si rriten nxnsit, ashtu edhe ndikimi i grupit t tyre social bhet thuajse i barabart, andaj sht m i madh se ai i arsimtarve, prindrve dhe t tjerve nga mjedisi i tyre. Edhe pse ndikimi i moshatarve mund t jet edhe pozitiv edhe negativ, shum shpesh ndodh q nxnsit m t rritur t ushtrojn ndikim t dekurajimit t t tjerve me qllim q ata t mos marrin pjes aktive n shkoll. Pa marr parasysh se a sht zvoglimi i angazhimit t nxnsve rezultat i nxnsve t pamotivuar ose i praktiks s klass q nuk arrin ti inkuadroj n mnyr aktive t gjith nxnsit n msim, megjithat hulumtimet propozojn mnyr q kjo gjendje t ndryshoj.
Konteksti
Ekzistojn shkaqe t shumta pr at se pse nxnsit duke u rritur bhen m pak t interesuar pr msimin, prfshir edhe ndikimet e jashtme dhe ato brenda vet shkolls. Si ka vrejtur Lumsted-i (1994), ndikimet m t hershme ndaj motivacioni t nxnsve vijn nga prindrit dhe t tjert n familje. Kur nxnsit fillojn t shkojn n shkoll, niveli i tyre i interesit dhe dshirs q t inkuadrohen n msim po ashtu varet nga ndikimi i arsimtarve, nga mjedisi shkollor dhe nga nxnsit e tjer prreth. Ndonse ndonjher duket se arsimtart nuk kan kontroll ndaj qndrimit t nxnsve, megjithat shkenctart mendojn se ata e kan at fuqi. Sipas Stipek-ut (1994), nxnsit msojn deri n at shkall n t ciln arsimtari pret q ata t msojn.
80
3.8.2. Motivacioni: ka flasin hulumtimet shkencore?

Motivacioni i nxnsve n prgjithsi i referohet gatishmris, nevojs, dshirs dhe detyrimit t nxnsit q t marr pjes dhe t jet i suksesshm n procesin e t msuarit. Skineri dhe Bellmonti e zhvillojn kt teori me vrejtje se nxnsit q jan t motivuar pr msim i selektojn detyrat n nivel t caktuar sipas mundsive t tyre, iniciojn aksion kur ka mundsi pr kt dhe shfaqin mund dhe prqendrim t madh n zbatimin e detyrave t msuara; n prgjithsi shfaqin emocione pozitive gjat msimit, prfshir edhe optimizm, entuziazm, krshri dhe interes. Nga ana tjetr, nxnsit q jan m pak t angazhuar dhe m pak t motivuar, jan m pasiv, nuk prpiqen shum dhe leht dorzohen para sfidave. Motivacioni i nxnsve shpesh sht i ndar n dy kategori:
Adaptohen m mir n shkoll; Zbatojn strategji q krkojn m shum mund

dhe q mundsojn procesuim m t thell t informacioneve; Jan m t sigurt n aftsit e tyre pr prvetsimin e materialit t ri; Prdorin strategji m logjike t mbledhjes informatike dhe marrjes s vendimeve sesa nxnsit me motivacion t jashtm; Jan m t angazhuar n detyra sfiduese, ndrsa nxnsit me motivacion t jashtm m shum i zgjedhin ato detyra q krkojn m pak mund; Jan m t vendosur n kryerjen e detyrave t dhna; Memorimi i informacioneve dhe koncepteve sht m afatgjat dhe rrall kan nevoj pr freskimin e dituris; Zakonisht vazhdojn t msojn edhe jasht arsimit formal kur prfundojn me marrjen e diplomave. Ktu patjetr duhet t prmendet se disa shkenctar nuk e pranojn ndarjen n motivacion t jashtm dhe t brendshm t nxnsve. Pr shembull, Sternberg-u dhe Lubart-i, mendojn se kjo ndarje sht shum e thjesht q t mund ti paraqes faktort kompleks q ndikojn ndaj motivacionit t nxnsit q ata t ken sukses n shkoll. Ata theksojn se njerzit m t suksesshm jan t motivuar edhe nga jasht edhe nga brenda dhe sugjerojn q arsimtart t punojn n t dyja llojet e motivacionit.
Motivacioni i jashtm: Nj nxns mund t jet i motivuar

nga jasht kur ai mson vetm q t marr shprblim ose q ti shmanget ndonj dnimi. Praktika shkollore q i motivon nxnsit nga jasht e prmend theksimin e nxnsve t suksesshm (duke u dhn bonbone ose shprblime t tjera) dhe duke ua ndaluar privilegjet (ndalesa pr prdorimin e pushimeve ndrmjet orve) n baz t angazhimit t tyre akademik. Motivacioni i brendshm: Nj nxns prshkruhet si i motivuar nga brenda kur ai sht i motivuar prej brenda: nxnsit me motivacion t brendshm angazhohen n msim pr shkak t krshris, interesit, knaqsis ose q t arrijn nj qllim personal ose intelektual. Sipas Dev-it (1997), nxnsi q sht motivuar nga brenda nuk ka nevoj pr shprblim q ta inicioj ose ta kryej detyrn. Nxnsit e tyre m shpesh e kryejn detyrn dhe jan t shqetsuar nga sfida e aktivitetit t caktuar. Edhe pse motivacioni, sado i pakt, sht m i mir se mosekzistimi i kurrfar motivacionit, megjithat ekzistojn dshmi se nxnsit q kan motivacion t brendshm shfaqin m shum dituri se ata q kan motivacion t jashtm. N fakt hulumtimet kan dshmuar se prdorimi i motivatorve t jashtm q t motivohen fmijt n msim e zvoglon nivelin e suskesshmris dhe ndikimit negativ ndaj motivacionit t nxnsit. Nxnsit q jan t motivuar ta kryejn detyrn vetm q ti shmangin disa pasoja t caktuara ose q t fitojn nj not, shum shpesh investojn m shum se prpjekja e duhur q ta prvetsojn materien n baz t mundsive t tyre. Ather ata leht dekurajohen dhe motivacioni i tyre i brendshm pr msim mund t zvoglohet. Bruksi (1998) mendon se shprblimet e jashtme e mbajn produktivitetin, por e zvoglojn interesin pr detyrn, e kshtu zvoglohet edhe mundsia q hern e ardhshme detyra t kryhet. Nxnsit q jan t motivuar nga brenda prparojn n m shum fusha. Nxnsit me motivacion t brendshm:
3.8.3. Strategjit e rritjes s motivacionit

Nj numr i madh i hulumtimeve kan treguar se praktika shkollore mund t ndikoj ndaj nivelit t motivacionit t nxnsve. Megjithat Skiner-i dhe Bellmont-i trheqin vrejtjen se ky ndikim nuk sht doher pozitiv. Nse arsimtart e realizojn msimdhnien pa ndryshime t shumta, ather ata jan t knaqur nga niveli inicial i motivacionit t nxnsve. Kjo sht mir pr fmijt q hyjn n klas t motivuar. Megjithat te fmijt q vijn me shkall t ult t motivacionit ka m shum mundsi q ajo t zvoglohet n kushte t mjedisit tipik t puns. Sido q t jet, prpjekjet pr promovimin e motivacionit t nxnsve nuk duhet t jen t orientuara vetm kah nxnsit q kan motivacion t ult. T gjith nxnsit (madje t gjitha shkollat) do t arrijn m shum nse kan shkall m t lart t angazhimit dhe motivimit pr t pasur sukses. N vazhdim vijojn sugjerimet e arsimtarve dhe personave t tjer profesional q dshirojn ta rrisin motivin pr msim te nxnsit. N nivel t klass:
Prdorni ndarje t shprblimeve. Motivatort e jashtm

jan m efikas kur shprblimet jan t lidhura ngusht me detyrn e kryer. Po ashtu shprblimet duhet t jepen vetm kur jan t merituara qart. Nse jepen shprblime pr pun minimale, kjo e prcjell mesazhin se edhe mundi minimal sht i pranueshm dhe kshtu shprblimi bhet i pavlefshm.
Kan nota m t larta se nxnsit me motivacion t

jashtm;
81
T priturat nga realizimi dhe sjellja n klas duhet

t jen t qarta dhe t vazhdueshme. Ndihmojuni nxnsve q ti kuptojn kriteret e detyrave individuale me at q do tu jepni shembuj t detyrave t kryera me sukses t lart, me sukses mesatar dhe me sukses t ult, e pastaj ndani koh tu shpjegoni si do t vlersohet secila detyr vemas. Prpiquni q nxnsit t ndjehen t mirseardhur dhe t prkrahur. N veanti fmijt e shkollave fillore kan nevoj t ndjehen se arsimtart jan t inkuadruar n jetn e tyre. Prkushtojuni kujdes dhe koh q ti njoftoni, flisni me ata individualisht dhe shfaqni knaqsi nga ndrveprimi me ata. Prgjigjuni pyetjeve t nxnsve dhe lavdroni pr detyrat e kryera mir. Punoni q t krijoni komunikim cilsor me nxnsit, veanrisht me ata q llogariten si m problematik; ky sht faktor kritik pr angazhimin e nxnsve q u mundson atyre ta zhvillojn ndjenjn e prkatsis dhe lidhshmris me shkolln. Ndani detyrat e komplikuara n pjes duke parashtruar qllime m t vogla. Nse e bni kt, kjo do t ndikoj n mnyr preventive q nxnsit t mos friksohen dhe mos t dekurajohen nga vllimi i projekteve. Promovojeni msimin e prvetsimit. Kur nxnsi ta kryej detyrn, e cila nuk i ka prmbushur kriteret e nevojshme, jepni m shum mundsi q at ta bj m mir, duke ia treguar kahet q ai ti arrij rezultatet e dshiruara. Notoni punimet e nxnsve sa m shpejt q mundeni pasi t prfundoj projekti, ndrsa informacioni kthyes pr projektin duhet t jet i qart dhe konstruktiv.
dhe dobin e detyrs s shtpis dhe angazhimit t nxnsit. Dhe, pr fund, zhvilloni mnyra q ti inkuadroni edhe prindrit. Bisedoni me ata pr problemin e motivacionit, inkuadroni n prpjekjet shkollore q t ashtu t rritet angazhimi i nxnsve dhe jepuni orientime pr zbatimin e motivacionit te fmijt.
3.8.4. Motivimi i nxnsve q t angazhohen n aktivitete shkollore

Sa m interesante q sht detyra, aq m e madhe sht mundsia q nxnsit t inkuadrohen n t dhe ta kryejn at me sukses. Madje edhe nxnsve me motivacion t lart u duhen aktivitete shkollore me t cilat do t angazhohen n zhvillimin e interesave t tyre t dituris s tyre paraprake. Por, ka sht ajo q e bn detyrn edhe m interesante? ka sht ajo q e nxit nxnsin t jet m i angazhuar n nj aktivitet t projektit sesa n nj tjetr? Si mund ta dizajnoj arsimtari punn q ashtu ta mbaj vmendjen e nxnsve e njherazi ti fus thell n procesin e t msuarit? Hulumtimet tregojn se arsimtart q jan m t suksesshm n angazhimin e nxnsve n fakt i zhvillojn aktivitetet duke i pasur parasysh nevojat themelore psikike dhe intelektuale t nxnsit. Marr n prgjithsi, nxnsve u nevojitet pun q e zhvillon ndjenjn e kompetencs, q u mundson ti zhvillojn marrdhniet me t tjert, q u jep nj shkall t caktuar t autonomis dhe u jep mundsi pr origjinalitet t shprehje s vetvetes. Ather sfida me t ciln ballafaqohen arsimtart sht q t krijojn mjedis pr msim i cili i prgjigjet pjess m t madhe t ktyre nevojave. N vazhdim gjendet lista e sugjerimeve pr organizimin e aktiviteteve q e prmirsojn angazhimin e nxnsve dhe e rrisin kohn q e kalojn nxnsit n kryerjen e detyrs. 1. Siguroni material pr msimdhnie i cili sht i ndrlidhur me jetn e nxnsve dhe theksoni mnyrat sesi t zbatohet ky msim n situata e prditshme jetsore. Detyra shkollore duhet t jet n funksion t nxnse brenda dhe jasht shkolls. Nxnsit m shum angazhohen n aktivitete me t cilat mund ta shprblejn diturin e kaluar dhe t krijojn lidhje t qarta ndrmjet asaj q e msojn dhe bots n t ciln jetojn. Ato po ashtu kan nevoj t ndjehen se aktivitetet shkollore jan t rndsishme dhe t vlefshme pr punn e tyre. 2. Lejojuni nxnsve t ken nj shkall t caktuar t kontrollit ndaj asaj q e msojn. Kjo mund t bhet n disa mnyra: prmes mundsis q nxnsit t zgjedhin detyra t ndryshme, t zvoglohet mbikqyrja n prpunimin e projekteve grupore, q nxnsve tu lejohet ta ndjekin dhe t vlersojn prparimin e tyre. Kjo nuk do t thot se arsimtart duhet ta humbin kontrollin n klas. Por, edhe mundsit e vogla pr zgjedhje se a do t punoj n grup ose vet, nxnsve u japin ndjenj m t madhe t autonomis.
Notojeni nxnsin n baz t detyrs s kryer, e jo

prmes krahasimit me nxnsit e tjer. N nivel shkollor dhe komunal:
Rritja e motivacionit t nxnsit duhet t jet prioritet

i reforms shkollore.
Krijoni kultur shkollor e cila e thekson rndsin

e suksesit t nxnsve. Dizajnoni simbole n nivel t shkolls q ua bjn me dije nxnsve se msimi sht i rndsishm dhe se t gjith t punsuarit investojn nga vetvetja pr suksesin e tyre. Vendosni model dhe bisedoni pr vlern e msimit gjat gjith jets. Zhvilloni atmosfer shkollore q i njeh dallimet individuale, q e inkurajon kreativitetin dhe u jep ndjenj t autonomis nxnsve dhe arsimtarve. N veanti sht me rndsi q edhe nxnsve edhe arsimtarve tu jepet nj shkall e kontrollit ndaj asaj q e ligjrojn dhe e msojn. Jepuni mbshtetje arsimtarve q investojn mund q ta rrisin motivacionin e nxnsve, q e mbshtetin msimin e fokusuar n nxnsin dhe n procesin msimor t bazuar n rezultate. Prve ksaj, shqyrtoni edhe nevojat e arsimtarit pr zhvillimin e tij profesional. Mundsoni dhe merrni pjes n aktivitetet e zhvillimit profesional q merren me motivacionin, efikasitetin
82
3. Krijoni detyra sfiduese, por edhe realisht t realizueshme pr t gjith nxnsit, prfshir edhe fmijt problematik dhe nxnsit me pengesa n zhvillim. Detyrat q duken si t pamundshme shum leht i dekurajojn nxnsit, ndrsa efekti i njjt arrihet edhe me ato detyra q prsriten. Disa prmbajtje t caktuara q i kufizojn nxnsit n aktivitete q zhvillojn vetm shkathtsi themelore, n fakt nuk lejojn t rritet angazhimi i nxnsve n punn e tyre shkollore dhe shpesh kjo rezulton me mossukses. Nxnsit kan nevoj t ndjehen t suksesshm dhe meritor pr suksesin e arritur. 4. Zgjojeni krshrin e nxnsve pr temn q msohet. Strong, Silver dhe Robinson (1995) propozojn t prdoret qasja e a.q. mister me t ciln nxnsve u prezantohen informacione fragmentare ose kontradiktore pr nj tem t caktuar dhe prej tyre pritet ti hulumtojn informacionet e dhna dhe t zhvillojn pikpamje t tyre personale. Ky lloj i aktivitetit e zhvillon nevojn e nxnsve pr kompetenc dhe autonomi, duke u dhn mundsi pr hulumtim dhe pr zbulim t vetvetes.
5. Dizajnoni projekte q do tu mundsojn nxnsve t kmbejn dituri t reja me t tjert. Strong, Silver dhe Robinson (1995) vrtetuan se kur nxnsit e punojn detyrn q e lexon vetm arsimtari, ata hyjn n nj marrdhnie joreciproke. Arsimtari zakonisht e di materien dhe nuk ka nevoj pr at q e ofron nxnsi. Projektet m shum i angazhojn nxnsit, sepse ata e kmbejn materien n marrdhnie reciproke, si jan projektet kolaborative ku dituria e secilit nxns sht e nevojshme pr t tjert ne grup q t kryhet detyra. Po ashtu me rndsi sht t theksohet se disa elemente t atmosfers shkollore, si sht renditja e karrigeve dhe bankave, si dhe sjellja e nxnsve, ndikojn ndaj asaj se sa do t punojn nxnsit n detyr dhe sa do t angazhohen n punn e tyre. Bonus dhe Riordian (1998) propozojn q arsimtart ti marrin parasysh qllimet e aktiviteteve individuale kur e prcaktojn renditjen e bankave. Ata n hulumtimet e tyre gjat puns s nxnsve t klass s dyt dhe t tret vrtetuan se nxnsit shum m gjat ulen dhe punojn kur bankat jan t vendosura si duhet: vendosja e bankave pr diskutim n form t shkronj (P) t alfabetit t gjuhs maqedonase, vendosja e bankave n varg kur bhen teste e kshtu me radh.
83
3.9.
DETYRAT E SHTPIS
3.9.1. Hyrje
Nj pjes e madhe e asaj q tashm flitej pr aktivitetet e orve msimore mund t thuhet edhe pr detyrat e shtpis. Detyrat duhet t jen me qllim t qart, duhet t ken kuptim pr jetn e nxnsve, ndrsa njherazi duhet t jet edhe sfiduese dhe t mund t punohen. Megjithat detyra e shtpis vetvetiu trheq disa implikime plotsuese. Jo vetm q suksesi i detyrs s shtpis n mas t madhe varet nga kushtet shtpiake t nxnsit, por ajo mund t ket hise edhe n qndrimet e mtejme t nxnsit drejt shkolls. Viteve t fundit kishte shum debate rreth rndsis s detyrs s shtpis. Derisa disa arsimtar dhe prindr besojn se detyra e shtpis sht nj pjes shum e rndsishme e jets shkollore, t tjert konsiderojn se duhet ti vihet theks praktiks s vrtet dhe ndodhive t vrteta. Disa kritik thon se jo t gjith fmijt shkojn n shtpi n atmosfer t kndshme e t qet, ashtu q kan pak mundsi t jen t suksesshm n zgjidhjen e detyrave t shtpis. Megjithat t tjert thon se detyra e shtpis mund t kontribuoj dukshm n zhvillimin e qndrimit negativ te nxnsit n raport me shkolln, veanrisht nse ajo sht burim i konfliktit ndrmjet nxnsve dhe prindrve ose nse sht e lidhur me ndshkim ose pasoja t tjera n shkoll. Nga ana tjetr, mbshtetsit e detyrs s shtpis arsyetojn se detyra e shtpis ka qllime t shumta dhe se nxnsit mund t ken dobi t madhe nse e punojn si duhet at. Dobit kryesore q m shpesh lidhen me detyrn e shtpis jan:
fillore. Kuperi nuk e ka prcaktuar se a ka efekt detyra e shtpis n t arriturat e nxnsve nga klasa e par deri n t klasn e gjasht. Sipas hulumtimeve t tjera, detyra e shtpis sht m e dobishme pr nxnsit e shkollave fillore, kur ajo fokusohet n zhvillimin e shprehive pr msim dhe t shkathtsive organizative. Sa sht e mjaftueshme?
Hapi i par n arritjen e efekteve maksimale nga detyra e shtpis sht prcaktimi i vllimit adekuat t detyrs s dhn. N shumicn e rasteve, sipas hulumtimeve, vllimi nuk shpie doher n t arritura m t larta. Doracaku pr arsimtar Ndihmojuni nxnsve tuaj me detyrn e shtpis, i sponsorizuar nga Zyra pr Hulumtim dhe Zhvillim Arsimor n Sektorin pr Arsim t SHBA-ve i prcakton kto pika pr at se sa koh kalojn nxnsit do nat n punn e detyrave t shtpis:
Klasa I III: jo m shum se 20 deri n 40 minuta gjat

nj mbrmjeje;
Klasa IV VI: prej 20 deri n 40 minuta gjat nj

mbrmjeje; Klasa VII IX: jo m shum se 2 or n nj mbrmje; Klasa X XII: nj or e gjysm deri n dy or e gjysm gjat nj mbrmjeje.
Kshilla pr sukses
Nse nj her e keni prcaktuar kohn e detyrave t shtpis, shikoni shembujt m t mir t praktiks, q ta bni detyrn e shtpis m t suksesshme dhe t krijoni prvoj m pozitive gjat msimit te fmijt. 1. T priturat. N fillim t vitit shkollor kmbeni me nxnsit dhe prindrit t priturat tuaja nga detyrat e shtpis. Cilat dit do ti merrni n shqyrtim detyrat e shtpis? Cilat jan dnimet pr ata q vonohen ose q nuk e kan detyrn e shtpis t plot? Si mund tju kontaktojn prindrit dhe nxnsit nse paraqitet ndonj problem? 2. Besnikri. Mundohuni t jeni sa m besnik gjat gjith vitit shkollor. Krijoni te fmijt shprehi pr detyr shtpie q nga fillimi i vitit, sepse kjo do t jen n t mir t atyre, veanrisht kjo vlen pr nxnsit q kan vshtirsi gjat msimit. 3. Qllimi. Sigurohuni se detyrat e shtpis jan t qarta pr t gjith nxnsit. sht pak e mundur q nxnsit, po edhe prindrit, t jen t frustruar nse e kuptojn vlern dhe qllimet e detyrs.
U jep mundsi nxnsve q ta prsrisin dhe ushtrojn

at q sht msuar;
I prgatit nxnsit pr orn e ardhshme; U jep t verifikojn dhe t msohen si t prdorin

burime t t msuarit, si sht biblioteka, interneti, doracakt dhe burimet e tjera t bashksis; U mundson hulumtim m t thell pr tema t caktuara, m shum se q ka mundsi n vet orn; U ndihmon nxnsve t zhvillojn shkathtsi pr organizimin e kohs s msimit.
Ashtu si mund t pritet, efekti i llojeve t ndryshme t detyrave t shtpis luhatet nga mosha dhe shkalla e aftsis s nxnsit. Hulumtimi i Kuperit (ashtu si citohet te Blek-u) tregon se detyra e shtpis dukshm i prmirson t arriturat e nxnsit n shkollat e mesme, ndrsa ndikon vetm te gjysma e nxnsve t shkollave
84
4. Koha. Mos e nnmoni periudhn kohore q sht e nevojshme pr prpunimin e detyrs s shtpis. Jepuni koh q ti mbledhin materialet e nevojshme dhe ti organizojn ato, ndrsa kt koh prfshijeni n llogaritjen e asaj se pr sa koh do t ken nevoj ata q ta kryejn detyrn. 5. Shpjegoni. Ndani koh q tia shpjegoni orientimet nxnsve dhe jepuni mundsi t parashtrojn pyetje para prfundimi t ors. Kur ka mundsi pr kt, jepuni koh t fillojn me detyrn e shtpis n or, q t bindeni se e kuptojn at q krkohet prej tyre. 6. Llojllojshmri. Siguroni detyra t ndryshme t shtpis gjat gjith vitit shkollor q ato t mos jen t mrzitshme dhe monotone. 7. Koordinoni. Prpiquni t koordinoheni me arsimtart e tjer, ashtu q nxnsit t mos ngarkohen me detyra t gjata e t komplikuara t shtpis q do tua marrin nga disa or n nj mbrmje. 8. Vlersoni. N fund vlersoni detyrat e shtpis dhe jepuni nxnsve informacione kthyese pr punn e tyre. Nse vetm i regjistroni detyrat e shtpis si t kryera, ather nxnsit ndjehen t pavlefshm, gj q shpie drejt frustrimit dhe puns jocilsore.
3.9.3. Inkuadrimi i prindrve n detyrn e shtpis

Inkuadrimi aktiv i prindrve ndrlidhet me dobit e shumta pr nxnsit, prfshir edhe rritjen e motivacionit dhe inkuadrimit t tyre n shkoll. Kur bhet fjal pr detyrat e shtpis, megjithat inkuadrimi i prindrve mund t paraqitet n forma t ndryshme dhe jo gjithka mund t ndikoj pozitivisht ndaj msimit. Kur bhet fjal pr rritjen e motivacionit dhe inkuadrimit t nxnsve, me rndsi sht t inkuadrohen edhe prindrit dhe t bisedohet pr mnyrat n t cilat ata mund ta mbshtesin dhe ta nxisin msimin e fmijve t tyre edhe n shkoll edhe n shtpi. S pari me rndsi pr prindrit sht ta kuptojn se ka krkojn arsimtart prej tyre, veanrisht n aspekt t detyrave t shtpis. Ajo q nj prind e konsideron pr t dobishme, arsimtari mund ta konsideroj si przierje ose mashtrim. Ajo q arsimtari nnkupton se prindi mund ta bj si pr shembull, ti shqyrtoj dhe nnshkruaj detyrat e shtpis ose ta verifikoj saktsin e fjalve prindi ndoshta edhe nuk i ka ato shkathtsi ose nuk ka koh ta bj at. Prandaj duket se patjetr duhet t ekzistoj komunikim me prindrit pr at se si tu ndihmohet m s miri fmijve q t msojn. Po ashtu sht e patjetrsueshme q arsimtart t ken t pritura reale n raport me shkathtsit dhe orarin e prindrve. Njsoj me rndsi sht t jeni t qart me prindrit pr at se cilat mnyra t inkuadrimit jan m t volitshme pr nxnsit. Sipas hulumtimeve, prindrit q u ofrojn fmijve shprblime pr notat ose q i dnojn pr mossukses, mund ta zvoglojn motivacionin pr pun. Frika nga dnimi dhe t priturat e mbledhjeve prindrore, si dhe kujdesi nga krahasimi me vllain ose me motrn, jo vetm q krijojn stres te nxnsit, por kjo mund ti largoj edhe nga motivacioni i brendshm dhe nga interesi pr t msuar. Kjo nuk do t thot se prindrit nuk duhet t jen t interesuar pr rezultatet dhe t arriturat e fmijve n shkoll, por kjo na orienton n at se ekzistojn mnyra m produktive q ata t inkuadrohen dhe t shfaqin interes pr prparimin e nxnsve. Q tu ndihmojn fmijve pr t qen m t suksesshm n punn n shtpi dhe n shkoll, prindrit duhet t bjn m shum:
3.9.2. Zhvillimi i strategjis pr detyrat e shtpis

Nse shkolla juaj nuk ka strategji pr detyrn e shtpis, pr kt mund t diskutoni me arsimtart dhe t punsuarit e tjer n shkoll. Strategjit e detyrave t shtpis, q shrbejn pr ti prkufizuar standardet n lidhje me t priturat dhe besimet pr to, mund t kmbehen dhe shqyrtohen me nxnsit, me prindrit dhe me arsimtart n fillim t secilit vit shkollor. S paku strategjit e detyrave t shtpis duhet ta prkufizojn rolin e tyre n msim n do klas, si dhe detyrimet konkrete t arsimtarve, prindrve dhe nxnsve. Derisa disa profesionist trheqin vrejtjen pr mundsin e heqjes s detyrs s shtpis nga shkollat dhe institucionet arsimore, ekzistojn qndrime se detyra e shtpis prdoret me qllim q t ndihmohet msimi. Me strategjit e detyrave ta shtpis jo vetm q prkufizohet roli prindit pr to, por edhe u mundsohet nxnsve dhe prindrve t jen t vetdijshm pr t priturat e arsimtarve. Dobia tjetr e strategjive t detyrave t shtpis sht edhe ajo se kshtu u mundsohet arsimtarve t zhvillojn t pritura besnike nga nxnsit n korniza shkollore, q sht veanrisht e dobishme pr nxnsit q i kan nga disa arsimtar t ndryshm gjat nj dite. Zhvillimi i ktyre strategjive sht po ashtu mnyr e mir q arsimtart t mblidhen s bashku, ti shqyrtojn hulumtimet dhe t zbulojn se si sht m s miri t prdoret detyra e shtpis q ajo t nxis prparim dhe inkuadrim n shkoll.
Ata duhet t krijojn n shtpi nj vend i cili do ta nxis

msimin. Mjedisi i mir pr msim sht nj mjedis i ndriuar mir dhe i qet. Edhe pse stili i msimit sht i ndryshm te secili fmij, shumica e puntorve t arsimit jan t pajtimit se m s miri msojn kur televizori sht i fikur dhe kur jan t lir nga fardo shqetsimesh.
85
do dit duhet t prcaktojn nj koh t caktuar pr

detyra shtpie. Kjo mund t nnkuptoj kufizim t shikimit t televizorit ose t bisedave telefonike derisa nuk kryhen detyrat e shtpis. Megjithat prindrit duhet t jen t kujdesshm q mos ta orientojn detyrn e shtpis kundr aktiviteteve n t cilat fmijt knaqen ose t krijojn situata kur nxnsit do t nguten ta bjn detyrn e shtpis q sa m shpejt t kthehen n aktivitetet e tjera. Paulu (1998) vren se rutina familjare, q prfshin nj koh t caktuar pr detyra t shtpis, lidhet me arritjet m t larta t nxnsve. Prindrit duhet t binden se nxnsit i kan t gjitha materialet e nevojshme. Ata duhet t diskutojn dhe t njoftohen me projektet e ndryshme q i punojn fmijt e tyre. Pr shembull, mund t jet vshtir t gjeni kalkulator n orn 21 n mbrmje pr detyrn q duhet t punohet pr ditn e ardhshme.
Ata duhet t jen n disponim pr pyetjet e nxnsve.

Prindrit mund ti mbshtetin fmijt me at q do tua kontrollojn detyrat e shtpis dhe do tu japin propozime, por nuk duhet ta bjn detyrn e shtpis n vend t tyre. Ata duhet t prpiqen q rregullisht t kontaktojn me arsimtart. Nse ka nevoj, prindrit duhet ti pyesin arsimtart q tua shpjegojn t priturat e tyre. Po ashtu sht ide e mir q qysh m par ta din se far resursesh kan nxnsit n disponim nse kan nevoj pr ndihm si pr shembull, kujdestar ose shrbime pr fmijt me gjuh joamtare. Prindrit duhet t shmangen nga ajo q shprblimet ose dnimet ti lidhin me msimin. Ndonse sht me rndsi ti shprblejn t arriturat e nxnsve, ata duhet tu shmangen motivatorve t jashtm. N vend t ksaj prindrit duhet ta potencojn rndsin e msimit dhe t dshmojn sa e mojn punn e secilit fmij.
86
3.10.
UDHHEQJA ME MSONJTOREN/ KLASN: QASJE PROAKTIVE
3.10.1. Msimi i diferencuar

Nse nxnsit nuk mund t msojn n mnyrn si i msojn ne, ather ti msojm n mnyrn si msojn ata... Keroll En Tomlison Msimi i diferencuar sht msimi kur nxnsit punojn detyra t ndryshme pr qllime arsimore ose, ndonjher, organizative. Kjo nnkupton q nxnsve tu ofrohen mundsi t ndryshme pr msim dhe ata t zhvillojn detyra msimore pr t gjith nxnsit n klas dhe t msojn n mnyr efektive pa i marr parasysh dallimet e aftsive. N msimin e diferencuar arsimtart i organizojn ort duke e przier gjith klasn, grupet dhe udhzimet individuale. N nivelin m elementar diferencimi nnkupton investim t mundit nga arsimtart q tu prgjigjen dallimeve individuale t nxnsve n nj paralele. doher kur arsimtari i drejtohet nxnsit si individ ose si grup, me qllim q ta zbuloj mnyrn m t mir pr msim, ai prdor msimdhnie t diferencuar.
cuar u mundsohet nxnsve t tjer t vazhdojn me msimin sipas nevojave t tyre. Puna grupore
Aktiviteti grupor sht nj aspekt themelor i msimit diferencuar. N klasat me numr t madh t nxnsve sht e pamundur q arsimtari ta msoj secilin fmij vemas. Q t ket msim t suksesshm t diferencuar, nevojiten strategji t menduara pr grupim fleksibil. Nga nxnsit pritet t komunikojn mes vete dhe t inkuadrohen n punn e prbashkt paralelisht me prvetsimin e dituris pr ndonj materie t re. Arsimtart mund t realizojn diskutime hyrse pr gjith klasn, e pastaj t vijoj puna n grupe m t vogla ose puna n ifte. Grupet mund ti msoj arsimtari ose dikush prej vet grupit q ashtu t punohet n detyrat e dhna. N baz t prmbajtjes, projekti dhe notimi vijues, grupimi dhe rigrupimi patjetr duhet t paraqes nj proces dinamik, sepse ky sht njri ndr postulatet e msimit t diferencuar.
Shkaqet arsimore pr punn e diferencuar

Nuk jan t gjith nxnsit t njjt. Sipas hulumtimeve, t gjith msojn n mnyra t ndryshme, prkatsisht secili nga ata e ka stilin e ndryshm t t msuarit q i prgjigjet atij m shum. Modeli i orientimeve t diferencuara krkon nga arsimtart t jen fleksibil n qasjen e tyre ndaj msimdhnies dhe ta prshtatin planin dhe ligjrimin e tyre ndaj nxnsve, e jo q nxnsit t prshtaten me planin msimor. Msimi diferencuar paraqet teori t bazuar n mendimin se qasjet pedagogjike duhet t luhaten dhe duhet t prshtaten ndaj dallimeve individuale t nxnsve n paralele.
udhheqja me msimin e diferencuar

Arsimtart mund ti diferencojn s paku katr elemente t msimdhnies n baz t prgatitjes s nxnsve, interesit t tyre ose profilit t msimit:
prmbajtja ka duhet t msoj nxnsi ose si do t

arrij deri te t dhnat;
procesi aktivitete n t cilat nxnsi futet me qllim

q ta sqaroj ose mbindrtoj materien; produktet si pr shembull: eset, prezantimet, modelet sipas t cilave nxnsit duhet t japin raporte, ta zbatojn dhe ta zgjerojn at q e kan msuar. ; mjedisi pr msim mnyra e funksionimit t klass dhe atmosfera q mbisundon aty.
Shkaqet organizative pr pun t diferencuar Arsimtart duhet ta mendojn me kujdes organizimin e klass me qllim q n mnyr efektive ta zbatojn qasjen e diferencuar. Megjithat ekzistojn shkaqe t ndryshme praktike dhe msimore pr at q duhet t bhet. Nse n nj klas ka munges t hapsirs ose t pajisjeve dhe kjo sht shkak q pamundson q t gjith nxnsit t marrin pjes n detyrat praktike, si pr shembull, disa eksperimente t caktuara, ather diferencimi mund tu mundsoj disa nxnsve t ndrmarrin aktivitete pr t cilat nuk ka nevoj shum hapsir dhe pajisje. Kur e vrteton arsimtari nevojn pr ndihm t nj grupi t vogl, me msimin e diferen-
87
Prmbajtja Shembujt e prmbajtjes s diferencuar n nivele elementare, ve tjerash, e prfshijn edhe kt: 1. prdorimi i materialeve pr msim n nivele t ndryshme; 2. incizimi n kaset i materialeve pr msim; 3. prdorimi i listave pr drejtshkrimin e fjalve t nivelit q i prgjigjet nxnsve; 4. prezantimi i ideve prmes pajisjeve ndihmse audio dhe video; 5. radhitja e shokve pr lexim (nj nxns t lexoje bashk me nj tjetr); 6. puna me grupe t vogla q prsri t ligjrohet ideja ose shkathtsia pr nxnsit q m me vshtirsi e prvetsojn materien ose t zgjerohet t menduarit ose shkathtsit e nxnsve q kan prparuar m shum. Procesi Shembuj t procesit t diferencimit ose aktivitete t nivelit elementar: 1. prdorimi aktiviteteve n t cilat t gjith nxnsit punojn n kuptimet dhe shkathtsit njsoj t rndsishme, por vazhdojn me nivele t ndryshme t mbshtetjes, sfids ose komplikimit; 2. mundsia kndeve sipas interesit q i inkurajon nxnsit t hulumtojn detyra t prmbajtjes msimore q sht objekt i interesit t tyre; 3. zhvillimi i detyrave individuale (flett e puns t prgatitura nga arsimtari pr gjith paralelen, t cilat prmbajn detyra pr t gjith nxnsit n paralele dhe detyra pr nevojat e nxnsve individualisht; 4. dhnia e shembujve ose llojit tjetr t ndihms dhe mbshtetjes s nxnsve q kan nevoj pr t; 5. fleksibiliteti i kohs s nevojshme pr nxnsit q ta kryej detyrn me qllim q t mundsohet mbshtetje plotsuese pr nxnsit m t dobt ose q t nxiten nxnsit m t prparuar t mendojn m thell. Punimet me shkrim dhe punimet e dors Shembuj t punimeve me shkrim dhe t punimeve t dors: 1. krijimi i mundsis q nxnsit ta shprehin diturin e prvetsuar (pr shembull, t bjn shfaqje kukullash, t shkruajn letr ose t pikturojn piktura e etiketa dhe ngjitse/shenja); 2. prdorimi i listave analitike q ndrveprojn mes vete me shkathtsit nxnsve dhe i rrisin ato; 3. lejimi i nxnsve q t punojn vet ose n grupe t vogla n produktet e tyre; 4. nxitja e nxnsve q t krijojn detyra t tyre pr produkte, me kusht q ato ti prmbajn elementet e nevojshme.
Mjedisi pr msim Shembuj t mjedisit pr msim t diferencuar n nivel elementar: 1. kontrollimi i hapsirs s klass se a ka mjaft vende q t punohet n heshtje dhe pa u penguar mes vete, si dhe vende n t cilat do t nxitet bashkpunimi ndrmjet nxnsve; 2. sigurimi i materialeve q shprehin kultura dhe ambiente t ndryshme familjare; 3. parashtrimi i orientimeve t qarta pr pun t pavarur n pajtim me nevojat individuale; 4. zhvillimi i rutins q u mundson nxnsve t ndihmohen kur arsimtart jan t zn me nxns t tjer dhe nuk mund tu ndihmojn menjher; 5. ndihma pr nxnsit q ta kuptojn se disa nxns kan nevoj t lvizin rreth e prqark q t msojn, derisa t tjer funksionojn m mir kur ulen dhe heshtin. E marr nga: Tomilison, C. A. (Gusht, 2000). Diferencimi i udhzimeve ne shkollat fillore. ERIK Digest, Erik Kliring pr arsimin fillor dhe t hershm.
3.10.2. Qasja proaktive n udhheqjen e klass

M mir dhe m efektive sht t pengohen problemet me disiplinn sesa t ballafaqohemi me problemet pasi t paraqiten.
A keni ditur?
Udhheqja me klasn ka ndikim m t fuqishm n msimin e nxnsve, madje edhe m t madh se mbshtetja e prindrve, e planit dhe programit msimor, e kulturs dhe demografis s shkolls. Udhheqja e arsimtarve me kohn dhe hapsirn shpeshher quhet udhheqje proaktive (menaxhment proaktiv) dhe luan rol t rndsishm n formimin e sjelljes s nxnsve. Qasja proaktive n udhheqjen e klass fokusohet n formimin dhe organizimin e klass n mnyr q ta promovoj mjedisin pozitiv fizik dhe emocional.
Krijoni klim t kndshme n klas

Ajo sht ajo klim n klas n t ciln nxnsit dhe arsimtart sillen me respekt ndaj njri-tjetrit, ku nxnsit i respektojn rregullat jo pr shkak t friks, por pr shkak se ata vet i kan vendosur ato dhe se ashtu duhet t jet, ndrsa arsimtart krijojn mundsi q ata t mund ta zhvillojn dhe kontrollojn sjelljen e tyre. Ja disa mnyra si mund t krijoni klim t kndshme n klas:
msoni m shum pr interesat e secilit nxns. kmbeni detyrimet me nxnsit n klas. vendosni t pritura m t larta (pr sjellje dhe t
arritura).
krijoni tradita dhe rite n klas, si pr shembull, kng

dhe manifestime t veanta.
88
Krijoni mjedis pozitiv fizik Mjedisi fizik ndikon drejtprdrejt n qndrimet dhe shkathtsit e arsimtarve dhe t nxnsve. Bni vlersim t radhitjes s klass dhe mendoni pr kt:
Planifikoni qysh m par si do ti prcillni. Pr

udhheqje efektive me klasn nevojitet besnikri. Mendoni pr pasojat nse nxnsit nuk sillen sipas rregullave dhe planifikoni qysh m par se far masash do t ndrmerrni pr ato sjellje. Kur ka mundsi, inkuadroni nxnsit n krijimin e rregullave n klas
Krijoni mjaft hapsir pr lvizjen e leht npr klas. Renditni bankat q tu prgjigjen aktiviteteve t
ndryshme. Pr shembull, pr t br test sht mir q bankat t jen t vendosura n rreshta, ndrsa pr aktivitete grupore ato mund t radhiten njra pran tjetrs (n grupe). Krijoni mjedis joshs estetik dhe mbajeni at t pastr dhe pa gjra t panevojshme. Varni poster, piktura dhe projekte q flasin pr punn e nxnsve dhe prparimin e tyre.
Mbani rrjedh adekuate t msimdhnies

Njra nga gjrat m t rndsishme si udhheqs i klass sht q ta mbani rrjedhn e rregullt t msimdhnies dhe ajo t jet n drejtim t vrtet as shum shpejt, as shum ngadal. Prdorni kto ide q t siguroni rrjedh adekuate t msimdhnies:
Krijoni or interesante q e joshin dhe e mbajn

interesin e nxnsve.
Prcaktoni rregulla dhe procedura t qarta

N klas nuk do t paraqiten probleme nse i planifikoni me kujdes dhe i prcaktoni rregullat e sjelljes s nxnsve. Kini parasysh kto orientime:
T gjitha materialet le t jen t prgatitura q kshtu

t shmangen pritjet.
Aftsoni stilet dhe dinamikn e t msuarit me

aktivitete plotsuese pr ata nxns q e kryejn detyrn m hert. Planifikojeni me kujdes kohzgjatjen e orve, si dhe pauzat mes tyre.
Paraqitni rregullat n mnyr pozitive: n vend q t

tregoni se ka nuk guxojn t bjn nxnsit, tregoni se ka mund t bjn ata. Lista le t jet e shkurtr. Bni jo m shum se pes rregulla. M shum se pesa rregulla mund t jen shum t vshtira pr tu mbajtur mend; ndrsa nse nxnsit nuk i mbajn mend, ata sigurisht edhe nuk do ti ndjekin.
89
3.11.
ORIENTIME PLOTSUESE PR VETNOTIMIN
3.11.1. Fazat e vetnotimit

FAZA 1 Prgatitja 1. Prkufizimi i qllimeve t qarta n msim Prkufizimi i qllimeve t qarta n msim sht
elementi kryesor i sigurimit t msimdhnies pr t gjith nxnsit. Prkufizohen qllimet e paraleles n prgjithsi, por edhe pr secilin nxns vemas. Q nxnsit t arrijn sukses, nevojitet vizion i qart pr at q duhet t din, ka duhet t bjn dhe t ken aftsi q at vizion t shndrrojn n aktivitete q kan si rezultat punn cilsore.
Koncepti konstruktivist i msimit si vepr n zhvillim

vrteton se secila ndrmarrje nuk sht e lidhur n mnyr t pandashme me proceset e pastrimit dhe prmirsimit q prsriten.
FAZA 3 Vlersimi
Vlersimi i prfshin dy gjra:
analiza/qasja kritike ndaj produktit final vlersimi i

anve t mira dhe t dobta t produktit dhe prvojat nga procesi i msimit; planifikimi dhe ndrmarrja e aksioneve pr tejkalimin e dobsive dhe problemeve, si dhe zhvillimi i qllimeve dhe planeve me qllimin si t prdoret vetnotimi n rastin vijues.
2. Parashtrimi/prkufizimi i kritereve t suksesit Nxnsit inkuadrohen duke parashtruar pyetje dhe

duke i prkufizuar kriteret e suksesit;
Pjesmarrja n prkufizimin e kritereve bashk me

arsimtart u mundson nxnsve q m leht ti kuptojn dhe ti pranojn kriteret, ta ndjejn notimin si dika t tyre dhe me m pak stres. Bisedimi dhe harmonizimi i kritereve sht pjes e patjetrsueshme e procesit t prkufizimit t prbashkt t kritereve, me rast rrafshohen dallimet ndrmjet nxnsve dhe arsimtarit. Po ashtu gjat diskutimit nxnsit msojn dhe kjo u ndihmon n qartsimin e kritereve.
FAZA 2 Zbatimi 1. Informacionet kthyese Zbatimi i kritereve u mundson nxnsve q vet t

japin informacione kthyese pr suksesin e tyre.
Informacionet kthyese prkufizohen si prshkrim i asaj

q sht br mir, prkatsisht q nuk sht br mir n raport me qllimin e parashtruar dhe m kriteret e dhna dhe ajo prfshin mendime se si t tejkalohen ant e dobta t puns. Arsimtari po ashtu mund ti jap nxnsit orientime pr tu prmirsuar.
2. Vetkorrigjimi Vetkorrigjimi sht pjesa m e rndsishme e procesit

t vetnotimit t nxnsve. Informacionet kthyese jan t padobishme nse nuk u mundsojn nxnsve q vet t korrigjohen.
90
3.11.2. Strategjit pr notimin e nxnsve mes vete dhe t pr vetnotim

Strategjit pr notimin e nxnsve mes vete dhe pr vetnotimin dobit
1. Krijoni atmosfer n t ciln nxnsit i dgjojn pyetjet dhe prezantimet e nxnsve t tjer pr at q e kan t paqart.
Nxnsit mendojn pr at q nuk e kan kuptuar Nxnsit dshmojn se mund dhe duan t msojn nga njritjetri. Promovohet ideja pr msim kolaborativ m shum koka mendojn m mir se nj Mundsohet krijimi i protokolleve me pun t prbashkt.
2. Prdorni shembuj nga punimet anonime t nxnsve dhe pyetni nxnsit e tjer q t sugjerojn mnyra t mundshme pr prmirsimin e punimeve dhe pr arritjen e rezultateve t pritura. 3. Krkoni nga nxnsit t prdorin kritere pr notim q ti komentojn ant e mira t punimit/ prgjigjes dhe ti vn re gjrat q duhet t prmirsohen.
Nxnsit shqyrtojn se si duket nj pun e suksesshme dhe i

identifikojn karakteristikat e saj.
Ndihmon n kuptimin e kritereve. Parashtrohen tregues t suksesit pr detyrat e parashtruara. Nxnsit i identifikojn ant e mira dhe gjrat q duhet t
prmirsohen.
Nxnsit ndonjher jan m shum t gatshm t pranojn

kritik konstruktive nga nxnsit e tjer t klass s tyre. Ndihmon q m mir t kuptohen kriteret.
4. Krkoni nga nxnsit ta notojn punimin e secilit nxns pa ua treguar prgjigjet e sakta. Krkoni nga ata ti zbulojn prgjigjet nga burimet q i kan pran vetes . 5. Krkoni nga nxnsit q vet t shkruajn pyetje pr temn q kan t bjn me rezultatet e pritura nga msimi dhe t prgjigjen n pyetjet e parashtruara nga t tjert. 6. Krkoni nga nxnsit q n grupe ti shkruajn pes pyetje, e pastaj diskutoni me t gjith nxnsit dhe zgjidhni dy prgjigjet m t mira nga gjith klasa. 7. Krkoni nga nxnsit ti analizojn kriteret e ofruara pr notimin e suksesit dhe krkoni prej atyre t propozojn kritere t tyre.. 8. Krkoni nga nxnsit t vlersojn se a ka qen prgjigjja e mir, a mund ta plotsojn at ose a do t jepnin nj prgjigje t re. 9. Nxitni nxnsit q ti zhvillojn rezultatet e pritshme pr temn n t ciln punojn. 10.Krkoni nga nxnsit t notojn punime sipas nivelit t prgatitjes q e kan..
U ndihmon nxnsve t bjn dalim ndrmjet qllimeve t

parashtruara pr msim dhe msimit q zhvillohet. U ndihmon nxnsve ti dallojn prgjigjet adekuate. Promovon hulumtim dhe msim t pavarur. Dallimet e prgjigjeve i stimulojn nxnsit.
U ndihmon nxnsve t gjejn prgjigje t ndryshme. Ndihmon pr tu inkuadruar m thell n msim. Nxnsit fitojn vetbesim duke parashtruar pyetje dhe duke
u prgjigjur U ndihmon nxnsve t gjejn prgjigje t ndryshme.
Nxnsit aftsohen t bjn refleksion pr at se cilat jan

aspektet kryesore t tems ose t detyrs dhe ti shpjegojn ato
Nxnsit mund t bjn vlersimin t prgjigjeve dhe t

diskutojn pr gabimet e prbashkta dhe kuptimet e gabuara. Ndihmon q t kuptohet se ka sht prgjigje cilsore.
U ndihmon nxnsve q t fokusohen n at q ata duhet ta

bjn ose ta demonstrojn q t vrehet arritja e tyre.
U ndihmon nxnsve q ti ndajn pjest ose konceptet e

rndsishme dhe shkathtsit n t cilat duhet ta fokusojn vmendjen e tyre.
91
3.11.3. Lista e kritereve pr suksesin e vetnotimit t nxnsve pr procesin hulumtues.

PYETJE 4 3 2 1 Pyetje ime sht e qart, sht fokusuar mir dhe krkon nivel t lart t t menduarit me qllim q t hulumtohet. Pyetja ime sht e qart dhe e fokusuar mir. Pyetja krkon nivel t lart t aftsis pr t menduar. Pyetja ime sht e paplot dhe e paqart. M duhej ndihm nga arsimtari q t formuloj pyetje. Nuk munda t formuloj pyetje pr hulumtim.
PLANIFIKIMI 4 3 2 1 M t vrtet e shfrytzova mir kohn. Arrita t koncentrohem n detyra dhe t bj ndryshime kur kishte nevoj. Zhvillova metod t qart pr organizimin e informacioneve. Bja korrigjime kur kishte nevoj. Arrita ta kryej punn n kuadr t kohs q na e la n disponim arsimtari. Zhvillova sistem pr organizimin e informacioneve. Me ndihmn e arsimtarit bja korrigjime t planit. Kisha nevoj pr ndihmn e arsimtarit q ta rendis dhe ta organizoj at q pritej prej meje. N plan m mungonin disa hapa. Me ndihmn e arsimtarit bja korrigjime t planit. Nuk arrita t hartoj plan t organizuar dhe ta kryej detyrn n kohn e parashikuar.
MBLEDHJA 4 3 2 1 Prdorja resurse t ndryshme dhe me kujdes i zgjidhja vetm informacionet q i prgjigjeshin pyetjes sime. Gjat gjith kohs bja korrigjimin e t dhnave n baz t informacioneve q i gjeja. Prdorja resurse t ndryshme dhe me kujdes i zgjidhja vetm informacionet q i prgjigjeshin pyetjes sime. Prpiqesha t bj korrigjime gjat krkimit t dhnave, por kisha ca probleme. Prdorja nj ose m shum burime. Pyetja ose tema fillestare m orientonte gat krkimit t t dhnave, edhe pse duheshe t bj ca korrigjime. Bja gabime gjat zgjedhjes s literaturs. U humba gjat mbledhjes s t dhnave, andaj informacionet e mia nuk jan t plota dhe t sakta.
PRPUNIMI 4 3 2 1 I zgjidhja me themel dhe i organizoja informacionet q i prgjigjeshin pyetjes sime. I zgjidhja informacionet adekuate. I zgjidhja dhe i organizoja informacionet q i prgjigjeshin pyetjes sime pa shum gabime. Prpiqesha ti organizoj informacionet q i gjeja, por bra ca gabime. Nuk arrita t koncentrohem plotsisht n informacionet q i prgjigjeshin pyetjes sime. Nuk arrita t zgjedh dhe ti organizoj informacionet q i gjeta pr tu prgjigjur n pyetjen time.
SINTETIZIMI 4 3 2 1 Informacionet q i gjeta i prdora n mnyra t prshtatshme, duke krijuar kshtu nj produkt origjinal i cili n mnyr t qart, precize, t hollsishme dhe me kuptim i prgjigjet pyetjes. Produkti im i prgjigjet pyetjes me precizitet dhe detaje t mjaftueshme, me ka shihet se kam msuar dika. Produkti im nuk sht i plot dhe i prgjigjet vetm nj pjese t pyetjes. Produkti im sht i paplot, nuk i prmban t gjitha elementet dhe nuk sht plotsisht i sakt.
GJITHSEJ PIK________________ SHNIME : Emri dhe mbiemri i nxnsit: ___________________________________ Arsimtari:_____________________________________
92
3.12.
INKUADRIMI I PRINDRVE N PUNN E SHKOLLS
3.12.1. ka paraqet inkuadrimi pr prindrit?

Prindrit iu ndihmojn fmijve n shtpi, pr shembull
e mbikqyrin punn e detyrs s dhn shtpiake ose iu ndihmojn n shtpi lidhur me detyrat e shkolls.. Prindrit marrin pjes n shfaqet e shkolls si dhe n evenimente t tjera. Prindrit inkuadrohen si vullnetar n punn e shkolls ose n ndonj aktivitet t shkolls, si pr shembull msimdhnie pr ndonj sport n ndonj ekip shkollor si sht kshilli i shkolls.
Ata konsiderojn se inkuadrimi i tyre do t ndikoj n

arsimimin e fmijve t tyre ata duhet t binden se sht pikrisht ashtu. Shkolla ka n dispozicion shum aktivitete t ndryshme n t cilat mund t prfshihen ata. N dy faqet n vijim ju ofrojm dy ek-lista t thjeshta t cilat do tju ndihmojn q shkolla juaj ta prmirsoj inkuadrimin e prindrve, gj q do t jet n favor t nxnsve: a) ek-lista pr drejtort e shkollave dhe pr arsimtart lidhur me mnyrat e prmirsimit t raporteve mes prindrve dhe shkolls. b) ek-lista pr prindrit me shembuj t thjesht pr mnyrat e mbshtetjes s arsimit t fmijve t tyre. (Kjo sht m efikase n rast se ndahet me prindrit prmes prezantimit ose diskutimit.)
Pse duhet t inkuadrohen prindrit n shkoll?

Ekzistojn shum hulumtime n kt drejtim, madje rezultatet na bjn me dij pr ndikimin pozitiv t inkuadrimit t tyre npr shkolla:
N t gjitha rastet inkuadrimi sht dshmuar si i

volitshm dhe i dobishm pr arsimin e fmijve. Inkuadrimi aktiv ka ndikim m t volitshm sesa inkuadrimi pasiv (me termin inkuadrim pasiv nnkuptojm mbajtje t shnimeve dhe testeve t shkolls, sigurim t materialeve t domosdoshme shkollore, ndrsa inkuadrimi aktiv nnkupton mbshtetje pr aktivitetet shkollore dhe ndihm n klas). Sa m hert q fillon inkuadrimi i prindrve n jetn e shkolls, aq m mir do t ishte pr fmijt. Nxnsit t cilt kan mbshtetje t prindrve, arrijn rezultate m t mira sesa nxnsit t cilve iu mungon mbshtetja e prindrve. Inkuadrimi i prindrve ka ndikim pozitiv ndaj qndrimeve dhe sjelljes s nxnsit. Inkuadrimi i prindrve sht i mirseardhur pavarsisht nga arsimimi ose aftsit e tyre n fakt, nxnsit prfitojn m s shumti nga pjesmarrja aktive e prindrve. Shembujt m pozitiv t shkollave n kontekst t inkuadrimit t prindrve jan ato n t cilat prindrit inkuadrohen n nj spektr t gjer t aktiviteteve.
3.12.2. ek-lista pr shkolln me qllim t prmirsimit t raporteve mes prindrve dhe shkolls
Pritja e prindrve A i jan dhn udhzime t qart personelit t shkolls
dhe nxnsve pr mnyrn se si duhet ti presin dhe si tu ndihmojn vizitorve/palve? A sht rregulluar n njfar mnyre pritja e palve n shkoll? A sht pritja e kndshme dhe e denj? A jan t qarta dhe me ton miqsor udhzimet pr vizitor? A ka n hyrje t shkolls shenja pr orientim me qllim q vizitort m ti gjejn leht hapsirat q dshirojn ti vizitojn? A jan t qarta shenjat me ton miqsor? A kan shenja ta qarta n t gjitha hapsirat dhe klasat?
Planifikimi i drejt i mbledhjeve prindrore A ka orar t mbledhjeve pr informim t prindrve

lidhur me shtjet pr msimdhnie dhe msim?
Pse inkuadrohen prindrit? Ata besojn se duhet t jen inkuadruar n rast se

prindrit nuk e kan kt qndrim, ata duhet inkurajuar se kan t drejt t jen t prfshir.
A mbahen mbledhjet prindrore n koh t duhur? A ka sistem pr informimin e prindrve n koh t

duhur lidhur me mbledhjet? A ka n shkoll hapsir e cila u dedikohet prindrve? A u jan mundsuar prindrve trajnime?
93
informimi i prindrve A u jan drguar t gjith prindrve broshura dhe

doracak? A prmbajn informacione t qarta informatort dhe broshurat lidhur me rolin e tyre n shkoll? A u drgohen prindrve raporte rregullisht? A jan leht t kuptueshme materialet pr prindrit? A ekziston sistem pr informimin e prindrve pr detyrn e shtpis e cila prfshin doracak pr komunikimin arsimtar-prindr? A jan t informuar prindrit pr mundsin q t inkuadrohen m shum n punn e shkolls?
3.12.3. Mbshtetja e fmijs suaj n shkoll: ek-list pr prindrit

do dit i ndihmoj fmijs tim t prgatitet pr shkoll. Un (ose antart e familjes sime): e kam varur orarin e orve n vend t dukshm; e kontrolloj a i ka fmija im gjrat elementare pr ditn e ardhshme, duke prfshir edhe pajisjet pr edukat fizike n rast se kjo sht e nevojshme; rregullisht gjej koh t bisedoj me fmijn tim lidhur me ditn e kaluar n shkoll; kontrolloj n rast se shkolla m ka drguar ndonj letr; n afat sa m t shkurtr kohor e informoj shkolln n rast se fmija im mungon nga msimi. Fmija im:
Krkimi i opinionit t prindrve A ka sistem t qart i cili do tu mundsoj prindrve

t japin komente pr punn e shkolls dhe pastaj t veprohet sipas tyre? A ka hulumtim vjetor pr mendimet e prindrve lidhur me aktivitetet e shkolls?
rregullisht e prgatit antn e shkolls pr ditn e

ardhshme. e mbikqyr fmijn tim lidhur me prdorimin e televizorit, kompjuterit ose videos. Un (ose antart e familjes sime):
Mbshtetja e shkolls pr prindrit A vizitohen prindrit npr shtpi para se t regjistrohet

fmija n shkoll? A ftohen n shkoll para se t regjistrohet fmija? A sht organizuar trajnim pr prindrit n periudhn parashkollore t fmijve, pr shembull pr shndetin dhe ushqimin? A ekzistojn institucione parashkollore? Pr shembull, erdhe, vend pr loj? A i kshillon prindrit q me koh ti drgojn fmijt n shkoll? A ka seksione pr aktivitetet e nxnsve jasht msimit me ka u ndihmohet prindrve t punsuar? A ka hapsira n shkoll n t cilat mund tu ndihmohet fmijve ti bjn detyrat e shtpis me ka do tu ndihmohet familjeve t cilat jetojn n kushte t vshtira?
e kufizoj kohn e fmijs tim lidhur me shikimin e

televizorit, qndrimit para kompjuterit ose luajtjes s video-lojrave; marr pjes n aktivitete me fmijn tim, si pr shembull n luajtjen e lojrave, n bised, n shtitje etj.; kur shikojm televizor, bisedojm lidhur me programet televizive. e udhzoj fmijn tim ti shfrytzoj bibliotekat n rast se i ka n dispozicion. Fmija im:
e shfrytzon bibliotekn e shkolls; shfrytzon biblioteka tjera (n rast se i ka n

dispozicion) ose shkmben libra me t tjert. Un (ose antart e familjes sime):
e kontrolloj se a e shfrytzon fmija im bibliotekn n

mnyr t drejt;
edhe ne shfrytzojm biblioteka (n rast se i ka n

dispozicion). e nxis fmijn tim t msoj n mnyr aktive. Un (ose antart e familjes sime):
e nxis fmijn tim t parashtroj pyetje pr botn q e

rrethon;
i dgjoj pyetjet dhe diskutojm bashkrisht pr ato; e drgoj fmijn tim n vende interesante, pastaj
diskutojm rreth tyre; gjithnj e di ku sht dhe ka bn fmija im.
94
Fmija im:
Fmija im:
bn sport; shoqrohet me shokt e tij; luan n instrument muzikor, luan ose kndon; e prdor internetin q t gjej informacione.
e nxis fmijn tim q t jet i prgjegjshm dhe t punoj n mnyr t pavarur. Un (ose antart e familjes sime):
ka detyra n shtpi t cilat i prshtaten moshs s tij.

Ndihmoj n shkolln n t ciln mson fmija im. Un:
rregullisht marr pjes n mbledhjet prindrore; marr pjes n zgjedhjen e antarve t kshillave t
shkollave. Un (ose antart e familjes sime): i mbshtes aktivitetet dhe funksionet e shkolls; u prgjigjem pozitivisht krkesave t shkolls; vullnetarisht marr pjes n projektet e shkolls.
e nxis fmijn tim t bhet i pavarur dhe vet ti kryej

punt e tij; merremi vesh pr rendin e shtpis dhe at e zbatojm n mnyr prkatse; kontrolloj a i respekton fmija im rregullat e shkolls; ia trheq vrejtjen nse nuk i respekton ato; i jap detyra shtpiake, por mbaj llogari q ato t mos i pengojn n punn e shkolls.
95
3.13.
ORIENTIME PLOTSUESE PR HULUMTIMIN AKSIONAR
3.13.1. Tipat e hulumtimeve aksionare

Ekzistojn tre tipa t hulumtimeve aksionare, varsisht nga prfshirja e pjesmarrsve: 1. hulumtimi individual i arsimtarit hulumtimi i problemit n klasn e tij. 2. hulumtimi kolaborativ nj grup arsimtarsh punojn n nj problem t prbashkt. 3. hulumtimi n nivel t shkolls ose t rajonit nj grup arsimtarsh punojn n ndonj problem t rndsishm t gjith shkolls.
hulumtimi individual i arsimtarit

fokusi dhe qllimet Mbshtetja dobit nga rezultatet Ndikimi Ndryshime n klas zgjidhja e problemeve t ndryshme pr prmirsimin msimit t nxnsve Nga burime t ndryshme (koleg brenda dhe jasht shkolls, si dhe ekspert t arsimit) Arsimtari q e udhheq hulumtimin dhe kolegt q u prcillet prvoja Praktika msimore sht e mbshtetur me rezultate dhe t dhna. Nxnsve n klas dhe ndikime t mundshme jasht klass.
hulumtimi kolaborativ
Fokusi dhe qllimet Mbshtetja Dobit nga rezultatet Ndikimi Ndryshimi n nj ose m shum klasa prmirsimi i msimdhnies dhe msimit t nxnsve. Pun ekipore e arsimtarve t shkolls dhe ekspertve t jashtm t arsimit (institucione arsimore, profesor universitar). Antar t ekipit hulumtues (dy ose m shum arsimtar dhe ekspert t jashtm). Pun e ekipore e prmirsuar. Nxnsve n nivel t klass ose t fushs s lnds.
hulumtimi n nivel t shkolls

Fokusi dhe qllimet Mbshtetja Dobit nga rezultatet Ndikimi Prparimi i shkolls; fokusi i t msuarit t nxnsve me interes kolektiv. Nga organet e shkolls dhe nga institucionet e jashtme arsimore ose nga individt. Gjith shkolla. Pun e ekipore e prmirsuar. Potencial i shklqyeshm pr ndikimin e ndryshimeve dhe prparimit t shkolls.
96
3.13.2.Procesi i hulumtimit aksionar

Shikuar m gjersisht, hulumtimi aksionar i prmban dy aktivitete kryesore; AKSION dhe HULUMTIM. Prfaqsimi i ktyre dy aktiviteteve m shpesh sht sipas ktij rendi: HULUMTIM Identifikimi i problemit T menduarit pr zgjidhje t mundshme HULUMTIM Prcaktimi i efekteve t aksionit
AKSION
Kto aktivitete paraqesin nxits elementar n procesin e hulumtimit aksionar q prmban rrath nga katr faza: planifikimi, aksioni, vzhgimi dhe reflektimi.
rratht e hulumtimit aksionar

PlANifiKiMi 1. Hulumtimi - Identifikimi i problemit cilin aspekt t praktiks msimore dshironi ta prmirsoni. 2. Hulumtimi - T menduarit pr zgjidhjet e mundshme studioni dhe analizojeni literaturn profesionale dhe burimet e tjera. 3. Plani i aksionit Bni prgatitje pr or me hapa t prshkruar hollsisht ku do t prpiqeni ta inkuadroni edhe zgjidhjen e problemit. AKSiONi Zbatojeni orn ashtu si e keni menduar. VZhGiMi 1. Vzhgoni dhe mbani shnime pr at q ndodh gjat ors. 2. Ka mundsi q dikush tjetr tju vzhgoj ose prgatitni qysh m par lista pr shnimin e prgjigjeve t nxnsve. refleKtiMi 1. Hulumtimi Analizoni t dhnat dhe mendoni pr efektet q kan ndodhur n or. 2. Merrni vendime n pikpamje t asaj se si mund ta prmirsoni qasjen tuaj.
REFLEKTIMI
REFLEKTIMI
PLANIFIKIMI
VZHGIMI AKSIONI PLANIFIKIMI
VZHGIMI AKSIONI
REFLEKTIMI
reViZiONi i PlANit Aktivitetet e prshkruara n katr fazat e rrethit t par nuk jan fundi i procesit. Reflektimi i rrethit t par do t duhet t ndihmoj ti bni revizion planit pr orn tuaj t ardhshme dhe ashtu rrethi do t duhej t fillonte prsri. Kto rrath prsriten derisa te nxnsit t ndodhin ndryshime pozitive. Secila or duhet ti prfshij disa aspekte t hulumtimi aksionar veanrisht reflektimin, sepse zhvillimi i vazhdueshm i arsimtarit varet nga ky procesi i vazhdueshm.
Si t bni reflektim?
Reflektimi sht pjesa m e rndsishme, po edhe m e vshtir e procesit t hulumtimit aksionar, i cili prfshin analiz pr rrjedhn e ors s mbajtur dhe analiz pr t dhnat e fituara. sht shum me rndsi t jeni t sinqert dhe vetkritik dhe t bni vlersim t sakt se ka keni br mir, por po ashtu edhe ti dalloni dobsit e ors s zbatuar. N reflektim mund ti inkuadroni edhe kolegt tuaj. Kriticizmi konstruktiv dhe prdorimi i mikut kritik jan karakteristikat m t rndsishme t hulumtimit aksionar.
97
3.13.3. Si t filloni me hulumtim aksionar?

Pjesa m kritike e procesit sht hulumtimi fillestar pr tu br zgjedhja e problemit/pyetjes q dshirojm ta prmirsojm: 1. Filloni duke menduar pr kt pyetje: Si mund tu ndihmoj un nxnsve t mi q ta prmirsojn cilsin e t msuarit? 2. Vzhgoni dhe analizoni nxnsit tuaj q t prcaktoni se ka duhet t prmirsoni? 3. Gjat planifikimit t orve filloni t mendoni se ka do t ndryshonit q ta prmirsoni praktikn msimore. 4. Mendoni si do ta ndiqnit praktikn tuaj msimore q ti vreni ndryshimet q ndikojn pozitivisht ndaj msimit t nxnsve. Shembuj t problemeve/pyetjeve q mund tu ndihmojn q ti identifikoni m leht pyetjet/problemet tuaja pr hulumtim aksionar.
Si ti prezantojm prmbajtjet msimore, strategjit

msimore dhe aktivitetet e t msuarit q msimi t jet m efektiv? Si ti prezantojm prmbajtjet msimore q nxnsit ti kuptojn ato maksimalisht? Si mund ta prmirsojm motivacionin e nxnsve?
Kmbimi i rezultateve t hulumtimit aksionar

Mundsia q edhe t tjert t msojn nga prvoja jon sht ndr nga aspektet m t fuqishme t hulumtimit aksionar. Mnyra m e mir e msimit dhe kmbimit t prvojs son sht prmes shkrimit t raportit. Raporti duhet t prmbaj:
hyrje; qllimet e hulumtimit; prshkrimin e implementimit
t hapave t hulumtimit; rezultatet; pikpamje prfundimtare pr at q sht msuar. Nj mnyr tjetr sht shkrimi n blogje pr ueb-faqet profesionale q do tu mundsojn t merrni informacione kthyese nga rrethi m i gjer i arsimtarve.
Si mund ti prshtatim metodat msimore sipas

nevojave individuale t nxnsve?
Si mund ti nxisim nxnsit t mendojn pr pyetje t

rndsishme? Si mund ta prmirsojm zhvillimin e shkathtsive t procesit t nxnsve (zgjidhja e problemit, t menduarit kritik, t menduarit kreativ)? Si mund ta prshtatim prmbajtjen, strategjit msimore dhe aktivitetet e t msuarit q msimi t jet m efektiv?
98
Literatura e shfrytzuar dhe burimet e tjera
Plani dhe programi msimor n shekullin 21 (tema 1.2.)

Kompetencat themelore n shoqri q kan pr baz diturin (Key Competencies in a knowledge based Society) http://ec.europa.eu/education/policies/2010/doc/ basicframe.pdf Partneritet pr shkathtsit n shekullin 21 (Partnership for 21 st Century Skills) http://www.21stcenturyskills.org/
Pasqyr e msimit prmes projekteve(A review of problem-based learning) http://www.bie.org/files/Ward%20&%20lee_A%20 review%20of%20Problem-Based%20learning.pdf Msimi prmes projekteve n matematik (Problem-Based Learning in Mathematics. ERIC Digest.) http://www.ericdigests.org/2004-3/math.html Msimi prmes projekteve n msimin e orientuar drejt nxnsit (Problem-Based Learning in the Student Centered Classroom) http://www.jeffutecht.com/docs/PBl.pdf Zbatimi i msimit prmes projekteve si metod hulumtuese n gjeografi(Implementing a Problem-Based Learning Approach to Teaching Research Methods in Geography) http://surveys.canterbury.ac.nz/herdsa03/pdfsnon/ N1171.pdf Hyrje n msimin prmes projekteve (Introduction to problem based learning) http://pbln.imsa.edu/model/intro/index.html Msimi prmes projekteve (PBL Teaching and learning template) http://pbln.imsa.edu/model/template/ Si zbatohet msimi n zgjidhjen e problemeve (How ProblemBased Learning Works) http://dels.nas.edu/teachers/howto.shtml Msimi prmes problemeve prball msimit prmes projekteve (The Problem versus Project-based Learning Continuum, Jeffrey A. Novak, Ph.D. Indiana University Purdue University Fort Wayne prepared for the Challenge 2000 Multimedia Project by Camille Esch of SRI, International, Copyright 1998, san Mateo County Office of Education.)
Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21 (tema 1.3)

Inkuadrimi i prshtatshm i nxnsve orientimet e nxnsve si partner n ndryshimet e shkolls (Meaningful Student Involvement Guide to Students as Partners in School Change Adam Fletcher 2005, Human Links Foundation)
Msimi prmes projekteve (tema 2.1.)

Doracak pr msimin prmes projekteve (Project Based Learning Handbook) http://www.bie.org/index.php/site/PBl/pbl_handbook/ intro.php Msimdhnia pr msim prmes projekteve: Krijimi i shqetsimeve pr msim (Project-Based Instruction: Creating excitement for learning) http://www.nwrel.org/request/2002aug/textonly.html Msimi prmes projekteve (Project-based learning) http://www.edutopia.org/ Msimi prmes projekteve (Project-based learning) http://pbl-online.org/
Msimi prmes zgjidhjes s problemeve (temat 2.3., 2.5.,3.1. 3.2.)

Msimi prmes projekteve (Problem-Based Learning) http://www.cotf.edu/ete/teacher/teacherout.html Hyrje n msimin prmes projekteve (An introduction to problem-based learning) http://www.ukcle.ac.uk/resources/pbl/uea2.html Msimi prmes projekteve (Problem Based Learning) http://www.palatine.ac.uk/files/1010.pdf Msimdhnia e orientuar drejt nxnsit dhe Msimi prmes projekteve (Learner-Centered and Classrooms Problem-Based Learning) http://www.ncrel.org/sdrs/areas/issues/content/ cntareas/science/sc3learn.htm Msimi prmes projekteve: Modeli i msimdhnies dhe korniza konstruktiviste (Problem Based Learning: An instructional model and its constructivist framework) http://crlt.indiana.edu/publications/duffy_publ6.pdf Msimi prmes projekteve (Problem based learning) http://www.studygs.net/pbl.htm
Projekte pr zgjidhjen e problemeve prmes dizajnimit ( tema 2.2. )

Design in Mind Learning @ the Teach, Noyce Center for Learning)
Hulumtimi i pavarur (tema 2.3.)

Hyrje n hulumtimin n klas. (Classroom Research: An Introduction) http://www.evergreen.edu/washcenter/resources/acl/ c1.html Cikli i procesit hulumtues (The Research Cycle) http://questioning.org/rcycle.htmlhttp://questioning.org/ rcycle.html
Projektet aksionare (tema 2.4.)

Jensen, B.B. (2004). Environmental and health education viewed from an action-oriented perspective: A case from Denmark. Curriculum Studies. 36(4): 405-425. Jensen, B.B. & V. Simovska. (2003). Young-minds.net/Lessons Learnt, Student Participation, Action and Cross-Cultural Collaboration. The Danish University of Education.
100
Fmijt, pjesmarrja, mjedisi (COPE. Children, Outdoor, Participation, Environment) http://www.norden.org/en/publications/ publications/2007-586/at_download/publicationfile Pjesmarrja, aksioni dhe bashkpunimi ndrmjet shkolls dhe bashksis (Participation, action and school-community collaboration) https://pure.dpu.dk/ws/fbspretrieve/278/Participation__ action__and_school-community_collaboration__case_ study__Maastricht Metoda dhe trajnim (Methods and Training) http://www.shapeupeurope.net/files/media/media30.pdf http://www.shapeupeurope.net/index.php?page=home
Brus, L.B. (2001). Vetnotimi i nxnsve: Jetsimi i standardeve ( Student self-assessment: Making standards come alive. Classroom Leadership) http://www.ascd.org/publications/classroom_leadership/ sept2001/Student_Self-Assessment.aspx Orsmond, P. (2004). Notimi i ndrsjell i nxnsve dhe vetnotimi Orientimet n praktik (Peer and self assessment Guidance on practice) ftp://www.bioscience.heacademy.ac.uk/teachingGuides/ fulltext.pdf Notimi pr msim Prparimi i msimit dhe ngritja e standardeve pr msim (Assessment for Learning Improving learning and raising standards) http://services.bgfl.org/services/assess/a4learn.htm Notimi efektiv Principet dhe praktika(Effective assessment Principles and practice) http://services.bgfl.org/services/assess/files/effective%20 Assessment.pdf Notimi: Notimi i ndrsjell i nxnsve mes vete dhe vetnotimi (Assessment Matters: Self-Assessment and Peer Assessment) http://www.waikato.ac.nz/tdu/pdf/booklets/8_ SelfPeerAssessment.pdf Notimi i ndrsjell i nxnsve mes vete dhe vetnotimi (Brief briefing: Peer and self assessment) http://www.tedi.uq.edu.au/conferences/A_conf/papers/ isaacs.html Informacione plotsuese pr vetnotimin dhe notimin e ndrsjell i nxnsve (Supplementary Information About Self and Peer Assessment) http://staffcentral.bton.ac.uk/clt/events/2007conf/ documents/9%20wilkinson%20&%20bates%20supp%20 info.doc Notimi i ndrsjell i nxnsve mes vete dhe vetnotimi (Peer and self assessment) http://www.highlandschools-virtualib.org.uk/ltt/flexible/ peer.htm Notimi i ndrsjell i nxnsve mes vete dhe vetnotimi (Peer and self assessment) http://www.nclrc.org/essentials/assessing/peereval.htm Shembuj t notimit t ndrsjell mes nxnsve dhe vetnotimi (Sample of peer assessment and self-assessment) http://www.dpi.state.nc.us/docs/curriculum/ secondlanguages/resources/aaa/selfpeersamp4.pdf
Msimi autentik (tema 2.6. dhe 3.6.)

Fokusi i msimit autentik dhe i notimit n shkolln fillore (Focus on Authentic Learning and Assessment in the Middle School) http://www.eric.ed.gov/eriCdocs/data/ericdocs2sql/ content_storage_01/0000019b/80/13/b7/81.pdf Msimi autentik:Hyrje dhe orientime pr zbatim (Authentic Learning: A Practical Introduction & Guide for Implementation) http://www.ncsu.edu/meridian/win2003/authentic_ learning/ ka nnkuptohet me msimin autentik? (Authentic Learning: What does it Really Mean?) http://pandora.cii.wwu.edu/showcase2001/authentic_ learning.htm Msimi autentik pr shekullin 21: Pasqyr (Authentic Learning for the 21st Century: An Overview) http://net.educause.edu/ir/library/pdf/eli3009.pdf
Luajtja e roleve (tema 2.7.)

Luajtja e roleve n arsim (Role playing in education) http://www.blatner.com/adam/pdntbk/rlplayedu.htm Si t zbatoni luajtje t roleve n msimdhnia (How to Teach Using Role-Playing) http://serc.carleton.edu/introgeo/roleplaying/howto.html
Msimi ndrmarrs (tema 2.8.)

Msimi ndrmarrs (Entrepreneurial learning) http://www.ltscotland.org.uk/enterpriseineducation/ about/entrepreneurial/index.asp Msimdhnia dhe msimi pr ndrmarrsin (Enterprising teaching and learning) http://www.ltscotland.org.uk/enterpriseineducation/ about/teachingandlearning/index.asp Arsimi pr ndrmarrsin n shkoll (Enterprise Education for Schools) http://www.teachernet.gov.uk/ teachingandlearning/14to19/enterpriseeducation/
Notimi i portofolit t nxnsve (tema 2.13.)

Notimi i portofolit t nxnsve (Portfolio assessment) http://www.tcdsb.org/academic_it/ntip/Assessment%20 files/Pdf%20format%20V5/4a-%20Assessment%20-%20 Portfolio%20Assessment.pdf Notimi i portofolit t nxnsve (Portfolio assessment) http://www.pgcps.org/~elc/portfolio.html Prkufizimi i portofolit pr notimin e nxnsve (Defining Portfolio Assessment) http://www.unm.edu/~devalenz/handouts/portfolio.html Orientime pr notimin e portofolit t arsimtarve n msimdhnien e gjuhs angleze (Guidelines for Portfolio Assessment in Teaching English) http://rumutha.ru.funpic.de/Guidelines_for_Portfolio_ Assessment.pdf
Strategjit e t menduarit kritik (tema 2.9.)

Hyrje ne t menduarit kritik (An introduction to critical thinking) http://www.freeinquiry.com/critical-thinking.html
Notimi pr msimin, Vetnotimi dhe Notimi i nxnsve mes vete (temat 2.10.,2.11., 2.12. dhe 3.11.)
Blek, P., Uiliam, A. (1998). Brenda kutis s zez: Ngritja e standardeve prmes notimit (Inside the black box: Raising standards through classroom assessment. Phi Delta Kappan, 80 (2), 139-148.) http://www.dianelauer.com/Assesslearntool/blackbox.pdf
101
Hulumtimi aksionar (temat 2.14. dhe 3.13.)

Hulumtimi aksionar (Action Research) http://www.alliance.brown.edu/pubs/themes_ed/act_ research.pdf Hulumtimi aksionar pr arsimtart (Action Research for Teachers) http://www.nefstem.org/teacher_guide/intro/index.htm Pasqyr e hulumtimit aksionar (The Overview of Action Research) http://celt.ust.hk/ideas/ar/intro.htm Hulumtim aksionar i arsimtarve (Teacher Inquiry/Action Research) http://www.educ.mun.ca/sac/inquiry.html Pasqyr e hulumtimit aksionar (Action Research Overview) http://www.englishonline.org.cn/en/teachers/ development/action-research-toolkit/overview Kuptimi i hulumtimit aksionar (Understanding Action Research) http://cadres.pepperdine.edu/ccar/define.html Pasqyr e qasjes metodologjike pr hulumtimin aksionar (An Overview of the Methodological Approach of Action Research) http://www.web.net/~robrien/papers/arfinal.html Hulumtimi aksionar (Action Research) http://www.cal.org/resources/digest/digest_ pdfs/0308donato.pdf Hulumtimi aksionar (Action Research) http://www.infed.org/research/b-actres.htm
Pyetjet me nivel t lart e nxisin nivel m t lart t t menduarit Taksonomia e Blumit (Higher order questions encourages higher order thinking Based on Blooms Taxonomy) http://www.wcdsb.ca/ps/newsletter/pdf/2006/feb/ higher-order.pdf
Konstruktivizmi (tema 3.7.)

E marr nga: http://online.sfsu.edu/~foreman/itec800/finalprojects/ eitankaplan/pages/home.htm
Shtimi i angazhimit dhe motivacionit t nxnsve (tema 3.8.)

E marr nga: http://www.nwrel.org/request/oct00/textonly.html
Detyrat e shtpis (tema 3.9.)

E marr nga: http://mrsoestreich.org/increasing_Student_engagement_ and_Motivation.pdf
Udhheqja me klasn (tema 3.10.)

E marr nga: http://www.plsweb.com/resources/newsletters/enews_ archives/40/2005/01/06/ http://bestpracticesdi.blogspot.com/2007/04/scienceusing-tablet-projector-and.html http://www.ericdigests.org/2001-2/elementary.html
Principet e msimdhnies gjat zgjidhjes s problemeve (tema 3.3.)

E marr nga: http://www.plato.com/downloads/papers/paper_04. pdf#search=%22Principles%20for%20teaching%20 Problem%20Solving%22
Inkuadrimi i prindrve n punn e shkolls (tema 3.12.)

http://www.esc16.net/dept/isserv/title1swi/parental/ files/5C766C3A5d1f4A16A7f632A08B09dd6B.pdf
Parashtrimi i pyetjeve n msimdhnie (tema 3.4.)

E marr nga: http://www.nwrel.org/scpd/sirs/3/cu5.html
Taksonomia e Blumit (tema 3.5.)

E marr nga: http://www.businessballs.com/ bloomstaxonomyoflearningdomains.htm http://www.odu.edu/educ/roverbau/Bloom/blooms_ taxonomy.htm http://projects.coe.uga.edu/epltt/index. php?title=Bloom%27s_taxonomy#end
102
Doracaku sht financuar nga populli amerikan prmes Agjencis s SHBA-ve pr zhvillim ndrkombtar USAID Maqedoni, n kuadr t Projektit t arsimit fillor, t cilin e aplikon Akademia pr Zhvillim t Arsimit (AED). Qndrimet e autorve t shprehura n kt doracak nuk i prfaqsojn edhe qndrimet e Agjencis s SHBA-ve pr Zhvillim Ndrkombtar ose t Qeveris s Shteteve t Bashkuara t. Autor: Dr. Kit Prenton Snezhana Jankullovska redaktor profesional: Mitko eshllarov Prktheu n gjuhn shqipe: Zekerija Ibrahimi lektor: Zekerija Ibrahimi Shtyp: SH.A. Shtypshkronja Napredok Tetov tirazhi: 14.000 Shkup, 2009
Falnderim t veant u shprehim kolegve tan n projektin PEP: Gorica Mickovska, Anica Aleksova, Gjorgji Kushevski dhe Ollga Samarxhiq-Jankova, t cilt ndihmuan n prgatitjen e ktij doracaku. Mbshtetja e tyre, koha e shpenzuar n studimin e teksti dhe komentet shkencore ishin nj ndihm e vlefshme gjat shkrimit t doracakut. Po ashtu i falnderojm edhe kolegt e tjer t projektit PEP, q dhan kontribut t rndsishm n prgatitjen prfundimtare t ktij doracaku: Maja Cvetanovska, Nebojsha Mosjoski, Vaska Dekova-Stojkovska, Virna Manasievska, Petar Nikollovski dhe Ilir Zajazi. Nj falnderim t madh u shprehim edhe arsimtarve t shkollave t cilt n periudhn e kaluar bashkpunuan me Projektin e Arsimit Fillor, t cilat mundsuan q shembujt dhe fotografit e shumta nga praktika e pasur msimore t prdoren n kt doracak.
CIP . , 37.091.3(035) PRENTON, Kit Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21 / (Autor: Kit Prenton Snezhana Jankullovska ; prktheu n gjuhn shqipe Zekerija Ibrahimi). - Shkup : Projekt i arsimit fillor, 2009 102 . : . ; 29 : 21 / , , - : .100-102 ISBN 978-608-65040-1-4 Jankullovska, Snezhana (). I. , Prenton, Kit ) COBISS.MK-ID 79428362
ISBN 978-608-65040-0-7

ALB - Nastava I Ucenje Na 21-Ot Vek

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

ALB - Nastava I Ucenje Na 21-Ot Vek

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

MSIMDHNIA DHE MSIMI N SHEKULLIN 21

DORACAK PR ARSIMTART E ARSIMIT FILLOR Shkup, 2009 | Projekt i arsimit fillor

MSIMDHNIA DHE MSIMI HYRJE N SHEKULLIN 21

Ueb-portali i Ministris s Arsimit dhe Shkencs www.schools.edu.mk

Kapitulli 1: Arsimi n shekullin 21

Qasje dhe aspekte t msimdhnies dhe msimit n Kapitulli 2: shekullin 21

Kapitulli 3: Shtojca tekstesh pr lexim plotsues

Literatura e shfrytzuar dhe burimet e tjera

PLANI DHE PROGRAMI MSIMOR UDHHEQJA ME SHKOLLAT NOTIMI

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21

Shtojca t teksteve pr lexim plotsues

Praktikum pr msimin klasor n shekullin 21

Krijimi i mjedisit pr msim pr shekullin 21

Praktikum pr msimin lndor n shekullin 21

Lidhje me Prmbledhjen e materialeve pr msimdhnien n shekullin 21

Prmbledhje materialesh pr msimdhnien n shekullin 21

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21 Doracak pr komponent t caktuar

Poster Lidhje pr qasje n burime t ndryshme

Detyrat autentike Detyrat e komplikuara

36-37 75-76 32-33 38-39

msimi aksionar msimi nga prvoja msimi prmes zgjidhjes s problemeve

msimi prmes projekteve

metoda e msimit t integruar

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21

Notimi prmbledhs Notimi formativ

Projekti aksionar Projekte pr zgjidhjen e problemeve prmes dizajnimit Taksonomia e Blumit

T menduarit reativ T menduarit kritik

42-43 46-47; 90-92 52-53; 96-98

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21

Pse duhet t ndryshojn shkollat?

Ndryshimet jan t pashmangshme. Fmijt tan nuk kan zgjidhje tjetr.

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21

Ndryshimet ndodhin edhe n Maqedoni.

Ndryshime q ndodhin n sistemin ton arsimor

Ndryshime ndodhin n shkolla

N TEMN 1.5 N FQ. 20

Plan-Programi MSIMOR MSONJTORJA/ KLASA NOTIMI

N faqet vijuese do ti shohim pes elemente t rndsishme q u referohen ndryshimeve n msimdhnie:

Ndryshime n plan-programin msimor: Dituri, shkathtsi dhe qndrime m t ndryshme.

Ndryshime n msimdhnie dhe msim: Nxnsi sht n qendr t vmendjes

Ndryshime n notim: Vendosja e standardeve dhe e kodeksit etik n notim.

Ndryshime t teknologjis: Kompjuterizimi dhe TIK

Ndryshimet n msonjtore/ klas: Udhheqja dhe organizimi i klass.

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21

Plani dhe programi msimor n shekullin 21

VENdI I PUNS N SHEKULLIN 21

AFTSIT PR T MSUAR N SHEKULLIN 21

QNDRIMeT Dhe SJellJeT VleRAT

Korniza pr msim n shekullin 21

ShkathtSi jetSore dhe profeSionale

Planifikimi i mir mund t ndihmoj q shkollat t ballafaqohen me ndryshimin

Planifikimi vjetor i shkolls sht shembull pr ndryshimin sistematik.

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21

Msimdhnie e orientuar kah arsimtari

Msimdhnie e orientuar kah nxnsi

ARSIMTART MSoJN BASHKRISHT

Msimdhnia dhe msimi n shekullin 21

Prshtatshmria e inkuadrimit t nxnsit n procesin e msimit

CIKLI I INKUADRIMIT T PRSHTATSHM T NxNSIT

Notimi i msimit pr shekullin 21

NoTIMI BHET PR MSIMIN

Bjeni bashk me nxnsit.

Ndihma e nxnsve q ti arrijn qllimet