HYRJE

Ceshte bioteknologjia ??

Bioteknologjia eshte nje koncept i gjere, i biologjise se aplikuar qe

perfrshine shfrytezimin e organizmave te gjalla (bakteret, majate,
kulturat qelizore indore dhe proceset biologjike ne inxhinieri,
teknologji, mjekesi, farmaci, dhe teknologji ushqimore
Ne kuptimin e saj te gjere, BT i ka fillimet e saja qe ne kohen kur
fermentuesit joprofesioniste perdornin majane (tharmin)
(S.Cerevisae) per prodhimin e birres apo bakteret per shndrimin e
qumeshtit ne kos.
Bioteknologjia ka te beje me prodhimin e lendeve, industriale
duke shfrytezuar veprimet metabolike te m.o ose te organizmave
bimore, shtazore apo te kulturave te tyre qelizore.
Termi BT u pordor per here te pare me 1917 nga inxhinieri
hungarez Karl Ereky.

bioteknologjia, konceptet baze

BT
Sipas konventes se kombeve te bashkuara mbi diversitetin
biologjik BT, definohet:
Cdo aplikim teknologjik qe shfrytezon sisteme biologjike,
organizma te gjalla, ose derivate nga keto organizma per te
prodhuar ose modifikuar prodhime te ndryshme per
perdorime specifike
Sipas perkufizimit te Federates Europiane te Bioteknologjise:
BT nenkupton perdorim ne menyre te integruar te MikB,
BioK, inxh. Kimike per te shfrytezuar per qellime industriale
aftesite potenciale te MO, qelizave te kultivuara bimore apo
shtazore apo te pjeseve te tyre.
BT bazohet ne shkencat e para biologjike (gjenetika, mikrobiologjia,
biologjia molekulare, biokimia, embriologjia, si dhe ne njohjen e
metodave nga sfera e biologjise, (inxh. Kimike, bioproceset,
teknologjia informative, biostatistiken, metod e biologjise molekulare
etj).
bioteknologjia, konceptet baze

Perparesite e BT
Nje pjese e produkteve apo lendeve te prodhuara
me rruge bioteknolgjike mund te prodhohen edhe
me rruge kimike por sekreti i proceseve
bioteknologjike qendron ne shfrytezimin
e
kontrolluar nga njeriu,
Ne dallim nga proceset kimike keto procese
kryhen ne kushte te buta temperature, presioni,
pH, etj.
Per tu realizuar keto nuk nevojiten as sasi te
medha te energjise as acide, baza te forta, pra
keto procese rezultojne me te leverdishme edhe
nga pikpamja ekonomike.
bioteknologjia, konceptet baze

Perparesite e produkteve te
BT
Pervec kesaj, qelizat ne kultura duke qene shume
specifike ne veprimin e tyre, japin vetem produkte
natyrale terresisht te parashikueshme, duke evituar
keshtu
fitimin
e
produkteve
sekondare
te
padeshirueshme apo toksike.
Proceset BT perdorin lende te rinovueshme dhe te
biodegradueshme, kjo ben qe keto procese te jene me
pak ndotese, pra edhe te parrezikshme per mjedisin,
aspekt qe sot perben nje nga problemet kryesore jo
vetem per vendet e zhvilluara por edhe ato ne
zhvillim.

bioteknologjia, konceptet baze

Historiku i BT
Zhvillimi historik i BT mund te ndahet ne tre
periudha kryesore:
a) E para fillon nga koherat me te hereshme deri ne
mesin e shek te 19
b) E dyta deri ne vitet e Luftes se Dyte Boterore
c) Dhe e treta periudhe deri ne kohet e sotme ne
kete te fundit do te veconim perdorimin me
sukses
te
metodave
dhe
teknikave
te
inxhinierise
gjenetike
per
perfitimin
e
Organizmave te Ndryshuar Gjenetikisht (GMO
genetically modified organisms)
bioteknologjia, konceptet baze

Historiku i BT
Periudha e pare karakterizohet nga zbulime te
rastesishme te cilat sollen nevojen e teknikave te
ruajtjes dhe fitimit te ushqimeve apo pijeve me
veti organoleptike karakteristike
Vera, birra, djathi, kosi, etj., jane produkte
ushqimore qe njiheshin nga te gjithe popujt ne
lashtesi.
Prodhimi i produkteve te fermentuara njihet ne nje
periudhe me te voneshme,
MISO- ushqim i fituar nga fermentimi i sojes
SAKEJA- Pije alkoholike qe fitohet nga fermentimi i
orizit (pije japoneze)
bioteknologjia, konceptet baze

Historiku i BT
Kalimi nga periudha e pare ne periudhen e dyte
dallohet nga disa zbulime te izoluara ne Europe
nga fundi i shek. XVII deri ne fillim te shek. XIX.
Me 1680 A. Van Lewenhoeck veren per here te
pare ne nje pike birre pranine e disa trupezave
sferoide te cilat i quajti animalcula, por pa dhe
dha idene se ato ishin qenie te gjalla.
200 vjet me vone u vertetua ekzistenca e m.o
dhe roli i tyre.
Merita me e madhe per kete zbulim i takon Luis
Pasterit icili cilesohet edhe si themelues i MikroB.
bioteknologjia, konceptet baze

Eksperimenti i Pasterit
Shkencetaret ishin te shqetesuar me
kunderthenien e sotme aktual se a mund qe jeta
te paraqitet spontanisht??!!
Eksperimenetet e bera me 1768, sygjeruan se
jeta duhet te vije prej jetes, mirepo mendonin se
ne m.o apo me sakte jeta formohet ne menyre
spontane
Me 1860, Lui Paster beri eksperimenete qe te
tregoje se edhe te m.o ne te vertete nuk
paraqiten gjeneratat spontane.

bioteknologjia, konceptet baze

Pasters experiment
Pasteri zbuloi se pergjegjes per fermentimin ishin
disa trupeza sferoidale e jo te sterzgjatur (majate)
Ai vuri themelet e teknikave te izolimit te
kulturave te pastra te m.o. poashtu te nje procesi
qe per nder te tij mban edhe emrin pasterizim,
duke hedhur poshte teorine e gjenerimit spontan,
qe mbreteronte deri ne ate kohe, Pasteri tregoi
ekzistencen e m.o anaerobe obligative dhe
fakulative, efektin e mungeses se oksigjenit ne
nderprerjen e frymemarrjes dhe nxitjen e
fermentimit (efekti Paster)
bioteknologjia, konceptet baze

Zhvillimi historik
Nga fundi i shek.XIX ishin krijuar te gjitha premisat per
kalimin e proceseve fermentative ne permasa industriale
Filloi te studijohej mekanizmi i fermentimeve me synimin
per te marre produkte dytesore dhe te ndryshme nga ajo
qe pritej.
Pikerisht kjo u shfrytezua ne Gjermani gjate Luftes se Pare
Boterore ku procesi i Neuberg per fermentimin alkolik u
modifikua per te prodhuar glicerine, per lende eksplozive.
Me vone filloi prodhimi i produkteve tjera me rruge
fermentative : acidi citrik, acidi glukonik,
acetonin,
glicerolin etj.
Me fillimin e LD Boterore, mbyllet periudha e dyte e
historikut te Bioteknologjise.
bioteknologjia, konceptet baze

10

 Ne Luften e Dyte Boterore filloi epoka e fermentatoreve

modern ose e biorektoreve dhe e antibiotikeve.
Gjate luftes se dyte Boterore nevojitej zgjidhja e
problemit te infeksioneve te plageve dhe per
kete anglezet dhe amerikanet ju drejtuan
universiteteve dhe industrive farmaceutike per
te prodhuar ne shkalle te gjere penicilinen e cila
ishte zbuluar me 1939 nga Florey dhe Chain,
bazuar nga vrojtimet A.Fleming 10 vjete me
heret.
bioteknologjia, konceptet baze

11

 Antibiotiket ishin komponimet e para primare te

prodhuara per tu perdorur si barera kunder
baktereve gjate kohes se luftes.
Teknologjia fermentative nuk ka mundur te jete e
afte per prodhime komerciale te antibiotikeve pa
zhvillimin e metodave per izolimin e llojeve.
Antibiotiku
peniciline
eshte
prodhuar
me
fermentimin e Peniciliumit.

bioteknologjia, konceptet baze

12

Disa antibiotike te prodhuar per nevoja

komerciale
antibiotiku

Mikrorganizmi
prodhues

klasa

cefalosporina

Cephalosporium
acremonium

Spekter I gjere

penicilina

Penicillium
chrysogenum

Bakteret Gram
-pozitive

Te fituara nga
kerpudhat

Nga bakteret Gpozitive sporogjene

Bacitracin

Bacillus subtilis

Bakt. G-pozitive

Polimiksin B

Bacillus Polymixa

Bakt. G-negative

bioteknologjia, konceptet baze

13

Antibiotiket per nevoja komerciale

Antibiotike te
perfituara nga
aktinomicetet
kloramfenikoli

Streptomyces
venecuelae

Spekter I gjere

cikloheksimid

Streptomyces griseus

Kerpudha patogjene e
tharmit

eritromicina

Streptomyces
erythreus

Kryesisht bakt gpozitive

kanamicina

S. kanomycetus

Ne bakt. G-pozitiv

neomicina

S. fradiae

Spekter I gjere

Nistatina
Streptomicina

S. Noursei
S. Griseus

Kerpudha
Bakt G-neg

tetraciklina

S. rimosus

Spekter I gjere

bioteknologjia, konceptet baze

14

Historiku i BT
!950-1960 suksesi me i madhe ne industrine
fermentative, prodhimi fillimisht i penicilines dhe
me pas i antibiotikeve te tjere ne shkalle
industriale.
Impiantet e ngritura per kete qellim bene te
mundur realizimin e proceseve fermentative per
nje game te gjere lendesh te tjera si vitamina,
aminoacide, polisaharide etj.

bioteknologjia, konceptet baze

15

Aminoacidet e prodhuara dhe perdorimi

i tyre
aminoacidi

Perdorimi si aditive (permiresues te shijeve,

afatit, konservim etj.,)

alanina

Shtohet ne lengun e pemeve per permiresimin e

shijes

aspartati

Per permiresimin e shijes

cisteina

Shtohete ne buke dhe ne lengjet e pemeve per te

forcuar shijen

glutamati

Shtohet ne shume ushqime per te forcuar shijen (si

monosodium glutamat)

Glicina

E perforcon shijene e ushqimit te sheqerosur

histidina

Pengon shkaterimin e ushqimit

metionina

Prodhimet nga soja i bejne me komplete proteinat

bioteknologjia, konceptet baze

16

Enzimat e rendesishme komerciale te

prodhuara nga m.o
enzima

funksioni

Mikrorganizmi perdorimi
prodhues

celulaza

Hidrolizon
celulozen

Trichoderma
konigi

Ndihmon ne
zierje

kolagjenaza

Hidrol.
kolagjenin

Clostridium
histoliticum

Ndihmon ne
sherimin e
plageve

invertaza

Hidrolizon
saharozen

Sacharomyces
cerevisae

Prodhim I
embelsirave

lipaza

Hidrolizon
yndyrat

Rhizophus spp.

Ndihmon ne
zierje

pektinaza

Hidrolizon
pektinen

Sclerotine
libertine

Pastron lengjet
e pemeve

proteaza

Hidrolizon
proteinat

Bacilus subtilis

Per detergjente,
sapuna

bioteknologjia, konceptet baze

17

I.GJ
Nga mesi i viteve te 70 lindi Inxhinieria Gjenetike,
kjo hapi nje rruge per mundesi aplikative te
jashtezakonshme te IGJ.
Teknikat e IGJ, bejne te mundur nderhyrjen e
drejteperdrejte ne informacionin gjenetik te
qelizave, duke krijuar lloje te reja, per te prodhuar
sasi te nje lende te deshiruar, apo lende terresisht
te ndryshem e artificiale.
Fillimisht do te trajtohen organizmat
qe
shfrytezon BT.

bioteknologjia, konceptet baze

18

mikroorganizmat
Mikrorganizmat perbejne protagonistet kryesore te
BT si per aplikimet klasike ashtu edhe per ato
moderne.
M.o paraqesin nje sere perparesish ne krahasim me
qelizat e tjera bimore apo shtazore
Shtohen
shpejt
dhe
ne
terrene
te
shumellojshme, kane nje kohe ndarje shume te
shkurter, kerkojne terene rritjeje jo te kushtueshme
dhe kulturat e tyre manipulohen shume shpejt
Qe te shfrytezohen duhet njohur me hollesi ndertimi
i tyre, funksioni, metabolizmi dhe kinetika e
rritjes.
bioteknologjia, konceptet baze

19

m.o
me termin m.o kutohet cdo organizem me
permesa te tilla qe nuk mund te shihet me sy te
lire
Ne boten mikrobike bejne pjese: bakteret,
kerpudhat, algat, protozoaret, te gjitha
organizma shume te ndryshem per sa i perket
formes, permasave relative, mekanizmit te
riprodhimit, ciklit jetesor, etj.

bioteknologjia, konceptet baze

20

bioteknologjia, konceptet baze

21

bakteret
Bakteret karakterizohen nga nje metabolizem i shume
llojshem, pervec rrugeve te ndryshme te perdorimit te
glukozes me ane te frymemarrjes, bakteret shfrytezojne
edhe rruge alternative fermentative te shumellojshme, veti
qe i ben shume te rendesishme nga pikepamja
bioteknologjike.
Mikrorganizmat
me
interes
BT
jane
kryesisht
kimiorganotrofe d.m.th te afta per te marre energji
nga oksidimi i komponimeve organike qe mund te
jene te llojeve te ndryshme : karbohidrate, acide
organike, aminoacide ose hidrokarbure.
Megjithate GLUKOZA, eshte ajo me e perdorura, eshte
karbohidrat i thjeshte dhe haset shume ne natyre.
bioteknologjia, konceptet baze

22

bakteri

bioteknologjia, konceptet baze

23

Konsiston ne aminoacide dhe

karbohidrate

-Kristal vjollce
VJOLLCE
-Expozohen ne jod
-Larje me alkool
-Ngjyruesi I 2 safranina kuqe vjollce

bioteknologjia, konceptet baze

ROZE

24

bioteknologjia, konceptet baze

25

bioteknologjia, konceptet baze

26

bioteknologjia, konceptet baze

27

bakteret
M.o e perdorin glukozen ne menyra e ne rruge te
ndryshme, shumica e tyre e shperbejne glukozen me
ane te Glikolizes, qe con deri ne formimin e acidi
piruvik e me pas deri (aerob) ne CO2 dhe H20.
Si marres dhe mbartes i energjise (elektroneve dhe
protoneve) sherbejne koenzima NADNAD-H i cili mer
elektronet nga gliceraldehid 3 fosfati, me pas i dhuron
elekektronet ne ne zinxhirin e transportit te
elektroneve.
Meqenese molekulat e NAD-it jane te kufizuara ne
qelize, pasi reduktohen te gjitha, oksidimi nuk mund te
ndodhe me dhe si rrjedhim nuk mund te ndodhe edhe
prodhimi i energjise.
bioteknologjia, konceptet baze

28

electron transport sistemi.swf

bioteknologjia, konceptet baze

29

bakteret
Per kete arsye ne disa organizma p.sh Lactobacillus
ashtu si ne muskujt e disa kafsheve edhe te njeriu,
NAD-H rioksidohet nga vete acidi piruvik dhe ky i fundit
shendrohet ne acid laktik. Ose ac. i qumeshtit. Dhe i
gjithe procesi i shnderrimit te glukozes ne ac. Laktik
merr emrin FERMENTIM LAKTIK.
Ne disa mikroorganizma te tjera p.sh Saccharomyces
(maja), NAD, rigjenerohet ne nje menyre tjeter: acidi
piruvik permes se eliminit te nje mol. te CO2 shndrohet
ne aldehid acetik e cila me pas reduktohet nga NADH
edhe ne alkol etilik,
Varesisht nga fakti se cili produkt formohet mer emrin
edhe fermentimi. Metilik, acetik, aceton butilik, etj.
bioteknologjia, konceptet baze

30

Skeme e fermentimit laktik dhe etilik

bioteknologjia, konceptet baze

31

Acidi piruvik permes se eliminit te nje mol. te CO2

shndrohet ne aldehid acetik i cili me pas rioksidohet
nga NADH ne NAD+ dhe ne alkol etilik,

bioteknologjia, konceptet baze

32

fermentimi
Ne fermentimin alkoolik p.sh nga nje molekule
glukoze fitohen dy molekula etanol dhe dy
molekula CO2.
C6H12O6 2CH3CH2OH + 2CO2
Pervec kesaj disa baktere dhe kerpudha nuk e
shnderojne te gjithe substratin energjetik ne CO2
dhe H20, por prodhojne edhe produkte te
dobishme, si psh produkte te ndermjetme te Ciklit
te Krebsit (acidin citrik).
bioteknologjia, konceptet baze

33

Per cilet elemente kimike kane nevoje m.o ne

BT ?
Pamarre parasysh a kryejne frymemarrjen ose
fermentojne m.o kane nevoje per: karbon,
hidrogjen, oksigjen, azot, squfur e fosfor (CHNOSP),
pra per te gjitha elementet kimike qe ndertojne
lenden qelizore.
Karboni meret nga glukoza, hidrogjeni dhe oksigjeni
meren nga H2O, disa mikrobe perdorin oksigjenin
atmosferik, azoti meret nga kriperat e amonit, dhe
aminoacidet, ka baktere qe shfrytezojne azotin
atmosferik, qe sigurojne pjellorine e tokes, squfuri
dhe fosfori perdoren nga komponimet organike ne
trajten e sulfateve SO4, dhe fosfateve PO4.
bioteknologjia, konceptet baze

34

Lendet minerale dhe faktoret e rritjes

Elementet e tjera te nevojshme per m.o por qe
kerkohen ne sasi me te vogla jane kryesisht
lendet minerale qe meren ne trajten e kriperave:
natriumit, kaliumit, kalciumit, magnezit, dhe
hekurit (Na,K,Ca,Mg,Fe) (makroelemente), dhe ne
sasi
me
te
vogel
jane
te
nevojshem
(mikroelemente) bakri, zinku, kobalti, mangani,
molibdeni .
Disa lende
vendosen te gatshme ne terene
ushqyse per zhvillimin e baktereve dhe quhen
faktore te rritjes, sic mund te jene purinat dhe
pirimidinat.
bioteknologjia, konceptet baze

35

Kushtet e nevojshem per rritjen e m.o

Kushtet mjedisore te pershtetshme: pH-i ,
temperatura, ajrimi,
Rritja optimale ne pH 6,5-7,5 ka raste ku
bakterete rriten edhe ne kushte shume bazike ose
acidike. (shfrytezohen solucione tampon)
Temperaturat: nga 0C -80C, megjithese temp.
optimale eshte 30-35C, termofile, mezofile,
Nen temp. 0 e ka bazen ruajtja e kulturave
mikrobike, per nje kohe te gjate dhe ringjallja e
tyre.

bioteknologjia, konceptet baze

36

Kushtet e nevojshem per rritjen e m.o

Rritja mikrobike, eshte e lidhur ngushte edhe me pranine ose jo
te
oksigjenit,
per
keta
faktore
bakteret
paraqesin
shumellojshmeri,
Aerobet obligative, nuk mbijetojne pa O2,
Anaerobo obligative, O2 toksik per ta
Anaeroba fakultative (indiferente ndaj pranise se O2)
Faktore tjeter shume i rendesishem eshte edhe drita, bakteret
fotosintetike kane nevoje per drite,
Te gjitha faktoret e permendur duhet te meren parasysh gjate
perdorimit te tyre ne kushte industriale per prodhimin e lendeve
me interes per njeriun.
Optimizimi dhe permiresimi i ketyre parametrave eshte nje nga
drejtimet me te rendesishme per te marre produktin e deshiruar.

bioteknologjia, konceptet baze

37

Majate (tharmi S.cerevisiae)

Majate jane nder m.o me te shfrytezuara si ne
aspektin sasior ashtu edhe cilesor
Jane kerpudha te uleta, njeqelizore,
Shumimi vegjetative me bulezim (Budding)
Cikli jetesor me alternim, haploide dhe diploide,
Ciftezimi (mating) mund te ndodhe vetem midis
formave seksuale te percaktuara gjenetikisht a dhe

Majate mund te paraqesin edhe forma poliploide, jane

me te qendrueshme
Maja me e perdorur ne industri eshte Saccharomyces
cerevisae.
bioteknologjia, konceptet baze

38

bioteknologjia, konceptet baze

39

Saccharomyces cervisiae

bioteknologjia, konceptet baze

40

bioteknologjia, konceptet baze

41

Genome sequencing
S. cerevisiaewas the first eukaryoticgenome
that was completely sequenced.[3]The genome
sequence was released in thepublic domainon
April 24, 1996. Since then, regular updates have
been maintained at theSaccharomyces
Genome Database. The genome is composed
of about 12,156,677base pairsand 6,275
genes, compactly organized on 16
chromosomes. Only about 5,800 of these are
believed to be true functional genes. Yeast is
estimated to share about 23% of its genome
with that ofhumans.[citation needed]
bioteknologjia, konceptet baze

42

Perdorimi
Gjinite me te perdorura ne idustri jane
Saccharomyces dhe Candida,
kryesisht perdoren ne industrine e bukes, birres,
dhe prodhimit te alkoolit
Pervec rendesise praktike, majate kane luajtur rol
edhe ne aspektin teorik duke ofruar per studim
proceset baze te biokimise, proceseve metabolike
e gjenetike te qelizave eukariote.

bioteknologjia, konceptet baze

43

Perdorimi industrial
Perdorimi i majave mund te klasifikohet ne tri grupe sipas lidhjes
midis biokimise se tyre dhe produktit qe prodhojne:
Perberes qelizore, :
Qeliza te plota ne gjendje te thate, biomasa (ushqim per kafshet)
Perberes makromolekulare- lipide, proteina, enzima
Komponime te ekstarkuara, koenzima, vitamina.
Produkte te sekretimit:
Birre, vere, limontos, pije alkolike, etanol per energji
Dioksid karboni
Bashkeveprimi enzime substart
Perdorimi I hirres
Perdorimi I amidonit/dekstrines
Prodhimi I maltrotriozes

bioteknologjia, konceptet baze

44

bioteknologjia, konceptet baze

45