Z

ARTYKUY Tadeusz PABJAN

Sekcja Filozoi Przyrody Katolicki Uniwersytet Lubelski

N XXXVII / 2005, s. 5372

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA JEDNOCZESNOCI W STW

Zdarzenia jednoczesne w danym ukadzie odniesienia posiadaj w czasoprzestrzeni Minkowskiego identyczne wsprzdne czasowe. Jak wiadomo, nie istniej oddzielone przestrzennie zdarzenia, ktrym przysugiwaaby jednoczesno w sensie absolutnym. Jedynie zdarzeniom, zachodzcym w tym samym punkcie przestrzeni1 mona przypisa tak jednoczesno, ale wwczas w sensie cisym zdarzenia takie nie s jednoczesne, lecz tosame. Zgodnie ze Szczegln Teori Wzgldnoci (STW), zyczny sens ma tylko wzgldna jednoczesno zdarze, to znaczy jednoczesno okrelana wzgldem danego inercjalnego obserwatora. Wzgldno jednoczesnoci uwidacznia si przy przejciu z jednego inercjalnego ukadu odniesienia do innego: dwa zdarzenia, jednoczesne w jednym ukadzie, nie musz by jednoczesne w innym. Kiedy rozpatruje si tylko jeden inercjalny ukad odniesienia, znika problem tak okrelonej wzgldnoci jednoczesnoci, ale pojawia si inna trudno, wyraona w pytaniu, czy jednoczesno zdarze w konkretnym ukadzie odniesienia okrelona jest w sposb
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron. 1 Koincydencja, czyli wystpowanie zdarze w tym samym punkcie przestrzeni i w tym samym momencie czasu, moe by zrealizowana tylko w pewnym przyblieniu, gdy zyczne zdarzenia nigdy nie zachodz dokadnie w tym samym punkcie przestrzeni ze wzgldu na niezerowe rozmiary samych obiektw.

PABJAN

jednoznaczny i absolutny (niekonwencjonalny), czy te istnieje dowolno w decydowaniu, ktre zdarzenia s jednoczesne w tym ukadzie. Co prawda, od roku 1905 znana jest procedura Einsteina, pozwalajca zsynchronizowa ze sob odlege zegary, a tym samym ustali jednoczesno odlegych zdarze, ale do dzisiaj nie znaleziono ostatecznej odpowiedzi na pytanie, czy sam wybr takiej procedury jest koniecznoci, czy te jest spraw konwencji. W niniejszym artykule przedstawione zostan wybrane argumenty oraz kontrargumenty za konwencjonalnym charakterem pojcia jednoczesnoci w STW. 1. STANDARDOWA PROCEDURA SYNCHRONIZACJI Do czasw Einsteina sdzono, opierajc si na newtonowskiej zasadzie oddziaywania na odlego, e jeli w jakim ukadzie odniesienia zachodzi w chwili t zdarzenie A, to jest ono jednoczesne z wszystkimi innymi zdarzeniami, dowolnie odlegymi od A, ktre zachodz w tej samej chwili t, mierzonej wzgldem tego ukadu. STW przyniosa zasadnicz zmian w rozumieniu pojcia jednoczesnoci. Einstein jako pierwszy doszed do wniosku, i aby poprawnie opisa jednoczesno, naley topologiczn charakterystyk zdarze uzupeni o odpowiedni denicj metryczn, gdy ustalenie jednoczesnoci odbywa si zawsze w oparciu o pomiary przestrzenne. Zakadajc, e prdko wiata jest staa, i e stanowi ona maksymaln prdko przekazywania sygnaw zycznych, Einstein zdeniowa2 jednoczesno nastpujco: w danym ukadzie odniesienia zdarzenia A i B s jednoczesne wtedy, gdy obserwator znajdujcy si w rodku odcinka AB spostrzee je w tym samym momencie. Takie okrelenie jednoczesnoci stanowi jej denicj przyporzdkowujc3 , to znaczy nie wyraa istoty samego pojcia, ale przyporzdkowuje mu pewien proces zyczny, pozwalajcy je zidentykowa. Poniewa jednak po2 Zob. A. Einstein, O elektrodynamice cia w ruchu, [w:] 5 prac, ktre zmieniy oblicze zyki, P. Amsterdamski (tum.), WUW, Warszawa 2005, s. 122125. 3 Por. H. Reichenbach, The Philosophy of Space and Time, M. Reichenbach, J. Freud (tum.), Dover Publications, Inc., New York 1958, s. 124.

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

jciu jednoczesnoci mona przyporzdkowa wiele rnych procesw zycznych, ktre bd je identykowa, dlatego te moliwe s rne denicje jednoczesnoci. Oznacza to, e denicja jednoczesnoci nie ma jednego koniecznego ksztatu, za Einstein, wybierajc tak, a nie inn denicj, posuy si pewn konwencj, czyli wybra jedn z wielu innych moliwoci. Problemem do dzisiaj nierozwizanym jest to, czy sam wybr takiej konwencji jest koniecznoci, czy te moliwe s inne denicje, ktre bd poprawnie funkcjonowa w ramach zyki STW. Denicja Einsteina pozwala okreli procedur zsynchronizowania oddalonych od siebie zegarw. Obserwacja odlegych zdarze w celu stwierdzenia ich jednoczesnoci jest tylko teoretycznym postulatem i z praktycznych wzgldw nie zawsze jest moliwa, natomiast uycie zsynchronizowanych zegarw pozwala w atwy sposb ustali, ktre zdarzenia w dowolnym miejscu inercjalnej przestrzeni zachodz w tej samej chwili. Procedura synchronizacji zegarw, okrelona przez Einsteina, nazywana jest standardow procedur, w odrnieniu od wszystkich innych sposobw ustalenia jednoczesnoci zdarze, ktre zaprezentowane zostan w dalszej czci artykuu. Procedura ta przedstawia si nastpujco: w dwch oddalonych od siebie punktach A i B inercjalnego ukadu znajduj si zegary Z1 i Z2 . Z punktu A (zegar Z1 ) zostaje wysany do punktu B (zegar Z2 ) moliwie najszybszy zyczny sygna, tj. promie wietlny; w punkcie B promie zostaje odbity i powraca do punktu A. Emisja, odbicie i powrt promienia wietlnego odbywaj si natychmiastowo, czyli bez jakiegokolwiek opnienia; sama za odlego pomidzy punktami A i B, ze wzgldu na skoczon prdko wiata, nie jest pokonywana przez sygna natychmiast, ale w przecigu okrelonego czasowego interwau. Zsynchronizowanie zegarw Z1 i Z2 polega na okreleniu, ktre zdarzenie w punkcie A, zachodzce pomidzy momentem wysania sygnau wietlnego (Z1 czas wysania ), i jego powrotem (Z1 czas powrotu), jest jednoczesne ze zdarzeniem odbicia sygnau w punkcie B (Z2 czas odbicia). Zdarzenia jednoczesne, zachodzce w punktach A i B, pozwalaj w oparciu o pojcie koin-

PABJAN

cydencji zsynchronizowa ze sob zegary Z1 i Z2 , czyli ustawi ich wskazwki w tym samym pooeniu w tej samej chwili wsplnego czasu. Einstein przyj jako denicj, e zegary s zsynchronizowane, jeli zachodzi warunek4 : Z1 czas wysania + Z1 czas powrotu 2 co oznacza, e zdarzenie odbicia sygnau w punkcie B jest jednoczesne ze zdarzeniem w punkcie A, wyznaczonym na zegarze Z1 poow interwau pomidzy wysaniem i powrotem promienia wietlnego. Powysze rwnanie w postaci zaproponowanej przez Reichenabacha5 przedstawia si nastpujco: Z2 czas odbicia = Z2 czas odbicia = Z1 czas wysania + 1 Z Z1 czas wysania 2 1 czas powrotu Jak wida, denicja Einsteina opiera si na zaoeniu, e czas potrzebny na pokonanie odlegoci dzielcej zegary jest identyczny w obydwu kierunkach. To zaoenie zostao zakwestionowane najpierw przez Reichenbacha, a nastpnie przez innych zwolennikw koncepcji konwencjonalnego charakteru pojcia jednoczesnoci. Ich zdaniem, omawiana denicja rwnie dobrze moe opiera si na innym zaoeniu, poniewa nie ma ono odniesienia do zycznej rzeczywistoci, ale jest w zasadzie w sposb dowolny okrelane przez naukowca, ktry denicj formuuje. Einstein ustala wsplny czas dla oddalonych przestrzennie punktw A i B, uznajc na mocy denicji6 , e czas, jaki potrzebuje wiato na przebycie drogi z A do B,
Einstein podaje to rwnanie w postaci: tB tA = tA tB , gdzie tA i tA s odpowiednio czasem wysania i powrotu sygnau do punktu A, za tB jest czasem odbicia sygnau od punktu B, por. A. Einstein, O elektrodynamice cia w ruchu, dz. cyt., s. 124. 5 Por. H. Reichenbach, The Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 127. 6 Indem man durch Denitionen festsetzt; A. Einstein, Zur Elektodynamik Bewegter K rper, [w:] The Collected Papers of Albert Einstein, J. Stachel (red.), t. 2, Princeton o University Press, Princeton 1989, s. 279. W angielskich przekadach: by stipulating by means of a denition. 4

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

jest rwny czasowi, jaki potrzebuje wiato na przebycie drogi z B do A7 . A zatem odpowiednie zdarzenia w punktach A i B s jednoczesne na mocy owego warunku (Festsetzung, stipulation, uznanie); nie jest to jednake ani przypuszczenie, ani hipoteza, ale pewien akt wolnej woli, ktry pozwala otrzyma denicj jednoczesnoci. Zastpujc zegary obserwatorem, ktry w punkcie M, w rodku odcinka AB, spostrzega jednoczesne przybycie sygnaw wietlnych, Einstein pisze: To, e wiato potrzebuje tyle samo czasu na przebycie odcinka AM, jak i odcinka BM, w rzeczywistoci nie jest ani przypuszczeniem (supposition), ani hipotez (hipothesis) o zycznej naturze wiata, ale warunkiem (stipulation), ktry mog uczyni na podstawie mojej wolnej woli (of my own freewill), aby otrzyma denicj jednoczesnoci8 . Zdaniem A. Gr nbauma, t wypowied Einsteina mona traktowa u jako jego osobist deklaracj na temat ontologicznego statusu pojcia jednoczesnoci, ktre w rzeczywistoci posiada konwencjonalny charakter9 . Stanowisko Einsteina w podobny sposb interpretuje Reichenbach10 . Z kolei Mehlberg zauwaa, i denicja Einsteina nie jest denicj w cisym sensie, poniewa okrela dostateczny warunek jednoczesnoci zdarze, ale nie precyzuje warunku koniecznego11 ; jest to zatem jedynie kryterium jednoczesnoci. Kryterium za, w przeA. Einstein, O elektrodynamice cia w ruchu, dz. cyt., s. 124. A. Einstein, Relativity, The Special and the General Theory, R.W. Lawson (tum.), Methuen, London 1954, s. 23. 9 Por. A. Gr nbaum, David Malament and the Conventionality of Simultaneity: u A Reply, <http://philsciarchive.pitt.edu/ archive/ 00000184/ 00/ malament.pdf>, marzec 2001, s. 8; artyku znajduje si w I tomie przygotowywanej do druku ksiki Gr nbauma Philosophy of Science in Action, Oxford University Press, New York. u 10 Por.: Einstein has shown the way out of this logical circle: we cannot know the simultaneity of distant events at all, but can only dene it. Simultaneity is arbitrary; we can lay down whatever denitions we wish concerning it, without giving rise to an error. For if we subsequently make measurements, we will invariably reach the result of the same simultaneity that we inserted by denition in the rst place; this process can never lead to a contradiction; H. Reichenbach, The Relativistic Theory of Time, [w:] Selected Writings, 19091953, Vol. II, M. Reichenbach, R.S. Cohen (red.), D. Reidel Publishing Company, Dordrecht / Boston / London 1978, s. 71. 11 Warunkiem dostatecznym jest tu spotkanie dwch promieni wietlnych, ktrych wysanie koincyduje odpowiednio z zajciem zdarze; tymczasem zdarzenia jedno8 7

PABJAN

ciwiestwie do denicji, nie moe by dowolne, dlatego nie mona traktowa denicji Einsteina jako argumentu na rzecz konwencjonalistycznej koncepcji jednoczesnoci12 . Na niedoskonaoci denicji Einsteina wskazuje rwnie Robb, ktry podkrela, i nie wydaje si poprawn procedura oparcia lozocznej teorii na tak skomplikowanym mechanizmie, jakim jest zegar, bez precyzyjnego zdeniowania tego, co tworzy rwne interway czasu13 . 2. DEFINICJA REICHENBACHA Teza o konwencjonalnym charakterze jednoczesnoci, czyli o tym, e procedura synchronizacji okrelona przez Einsteina nie jest w aden sposb wymuszona przez zyczn rzeczywisto, ale e dopuszcza ona rwnie inne sposoby ustalenia wsplnego czasu dla oddalonych zegarw, pojawia si szczeglnie wyranie u Reichenbacha. Jego zdaniem, denicja jednoczesnoci, zawarta w dziele Einsteina, jest tylko jedn z moliwych denicji. Rwnie poprawn bdzie kada inna denicja, zgodna z kauzaln teori czasu, ktra nakada na tak denicj warunek, by zdarzenie jednoczesne z przybyciem promienia wietlnego do punktu B, nie byo wczeniejsze od momentu wysania promienia z punktu A, ani pniejsze ni moment powrotu promienia do punktu A. Denicja Reichenbacha ma zatem posta14 : Z2 czas odbicia = Z1 czas wysania + Z1 czas powrotu Z1 czas wysania
czesne mog zachodzi take w takich miejscach, gdzie nie dociera wiato, np. za doskonale nieprzeroczyst przeson. 12 Por. H. Mehlberg, Time, Causality and Quantum Theory. Studies on the Philosophy of Science, t. 1: Essey on the Causal Theory of Time, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht / Boston / London 1980, s. 123124. Mehlberg dostrzega te trudnoci natury technicznej zwizane z denicj Einsteina, por. tame, s. 124125. 13 Por. A.A. Robb, A Theory of Time and Space, Cambridge University Press, Cambridge 1914, s. 8. 14 Por. H. Reichenbach, The Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 127.

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

gdzie 0 < < 1. Konwencjonalny charakter jednoczesnoci wyraa si w tej denicji tym, e warto moe zosta wybrana z przedziau (0, 1) w zasadzie w dowolny sposb. Jeli STW ustala warto = 1 , 2 to dzieje si tak wycznie ze wzgldw prostoty; z punktu widzenia teorii kauzalnej to ustalenie jest jednak cakowicie konwencjonalne. Jedyn konsekwencj wyboru innej wartoci z przedziau (0, 1) jest to, i czas potrzebny na pokonanie odlegoci z A do B nie bdzie rwny czasowi powrotu z B do A; poza tym denicja ta spenia tak sam funkcj, jak analogiczna denicja Einsetina. Reichenbach uzasadnia swoj tez w nastpujcy sposb: przyj1 cie wartoci = 2 , czyli zaoenie, e odbicie promienia w punkcie B jest jednoczesne ze zdarzeniem wyznaczonym przez poow czasu pomidzy wysaniem i powrotem promienia w punkcie A, jest moliwe tylko pod warunkiem, e wiato rozchodzi si z tak sam prdkoci we wszystkich kierunkach, co gwarantuje rwno interwaw czasowych potrzebnych do przebycia odcinka AB oraz BA. Aby jednak dowiedzie si, z jak prdkoci faktycznie porusza si wiato, potrzeba najpierw zsynchronizowa zegary w punkcie wysania i przybycia promienia inaczej nie uda si zmierzy czasu, koniecznego do wyliczenia prdkoci wiata. Nie mona jednak zsynchronizowa zegarw, nie wiedzc wpierw, ktre z odlegych zdarze s jednoczesne! W rozumowaniu tym pojawia si bdne koo: aby okreli jednoczesno odlegych zdarze, musimy zna prdko, lecz aby zmierzy prdko, potrzebujemy wiedzy o jednoczesnoci odlegych zdarze. Pojawienie si takiej cyrkularnoci dowodzi, e jednoczesno nie jest spraw wiedzy (knowledge), ale denicji koordynacyjnej, gdy logiczne bdne koo jest dowodem, e wiedza o jednoczesnoci w zasadzie jest niemoliwa15 . Bdne koo zostaje przerwane przez okrelenie warto1 ci , jednake ustalenie = 2 , tak samo jak wybranie kadej innej wartoci z przedziau (0, 1) pozostaje decyzj arbitraln16 . Oznacza to, e rwnie ustalenie faktycznej prdkoci wiata nie jest wolne od
Tame, s. 126127. Por. J. Norton, Philosophy of Space and Time, [w:] J. Buttereld, M. Hogarth, G. Belot (red.), Spacetime, Dartmouth, Aldershot 1996, s. 192193.
16 15

PABJAN

konwencji, gdy procedura pomiaru prdkoci wiata take uwikana jest w podobne bdne koo. Jak wiadomo, Fizeau dokona pomiaru prdkoci wiata w oparciu o jeden zegar, ktry mierzy czas pomidzy wysaniem promienia wietlnego w kierunku odlegego zwierciada i jego powrotem; stosunek przebytej drogi do czasu wyznaczy szukan prdko wiata. Wydaje si wic, e w tym przypadku poniewa w dowiadczeniu zosta uyty tylko jeden zegar nie zachodzi konieczno ustalenia jednoczesnoci zdarze, czyli zsynchronizowania dwch odlegych zegarw. Reichenbach zauwaa jednake, i w przypadku takiego pomiaru istnieje przyjmowane milczco, niczym nie potwierdzone zaoenie, e prdko wiata jest taka sama w obydwu kierunkach. Potwierdzi to zaoenie mona tylko w jeden sposb: poprzez pomiar czasu, potrzebnego na przebycie drogi do zwierciada; do tego za konieczne jest uycie dwch zegarw, i co za tym idzie uprzednie okrelenie jednoczesnoci odlegych zdarze. Rwnie i w tym przypadku pojawia si bdne koo, co dowodzi, e pomiar jakiejkolwiek prdkoci, nawet w oparciu o jeden tylko zegar, zakada wiedz o jednoczesnoci zdarze17 . Tak wic wedug Reichenbacha porzdek temporalny z epistemologicznego punktu widzenia posiada dwie cakowicie rne skadowe (nie rozrniane przez zykw): skadow topologiczn, wyraajc kauzaln struktur, nieodczn od zycznej rzeczywistoci, oraz skadow metryczn, konwencjonaln i relatywn wzgldem potrzeb nauki. Kade przejcie z porzdku topologicznego do metrycznego pociga za sob konwencje pomiarw18 . Gruntown krytyk koncepcji Reichenbacha przeprowadza w swoim dziele Mehlberg, ktry wykazuje, i Reichenbach niesusznie dokonuje demarkacji pomidzy rzeczywistymi i konwencjonalnymi elementami temporalnego porzdku. Ponadto, Mehlberg zarzuca Reichenbachowi bdn interpretacj denicji Einsteina, ktra w rzeczywistoci stanowi jedynie kryterium jednoczesnoci i, jako takie, nie moe by traktowane jako argument za konwencjonalnym
17 18

Por. H. Reichenbach, The Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 126. H. Mehlberg, Time, Causality and Quantum Theory, dz. cyt., s. 108109.

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

charakterem jednoczesnoci19 . Filozoczne konsekwencje denicji Reichenbacha analizuje rwnie Rynasiewicz20 , ktry twierdzi, e stosujc niestandardowe kryterium jednoczesnoci, jakie wypywa z denicji Reichenbacha, mona zbudowa geometri czasoprzestrzeni STW, posiadajc takie same metryczne i topologiczne wasnoci, jak geometria zbudowana w oparciu o denicj Einsteina. Co prawda, nie udao si to Reichenbachowi, ale w zasadzie jest to moliwe21 . 3. POSZUKIWANIE ABSOLUTNYCH (NIEKONWENCJONALNYCH) DEFINICJI JEDNOCZESNOCI Wielokrotnie podejmowano prby ustalenia jednoczesnoci absolutnej, to znaczy wolnej od wszelkiej konwencji22 . Jak zauwaa Reichenbach, wszystkie te prby oparte s na tej samej zasadzie i wszystkie one zawodz, gdy kada z nich zakada porednio lub bezporednio nieskoczon, lub dowolnie wielk prdko propagacji sygnau zycznego. Tymczasem wszystkie oddziaywania kauzalne, wykorzystywane w denicjach jednoczesnoci, stosuj si do zasady oddziaywania przez kontakt, nawet jeli w potocznym rozumieniu s przykadem oddziaywania na odlego23 . Pierwszym przykadem absolutnej denicji jednoczesnoci zdarze jest denicja zbudowana w oparciu o przekaz sygnau zycznego w ukadzie elektrycznym. Sygna przekazywany jest tu za porednictwem prdu pyncego w zamknitym obwodzie. Jeli w obwodzie znajduje si bateria, oraz dwa przeczniki, oddzielone galwanometrem, to jednoczesne zamknicie obwodu na przecznikach spowoduje przepyw prdu, ktry uwidoczni si na mierniku. Brak wskaza na
Gdy kryterium nie moe by dowolne, por. tame, s. 105133. Por. R. Rynasiewicz, Reichenbachs EpsilonDenition of Simultaneity in Historical and Philosophical Perspective, <http://philsciarchive.pitt.edu/ archive/ 00000674/ 01/ epsilon sim.pdf>, VII 2002. 21 Tame, s. 8. 22 Najczciej proponowane denicje jednoczesnoci omawia w swoim dziele Reichenbach, por. The Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 129135. 23 Por. tame, s. 131132.
20 19

10

PABJAN

galwanometrze oznacza, i uruchomienie przecznikw nie byo jednoczesne, natomiast wychylenie wskazwki oznacza, e oddzielone przestrzennie zdarzenia, polegajce na zamkniciu obwodu na przecznikach, nastpiy jednoczenie w sensie absolutnym. Przeciwko tak okrelonej denicji jednoczesnoci wysuwa si zarzut, ktry Reichenbach odnis do standardowej procedury synchronizacji zegarw: jak wiadomo, prd elektryczny to nic innego, jak strumie elektronw, ktre poruszaj si z okrelon, skoczon prdkoci, mniejsz od prdkoci wiata. W mocy pozostaje wic zarzut cyrkularnoci: aby ustali jednoczesno zdarze, trzeba si najpierw upewni, e nie zmienia si prdko sygnau zycznego przekazywanego w obwodzie z prdem; a nie mona zmierzy tej prdkoci bez uprzedniego zsynchronizowania zegarw, czyli ustalenia jednoczesnoci odlegych zdarze. Wykorzystanie obwodu elektrycznego w celu ustalenia absolutnej jednoczesnoci zawodzi zatem z powodu skoczonej prdkoci propagacji sygnau zycznego w takim obwodzie. Kolejna prba okrelenia zdarze jednoczesnych polega na wykorzystaniu ciaa sztywnego. Jeli ciao takie spoczywa w danym ukadzie odniesienia, to jego koce wyznaczaj dwa oddzielone przestrzennie punkty A i B. Gwatowne pchnicie ciaa na jednym jego kocu spowoduje natychmiastowy przekaz sygnau z punktu A do B, czyli wyznaczy jednoczesne w sensie absolutnym zdarzenia w oddzielonych przestrzennie punktach. To rozumowanie byoby prawdziwe, gdyby istniay ciaa absolutnie sztywne, zdolne do realizacji zasady oddziaywania na odlego. Poniewa jednak ciaa takie w rzeczywistoci nie istniej, rwnie i w tym przypadku zachowana jest zasada oddziaywania przez kontakt, co oznacza, e sygna zyczny w postaci sprystej propagacji nie jest przekazywany natychmiastowo, lecz z prdkoci znacznie mniejsz od prdkoci wiata. Z powodu istnienia granicy prdkoci dla wszystkich kauzalnych propagacji, wykluczone s nie tylko nieskoczone prdkoci, ale rwnie ciaa absolutnie sztywne24 . Do zdeniowania zdarze absolutnie jednoczesnych prbowano rwnie wykorzysta zasad zachowania pdu. Zgodnie z t zasad,
24

Tame, s. 133.

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

11

dwie czstki o rwnych masach, umieszczone pocztkowo w identycznej odlegoci od punktw A i B, a nastpnie rozdzielone przez eksplozj, otrzymaj taki sam pd, a przez to osign jednoczenie punkty A i B. Jednake, wykorzystana w tym przykadzie zasada zachowania pdu wykorzystuje wiedz o prdkoci czstki. Prdko za nie moe zosta zmierzona bez wczeniejszego zsynchronizowania zegarw. Pojawienie si cyrkularnoci rwnie i w tym przypadku dowodzi, i zasada zachowania pdu nie moe by wykorzystana do ustalenia zdarze absolutnie jednoczesnych25 . Kolejnym przykadem prby ustanowienia zdarze absolutnie jednoczesnych jest transport zegarw. W tym przypadku jednoczesno odlegych zdarze ustala si w oparciu o zsynchronizowane uprzednio zegary; synchronizacji za dokonuje si, umieszczajc zegary blisko siebie26 w punkcie A, a nastpnie jeden z nich przesuwa si z moliwie jak najmniejsz prdkoci27 do dowolnie odlegego punktu B. Po zastosowaniu takiej procedury, zegary w punktach A i B s zsynchronizowane, a zatem mog wyznacza zdarzenia absolutnie jednoczesne. Reichenbach przytacza przeciwko temu rozumowaniu nastpujce kontrargumenty: najpierw, zyka relatywistyczna wyklucza moliwo transportu zegarw, ktry nie miaby absolutnie adnego wpywu na czas odmierzany przez takie zegary; ponadto, nawet jeli zaoymy, e ruch zegara nie wpywa na odmierzany przez niego czas, to i tak nie ma pewnoci, e zegary, ktre poruszaj si wzdu odmiennych linii wiata, odmierzaj czas w takim samym tempie. Wreszcie, aby zmierzy faktyczn prdko transportu zegara, konieczne jest uprzednie zsynchronizowanie innych zegarw. Rwnie i w tym przypadku powraca widmo bdnego koa. Przyjcie zaoenia o jednorodnym
25 Por. W. Salmon, The Philosophical Signicance of the OneWay Speed of Light, No s 11 (1977), s. 273. u 26 W oparciu o pojcie koincydencji: zegary s w przyblieniu w tym samym miejscu, co pozwala stwierdzi koincydencj wskazwek (wskazwki s w tym samym pooeniu o tym samym czasie), bez koniecznoci uwzgldniania jednoczesnoci zdarze oddzielonych przestrzennie. 27 Aby unikn relatywistycznego spowolnienia zegara.

12

PABJAN

upywie czasu podczas transportu, jest niczym wicej jak kolejn arbitraln denicj jednoczesnoci, analogiczn do denicji Einsteina28 . Poniewa stanowisko konwencjonalistyczne opiera si na istnieniu granicznej prdkoci przesyania sygnaw zycznych, dlatego najprostsz denicj, ustalajc absolutn jednoczesno odlegych zdarze, byaby denicja oparta o istnienie dowolnie szybkich sygnaw zycznych, czyli o zasad oddziaywania na odlego. Gdyby byo moliwe przesyanie zycznego sygnau z nieskoczon prdkoci, istniaby prosty sposb na zsynchronizowanie dowolnie odlegych zegarw i zarazem ustalenie absolutnej jednoczesnoci zdarze. Poniewa jednak aden zyczny sygna nie porusza si szybciej od wiata29 , zasada oddziaywania na odlego nie moe posuy do ustalenia absolutnej jednoczesnoci zdarze. Znaczna cz opracowa na temat konwencjonalnego charakteru jednoczesnoci powicona jest poszukiwaniu denicji jednoczesnoci wolnej od jakiejkolwiek konwencji. Jak na razie, poszukiwania te nie zostay uwieczone powodzeniem, dlatego te oparcie si na denicji przyjtej w sposb arbitralny wydaje si koniecznoci. Alternatywna, wolna od konwencji metoda synchronizacji odlegych zegarw prawdopodobnie nigdy nie zostanie znaleziona30 .
28 The absolute transport time, if uniquely dened, would give us nothing but a denition of simultaneity, which is a denition in the same sense as the denition of congruence by means of rods. The theory of relativity, however, maintains the existence of an essential dierence. Whereas the congruence of rods is independent of the path of transport, that of clocks is not. The theory of relativity excludes the transport time because of this physical fact; H. Reichenbach, The Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 133. Dyskusja pozostaych argumentw i kontrargumentw dotyczcych transportu zegarw znajduje si w: A. Janis, Conventionality of Simultaneity, [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy, <http://plato.stanford.edu/ entries/ spacetimeconvensimul/>, lipiec 2002. 29 Jeli zostanie udowodnione istnienie tachionw, moliwo ustalenia absolutnej jednoczesnoci odlegych zdarze zyska mocny argument. 30 No such conventionfree, alternative method is likely to be found; J. Norton, Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 18. Por. te: A. Janis, Simultaneity and Conventionality, [w:] Physics, Philosophy and Phychoanalysis, R. Cohen, L. Laudan (red.), D. Reidel, Dordrecht / Boston 1983, s. 103105; J. Norton, The Quest for

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

13

4. TWIERDZENIE MALAMENTA Autorem znanego argumentu przeciwko tezie o konwencjonalnym charakterze pojcia jednoczesnoci jest Malament31 . Sformuowa on twierdzenie, w ktrym dowodzi, e kauzalna struktura STW nie pozwala na dowolno w deniowaniu zdarze jednoczesnych, poniewa 1 standardowa relacja jednoczesnoci, wyznaczona przez = 2 , jest jedyn nietrywialn relacj jednoczesnoci, jak mona zdeniowa w danym ukadzie odniesienia w terminach relacji kauzalnych. Jak wiadomo, standardowa relacja jednoczesnoci zaley od wyboru inercjalnego ukadu odniesienia; Malament wie ukad odniesienia z inercjalnym obserwatorem, ktrego reprezentuje krzywa czasopodobna O. Po odpowiednim zdeniowaniu relacji kauzalnej 32 , Malament formuuje problem nastpujco: jakie potencjale relacje jednoczesnoci mona zdeniowa w terminach ?33 Nastpnie Malament wykazuje, e: relacja standardowej jednoczesnoci ( = 1 ) jest deniowalna 2 w terminach kauzalnego poczenia , oraz relacji bycia elementem krzywej czasopodobnej O;
1 relacja standardowej jednoczesnoci ( = 2 ) jest jedyn dwuczonow relacj deniowaln w terminach oraz O; pod warunkiem, e:

the One Way Velocity of Light, British Journal for the Philosophy of Science, 37 (1986), s. 119. 31 Zob. D. Malament, Causal Theories of Time and the Conventionality of Simultaneity, [w:] Spacetime, J. Buttereld, M. Hogarth, G. Belot (red.), Dartmouth, Aldershot 1996, s. 365372. 32 Kauzalne poczenie zdarze Malament deniuje nastpujco: klasa wszystkich zdarze pozostajca w relacji kauzalnego poczenia jest izomorczna z (R4 , ), gdzie dla dowolnych zdarze p i q, dwuczonowa relacja okrelona jest nastpujco: pq |p q| 0; relacja nazwana jest relacj kauzalnego poczenia; por. tame, s. 366. 33 Tame.

14

PABJAN

(i) relacja ta nie jest trywialna, tzn. nie czy kadego zdarzenia z kadym innym, a zarazem czy przynajmniej jeden punkt na O z innym punktem, nie nalecym do O; (ii) relacja ta jest relacj rwnowanociow34 . Dowd twierdzenia Malamenta oparty jest na pojciu symetrii, ktre zachowuje stokowa struktura czasoprzestrzeni Minkowskiego, oraz opisana na niej linia wiata O. Gwna idea dowodu jest nastpujca: kada symetria linii wiata O, oraz struktury stokw wietlnych, musi jednoczenie by symetri zachowywan przez dowoln relacj jednoczesnoci, zdeniowan na tej strukturze35 . Poszukiwane symetrie musz przeksztaca lini wiata O na ni sam; bd to zatem: translacje, skalowania, obroty wok linii wiata O oraz odbicia wzgldem hiperpowierzchni ortogonalnej do O. W przeprowadzonym dowodzie Malament wykazuje, i standardowa relacja jednoczesnoci jest jedyn dwuczonow relacj, speniajc warunki (i) oraz (ii), ktra pozostaje niezmiennicza przy zachowaniu wymienionych symetrii. Teza postawiona przez Malamenta spotkaa si z krytyk nie tylko ze strony zwolennikw konwencjonalnego charakteru pojcia jednoczesnoci. Wedug Nortona, podstawow saboci twierdzenia Malamenta jest nadmierna wraliwo ostatecznego wyniku na niewielkie zmiany warunkw przyjmowanych w punkcie wyjcia36 . I tak np. przyjcie dodatkowego warunku czasowej orientowalnoci czasoprzestrzeni wystarcza do zdeniowania nieskoczenie wielu niestandardowych relacji jednoczesnoci37 . Gruntown krytyk argumentw Mala34 Czyli jest zwrotna, symetryczna i przechodnia. Warunek (ii) umoliwia dokonanie podziau wszystkich zdarze czasoprzestrzeni na rozczne zbiory zdarze wzajemnie jednoczesnych, czyli na hiperpowierzchnie jednoczesnoci. 35 J. Norton, Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 49. 36 The analysis depends on the assumption that the simultaneity relation be denable by the following list of structures: light cone structure, the inertial worldline O. It is crucial that this list be preserved since the slightest change in it seems to be sucient to defeat Malaments result; tame. 37 Por. P. Spirtes, Conventionalism and the Philosophy of Henri Poincar , Ph.D. e Dissertation, University of Pittsburgh 1981, rozdzia VI.

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

15

menta przeprowadza Gr nbaum38 , ktry upatruje sabo omawianego u twierdzenia w tym, i wymg rwnowanoci, naoony na relacj jednoczesnoci, jest tu postulatem, a nie zdaniem udowodnionym39 . Rwnie inni krytycy Malamenta wykazuj, i jego twierdzenie oparte jest na pewnych upraszczajcych zaoeniach, ktre w ostatecznym rozrachunku umniejszaj lub cakowicie przekrelaj si jego argumentw40 . 5. RACJONALNO WIATA JAKO ARGUMENT PRZECIW KONWENCJONALNOCI JEDNOCZESNOCI Okrelenie wsplnego czasu dla odlegych zdarze Einstein poprzedza nastpujcym zdaniem: Nie da si porwna czasu zdarzenia A z czasem zdarzenia B bez wprowadzenia dalszych regu 41 . Jak to ju byo powiedziane, dalsze reguy przyjmuj u Einsteina posta denicji przyporzdkowujcej, w ktrej zakada si, e w pustej przestrzeni czas, potrzebny wiatu na pokonanie okrelonego odcinka jest w obydwu kierunkach taki sam. Niemono udowodnienia tego zaoenia bez popadnicia w bdne koo, jest argumentem za konwencjonalnym charakterem pojcia jednoczesnoci. Istniej jednak inne racje za tym, i zaoenie to pozostaje prawdziwe bez wzgldu na logiczne trudnoci, ktre rodz si przy prbach jego udowodnienia.
38 Zob. A. Gr nbaum, David Malament and the Conventionality of Simultaneity: u A Reply; art. cyt. 39 Na podstawie prywatnej korespondencji Nortona i Gr nbauma, zob. J. Norton, u Philosophy of Space and Time, dz. cyt., s. 50. 40 Por. S. Sarkar, J. Stachel, Did Malament Prove the NonConventionality of Simultaneity in the Special Theory of Relativity?, Philosophy of Science, 66 (1999), s. 208220; D. Giulini, Uniqueness of Simultaneity, British Journal of the Philosophy of Science, 52 (2001), s. 651670; R. Rynasiewicz, Is Simultaneity Conventional despite Malaments Result?, <http://philsciarchive.pitt.edu/ archive/ 00000293/ 00/ text.pdf>, VI 2001. 41 A. Einstein, O elektrodynamice cia w ruchu, dz. cyt., s. 124.

16

PABJAN

Historia nauki pokazuje, e nie mona dorzecznie mwi o wiecie bez zdeniowania pewnych poj42 . Jednake deniowa pojcia mona na wiele rnych sposobw, co jak wiadomo stanowi podstawowy argument dla zwolennikw konwencjonalizmu. Jeli zatem deniowalno przyjmie si jako kryterium konwencjonalnoci, to jednoczesno zdarze rzeczywicie posiada charakter konwencjonalny. W takim jednak przypadku, konwencjonalny charakter naley przypisa wszystkim innym pojciom zycznym, bo kade z nich w taki czy inny sposb jest deniowane. Skuteczno zyki w opisywaniu i wyjanianiu wiata jest jednake mocnym argumentem za tym, i nawet jeli wszystkie pojcia zyczne mogyby by inaczej zdeniowane, to z pewnych wzgldw metoda naukowa preferuje pewne denicje przyporzdkowujce, a odrzuca inne. Wydaje si, i powodem takiej praktyki s pewne podstawowe zaoenia, pozwalajce na formuowanie zycznych teorii, ktre opisuj wiat, badany przez nauki cise. Jednym z takich fundamentalnych zaoe jest racjonalno wiata; pozwala ona wierzy, e prawa przyrody gwarantuj pewn stabilno i niezmienno podstawowych wasnoci zycznej rzeczywistoci, i e wasnoci rozpoznane w pewnym obszarze tej rzeczywistoci pozostaj niezmienione w innym jej obszarze. Opis zycznej rzeczywistoci nie moe by w zwizku z tym jakikolwiek, poniewa sama rzeczywisto nie zachowuje si jakkol42 W kontekcie omawianego zagadnienia warto wspomnie, i pewnym rozwizaniem problemu denicji jednoczesnoci jest propozycja Robba, ktry w swojej aksjomatyzacji zakada, i oddalone przestrzennie zdarzenie nigdy nie s jednoczesne i zarazem adne z nich nie jest ani przed, ani po wzgldem drugiego, to znaczy adna z chwil pomidzy wysaniem sygnau z punktu A i jego powrotem, nie jest jednoczesna z chwil odbicia sygnau w punkcie B: According to the view generally held, A being neither before nor after B is taken as equivalent to A and B being simultaneous. According to the view here adopted, this is only so when the events A and B occur at the same place. If such events occur at dierent places, we are only entitled to say that the one is neither before nor after the other; A.A. Robb, A Theory of Time and Space, dz. cyt., s. 6. Taka propozycja nie jest jednak rozwizaniem samego problemu, a jedynie pewnym unikiem. W pomiarach zycznych dotyczcych odlegych zdarze potrzebna jest bowiem wiedza nie o tym, ktra z chwil w punkcie A nie jest, ale ktra jest jednoczesna z dan chwil w punkcie B.

O KONWENCJONALNYM CHARAKTERZE POJCIA...

17

wiek, ale w sposb racjonalny. W tym sensie racjonalno wiata wyklucza ze zbioru wszystkich moliwych denicji poj te denicje, ktre co prawda s poprawnie zbudowane, ale nie s faktycznie wykorzystywane w zycznej rzeczywistoci. Wydaje si, e w denicji jednoczesnoci Einsteina, przyjcie jako prawdziwego warunku, i czas potrzebny wiatu na pokonanie pewnej odlegoci jest taki sam w obydwu kierunkach, jest przejawem takiego wanie przekonania o racjonalnoci wiata. To prawda, e bez popadnicia w bdne koo nie mona empirycznie udowodni, i prdko wiata nie zaley od kierunku, to znaczy, e jest taka sama na odcinku AB, jak i na odcinku BA. Ale poniewa przez podstawowe zaoenia STW wykluczone s wszystkie czynniki, ktre mogyby wpyn na zmian prdkoci wiata np. przyspieszanie ukadu albo krzywizna czasoprzestrzeni spowodowana obecnoci masy lub energii dlatego nie wida powodu, dla ktrego ta prdko miaaby si zmienia. Nie bez znaczenia jest te w tym przypadku argument prostoty, ktra w pewnym sensie jest przejawem racjonalnoci. Dlatego te przyjcie denicji jednoczesnoci, w ktrej 0 < < 1 byoby co prawda zgodne z kauzaln teori czasu, ale wprowadzioby metryczny chaos, sprzeciwiaoby si zasadzie prostoty i racjonalnoci wiata. Poniewa wszystkie nasze sdy dotyczce czasu s w rzeczywistoci sdami o zdarzeniach jednoczesnych43 , dlatego precyzyjne zdeniowanie tej czasowej relacji ma zasadnicze znaczenie nie tylko dla naukowego opisu zycznej rzeczywistoci, ale rwnie dla jzyka potocznego i poznania przednaukowego. Najprostsza denicja jednoczesnoci gwarantuje optymalne warunki do umiejscawiania zdarze w czasie, a przez to uatwia poruszanie si w czasoprzestrzeni i poznawanie struktury racjonalnego wiata, ktrej to struktury czas jest nieodcznym elementem. Jeli nawet denicja jednoczesnoci dopuszcza inne oprcz standardowego sformuowanie, to przyjcie alternatywnej denicji do tego stopnia komplikuje opis zycznej rzeczywistoci, e zastosowanie procedury niestandardowej pozostaje tylko teoretyczn moliwoci. Odrzucenie podstawowej dla caej zyki relatywistycznej tezy
43

A. Einstein, O elektrodynamice cia w ruchu, dz. cyt., s. 123.

18

PABJAN

o tym, e prdko wiata w prni jest staa, pociga bowiem za sob odrzucenie caej teorii wzgldnoci i co za tym idzie domaga si wprowadzenia nie tylko alternatywnej denicji jednoczesnoci, ale rwnie alternatywnej teorii zycznej. Tymczasem, oprcz teoretycznych dywagacji, zwolennicy alternatywnych denicji jednoczesnoci najczciej nie proponuj niczego wicej; jak na razie, aden z nich nie zbudowa spjnej teorii, ktra opisywaaby zyczn rzeczywisto w sposb, jaki opisuje teoria Einsteina, oparta o standardow koncepcj jednoczesnoci. Oczywicie, nie oznacza to, e nie stanie si tak w przyszoci. Alternatywna teoria zyczna, zbudowana w oparciu o niestandardow denicj jednoczesnoci, byaby zapewne przekonujcym argumentem za podejciem konwencjonalistycznym. Ale dopki takiej teorii nie bdzie, dopty konwencjonalizm jako lozoczne stanowisko pozostanie tylko jednym z wielu epizodw w historii nauki. Co prawda, dyskusja zwolennikw i przeciwnikw tej koncepcji cigle trwa, ale w rzeczywistoci nie ma ona wikszego wpywu na rozwj zyki, dokonujcy si w oparciu o standardow denicj jednoczesnoci. SUMMARY On the conventional character of simultanity in special relativity
To be able to determine the simultaneity of distant events, one has to make use of a convention. Einsteins famous denition of simultaneity, which sets = 1 , is a case of such a convention. The problem, dealt with in this 2 paper, is to answer the question of whether the choice of such a convention is obligatory or not. The partisans of conventionality of simultaneity argue, that the standard synchronization procedure of clocks, based on the Einsteins denition, is not necessitated by facts concerning the physical universe, but can be replaced by any procedure originating from the denition of simultaneity, given 0 < < 1. The present article contains some arguments in favor of, as well as against, the conventionality of simultaneity. Apart from Einsteins standard synchronization procedure, special attention is paid to Reichenbachs denition of simultaneity and Malaments theorem. Some attempts at giving an absolute denition of simultaneity are also presented. Finally, an argument from the rationality of the world is formulated.